අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > පයොගසිද්ධිපාඨ

අථ ¶ නාමානි වුච්චන්තෙ. තං අත්ථාභිමුඛං නමනතො, අත්තනා ච+ත්ථස්ස නාමනතො නාමං, දබ්බාභිධානං. තං දුවිධං සලිඞ්ගා+ලිඞ්ගතො, අන්වත්ථරුළ්හිතො ච, තිවිධං පුමි+ත්ථි+නපුංසකලිඞ්ගතො, රුක්ඛො, ලතා, වනන්ති. චතුබ්බිධං සාමඤ්ඤ+ගුණ+ක්රියා+යදිච්ඡානාමතො, රුක්ඛො, නීලො, පාචකො, සිරිවඩ්ඪොති. අට්ඨවිධං අවණ්ණි+වණ්ණු+වණ්ණො+කාර+නිග්ගහීතන්තපකතිභෙදතො, එත්ථ කිංසද්දො නිග්ගහීතන්තො. පච්චයා පඨමං කරීයතීති පකති, සද්දො, ධාතු ච.

තත්ථ සලිඞ්ගෙසු තාව අකාරන්තතො පුල්ලිඞ්ගා සුගතසද්දා සත්ත විභත්තියො පරා යොජීයන්තෙ. සුගතඉති ඨිතෙ –

1. ද්වෙ ද්වෙ+කානෙකෙසු නාමස්මා සියො අංයො නා හි ස නං ස්මා හි ස නං ස්මිං සු

එතෙසං ද්වෙ ද්වෙ හොන්ති එකානෙකත්ථෙසු වත්තමානතො නාමස්මා යථාක්කමං. යතො ඉමෙ සත්ත දුකා හොන්ති, ‘‘අත්ථවන්ත+මධාතුක+මපච්චයං පාටිපදිකං කිතක+තද්ධිත+සමාසා චෙ’’ති වුත්තත්තා තං නාමං පාටිපදිකං නාම. කෙචි සකත්ථ+දබ්බ+ලිඞ්ග+සඞ්ඛ්යා+කම්මාදිපඤ්චකං පාටිපදිකන්ති වදන්ති. තෙනෙ+තං වුච්චති –

සකත්ථ+දබ්බ+ලිඞ්ගානි, සද්දත්ථ+මබ්රවුං පරෙ;

සඞ්ඛ්යා+කම්මාදිකානන්තු, විභත්ති වාචකා මතා.

සකත්ථ+දබ්බ+ලිඞ්ගානි, සඞ්ඛ්යා+කම්මාදිපඤ්චකං;

සද්දත්ථ+මබ්රවුං කෙචි, විභත්ති පන ජොතකාති ච.

තතො ¶ එකම්හි වත්තබ්බෙ එකවචනං බහුම්හි වත්තබ්බෙ බහුවචනඤ්චාති අනියමෙන පසඞ්ගෙ ‘‘නාමස්මා’’ති අධිකාරො.

නාමස්සා+භිධෙය්යමත්තෙ පඨමාවිභත්ති හොතීති වත්තිච්ඡාවසා පඨමායෙ+කවචනබහුවචනානි. සි යොඉති පඨමා. සිස්සි+කාරස්සා+නුබන්ධත්තා අප්පයොගො. පයොජනං ‘‘කි+මංසිසූ’’ති සංකෙතො, තථා අංවචනස්සා+කාරස්ස. එත්ථ තථාති වුත්තස්සාතිදෙසො අඤ්ඤදීයධම්මාන+මඤ්ඤත්ථපාපන+මතිදෙසො. එකම්හි වත්තබ්බෙ පඨමෙකවචනං සි.

අතොති වත්තතෙ, අතොති නාමවිසෙසනත්තා ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’’ති පරිභාසතො අකාරන්තතො නාමස්මා විධි.

අකාරන්තතො නාමස්මා සිස්ස ඔ හොති. පුබ්බසරලොපෙ සුගතො තිට්ඨති. බහුම්හි වත්තබ්බෙ බහුවචනං යො. එවං උපරිපි යොජෙතබ්බං.

අකාරන්තතො නාමස්මා පඨමාදුතියායොනං ටාටෙ හොන්ති යථාක්කමං. ටකාරානුබන්ධත්තා ‘‘ටානුබන්ධා+නෙකවණ්ණා සබ්බස්සා’’ති සබ්බාදෙසො. සුගතා තිට්ඨන්ති.

ආමන්තණාධිකෙ ¶ අත්ථමත්තෙ පඨමාවිභත්ති හොතීති එකස්මිං එකවචනං සි.

නාමස්මා ග+සීනං ලොපො හොති. භො සුගත චිරං තිට්ඨ.

අඉඋඉච්චෙතෙසං වා දීඝො හොති ගෙ පරෙ තිලිඞ්ගෙ+ති දීඝෙ භො සුගත සුගතා චිරං තිට්ඨ. සක්කතෙ සුගතාති දීඝං දූරාලපනෙයෙවි+ච්ඡන්ති, සමීපාලපනෙපි දස්සනතො තං න ගහෙතබ්බං. බහුවචනෙ යොස්ස ටා, සුගතා චිරං තිට්ඨථ.

තස්මිං කම්මකාරකෙ දුතියාවිභත්ති හොති. අංයොඉති දුතියා. එත්ථ දුතියාතතියාදිභාවො විභත්තිසුත්තෙ සියො ඉති පඨමාවිභත්යාදීනි+මුපාදාය වුච්චති, තං තං උපාදාය පඤ්ඤත්තත්තා. දුතියෙකවචනං අං, අකාරස්සා+පයොගො. සුගතං පස්ස. දුතියාබහුවචනං යො, තස්ස ටෙ, සුගතෙ පස්ස.

