අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > පයොගසිද්ධිපාඨ

අකාරාදයො ¶ නිග්ගහීතන්තා තෙචත්තාලීසක්ඛරා වණ්ණා නාම හොන්ති. තං යථා අ, ආ, ඉ, ඊ, උ, ඌ, එ, ऐ, ඔ, औ, ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම, ය ර ලව ස හ ළ අං. තෙන ක්වත්ථො ‘‘එ ඔන+ම වණ්ණෙ’’ති. තිතාලීසාති වචනං කත්ථචි වණ්ණලොපං ඤාපෙති, තෙන ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’තිආදි සිද්ධං.

අකාරො ආදි මරියාදභූතො යෙසං තෙ අආදයො. තයො ච චත්තාලීස චෙති තිතාලීස, ඉමිනා නිපාතනෙන වා චතභාගලොපො. වණ්ණීයති අත්ථො එතෙහීති වණ්ණා.

එත්ථා+හ – ‘‘කස්මා ආචරියකච්චායනාදීහි විය එකචත්තාලීසක්ඛරාන+මක්ඛරසඤ්ඤ+මකත්වා තිතාලීසක්ඛරානං වණ්ණසඤ්ඤා කතා’’ති. වුච්චතෙ –

සා මාගධී මූලභාසා, නරා යායා+දිකප්පිකා;

බ්රහ්මානො චා-සුතාලාපා, සම්බුද්ධා චාපි භාසරෙති –

වචනතො මාගධිකානං එත්ථ, සෙය්යො, ඔට්ඨො, සොත්ථි-ත්යාදීසුපි අසෙසබ්යාපිකානං තිතාලීසක්ඛරානංව උජුකාන්වත්ථප්පක්ඛරගුණිකා, නෙව පන ‘රුක්ඛා වනං’ත්යාදො විය අවයවෙ සමුදායවොහාරො, ‘සමුද්දො මයා දිට්ඨො’ත්යාදො විය ච සමුදායෙ අවයවවොහාරොති දස්සෙතුං පච්චෙකං වණ්ණසඤ්ඤා කතාති.

‘‘සක්කච්චසවනං බුද්ධසාසනසම්පත්තී’’ති ‘‘සිථිලධනිතාදි අක්ඛරවිපත්තියඤ්හි අත්ථස්ස දුන්නයතා හොතී’’ති ච යස්මා වුත්තං.

තස්මා ¶ අක්ඛරකොසල්ලං, සම්පාදෙය්ය විචක්ඛණො;

උපට්ඨහං ගරුං සම්මා, උට්ඨානාදීහි පඤ්චහි.

තත්ථ අකාරාදීන+මනුක්කමො පනෙ+ස ඨානාදික්කමසන්නිස්සිතො. තථා හි ඨාන+කරණ+පයතනෙහි වණ්ණා ජායන්ති. තත්ථ ඡ ඨානානි කණ්ඨ+තාලු+මුද්ධ+දන්ත+ඔට්ඨ+නාසිකාවසෙන.

තත්ථ අවණ්ණ+කවග්ග+හානං කණ්ඨො ඨානං, ඉවණ්ණ+චවග්ග+යානං තාලු, ටවග්ග+ර+ළානං මුද්ධා, තවග්ග+ල+සානං දන්තා, උවණ්ණ+පවග්ගානං ඔට්ඨො, එ වණ්ණස්ස කණ්ඨතාලූ, ඔ වණ්ණස්ස කණ්ඨො+ට්ඨා, වකාරස්ස දන්තො+ට්ඨා, නිග්ගහීතස්ස නාසිකා, ඞ, ඤ්ඤ, ණ, න, මානං සකඨානං නාසිකා ච. එත්ථ ච –

හකාරො පඤ්චමෙහෙව, අන්තට්ඨාහි ච සංයුතො;

ඔරසො ඉති විඤ්ඤෙය්යො, කණ්ඨජො තදසංයුතො.

යථා අවඞ්හොති (අවඞ හොති., තඤ්හි, තණ්හා, පුබ්බන්හො, අම්හෙ, ගුය්හං, ගාරය්හා, ආරුල්හො, බහ්වක්ඛරන්ති.

වණ්ණානං උච්චාරණුස්සාහො පයතනං, තං කිං – සංවුතාදිකරණවිසෙසො, සංවුතත්ත+මකාරස්ස, විවටත්තං සෙසසරානං සකාර+හකාරානඤ්ච, ඵුට්ඨත්තං වග්ගානං, ඊසංඵුට්ඨත්තං ය+ර+ල+වානං.

එවං ඨාන+කරණ+පයතන+සුති කාලභින්නෙසු අක්ඛරෙසු සරා නිස්සයා, ඉතරෙ නිස්සිතා. තත්ථ –

නිස්සයා+දො ¶ සරා වුත්තා, නිස්සිතා බ්යඤ්ජනා තතො;

වග්ගෙ+කජා බහුත්තා+දො, තතො ඨාන+ලහුක්කමා.

‘‘අආදයො’’ති වත්තතෙ යාව ‘‘බින්දු නිග්ගහීත’’න්ති. තඤ්ච ඛො ‘‘අත්ථවසා විභත්තිවිපරිණාමො’’ති සත්තම්යන්ත+මභිසම්බන්ධීයතෙ, ‘‘වණ්ණා’’ති වත්තතෙ –

අආදීස්වා+දිම්හි නිද්දිට්ඨා ඔදන්තා දස වණ්ණා සරා නාම හොන්ති. යථා අ ආ, ඉ ඊ, උ ඌ, එ ऐ, ඔ औ. සරන්ති=සප්පධානභාවෙන පවත්තන්ති, බ්යඤ්ජනෙ වා සාරෙන්තීති සරා.

අආදීස්වා+දිමෙසු දසසු ද්වෙ ද්වෙ සවණ්ණා නාම හොන්ති යථාක්කමං. යථා අ ආඉති, ඉ ඊඉති, උ ඌ ඉති, එ එඉති, ඔ, ඔඉති. සමානා සදිසා වණ්ණා සවණ්ණා, සමානත්තඤ්ච ඨානතො. ‘‘ද්වෙ ද්වෙ’’ති වත්තතෙ වක්ඛමානෙසු ද්වීසු.

තෙස්වෙව දසසු යෙ ද්වෙ ද්වෙ සවණ්ණා, තෙසු යො යො පුබ්බො, සො සො රස්සසඤ්ඤො හොති. යථා අ ඉ උ එ ඔ. තෙසු ‘සංයොගතො පුබ්බාව දිස්සන්ති ද්වෙ පනන්තිමා’ත දස්සෙතුං තත්ථ සාධුත්තා තෙසම්පි ඉධ සඞ්ගහො, යථා එත්ථ සෙය්යො ඔට්ඨො සොත්ථි. රස්සකාලයොගා තබ්බන්තතාය වා ¶ රස්සා. රස්සකාලො නාම අච්ඡරාසඞ්ඝාතො අක්ඛිනිම්මිලනසඞ්ඛාතො වා කාලො, තෙන එකමත්තො රස්සො, ද්විමත්තො දීඝො, අඩ්ඪමත්තො බ්යඤ්ජනො. ඡන්දසි දියඩ්ඪමත්තම්පි රස්සන්ති ගණ්හන්ති ආචරියා.