තස්මිං ¶ කත්තරි කරණෙ ච කාරකෙ තතියාවිභත්ති හොති. නා+හිඉති තතියාවිභත්ති. තතියාඑකවචනං නා.

අකාරන්තතො නාමස්මා පරස්ස නාවචනස්ස එනාදෙසො හොති නිච්චං. සුගතෙන කතං.

අකාරන්තස්ස සුහිස්වෙ+හොති. සුගතෙහි.

නාමස්මා පරෙසං ස්මාහිස්මිංනං ම්හාභිම්හි හොන්ති යථාක්කමංති හිස්ස භිආදෙසෙ සුගතෙභි. කරණෙ සුගතෙන ලොකො පුඤ්ඤං කරොති, සුගතෙහි සුගතෙහි වා.

තස්මිං සම්පදානකාරකෙ චතුත්ථී සියා. ස+නංඉති චතුත්ථී. චතුත්ථෙ+කවචනං ස. විභත්තිසුත්තෙ ස්ස+නංති දීඝපාඨෙන සුගතස්සාති සිද්ධෙපි ‘‘ඣලා සස්ස නො’’ ත්යාදිකාරියසුත්තෙසු ස්සස්සාති අක්ඛරගාරවතා හොතීති ලාඝවත්ථ+මිද+මාරද්ධං –

නාමස්මා ¶ පරස්ස සස්ස සුඤාගමො හොති. ස ච ‘‘ඡට්ඨියා’’ති වත්තමානෙ –

ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස ඤානුබන්ධ+කානුබන්ධා ආද්යන්තාහොන්තීති ආද්යවයවො. උකාරො උච්චාරණත්ථො, ඤ්ඤකාරො අස්මිං සුත්තෙ සංකෙතත්ථො. සුගතස්ස දානං දෙති.

බහුලාධිකාරං කප්පදුමමිව මඤ්ඤන්ති සද්දිකා. තඤ්ච –

ක්වචි පවත්ත්ය+පවත්ති, ක්වච+ඤ්ඤං ක්වචි වා ක්වචි;

සියා බහුලසද්දෙන, විධි සබ්බො යථාගමංති –

අකාරන්තතො පරස්ස චතුත්ථියා සස්ස ආයො හොති වා බහුලං. සුගතාය. යෙභුය්යෙන තාදත්ථෙයෙවා+ය+මායො දිස්සතීති ඉතො පරං නො+දාහරීයතෙ. චතුත්ථීබහුවචනං නං,

නාමස්ස ¶ දීඝො හොති සුනංහිසු. සුගතානං.

එතස්මා අවධිකාරකා පඤ්චමීවිභත්ති හොති. ස්මා+හිඉති පඤ්චමී. පඤ්චම්යෙකවචනං ස්මා,

‘‘අතො’’ ‘‘ටාටෙ’’ ‘‘වෙ’’ති ච වත්තතෙ.

අකාරන්තතො නාමස්මා පරෙසං ස්මා+ස්මිංනං ටා+ටෙ හොන්ති වා යථාක්කමං. සුගතා අපෙහි සුගතම්හා සුගතස්මා වා. පඤ්චමීබහුවචනඤ්හි, සුගතෙභි සුගතෙහි.

කාරකෙහි අඤ්ඤො සම්බන්ධො, තත්ර ඡට්ඨීවිභත්ති හොති. ස+නංඉති ඡට්ඨී, ඡට්ඨෙකවචනං ස, සුගතස්ස විහාරො, ඡට්ඨීබහුවචනං නං, සුගතානං.

ආධාරකාරකෙ සත්තමීවිභත්ති හොති. ස්මිං+සුඉති සත්තමී. සත්තම්යෙකවචනං ස්මිං, සුගතෙ පතිට්ඨිතං සුගතම්හි සුගතස්මිං වා. සත්තමීබහුවචනං සු, ‘‘සු+හිස්ව+ස්සෙ’’ති එ, සුගතෙසු.

සුගතො, සුගතා. භො සුගත, භො සුගතා, භවන්තො සුගතා. සුගතං, සුගතෙ. සුගතෙන, සුගතෙභි ¶ , සුගතෙහි. කරණෙ සුගතෙන, සුගතෙභි, සුගතෙහි. සුගතස්ස, සුගතාය, සුගතානං. සුගතා, සුගතම්හා, සුගතස්මා, සුගතෙභි, සුගතෙහි. සුගතස්ස, සුගතානං. සුගතෙ, සුගතම්හි, සුගතස්මිං, සුගතෙසු.

සුගතො සුගතො. සුගතං නමති. සුගතෙන කතො. සුගතෙන ජිතො. සුගතස්ස දදෙ. සුගතා විගතො. සුගතස්ස සුතො. සුගතෙ රමතෙ. එවං –

ගන්ධබ්බ+කින්නර+මනුස්ස+පිසාච+පෙතා;

මාතඞ්ග+ජඞ්ගම+තුරඞ්ග+වරාහ+සීහා,

බ්යග්ඝ+ච්ඡ+කච්ඡප+තරච්ඡ+මිග+ස්ස+සොණා.

හින්තාල+තාල+වකුල+ජ්ජුන+කිංසුකා ච;

මන්දාර+කුන්ද+පුචිමන්ද+කරඤ්ජ+රුක්ඛා,

ඤෙය්යා මයූර+සකුණ+ණ්ඩජ+කොඤ්ච+හංසා.

සුගතසද්දොව, යතො සබ්බො සද්දො, න සද්දතාලිතත්ථොව, අථ ඛො සංයොගාදිවසෙනපි අත්ථං වදන්ති. තෙනෙ+තං වුච්චති –

සංයොගා විප්පයොගා ච, සාහචරියා+විරොධතො;

අත්ථා පකරණා ලිඞ්ගා, සද්දන්තරසමීපතො.

සාමත්ථ්යො+චිත්ර+දෙසෙහි ¶ , කාල+බ්යත්තා+නුරූපතො;

උපචාර+කාකුභෙද, සම්බන්ධෙහු+පලක්ඛණා.

වචනා ච තදඞ්ගත්තා, පධානත්තාතිආදිහි;

සද්ද+ත්ථා පවිභජ්ජන්තෙ, න සද්දාදෙව කෙවලාති.

එත්ථ සංයොගතො තාව, ‘‘සකිසොරා ධෙනු දීයතූ’’ති, කිසොරො අස්සපොතකො, තංසංයොගතො වළවා එව පතීයතෙ.

විප්පයොගතො – ‘‘අකිසොරා ආනීයතූ’’ති තප්පටිසෙධා වළවා එව පතීයතෙ.

සහචරණතො – ‘‘රාම+ලක්ඛණ’’ඉති උභින්නං සහචරණෙන රාමොති දාසරථි එව රාමො, න අඤ්ඤාභිධානො ජාමදගන්යාදි. ලක්ඛණොපි සොමිත්ති එව, න තු යො කොචි ලක්ඛණො.

විරොධතො – ‘‘රාම+ජ්ජුනා’’ ඉති භග්ගවො සහස්සබාහු ච අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධාති තෙ එව පතීයන්තෙ, න දාසරථි සබ්යසාචි ච.

අත්ථතො – ‘‘සින්ධව+මානය, පවිසාමි රණඞ්ගණ’’මිති රණඞ්ගණපවෙසො වාහනවිසෙසෙන හොතීති අත්ථතො තුරඞ්ගපතීති, න තු ලවණවිසෙසං.

පකරණතො-භොජනවිධිම්හි උපසඞ්ඛරියමානෙ ‘‘සින්ධව+මානයෙ’’ති, අත්ර හි සද්දන්තරස්සා+භාවෙපි භොජනොපකරණසමවාය+මාලොකිතභාවතො ලවණෙ පටිපත්ති, තාදිසො හි පත්ථාවොති.

ලිඞ්ගතො ¶ – ‘‘දෙවදත්තං පඨම+මුපවෙසය සමාරාධිතගුරුං’’ති, අත්ර සමාරාධිතගුරුත්තෙන ලිඞ්ගෙන තස්ස බාහුස්සච්ච+මවගම්යතෙ, න තු යො කොචි දෙවගුණො.

සන්නිධානතො – ‘‘අජ්ජුනො කතවීරියොති’’ පතීයතෙ, නො අකතවීරියො අජ්ජුනොති.

සාමත්ථියතො – ‘‘අනුදරා කඤ්ඤා’’ති උදරෙ අසති කඤ්ඤා එව නත්ථීති තස්සා කිසාඞ්ගියා මජ්ඣපදෙසොති පතීයතෙ.

ඔචිත්රතො – ‘‘රාමසදිසො+යං’’ ඉති, අත්ර හි රාමො පයුත්තදාසරථිස්මිං භිය්යො සාධාරණො පරිචයොති දාසරථි එව පතීයතෙ, න භග්ගවරාමො.

දෙසතො – ‘‘පොට්ඨපා’’ ඉති කිස්මිඤ්චි දෙසෙ පසංසාවචනං. කිස්මිඤ්චි අක්කොසවචනං.

කාලතො – ‘‘පචෙ’’ති දක්ඛිණාපථෙ කත්ථචි පුබ්බණ්හෙ යාගුපාකෙ, සායණ්හෙ තු ඔදනපාකෙ.

බ්යත්තිතො – ‘‘ගාමස්ස අද්ධ’’ මිති සමභාගෙ, නපුංසකත්තා. ‘‘ගාමස්ස අද්ධො’’ති පුමත්තෙන තු අසමභාගෙ.

අනුරූපතො – ‘‘නරපති සාධු රක්ඛති ගොමණ්ඩල’’මිති මහීමණ්ඩලපාලනං රාජිනො+නුරූප+මිති මහීමණ්ඩලපාලනෙව පතීති, න තු ගොයූථරක්ඛනෙ.

උපචාරතො – අතංසභාවෙ තංසභාවාරොපන+මුපචාරො, ස ච තදට්ඨො, තද්ධම්මො, තංසහචරියො, තංසමීපොති චතුබ්බිධො ¶ , තත්ථ යථාක්කමං මඤ්චා උක්කොසන්ති, අග්ගි මාණවො, යට්ඨිං පවෙසය, ගඞ්ගායං වජොති.

කාකුතො-කාකුසද්දො ඉත්ථියං, ස ච විකාර+සොක+භීති+ධනිරූපෙසු දිස්සති, වත්තු කායවිකාරා කථඤ්චි තං අකතවාඅපි කෙනචි අඤ්ඤෙන ‘‘කිං ත්වං තං අකාසි ‘‘ඉති පුට්ඨො කොපෙන භමුභෙදා ‘‘අහං කතවා අම්හී’’ති කථෙති, තස්ස භමුභෙදක්රියා අක්රියාපටිඤ්ඤං සූචයති.