අආදීස්වා+දිභූතෙසු දසසු යෙ ද්වෙ ද්වෙ සවණ්ණා, තෙසු යො යො පරො, සො සො දීඝසඤ්ඤො හොති. තං යථා ආ ඊ ඌ එ ඔ. දීඝකාලයොගා තබ්බන්තතාය වා දීඝා.

අආදීසු කාදයො නිග්ගහීතපරියන්තා තෙත්තිංස බ්යඤ්ජනා නාම හොන්ති. යථා ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම, ය ර ලව ස හ ළ අං ඉති. බ්යඤ්ජීයති අත්ථො එතෙහීති බ්යඤ්ජනා. කකාරාදීස්ව+කාරො උච්චාරණත්ථො.

අආදීසු කකාරාදයො මකාරන්තා පඤ්චපඤ්චකා වග්ගා නාම හොන්ති. යථා ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම ඉති. පඤ්ච පඤ්ච පරිමාණ+මෙසං පඤ්චපඤ්චකා. වජ්ජෙන්ති යකාරාදයොති වග්ගා. තෙ පන පඨමක්ඛරවසෙන ¶ කවග්ග+චවග්ගාදිවොහාරං ගතා කුසලත්තිකාදයො විය.

අකාරාදීස්ව+යං වණ්ණො බින්දුමත්තො, සො නිග්ගහීතසඤ්ඤො හොති. රස්සසරං නිස්සාය ගහිත+මුච්චාරිතං නිග්ගහීතං, කරණං නිග්ගහෙත්වා වා.

කරණං නිග්ගහෙත්වාන, මුඛෙනා+විවටෙන යං;

වුච්චතෙ නිග්ගහීතන්ති, වුත්තං බින්දු සරානුගං.

බහ්වක්ඛරසඤ්ඤාකරණං අන්වත්ථසඤ්ඤත්ථං, ඣ+ලාදයො තු රුළ්හීසඤ්ඤා.

වණ්ණා සරා සවණ්ණා ච, රස්සා දීඝා ච බ්යඤ්ජනා;

වග්ගා ච නිග්ගහීතන්ති, හොති සඤ්ඤාවිධික්කමො.

ලොක අග්ගපුග්ගලො, පඤ්ඤා ඉන්ද්රියං, තීණි ඉමානි, නො හි එතං, භික්ඛුනී ඔවාදො, මාතු උපට්ඨානං, සමෙතු ආයස්මා, අභිභූ ආයතනං, ධනං මෙ අත්ථි, සබ්බෙ එව, තයො අස්සු ධම්මා, අසන්තො එත්ථ න දිස්සන්ති ඉතී+ධ සරසඤ්ඤායං –

සරෙ සරො ලොපනීයො හොති. සරොති කාරියීනිද්දෙසො, ලොපොති කාරියනිද්දෙසො. ලොපො= අදස්සනං අනුච්චාරණං ¶ , සරොති ජාත්යෙකවචනවසෙන වුත්තං, සරෙති ඔපසිලෙසිකාධාරසත්තමී, තතො වණ්ණ කාල බ්යවධානෙ කාරියං න හොති, ත්ව+මසි, කතමා චානන්ද අනිච්චසඤ්ඤාති. එවං සබ්බසන්ධීසු.

ථෙරයට්ඨින්යායෙන පවත්තතෙ පරිභාසා දුබ්බලවිධිනො පතිට්ඨාභාවතො. සත්තමීනිද්දෙසෙ පුබ්බස්සෙව විධීති පුබ්බසරලොපො. ලොකග්ගපුග්ගලො, පඤ්ඤින්ද්රියං, තීණිමානි, නො හෙතං, භික්ඛුනොවාදො, මාතුපට්ඨානං, සමෙතායස්මා, අභිභායතනං, ධනංමත්ථි, සබ්බෙව, තයස්සු ධම්මා, අසන්තෙ+ත්ථ න දිස්සන්ති. පුබ්බස්ස කාරියවිධානා සත්තමීනිද්දිට්ඨස්ස පරතා+ව ගම්යතෙති පරෙති පරවචනම්පි ඝටතෙ.

යස්ස ඉදානි, සඤ්ඤා ඉති, ඡායා ඉව, ඉති අපි, අස්සමණී අසි, චක්ඛු ඉන්ද්රියං, අකතඤ්ඤූ අසි, ආකාසෙ ඉව, තෙ අපි, වන්දෙ අහං, සො අහං, චත්තාරො ඉමෙ, වසලො ඉති, මොග්ගල්ලානො අසි බීජකො, කථා එව කා, පාතො එවාතී+ධ පුබ්බස්සරලොපෙ සම්පත්තෙ ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ ත්වෙව.

සරම්හා පරො සරො ක්වචි ලොපනීයො හොති. යස්ස දානි, සඤ්ඤාති, ඡායාව, ඉතිපි, අස්සමණීසි, චක්ඛුන්ද්රියං, අකතඤ්ඤූසි, ආකාසෙව, තෙපි, වන්දෙහං, සොහං, චත්තාරොමෙ, වස- ලොභි ¶ , මොග්ගල්ලානොසි බීජකො, කථාව කා, පාතොව. ක්වචීති කිං, පඤ්ඤින්ද්රියං, පඤ්චින්ද්රියානි, සත්තුත්තමො, එකූනවීසති, යස්සෙතෙ, සුගතොවාදො, දිට්ඨාසවො, දිට්ඨොඝො, චක්ඛායතනං, තං කුතෙත්ථ ලබ්භා. ‘‘විවක්ඛාතො සන්ධයො භවන්තී’’ති ඤායා වත්තිච්ඡාපි ඉධ සිජ්ඣති. ක්වචීත්ය+ධිකාරො සබ්බසන්ධීසු, තෙන නාතිප්පසඞ්ගො. (ලොපසන්ධි).

තස්ස ඉදං, වාත ඊරිතං, න උපෙති, වාම ඌරු, අති ඉව අඤ්ඤෙහි, වි උදකං ඉතීධ පුබ්බස්සරලොපෙ –

ලුත්තා සරා පරෙසං ඉවණ්ණුවණ්ණානං එ+ඔ හොන්ති වා යථාක්කමං. යථාසංඛ්යානුද්දෙසො සමානානං.