සම්බන්ධ තො – ‘‘මාතරි සම්මා වත්තිතබ්බං, පිතරි සුස්සූයිතබ්බං’’ ඉති, අත්ර හි සමාතරි සපිතරීති සම්බන්ධිසද්දාභාවෙපි සා මාතා සො පිතා ච අස්ස පුත්තස්සාති පතීයතෙ.

උපලක්ඛණතො – ‘‘කාකෙහි රක්ඛිතබ්බං දධී’’ති කාකසද්දො සබ්බෙස+මුපඝාතකානං සාමඤ්ඤං උපලක්ඛෙතීති සුනඛාදිසබ්බෙහිපි නිවාරීයතෙ.

වචනතො – ‘‘දාරා’’ඉති දාරසද්දො කලත්තෙ බහුවචනන්තො, අඤ්ඤත්ථ අනියතවචනො.

තදඞ්ගත්තා – ‘‘සජ්ජිතං භොජන’’මිති වුත්තෙ තප්පරික්ඛාරත්තා තදුපකරණ ආසන, පාති, බ්යඤ්ජනාදීනං සම්පාදනම්පි පතීයතෙ.

පධානභාවතො – ‘‘නිග්ගච්ඡති අවනිනාථො’’ති රඤ්ඤො නිග්ගමනෙන තදුපජීවීනම්පි නිග්ගමනං විඤ්ඤායති.

නෙය්යනීතත්ථසුත්තෙසු ¶ , ඤෙය්යං සද්දත්ථමත්තකං;

නෙ+ත්ථ වත්තබ්බඅත්ථෙන, සුත්තං නීතත්ථකං භවෙති.

එව+මඤ්ඤෙසම්පි අකාරන්තානං පුල්ලිඞ්ගානං සද්දානං රූපනයො ක්රියා+භිසම්බන්ධො ච. සුගතසද්දතො යස්ස සද්දස්ස විසෙසො අත්ථි, තං වක්ඛාම. ඉතො පරං ඡට්ඨියා චතුත්ථීසමත්තා පඤ්චමීබහුවචනස්ස ච තතියාබහුවචනෙන සමත්තා න තා දස්සියන්තෙ.

ගුම්බ සි, ‘‘අතො’’ ‘‘සිස්සා’’ති ච වත්තතෙ.

අකාරන්තතො නාමස්මා පරස්ස සිස්ස එ හොති වා ක්වචි. ගුම්බෙ ගුම්බො, ගුම්බා. භො ගුම්බ ගුම්බා, භවන්තො ගුම්බා ඉච්චාදි සුගතසමං. එවං ඵුස්සිතග්ගෙ ඵුස්සිතග්ගො, වත්තබ්බෙ වත්තබ්බො ඉච්චාදි. සිස්සො+කාරස්ස නිච්චත්තා කත්ථචි පක්ඛෙ එකාරත්ත+මිද+මාරද්ධන්ති සිස්සො+කාරපක්ඛෙ එව භවතීති ‘‘අං නපුංසකෙ’’ති අ+මාදෙසෙන එකාරස්ස නපුංසකවිසයෙ බාධිතත්තා ‘‘බහුලං’’ විධානා නපුංසකෙපි සුඛෙ දුක්ඛෙති ක්වචි හොතෙව.

අකාරන්තෙහි එකච්චාදීහි යොනං ටෙ හොති. එකච්චො, එකච්චෙ. භො එකච්ච එකච්චා, එකච්චෙ. එකච්චං, එකච්චෙ. එවං එස+ස+පඨමසද්දානං.

කොධො ¶ , කොධා. භො කොධ කොධා, කොධා. කොධං, කොධෙ.

කොධාදීහි නාස්ස සා හොති වා. කොධසා කොධෙන. අත්ථසා අත්ථෙන. ‘‘යෙ උත්තමත්ථානි තයි ලභිම්හා’’ති අත්ථසද්දො නපුංසකලිඞ්ගොපි දිස්සති.

දිවාදීහි නාමෙහි ස්මිනො ටි හොති නිච්චං. දිවි, එවං භුවි. එත්ථටිම්හි නිච්චං වකාරාගමො රස්සො ච. එත්ථ භූසද්දො වධූසද්දසමං.

144. මනාදීහි ස්මිං+සං+නා+ස්මානං සි+සො+ඔ+සා+සා

මනාදීහි ස්මි+මාදීනං සි+සො+ඔ+සා+සා හොන්ති වා යථාක්කමං. මනො, මනා. භො මන මනා, මනා. මනො, මනං, මනෙ. මනසා මනෙන, මනෙහි මනෙභි. මනසො මනස්ස, මනානං. මනසා මනා මනම්හා මනස්මා, මනෙහි මනෙභි. මනසි මනම්හි මනස්මිං, මනෙසු.

රූපසිද්ධියං අහ+රහසද්දා මනාදීසු පඨිතා. අහස්ස ආපාදිත්තා රහොති නිපාතත්තා රහසීති විභත්යන්තපටිරූපකනිපාතත්තා ඉධ න ගහිතා.

ගච්ඡන්ත සි, ‘‘සිස්ස’’ ‘‘වෙ’’ති ච වත්තතෙ. පරතො භිය්යො නානුවත්තයිස්සාම, වුත්තියා එව අනුවත්තස්ස ගම්යමානත්තා.

සිම්හි න්තපච්චයස්ස අං හොති වා. ‘‘සුතානුමිතෙසු සුතසම්බන්ධොව බලවා’’ති ඤායා ‘‘න්තස්සා’’ති සුතත්තා න්තස්සෙව අං, න තදන්තස්ස අනුමිතස්ස සද්දස්ස. එව+මුපරිපි න්ත+න්තූනං ආදෙසවිධානට්ඨානෙසු. ‘‘ගසිනං’’ති සිලොපො. ගච්ඡං ගච්ඡන්තො.

පඨමෙ යොම්හි න්ත+න්තූනං සවිභත්තීනං න්තොඉච්චාදෙසො හොති වා. ස ච බහුලාධිකාරා පුමෙව, ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තා.

ගෙ පරෙ න්ත+න්තූනං සවිභත්තීනං ට+ටා+අංඉච්චාදෙසා නිච්චං හොන්ති බහුලං. භො ගච්ඡ ගච්ඡා ගච්ඡං, ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තා.

අංසෙසු ¶ න්තපච්චයස්ස ට හොති වා න්තුස්ස ච. වවත්ථිතවිභාසා+යං. ගච්ඡං ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තෙ.

ස+ස්මා+ස්මිං+නාසු න්ත+න්තූනං සවිභත්තීනං තො+තා+ති+තා හොන්ති වා යථාක්කමං. ගච්ඡතා ගච්ඡන්තෙන, ගච්ඡන්තෙහි ගච්ඡන්තෙභි. ගච්ඡතො ගච්ඡස්ස ගච්ඡන්තස්ස.

නංම්හි න්ත+න්තූනං සවිභත්තීනං තං වා හොති. ගච්ඡතං ගච්ඡන්තානං. ගච්ඡතා ගච්ඡන්තා ගච්ඡන්තම්හා ගච්ඡන්තස්මා. ගච්ඡති ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තම්හි ගච්ඡන්ථස්මිං, ච්ඡෙන්තෙසු.

එවං මහං චරං තිට්ඨං, දදං භුඤ්ජං සුණං පචං;

ජයං ජීරං වචං පීයං, සරං කුබ්බං ජපං වජං.

නියමසුත්ත+මිදං. භූධාතුතො න්තස්ස අං හොති සිම්හි නිච්චං පුනබ්බිධානා. භවං.

භවන්තසද්දස්ස භොන්තාදෙසො වා හොති ග+යො+නා+සෙ. න්තොආදෙසො, භොන්තො භොන්තා භවන්තො භවන්තා. ගෙ ¶ පන භො භොන්ත භොන්තා භව භවා භවං, භොන්තො භොන්තා භවන්තො භවන්තා. භොන්තාදෙසපක්ඛෙ ට+ටා+අංආදෙසා බහුලාධිකාරා න හොන්ති. භවං භවන්තං, භොන්තෙ භවන්තෙ. භොතා භොන්තෙන භවතා භවන්තෙන, භවන්තෙහි භවන්තෙභි. භොතො භොන්තස්ස භවතො භවස්ස භවන්තස්ස, භවතං භවන්තානං. භවතා ඉච්චාදි ගච්ඡන්තසමං.

භොඉති ආමන්තණෙ නිපාතො, ‘‘කුතො නු ආගච්ඡථ භො තයො ජනා’’ති බහුවචනෙපි දස්සනතො. එවං භන්තෙති. භද්දෙති භද්දසද්දන්තරෙන සිද්ධං. භද්දන්තඉති දස්ස ද්විභාවෙන.

සං සන්තො, සන්තො සන්තා. භො ස සා සං, සන්තො සන්තා. සං සන්තං ‘‘සංයොගාදිලොපොති නස්ස ලොපෙ ‘‘යං යඤ්හි රාජ භජති, සන්තං වා යදි වා අසං’’, සන්තෙ. සතා සන්තෙන.

සන්තසද්දස්ස සබ භවති භකාරෙ. සබ්භි සන්තෙහි. නිච්චත්තා සන්තෙභීති න හොති. සතො සස්ස සන්තස්ස ඉච්චාදි ගච්ඡන්තසමං.

සිම්හි මහන්තා+රහන්තානං න්තස්ස ටා වා හොති. මහා මහං මහන්තො, මහන්තො මහන්තා. අරහා අරහං, අරහන්තො අරහන්තා ඉච්චාදි ගච්ඡන්තසමං.

රාජාදීහි ¶ යුවාදීහි ච පරස්ස සිස්ස ආ හොති. අස්මා,

රාජාදීහි යුවාදීහි ච යොන+මානො වා හොති. අස්මානො අස්මා. භො අස්ම අස්මා, අස්මානො අස්මා.

රාජාදීනං යුවාදීනඤ්ච ආනඞ හොති වා අංම්හි. අස්මානං අස්මං, අස්මානො අස්මෙ.

කම්මාදිතො නාවචනස්ස එනො වා හොති. අස්මෙන අස්මනා, අස්මෙහි අස්මෙභි. අස්මස්ස, අස්මානං. අස්මා අස්මම්හා අස්මස්මා ඉච්චාදි.

කම්මාදිතො ස්මිනො නි හොති වා. අස්මනි අස්මෙ අස්මම්හි අස්මස්මිං, අස්මෙසු. කම්ම චම්ම වෙස්ම භස්ම බ්රහ්ම අත්ත ආතුම ඝම්ම මුද්ධඉති කම්මාදයො. මුද්ධ ගණ්ඩිවධන්ව අණිම ලඝිමාදයො අස්මසමා. රාජ බ්රහ්ම සඛ අත්ත ආතුම ගණ්ඩිවධන්ව අස්ම අණිම ලඝිමාදයො රාජාදයො.

‘‘ධම්මො වා+ඤ්ඤත්ථෙ’’ති ගණසුත්තෙන රාජාදීසු පට්ඨිතත්තා දළධම්මො දළධම්මාති වා හොති. යුව සා සුවා මඝව පුම ¶ වත්තහාති යුවාදයො. රාජා, රාජානො රාජා. භොරාජ රාජා, රාජානො රාජා. රාජානං රාජං, රාජානො රාජෙ.