වණ්ණසද්දො පරො යස්මා, තෙන සවණ්ණොපි ගය්හති සයඤ්ච රූපංති ඊඌනම්පි එ+ඔ. සබ්බත්ථ රස්සස්ස ජාතිනිද්දෙසෙ දීඝස්සාපි ගහණත්ථං ඉද+මාරද්ධං. තස්සෙදං, වාතෙරිතං, නොපෙති, වාමොරු, අතෙවඤ්ඤෙහි, වොදකං. ඉදඤ්ච පච්ඡිමොදාහරණද්වයං ‘‘අවණ්ණෙ ලුත්තෙ එව එ+ඔ හොන්තී’’ති ගාහස්ස නිසෙධනත්ථං. වාත්වෙව, තස්සිදං. කථං ‘‘පච්චොරස්මි’’න්ති, යොගවිභාගා. පති උරස්මින්ති විභජ්ජ ‘‘යවා සරෙ’’ති යකාරෙ ‘‘තවග්ගවරණා’’දිනා චො, ‘‘වග්ගලසෙහි තෙ’’ති පුබ්බරූපඤ්ච, ‘‘යුවණ්ණාන+මෙඔ’’ති (යොගවිභාගා) උස්ස ඔ ච. ලුත්තාති කිං, දස ඉමෙ ¶ ධම්මා, යථා ඉදං, කුසලස්ස උපසම්පදා. අතිප්පසඞ්ගබාධකස්ස ක්වචිසද්දස්සානුවත්තනතො න විකප්පවිධි නියතා, තෙන උපෙතො, අවෙච්චාති එවමාදීසු විකප්පො. තාරකිතා, යස්සින්ද්රියානි, මහිද්ධිකො, සබ්බීතියො, තෙනුපසඞ්කමි, ලොකුත්තරොතිආදීසු විධි ච න හොති.

පටිසන්ථාරවුත්ති අස්ස, සබ්බවිත්ති අනුභූයතෙ, වි අඤ්ජනං, වි ආකතො, දාසී අහං, අහුවා පුරෙ, අනු අද්ධමාසං, අනු එති, සු ආගතං, සු ආකාරො, දු ආකාරො, චක්ඛු ආපාථං, බහු ආබාධො, පාතු අකාසි, න තු එව, භූ ආපනලානිලං ඉතී+ධ ‘‘යුවණ්ණානං’’ ‘‘වෙ’’ති ච වත්තතෙ,

සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණානං යකාර+වකාරා හොන්ති වා යථාක්කමං. පටිසන්ථාරවුත්යස්ස, සබ්බවිත්යනුභූයතෙ, බ්යඤ්ජනං, බ්යාකතො ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති දීඝෙ දාස්යාහං, අහාපුරෙ, අන්වද්ධමාසං, අන්වෙති, ස්වාගතං, ස්වාකාරො, ද්වාකාරො, චක්ඛ්වාපාථං, බහ්වාබාධො, පාත්වාකාසි, න ත්වෙව, භ්වාපනලානිලං. වාත්වෙව, විආකතො, සාගතං.

අධිගතො ඛො මෙ අයං ධම්මො, පුත්තො තෙ අහං, තෙ අස්ස පහීනා පඤ්ච, තෙ අහං, යෙ අස්ස, තෙ අජ්ජ, යාවතකො අස්ස කායො, තාවතකො අස්ස බ්යාමො, කො අත්ථො, අථ ඛො අස්ස, අහං ඛො අජ්ජ, සො අහං, සො අජ්ජ, සො එව, යතො අධිකරණං, සො අහං ඉතී+ධ ‘‘යවා සරෙ’’ ‘‘වෙ’’ති ච වත්තතෙ,

එඔනං ¶ යකාර+වකාරා හොන්ති වා සරෙ පරෙ යථාක්කමං. ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති දීඝෙ අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො, පුත්තො ත්යාහං, ත්යාස්ස පහීනා පඤ්ච, ත්යාහං, ය්යස්ස, ත්යජ්ජ, යාවතක්වස්ස කායො, තාවතක්වස්ස බ්යාමො, ක්වත්ථො, අථ ඛ්වස්ස, අහං ඛ්වජ්ජ, ස්වාහං, ස්වජ්ජ, ස්වෙව, යත්වාධිකරණං, ස්වාහං. වාත්වෙව, තෙජ්ජ, සොහං. ක්වචි ත්වෙව, ධනමත්ථි, පුත්තාමත්ථි, තෙ නාගතා, අසන්තෙත්ථ, චත්තාරො ඉමෙ.

ගො එළකං, ගො අස්සං, ගො අජිනං ඉතී+ධ ‘‘සරෙ’’ති වත්තතෙ.

සරෙ පරෙ ගොස්ස අවවාදෙසො හොති. ස ච ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සා’’ති සබ්බස්ස පසඞ්ගෙ ‘අන්තස්සා’’ති වත්තතෙ.

ඞ-කාරො අනුබන්ධො යස්ස, සො අනෙකවණ්ණොපි අන්තස්ස හොතීති ඔකාරස්සෙව හොති. ‘‘සංකෙතො+නවයවො+නුබන්ධො’’ති වචනා ඞ-කාරස්සා+ප්පයොගො. උච්චාරිතානන්තරප්පධංසිනො හි අනුබන්ධා, පයොජනං අනුබන්ධොති සංකෙතො. ගවෙළකං, ගවාස්සං, ගවාජිනං.

එවසද්දෙ පරෙ ඉතිස්ස වො හොති වා. ස ච –

ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස ¶ යං කාරියං, ත+දන්තස්ස විඤ්ඤෙය්යන්ති ඉකාරස්සා+දෙසො. ආදෙසිට්ඨානෙ ආදිස්සතීති ආදෙසො. ඉත්වෙව. අඤ්ඤත්ර යාදෙසො, ‘‘තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා’’ති තස්ස චො, ‘‘වග්ගලසෙහි තෙ’’ති යස්ස චකාරො, ඉච්චෙව. එවෙති කිං, ඉච්චාහ. (ආදෙසසන්ධි).

ති අඞ්ගුලං,ති අඞ්ගිකං, භූ ආදයො, මිගී භන්තා උදික්ඛතිත්යාදිසන්ධයො වුච්චන්තෙ. ‘‘මයදා සරෙ’’ති වත්තතෙ.

එතෙ මයදා ච ආගමා හොන්ති වා සරෙ ක්වචි. ආගමිනො අනියමෙපි –

සරොයෙවා+ගමි හොති, වනාදිනන්තු ඤාපකා;

අඤ්ඤථා හි පදාදීනං, යුකවිධාන+මනත්ථකං.

එත්ථා+ගමා අනියතාගමීනමෙව භවන්ති චෙ, යකාරාගමෙනෙව ‘‘නිපජ්ජ’’න්ති සිද්ධෙ ‘‘පදාදීනං ක්වචී’’ති බ්යඤ්ජනස්ස යුකා+ගමො නිරත්ථකොති අධිප්පායො. තිවඞ්ගුලං, තිවඞ්ගිකං, භූවාදයො, මිගී භන්තා වුදික්ඛති, පවුච්චති, පාගුඤ්ඤවුජුතා. ඉතො නායති, චිනිත්වා. යස්මාතිහ, තස්මාතිහ, අජ්ජතග්ගෙ. නිරන්තරං, නිරාලයො, නිරින්ධනො, නිරීහකං, නිරුත්තරො, නිරොජං, දුරතික්කමො, දුරාගතං, දුරුත්තරං, පාතුරහොසි, පුනරාගච්ඡෙය්ය, පුනරුත්තං, පුනරෙව, පුනරෙති, ධීරත්ථු, පාතරාසො, චතුරඞ්ගිකං, චතුරාරක්ඛං, චතුරිද්ධිපාදපටිලාභො, චතුරොඝනිත්ථරණත්ථං, භත්තුරත්ථෙ, වුත්තිරෙසා, පථවීධාතුරෙවෙසා ¶ , නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං, විජ්ජුරිවබ්භකුටෙ, ආරග්ගෙරිව සාසපො, උසභොරිව, සබ්භිරෙව සමාසෙථ. පුථගෙව, රස්සෙ පගෙව. ලහුමෙස්සති, ගුරුමෙස්සති, ඉධමාහු, කෙන තෙ ඉධ මිජ්ඣති, භද්රො කසාමිව, ආකාසෙ මභිපූජයෙ, එකමෙකස්ස, යෙන මිධෙකච්චෙ. භාතියෙව, හොතියෙව, යථායිදං, යථායෙව, මායිදං, නයිදං, නයිධ, ඡයිමානි, නවයිමෙ ධම්මා, බොධියායෙව, පථවීයෙව ධාතු, තෙසුයෙව, තෙයෙව, සොයෙව, පාටියෙක්කං, වියඤ්ජනං, වියාකාසි, පරියන්තං, පරියාදානං, පරියුට්ඨානං, පරියෙසති, පරියොසානං, නියායොගො. උදග්ගො, උදයො, උදාහටං, උදිතො, උදීරිතං, උදෙති, සකිදෙව, කිඤ්චිදෙව, කෙනචිදෙව, කිස්මිඤ්චිදෙව, කොචිදෙව, සම්මදත්තො, සම්මදඤ්ඤා විමුත්තානං, සම්මදෙව, යාවදත්ථං, යාවදිච්ඡකං, යාවදෙව, තාවදෙව, පුනදෙව, යදත්ථං, යදන්තරං, තදන්තරං, තදඞ්ගවිමුත්ති, එතදත්ථං, අත්තදත්ථං, තදත්ථං, සදත්ථපසුතො සියා, අඤ්ඤදත්ථු, මනසාදඤ්ඤා විමුත්තානං, බහුදෙව රත්ති. වාත්වෙව, අත්තඅත්ථං, ද්වාධිට්ඨිතං, පාතුඅහොසි. වවත්ථිතවිභාසත්තා වාධිකාරස්ස බ්යඤ්ජනතොපි, භික්ඛුනීනං වුට්ඨාපෙය්ය, චිරං නායති, තංයෙව.

ඡ අභිඤ්ඤා, ඡ අඞ්ගං, ඡ අසීති, ඡ අංසා, ඡ ආයතනං ඉතී+ධ ‘‘වා සරෙ’’ ‘‘ආගමො’’ති ච වත්තතෙ.

ඡසද්දා පරස්ස සරස්ස ළකාරො ආගමො හොති වා. ඡාති අනුකරණත්තා එකවචනං. ඡළභිඤ්ඤා, ඡළඞ්ගං, ඡළසීති, ඡළංසා, ඡළායතනං. වාත්වෙව, ඡඅභිඤ්ඤා. (ආගමසන්ධි).

ලොපො ¶ අදස්සනං, ඨානිං, ය+මාමද්දිය දිස්සති;

ආදෙසො නාම සො යා තු, අසන්තුප්පත්ති ආගමො.

කඤ්ඤා ඉව, කඤ්ඤාව ඉච්චාදි සරසන්ධිනිසෙධො වුච්චති, පසඞ්ගපුබ්බකො හි පටිසෙධො. පුබ්බසරානං ලොපෙ සම්පත්තෙ ‘‘සරො’’ ‘‘වෙ’’ති ච වත්තතෙ.

පුබ්බපරස්සරා ද්වෙපි වා ක්වචි න ලුප්යන්තෙ. කඤ්ඤා ඉව, කඤ්ඤෙව, කඤ්ඤාව.

සාරිපුත්ත ඉධෙකච්චො, එහි සිවක උට්ඨෙහි, ආයස්මා ආනන්දො, ගාථා අභාසි, දෙවා ආභස්සරා යථා, තෙවිජ්ජා ඉද්ධිපත්තා ච, භගවා උට්ඨායාසනා, භගවා එත+දවොච, අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි, ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො, භූතවාදී අත්ථවාදී, යං ඉත්ථී අරහං අස්ස, සාමාවතී ආහ, පාපකාරී උභයත්ථ තප්පති, නදී ඔත්ථරති, යෙ තෙ භික්ඛූ අප්පිච්ඡා, භික්ඛූ ආමන්තෙසි, භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු, භික්ඛූ එව+මාහංසු, ඉමස්මිං ගාමෙ ආරක්ඛකා, සබ්බෙ ඉමෙ, කතමෙ එකාදස, ගම්භීරෙ ඔදකන්තිකෙ, අප්පමාදො අමතං පදං, සඞ්ඝො ආගච්ඡතු, කො ඉමං පථවිං විචෙස්සති, ආලොකො උදපාදි, එකො එකාය, චත්තාරො ඔඝා, අරෙ අහම්පි, සචෙ ඉමස්ස කායස්ස, නො අතික්කමො, අහො අච්ඡරියො, අථො අන්තො ච, අථ ඛො ආයස්මා, අථො ඔට්ඨව+චිත්තකා, තතො ආ- මන්තයි ¶ සත්ථාති එවමාදයො ඉධ කාලබ්යවධානෙනෙව සිජ්ඣන්ති. ක්වචීති කිං, ආගතා+ත්ථ, ආගතා+ම්හා, කතම+ස්ස වාරො, අප්පස්සුතා+යං පුරිසො, චමරී+ව, සබ්බෙ+ව, ස්වෙ+ව, එසෙ+ව නයො, පරිසුද්ධෙ+ත්ථා+යස්මන්තො, නෙ+ත්ථ, කුතෙ+ත්ථ ලබ්භා, සචෙ+ස බ්රාහ්මණ, තථූ+පමං, යථා+හ, ජීව්හා+යතනං, අවිජ්ජො+ඝො, ඉත්ථින්ද්රියං, අභිභා+යතනං, භයතූ+පට්ඨානං, සද්ධී+ධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං. (සරසන්ධිනිසෙධො)