‘‘සබ්බදත්තෙන රාජිනා’’ති පාඨම්පති ඉද+මාරද්ධං. රාජස්සි වා හොති නාම්හි. රාජිනා.

නා+ස්මාසු රාජස්ස සවිභත්තිස්ස රඤ්ඤා හොති නිච්චං. අනෙකවණ්ණත්තා සබ්බස්ස. රඤ්ඤා.

රාජස්ස ඌ හොති වා සු+නං+හිසු. ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සාති අන්තස්ස හොති. රාජූහි රාජෙහි රාජූභි රාජෙභි.

සෙ රාජස්ස සවිභත්තිස්ස එතෙ ආදෙසා හොන්ති. රඤ්ඤො රඤ්ඤස්ස රාජිනො, රාජූනං.

නංම්හි රාජස්ස සවිභත්තිස්ස රඤ්ඤං වා හොති. රඤ්ඤං. රඤ්ඤා, රාජූහි රාජෙහි රාජූභි රාජෙභි.

ස්මිම්හි රාජස්ස සවිභත්තිස්ස රඤ්ඤෙ+රාජිනි හොන්ති නිච්චං. රඤ්ඤෙ රාජිනි, රාජූසු රාජෙසු.

ඉති ¶ ගණසුත්තෙන රාජස්ස නා+ස්මා+ස්මිංසු යං වුත්තං, තං වා හොති. කාසිරඤ්ඤා කාසිරාජිනා කාසිරාජෙන, කාසිරාජූභි කාසිරාජෙභි කාසිරාජූහි කාසිරාජෙහි. කාසිරඤ්ඤො කාසිරඤ්ඤස්ස කාසිරාජිනො කාසිරාජස්ස. කාසිරඤ්ඤා කාසිරාජස්මා. කාසිරාජූනං කාසිරාජානං. කාසිරඤ්ඤෙ කාසිරාජිනි කාසිරාජෙ කාසිරාජම්හි කාසිරාජස්මිං, කාසිරාජූසු කාසිරාජෙසු.

අද්ධා, අද්ධානො අද්ධා. භො අද්ධ අද්ධා, අද්ධානො අද්ධා. අද්ධානං අද්ධං, අද්ධානො අද්ධෙ.

192. පුම+කම්ම+ථාම+ද්ධානං ස+ස්මාසු ච

පුමාදීන+මු හොති වා ස+ස්මාසු නාම්හි චෙ+ති උත්තෙ අද්ධුනා, කම්මාදිත්තා ‘‘නාස්සෙ+නො’’ති වා එනො, අද්ධෙන අද්ධනා, අද්ධෙහි අද්ධෙභි. සෙ උකාරෙ ච –

නාමං පාටිපදිකං, තස්ස අන්තෙ වත්තමානා ඉවණ්ණුවණ්ණා ඣලසඤ්ඤා හොන්ති යථාක්කමං. ඉ ච උ ච ඉයු, ඉයු ච තෙ වණ්ණා චෙති ඉයුවණ්ණා, ‘‘ද්වන්දන්තෙ සූයමානං පච්චෙක+මභිසම්බන්ධිය තෙ’’ති වුත්තත්තා වණ්ණසද්දං පච්චෙක+මභිසම්බන්ධිය ‘‘ඉවණ්ණුවණ්ණා’’ති වුත්තං.

ඣලතො සස්ස නො වා හොති. අද්ධුනො අද්ධුස්ස අද්ධස්ස, අද්ධානං.

ඣලතො ¶ ස්මාස්ස නා හොති වා, අද්ධුනා අද්ධුම්හා අද්ධුස්මා අද්ධා අද්ධම්හා අද්ධස්මා. ‘‘කම්මාදිතො’’ති ස්මිනො නි, අද්ධනි අද්ධෙ අද්ධම්හි අද්ධස්මිං, අද්ධෙසු. අද්ධසද්දො චෙ+ත්ථකාල+ද්ධානවාචි, න භාගවාචී.

අත්තා, අත්තානො ඉච්චාදි යාව දුතියා රාජාව, කම්මාදිත්තා එනෙ අත්තෙන අත්තනා.

අත්ත+ආතුමානං සු+හිසු නකාගමො හොති. ‘‘ඤකානුබන්ධා+ද්යන්තා’’ති පරිභාසතො කකාරො අන්තාවයවත්ථො, අත්තනෙහි අත්ථෙහි අත්තනෙභි අත්තෙභි.

අත්ත+ආතුමෙහි සස්ස නො වා හොති. අත්තනො අත්තස්ස, අත්තානං.

බ්රහ්මා අත්ත+ආතුමෙහි ච පරස්ස ස්මාස්ස නා හොති නිච්චං. අත්තනා. ස්මිම්හි කම්මාදිත්තා නි, අත්තනි අත්තෙ අත්තම්හි අත්තස්මිං, අත්තනෙසු අත්තෙසු. ආතුමා අත්තාව.

බ්රහ්මා, බ්රහ්මානො බ්රහ්මා, ‘‘බ්රහ්මස්සු වා’’ති සුත්තෙ ‘‘බ්රහ්මස්සූ’’ති යොගවිභාගා ආනොම්හි බ්රහ්මස්ස උ, පරස්සරලොපෙ බ්රහ්මුනොතිපි සිජ්ඣති. අයඤ්ච බ්රහ්මසංයුත්තෙ දිස්සති. බ්රහ්මා ගෙ-

ආකතිගණො+යං ¶ , ආකතීති ජාති, ජාතිපධානගණොත්ය+ත්ථො. ඝසඤ්ඤතො බ්රහ්ම+කත්තු+ඉසි+සඛාදීහි ච ගස්සෙ+වා හොති. භො බ්රහ්මෙ බ්රහ්මා, බ්රහ්මානො බ්රහ්මා. බ්රහ්මානං බ්රහ්මං, බ්රහ්මානො බ්රහ්මෙ.