තත්ර අභිරති, තත්ර අයං, බුද්ධ අනුස්සති, ස අත්ථිකා, සඤ්ඤාවා අස්ස, තදා අහං, යානි ඉධ භූතානි, ගච්ඡාමි ඉති, අති ඉතො, කිකී ඉව, බහු උපකාරං, මධු උදකං, සු උපධාරිතං, සොපි අයං, ඉදානි අහං, සචෙ අයං, අප්පස්සුතො අයං, ඉතර ඉතරෙන, සද්ධා ඉධ විත්තං, කම්ම උපනිස්සයො, තථා උපමං, රත්ති උපරතො, වි උපසමො, ලොකස්ස ඉති, දෙව ඉති, වි අතිපතන්ති, වි අතිනාමෙන්ති, සඞ්ඝාටි අපි, ජීවිතහෙතු අපි, විජ්ජු ඉව, කිංසු ඉධ විත්තං, සාධු ඉති, තෙ අස්ස පහීනා, සො අස්ස, මධුවා මඤ්ඤති බාලො, එවං ගාමෙ මුනි චරෙ, ඛන්ති පරමං තපො තිතික්ඛා, න මංකු භවිස්සාමි, සු අක්ඛාතො, යො අහං, සො අහං, කාමතො ජායති සොකො, කාමතො ජායති භයං, සක්කො උජු ච සුහුජුච, අනුපඝාතො, දුරක්ඛං, දුරමං, දුභරතා. යිට්ඨං වා හුතං වා ලොකෙ, යදි වා සාවකෙ, පුග්ගලා ධම්මදසා තෙ, භොවාදී නාම සො හොති, යථාභාවී ගුණෙන සො, යථා ඉදං, සම්මා දක්ඛාතො, පරා කමො, තණ්හා ක්ඛයො, ඣානස්ස ලාභී අම්හි, ථුල්ලච්චයො ඉතී+ධ –

රස්ස+දීඝානං ¶ ක්වචි දීඝ+රස්සා හොන්ති බ්යඤ්ජනෙ. තත්රාභිරති, තත්රායං, බුද්ධානුස්සති, සාත්ථිකා, සඤ්ඤාවා+ස්ස, තදාහං, යානී+ධ භූතානි, ගච්ඡාමීති, අතීතො, කිකීව, බහූපකාරං, මධූදකං, සූපධාරිතං, සොපායං, ඉදානාහං, සචායං, අප්පස්සුතායං, ඉතරීතරෙන, සද්ධීධ විත්තං, කම්මූපනිස්සයො, තථූපමං, රත්තූපරතො, වූපසමො, ලොකස්සාති, දෙවාති, වීතිපතන්ති, වීතිනාමෙන්ති, සඞ්ඝාටීපි, ජීවිතහෙතූපි, විජ්ජූව, කිංසූධ විත්තං, සාධූති, ත්යාස්ස පහීනා, ස්වාස්ස, මධුවා මඤ්ඤතී බාලො, එවං ගාමෙ මුනී චරෙ, ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා, න මංකූ භවිස්සාමි, ස්වාක්ඛාතො, ය්වාහං, ස්වාහං, කාමතො ජායතී සොකො, කාමතො ජායතී භයං, සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච, අනූපඝාතො, දූරක්ඛං, දූරමං, දූභරතා. යිට්ඨංව හුතංව ලොකෙ, යදිව සාවකෙ, පුග්ගල ධම්මදසා තෙ, භොවාදි නාම සො හොති, යථාභාවි ගුණෙන සො, යථයිදං, සම්මදක්ඛාතො, පරක්කමො, තණ්හක්ඛයො, ඣානස්ස ලාභිම්හි, වසිම්හි, ථුල්ලච්චයො. ක්වචීති කිං, ත්යජ්ජ, ස්වස්ස, පතිලියතීති දීඝනිසෙධො, මායිදං, මනසාදඤ්ඤා විමුත්තානං, යථාක්කමං, ආරක්ඛාතීතං, දීයති, සූයතීති රස්සකාරියනිසෙධො. කථං යානිව අන්තලික්ඛෙති, ‘‘දීඝරස්සා’’ති යොගවිභාගා. (දීඝ+රස්සසන්ධි).

සරම්හා පරස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ක්වචි ද්වෙ රූපානි හොන්ති. එත්ථ ච ආවුත්තිද්විවචනං ඨානෙද්විවචනන්ති ද්වීසු ඨානෙද්විවචනං වෙදිතබ්බං.

තානි ¶ ච ප+පති+පටි+කම+කුස+කුධ+කී+ගහ+ජුත+ඤා+සි+ සු+සූ+සම්භූ+සර+සසාදීනමාදිබ්යඤ්ජනානඤ්ච හොති. ඉධ පමාදො=ඉධප්පමාදො, එවං අප්පමාදො, විප්පයුත්තො, සුප්පසන්නො, සම්මා පධානං=සම්මප්පධානං රස්සත්තං. අප්පතිවත්තියො, අධිප්පතිපච්චයො, සුප්පතිට්ඨිතො,. අප්පටිපුග්ගලො, විප්පටිසාරො, සුප්පටිපත්ති. පක්කමො, පටික්කමො, හෙතුක්කමො, ආකමති=අක්කමති, එවං පක්කමති, යථාක්කමං. අක්කොසති, පටික්කොසති, අනුක්කොසති, ආකොසති=අක්කොසති. අක්කුද්ධො, අභික්කුද්ධො. ධනක්කීතො, වික්කයො, අනුක්කයො. පග්ගහො, විග්ගහො, අනුග්ගහො, චන්දග්ගාහො, දිට්ඨිග්ගාහො. පජ්ජොතො, විජ්ජොතො, උජ්ජොතො. කතඤ්ඤූ, විඤ්ඤූ, පඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණං, අනඤ්ඤාණං. අවස්සයො, නිස්සයො, සමුස්සයො. අප්පස්සුතො, විස්සුතො, බහුස්සුතො. ආසවා=අස්සවා. පස්සම්භෙන්තො, විස්සම්භෙන්තො. අට්ටස්සරො, විස්සරති, අනුස්සරති, අනුස්සති. පස්සසන්තො, විස්සසන්තො, මුහුස්සසන්තො, ආසාසො=අස්සාසො. ආදිසද්දෙන අවිස්සජෙන්තො, විස්සජෙන්තො, අභික්කන්තතරො, පරිච්චජෙන්තො, උපද්දවො, උපක්කිලෙසො, මිත්තද්දුනො, ආයබ්යයො, අබ්බහි ඉච්චාදි.

තික+තය+තිංස+වතාදීන+මාදිබ්යඤ්ජනස්ස ච. කුසලත්තිකං, පීතිත්තිකං, හෙතුත්තිකං. ලොකත්තයං, බොධිත්තයං, වත්ථුත්තයං. එකත්තිංස, ද්වත්තිංස, තෙත්තිංස, චතුත්තිංස. සීලබ්බතං, සුබ්බතො. සප්පීතිකො, සමන්නාගතො, පුනප්පුනං ඉච්චාදි.