බ්රහ්මස්සු හොති නාම්හි නිච්චං. බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මෙහි බ්රහ්මෙභි.

බ්රහ්මස්සු වා හොති ස+නංසු. ‘‘ඣලා සස්ස නො’’ති නො. බ්රහ්මුනො බ්රහ්මුස්ස බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මූනං බ්රහ්මානං. ‘‘ස්මාස්ස නා බ්රහ්මා චෙ’’ති ස්මාස්ස නා, උකාරෙ බ්රහ්මුනා. ‘‘අම්බ්වාදීහි’’ති ස්මිනො නි, ඉමස්ස ආකතිගණත්තා බ්රහ්මස්ස කම්මාදිත්තෙපි එත්ථ වුත්තා. බ්රහ්මනි බ්රහ්මෙ බ්රහ්මම්හි බ්රහ්මස්මිං, බ්රහ්මෙසු.

සඛතො යොන+මායො නො හොන්ති වා ආනො ච. සඛායො සඛානො.

සඛස්ස ඉ හොති නිච්චං නො+නා+සෙසු. සඛිනො.

සඛස්ස වා ආරඞ හොති යො+ස්වං+හිසු ස්මා+නංසුච.

ආරවාදෙසතො ¶ පරෙසං යොනං ටො හොති. සඛාරො සඛා. ගෙ තු ‘‘ඝ+බ්රහ්මාදිතෙ’’ති එ, සඛෙ සඛ සඛා. බහුවචනං පඨමා විය. අංම්හි ‘‘වා+ම්හා+නඞ’’ති ආනඞ, සඛානං සඛාරං සඛං, සඛායො සඛානො සඛිනො.

ආරවාදෙසම්හා යොනං ටො ටෙ වා හොන්ති යථාක්කමංති ටෙ. අඤ්ඤත්ථ ‘‘ආරඞස්මා’’ති ටො. සඛාරෙ සඛාරො සඛෙ. ටොග්ගහණං ලාඝවත්ථං. සඛිනා, සඛාරෙහි සඛෙහි. ‘‘ඣලා සස්ස නො’’ති ඣතො සස්ස නො, සඛිනො සඛිස්ස, සඛාරානං.

සඛස්ස වා ඉ හොති ස්මා+නංසු. සඛීනං සඛානං.

ආරවාදෙසම්හා නා+ස්මානං ටා හොති නිච්චං. සඛාරා, බහුලාධිකාරා සඛාරස්මා. ‘‘නා ස්මාස්සා’’ති නා, සඛිනා සඛිස්මා සඛා සඛම්හා සඛස්මා.

සඛතො ස්මිනො ටෙ හොති නිච්චං. සඛෙ, සඛාරෙසු සඛෙසු. සඛි සඛීති ඉත්ථියංයෙව පයොගො දිස්සති, තස්මා ‘‘නදාදිතො ඞී’’ති වීම්හි ආලපනත්තා වා රස්සො.

යුවාදීහි යොනං නො+නෙ වා හොන්ති යථාක්කමං. ‘‘යොන+මානො’’ති ආනොම්හි සිද්ධෙපි ‘‘දුතියස්ස නෙ’’ති ගන්ථගාරවො හොතීති යථාක්කමංපති ලාඝවත්ථං නොග්ගහණං.

නො+නා+නෙසු යුවාදීන+මා හොති. යුවානො යුවා. භො යුව යුවා, යුවානො යුවා. යුවානං යුවං, යුවානො යුවානෙ යුවෙ. යුවානා.

සු+හිසු යුවාදීන+මානඞ හොති. යුවානෙහි යුවානෙභි.

යුවා සස්ස වා ඉනො හොති. යුවිනො යුවස්ස, යුවානං.

යුවාදහි ස්මා+ස්මිංනං නා+නෙ නිච්චං හොන්ති යථාක්කමං. යුවානා, යුවානෙහි යුවානෙභි. යුවානෙ, යුවානෙසු. මඝව+පුම+වත්තහසද්දා යුවසද්දසමා. අයං විසෙසො –

පුමසද්දතො ගස්ස අං වා හොති. පුමං පුම පුමා, පුමානො පුමා. පුමානං පුමං, පුමානො පුමානෙ පුමෙ.

පුමස්සා ¶ හොති නාම්හි. පුමානා. ‘‘ලක්ඛණිකපටිපදොත්තෙසු පටිපදොත්තස්සෙව ගහණං, න ලක්ඛණිකස්සා’’ති ඤායා පටිපදොත්තනාවිභත්ති එව ගය්හති, න නාස්මාස්ස, කතලක්ඛණිකත්තා. පටිපදන්ති ච ‘‘නාම්හී’’ති නාවිභත්තියා පටිපදභූතො අනුකරණසද්දො. න ලක්ඛණිකො නා. ‘‘පුම+කම්ම+ථාම+ද්ධානං වා ස+ස්මාසු චෙ’’ති වා උත්තෙ පුමුනා පුමෙන. පුමුනො පුමුස්ස පුමස්ස. පුමුනා පුමා.

ස්මිනො නෙ වා හොති. පුමානෙ පුමෙ පුමම්හි පුමස්මිං.