වතු+වට+දිසාන+මන්තෙ, යථා වත්තති, වට්ටති, දස්සනං, ඵස්සො ඉච්චාදි.

උ+දු+නිඋපසග්ග+ත+චතු+ඡ+සන්තසද්දාදෙසාදීහි ¶ පරෙසඤ්ච. උකංසො=උක්කංසො, එවං දුක්කරං, නික්කඞ්ඛො, උග්ගතං, දුච්චරිතං, නිජ්ජටං, උජ්ජහං, උච්චඞ්ගං, උන්නමති, දුක්කරො, නිද්දරො, උන්නතො, දුප්පඤ්ඤො, නිම්මලො, උය්යුත්තො, දුල්ලභො, නිබ්බත්තො, උස්සාහො, නිස්සාරො. තක්කරො, තජ්ජො, තන්නින්නො, තප්පභවො, තම්මයො, චතුක්කං, චතුද්දිසං, චතුප්පදො, චතුබ්බිධං, චතුස්සාලං, ඡක්කං, ඡන්නවුති, ඡප්පදිකො, ඡබ්බස්සානි. සක්කාරො, සග්ගුණො, සන්දිට්ඨි, සප්පුරිසො, මහබ්බලො.

අපදන්තආකාරවජ්ජිතදීඝතො යකාරස්ස ච, නිය්යාති, සුය්යති, අභිභුය්ය, විචෙය්ය, විනෙය්ය, ධෙය්යං, නෙය්යං, සෙය්යො, ජෙය්යො, වෙය්යාකරණො. ආකාරවජ්ජිතන්ති කිං, මාලාය, දොලාය, සමාදාය.

ඡන්දානුරක්ඛණෙ-නප්පජහෙ වණ්ණබලං පුරාණං, උජ්ජුගතෙසු සෙය්යො, ගච්ඡන්ති සුග්ගතිං. සරම්හාති කිං, ඤායො, තංඛණං. ක්වචිත්වෙව, නිකායො, නිදානං, නිවාසො, තතො, ඡසට්ඨි, උපනීයති, සූයති.

35. චතුත්ථදුතියෙස්වෙ+සං තතියපඨමා

චතුත්ථදුතියෙසු පරෙස්වෙ+සං චතුත්ථදුතියානං තබ්බග්ගෙ තතියපඨමා හොන්ති පච්චාසත්යා. වග්ගෙ ඝ+ඣ+ඪ+ධ+භා චතුත්ථා, ඛ+ඡ+ඨ+ථ+ඵා දුතියා, ග+ජ+ඩ+ද+බා තතියා, ක+ච+ට+ත+පා පඨමා. ප+උ+දු-නිආදීහි පරෙසං ඝාදීනං ද්විභාවෙ තතියපඨමා හොන්ති. පගරති=පග්ඝරති, එවං උග්ඝරති, නිග්ඝොසො, උග්ඝාටෙති. එසොව තජ්ඣානඵලො, පඨමජ්ඣානං, අභිජ්ඣා-යති ¶ , උජ්ඣායති. දඩ්ඪො, බුඩ්ඪො. විද්ධංසෙති, උද්ධංසිතො, උද්ධාරො, නිද්ධනො, නිද්ධුතො. විබ්භන්තො, උබ්භන්තො, සමුබ්භන්තො, දුබ්භික්ඛං, නිබ්භයං, තබ්භාවො, චතුබ්භි. සද්ධා, සද්ධම්මො. මහබ්භයං.

රස්සසරෙහි පරෙසං වග්ගදුතියානං ද්විභාවො චෙ, පඨමා. පඤ්චක්ඛන්ධා, එවං රූපක්ඛන්ධො, අක්ඛමො, අභික්ඛණං, අවික්ඛෙපො, ජාතික්ඛෙත්තං, ධාතුක්ඛොභො, ආයුක්ඛයො. සෙතච්ඡත්තං, එවං සබ්බච්ඡන්නං, විච්ඡන්නං, බොධිච්ඡායා, ජම්බුච්ඡායා, සමුච්ඡෙදො. තත්ර ඨිතො=තත්රට්ඨිතො, එවං ථලට්ඨං, ජලට්ඨං, අට්ඨිතං, නිට්ඨිතං, චත්තාරිට්ඨානානි, ගරුට්ඨානියො, සමුට්ඨිතො. සබ්බත්ථාමෙන, යසත්ථෙරො, පත්ථරති, විත්ථාරො, අභිත්ථුතො, විත්ථම්භිතො, අනුත්ථුනං. පප්ඵොටෙති, මහප්ඵලං, අනිප්ඵලං, විප්ඵාරො, පරිප්ඵුටෙය්ය, මධුප්ඵාණිතං. ආකාරතො, ආඛාතො=අක්ඛාතො, එවං තණ්හාක්ඛයො, ආණාක්ඛෙත්තං, සඤ්ඤාක්ඛන්ධො. ආඡාදයි=අච්ඡාදයි, එවං අච්ඡින්දති, නාවට්ඨං, අත්ථරති, අප්ඵොටෙති. ක්වචි ත්වෙව, පුවඛජ්ජකං, තස්ස ඡවිආදීනි ඡින්දිත්වා, යථාඨිතං, කම්මඵලං, සීලං තස්ස ඣායිනො, යෙ ඣානප්පසුතා ධීරා, නිධනං, මහාධනං. (ද්විභාවසන්ධි).

අකරම්හ සෙ තෙ, සො ඛො බ්යන්ති කාහිති, සො ගච්ඡං න නිවත්තති, එසො අත්ථො, එසො ආභොගො, එසො ඉදානි ඉතී+ධ ‘‘වෙ’’ති වත්තතෙ.

එඔනං වණ්ණෙ ක්වචි අ හොති වා. අකරම්හ ස තෙ, අකරම්හ සෙ තෙ, එවං ස ඛො බ්යන්ති කාහිති, ස ගච්ඡං න නිවත්තති, එස අත්ථො ¶ , එස ආභොගො, එස ඉදානි. වණ්ණෙති කිං, අමොඝවචනො ච සො, ගන්ධබ්බානං අධිපති, මහාරාජා යසස්සි සොති. ‘‘න සන්ධිසමාසා වද්ධස්සා’’ති වුත්තත්තා ගාථාමජ්ඣෙ සන්ධි න හොතීති ‘‘තිවිධස්සා’’ති වුත්තතිම්හි පරෙපි වණ්ණො පරො නාම න ඉති. (සරබ්යඤ්ජනසන්ධි).

අත යන්තං, තථ යං, මද යං, බුධ යති, ධන යං, සෙව යො, පර යෙසනා, පොක්ඛරණ යො ඉතී+ධ –

තවග්ගවරණානං චවග්ගබයඤා හොන්ති යථාක්කමං යකාරෙ. ‘‘වග්ගලසෙහි තෙ’’ති පුබ්බරූපං. අච්චන්තං, තච්ඡං, මජ්ජං, බුජ්ඣති, ධඤ්ඤං, සෙබ්බො, පය්යෙසනා, පොක්ඛරඤ්ඤො. අපුච්චණ්ඩකායං, ජච්චන්ධො, යජ්ජෙවං, අජ්ඣගමා, අජ්ඣත්තං, අජ්ඣුපගතො, අජ්ඣොගාහෙත්වා, දිබ්බං. ක්වචිත්වෙව, රත්යා.

සක යතෙ, රුච යතෙ, පච යතෙ, අට යතෙ, ලුප යතෙ, කුප යතෙ, සල යතෙ, ඵල යතෙ, දිස යතෙ, අස යතෙ ඉතී+ධ ‘‘යෙ’’ති වත්තතෙ වක්ඛමානෙසු ද්වීසු.

වග්ගලසෙහි පරස්ස යකාරස්ස ක්වචි තෙ වග්ගලසා හොන්ති. සක්කතෙ, රුච්චතෙ, පච්චතෙ, අට්ටතෙ, ලුප්පතෙ, කුප්පතෙ, සල්ලතෙ, ඵල්ලතෙ, දිස්සතෙ, අස්සතෙ. ක්වචිත්වෙව, ක්යාහං.

හස්ස ¶ විපල්ලාසො හොති යකාරෙ. මුය්හති, ගුය්හති.

බහු ආබාධො ඉතී+ධ උස්සවකාරෙ ‘‘හස්ස විපල්ලාසො’’ති වත්තතෙ.

හස්ස විපල්ලාසො හොති වා වකාරෙ. බව්හාබාධො. වාත්වෙව, බහ්වාබාධො.

තථනරානං ටඨණලා හොන්ති වා යථාක්කමං. දුක්කතං=දුක්කටං, එවං සුකටං, පත්ථටො, පතටො, උද්ධටො, විසටො. අට්ඨකථා. පණිධානං, පණිපාතො, පණාමො, පණීතං, පරිණතො, පරිණාමො, දුණ්ණයො, නිණ්ණයො, ඔණතො. පරිපන්නො=පලිපන්නො, එවං පලිබොධො, පල්ලඞ්කං, තලුනො, මහාසාලො, මාලුතො, සුඛුමාලො. (බ්යඤ්ජනසන්ධි).

චක්ඛු උදපාදි, අක්ඛි රුජති, පුරිම ජාති, අණු ථූලානි, කත්තබ්බ කුසලං බහුං, ත සම්පයුත්තා, තත සභාවතො ඉතී+ධ ‘‘වෙ’’ති වත්තතෙ යාව ‘‘මයදා සරෙ’’ති.

නිග්ගහීතාගමො හොති වා ක්වචි. සාමත්ථියෙනා+ගමොව, ස ච රස්සසරස්සෙව හොති… තස්ස රස්සසරානුගතත්තා. ඨානීන+මාලිඞ්ඝිය ගච්ඡති පවත්තතීති ආගමො. චක්ඛුං උදපාදි, අක්ඛිං ¶ රුජති, පුරිමං ජාති, අණුං ථූලානි, කත්තබ්බං කුසලං බහුං, තංසම්පයුත්තා, තංතංසභාවතො. වාග්ගහණෙන චක්ඛු උදපාදි ඉච්චාදි. අවංසිරො, යාවඤ්චිදංතිආදි නිච්චං… වවත්ථිතවිභාසත්තා වාධිකාරස්ස, වවත්ථිතස්ස ලක්ඛණස්සා+නුරොධෙන ලක්ඛණෙ පවත්තිතා විභාසා වවත්ථිතවිභාසා. වාසද්දො හි අත්ථද්වයෙ වත්තතෙ කත්ථචි විකප්පෙ, කත්ථචි යථාවවත්ථිතරූපපරිග්ගහෙති. යදා පච්ඡිමෙ, තදා නිච්ච+මනිච්ච+මසන්තඤ්ච විධිං දීපෙති. එත්ථ පන ක්වචිසද්දස්සා+නුවත්තනා තෙනෙවා+සන්තවිධි සිද්ධොති වාසද්දෙනි+තරද්වයං. ක්වචි ත්වෙව, න හි එතෙහි, ඉධ චෙව.

සං රම්භො, සං රත්තො, සං රාගො, තාසං අහං සන්තිකෙ, එවං අයං, පුං ලිඞ්ගං, කිං අහං, තස්ස අදාසිං අහං ඉතී+ධ ‘‘නිග්ගහීතා’’ධිකාරො ආ ‘‘මයදා සරෙ’’ති.

නිග්ගහීතස්ස ලොපො හොති වා ක්වචි. දීඝෙ සාරම්භො සංරම්භො, සාරත්තො සංරත්තො, සාරාගො සංරාගො, පුබ්බස්සරලොපෙ තාසාහං සන්තිකෙ, එවායං, ද්විත්තෙ පුල්ලිඞ්ගං පුංලිඞ්ගං, ක්යාහං, තස්ස අදාසහං. පටිසල්ලානො, සල්ලෙඛො, පාතුකාමො, ගන්තුමනො, අරියසච්චාන දස්සනං, එතං බුද්ධාන සාසනං, අවිසාහාරො, චිරප්පවාසින්තිආදීසු නිච්චං. ක්වචීති කිං, එව+මයං, කි+මහං, එතං මඞ්ගල+මුත්තමං.

කතං ඉති, අභිනන්දුං ඉති, උත්තත්තං ඉව, චක්කං ඉව, කලිංඉව, හලං ඉදානි, කිං ඉදානි, ත්වං අසි, ඉදං අපි, උත්තරිං අපි, දාතුං අපි, සදිසං එව ඉතී+ධ –

නිග්ගහීතම්හා ¶ පරසරස්ස ලොපො හොති වා ක්වචි. කතන්ති, අභිනන්දුන්ති, උත්තත්තංව, චක්කංව, කලිංව, හලංදානි, කිංදානි, ත්වංසි, ඉදම්පි, උත්තරිම්පි, දාතුම්පි, සදිසංව. වාති කිං, කතංඉති, කිමිති, දාතුමපි, සදිසං එව.

පුප්ඵං අස්සා උප්පජ්ජති, එවං අස්ස තෙ ආසවා ඉතී+ධ පරස්සරලොපෙ –

අබ්යවහිතානං ද්වින්නං බ්යඤ්ජනානං එකත්ර ඨිති සංයොගො, තස්මිං සංයොගෙ යො ආදිභූතාවයවො, තස්ස වා ක්වචි ලොපො හොතීතිආදිබ්යඤ්ජනස්ස ලොපො. පුප්ඵංසා උප්පජ්ජති, එවංස තෙ ආසවා. තිණ්ණං සංයොගානං විසයෙ අග්යාගාරං, වුත්යස්ස ඉති හොති.

තං කරොති, තං ඛණං, සං ගතො, තං ඝතං, ධම්මං චරෙ, තං ඡන්නං, තං ජාතං, තං ඣානං, තං ඤාණං, තං ඨානං, තං ඩහති, තං තනොති, තං ථිරං, තං දානං, තං ධනං, තං නිච්චුතං, තං පත්තො, තං ඵලං, තෙසං බොධො, සං භූතො, තං මිත්තං, කිං කතො, දාතුං ගතො ඉතී+ධ –

නිග්ගහීතස්ස ඛො වග්ගෙ වග්ගන්තො වා හොතීති නිමිත්තානුස්සරානං පච්චාසත්යා තබ්බග්ගපඤ්චමො හොති. පච්චාසත්ති නාම ඨානතො ආසන්නතා ගුණතො වා, ගුණතොති වණ්ණසඤ්ඤාදිගුණතො. නිග්ගහීතස්ස ¶ අනුසරීයතීති පච්ඡා කත්වා සරීයතීති අනුස්සරොතිපි වුච්චති. තඞ්කරොති=තං කරොති, එවං තඞ්ඛණං, සඞ්ගතො, තඞ්ඝතං. ධම්මඤ්චරෙ, තඤ්ඡන්නං, තඤ්ජාතං, තඤ්ඣානං, තඤ්ඤාණං. තණ්ඨානං, තණ්ඩහති. තන්තනොති, තන්ථිරං, තන්දානං, තන්ධනං, තන්නිච්චුතං, තම්පත්තො, තම්ඵලං, තෙසම්මොධො, සම්භූතො, තම්මිත්තං. කිඞ්කතො, දාතුඞ්ගතො, තණ්හඞ්කරො, රණඤ්ජහො, සණ්ඨිතො, ජුතින්ධරො, සම්මතොතිආදීසු නිච්චං.

ආනන්තරිකං ය+මාහු, යං යදෙව, පච්චත්තං එව, තං හිඉතී+ධ –

ය+එව+හිසද්දෙසු නිග්ගහීතස්ස වා ඤො හොති. ‘‘වග්ගලසෙහි තෙ’’ති යස්ස ඤකාරො. ආනන්තරිකඤ්ඤ+මාහු=ආනන්තරිකං ය+මාහු, යඤ්ඤදෙව=යංයදෙව, ඤස්ස ද්විත්තෙ පච්චත්තඤ්ඤෙව, පච්චත්තං එව, තඤ්හි, තඤ්හි. ‘‘අබ්යභිචාරිනා බ්යභිචාරී නියම්යතෙ’’ති ඤායා එවසද්දසහචරියා ‘‘ය’’ ඉති සබ්බාදියසද්දස්සෙව ගහණං.

සංයොගො, සංයොජනං, සංයතො, සංයාචිකාය ඉතී+ධ –

සංසද්දස්ස යං නිග්ගහීතං, තස්ස වා ඤො හොති යකාරෙ. සඤ්ඤොගො=සංයොගො, එවං සංයොජනං, සඤ්ඤතො, සඤ්ඤාචිකාය. ඉධ යකාරමත්තොව ගය්හතෙ. සංස්සාති කිං, එතං යොජනං, තං යානං, තං සරණං යන්ති.

තං ¶ එව, තං අහං බ්රූමි, යං ආහු, ධනං එව, කිං එතං, නින්දිතුං අරහති, තං ඉදං, යං අනිච්චං, තං අනත්තා, එතං අවොච, එතං එව ඉතී+ධ –

නිග්ගහීතස්ස ම ය දා හොන්ති වා සරෙ ක්වචි. තමෙව තං එව, තමහං බ්රූමි=තං අහං බ්රූමි, යමාහු, ධනමෙව, කිමෙතං, නින්දිතුමරහති. තයිදං. යදනිච්චං, තදනත්තා, එතදවොච, එතදෙව. ‘‘මයදා’’ති යොගවිභාගා බුද්ධම සරණම ඉච්චාදි භවති.

තදමිනාදීනි නිප්පජ්ජන්ති. ‘‘ය+දලක්ඛණිකං, තං නිපාතනා’’ති ඤායා ලක්ඛණන්තරෙන අවිහිතා දෙස+ලොපා+ගම+විපල්ලාසා, සබ්බත්ථ ඉමිනාව දට්ඨබ්බා. ඉදඤ්ච පරෙසං පිසොදරාදිමිව දට්ඨබ්බං. ඵුසිතං=ජලබින්දු, ඵුසිත+මුදර+මස්ස පිසොදරං. ඉස්ස අකාරෙ තං ඉමිනා=තදමිනා, සකිං ආගාමී=සකදාගාමී, ධස්ස දකාරෙ එකං ඉධ අහං=එක+මිදා+හං, විධස්ස විදාදෙසො සංවිධාය අවහාරො=සංවිදාවහාරො, වාරිසද්දස්ස වකාරෙ, හස්ස ලකාරෙ ච කතෙ වාරිවාහකො=වලාහකො, ජීවනස්ස ජීආදෙසො, ජීවනස්ස මුතො=ජීමූතො. ඡවස්ස සුආදෙසෙ, සයනස්ස සානාදෙසෙ ච කතෙ ඡවස්ස සයනං=සුසානං. උද්ධස්ස උදුආදෙසෙ, ඛස්ස ඛලආදෙසෙ ච ‘‘සරම්හා ද්වෙ’’ති ද්විත්තාදිම්හි ච කතෙ උද්ධං ඛං අස්ස උදුක්ඛලං. පිසිතස්ස පිආදෙසෙ, අසස්ස සාචාදෙසෙ ච කතෙ පිසිතාසො=පිසාචො.

මහීසද්දස්ස ¶ මයූආදෙසෙ, රවතිස්ස රාදෙසෙ ච කතෙ මහියං රවතීති මයූරො. එව+මඤ්ඤෙපි පයොගතො+නුගන්තබ්බා. එත්ථ ච –

ත+දුච්චතෙ පඤ්චවිධං නිරුත්තංති.

යථා ද්වාරෙ නියුත්තො=දොවාරිකොති ඔකආගමො. හිංසසද්දස්ස සීහොති විපල්ලාසො. නිජකො=නියකොති විකාරො. මෙහනස්ස ඛස්ස මාලා මෙඛලාති වණ්ණලොපො, හ+න+මකාරානං ලොපො. මයූරොති අත්ථෙ රවතිස්ස අතිස්සයයොගොති.

යථරිව තථරිවෙති නිපාතාව. ‘‘ජරග්ගවා විචින්තෙසුං, වර+ම්හාකං භුසාමිවෙ’’ති එත්ථ ඉවසද්දො එවකාරත්ථො. නිග්ගහීතසන්ධි.

ඉති පයොගසිද්ධියං සන්ධිකණ්ඩො පඨමො.