පුමස්ස සුම්හි පුමාදීනං යං නිච්චං වුත්තං, තං වා හොතීති ආනඞ වා හොති ආ ච. පුමානෙසු පුමාසු පුමෙසු. වත්තහා, වත්තහානො වත්තහා ඉච්චාදි යුවසද්දසමං.

වත්තහා සනංනං නොනානං නිච්චං හොන්ති යථාක්කමං. වත්තහානො වත්තහානානං.

ඝො ච ඔ ච ඝො, න ඝො අඝො. ‘‘අඝොනං’’ති ඝප්පටිසෙධෙ අකතෙ ස්ස+මාදීසු පරෙසු ඝස්ස විකප්පෙන රස්සො, එකවචනාදීසු ¶ යොසු ච පරෙසු ඝස්ස නිච්චෙන රස්සොති විරුද්ධත්ථගහණනිවත්තනත්ථො ඝපටිසෙධො. ඔග්ගහණ+මුත්තරත්ථං. එකවචනෙ යොසු ච ඝ+ඔකාරන්තවජ්ජිතානං නාමානං රස්සො හොති තිලිඞ්ගෙති රස්සෙ සම්පත්තෙ –

අනපුංසකස්ස රස්සො න හොතීති සිම්හි තු න රස්සො. සා. ‘‘පජ්ජුන්නොව ලක්ඛණපවුත්ති ජලෙපි වස්සති, ථලෙපි වස්සතී’’ති ඤායා යුවාදිත්තා සිස්ස ආ. යොසු රස්සෙ ‘‘යොනං නො+නෙ වා’’ති යොස්ස නො. ‘‘නො නානෙස්වා’’ති ආ, සානො. නොත්තාභාවපක්ඛෙ ‘‘යොන+මානො’’ති වාධිකාරස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා නිච්ච+මානො, තස්මා නො+නෙඅභාවපක්ඛෙ සා, සෙති රූපපසඞ්ගො න හොති. සානො. තථා නෙත්තාභාවපක්ඛෙ.

සාසද්දස්ස ආනඞ හොති අං+සෙ ගෙ ච නිච්චං. භො සාන සානා, සානො. සානං, සානෙ සානො. සානා, සානෙහි සානෙභි. සානස්ස, සානං. සානා, සානෙහි සානෙභි. සානෙ, සානෙසු.

සුවා යුවාව. ‘‘එකවචනයොස්ව+ඝොනං’’ති රස්සත්තං විසෙසො. ගෙ තු –

අඝොනං ගෙ වා රස්සො හොති තිලිඞ්ගෙ. භො සුව සුවා.

ඣසඤ්ඤස්ස ඉස්ස යොසු වා ට හොති පුල්ලිඞ්ගෙ. මුනයො, ඣග්ගහණං කිං, ඉකාරන්තසමුදායස්ස මා සියා. ඉග්ගහණං කිං, ඊකාරස්ස වාති. අතොති සාමඤ්ඤනිද්දෙසා ලක්ඛණිකඅකාරතො යොනං ටාටෙ සම්පත්තාපි අවිධානසාමත්ථියා න හොන්ති. සාමත්ථියඤ්ච අඤ්ඤථා අනුපපත්ති.

ඣලතො යොනං ලොපො හොතීති යොලොපෙ –

යොනං ලොපෙනිසු ච දීඝො හොති. මුනි. මුනයොති එත්ථ යොලොපො කිමත්ථං න හොති, අක්කෙන ඣත්තස්ස නාසිතත්තා. කින්ති පඨමං න හොති, අන්තරඞ්ගත්තා ඣත්තස්ස. භො මුනි මුනී, මුනයො මුනී. මුනිං, මුනයො මුනී. මුනිනා, මුනීහි මුනීභි. ‘‘යොලොපනිසු’’ ‘‘වීමන්තුවන්තූන’’ මිච්චාදිඤාපකා ඉකාරුකාරානං සුනංහිසු දීඝස්සා+නිච්චත්තා මුනිහි මුනිනං මුනිසු ඉතිපි හොති. ‘‘ඣලා සස්ස නො’’ති නො, මුනිනො මුනිස්ස, මුනීනං. ‘‘නාස්මාස්සා’’ති නා, මුනිනා මුනිම්හා මුනිස්මා. මුනිම්හි මුනිස්මිං, මුනීසු. ‘‘ඉතො ක්වචි සස්ස ටානුබන්ධො’’ (ගණසුත්ත)ති බ්රහ්මාදීසු පාඨා ‘‘යො ච සිස්සො මහාමුනෙ’’ති එත්ථ ‘‘ඝ+බ්රහ්මාදිතෙ’’ති සස්ස එට.

ජොති ¶ පාණි ගණ්ඨි මුට්ඨි, කුච්ඡි වත්ථි සාලි වීහි;

බ්යාධි ඔධි බොධි සන්ධි, රාසි කෙසි සාති දීපි.

ඉසි ගිනි මණි ධනි, ගිරි රවි කවි කපි;

අසි මසි නිධි විධි, අහි කිමි පති හරි.

අඤ්ජලි සාරථි අතිථි, සමාධි උදධිප්පභුතයො.

අග්ගිස්මා සිස්ස නි හොති වා. අග්ගිනි අග්ගි, අග්ගයො ඉච්චාදි මුනිසද්දසමං.

ඉසිස්මා සිස්ස ටෙ වා හොති. ඉසෙ ඉසි. ‘‘ඝ+බ්රහ්මාදිතෙ’’ති ගස්ස එ වා, භො ඉසෙ ඉසි, ඉසයො ඉසී. ඉසිං.

‘‘දුතියා යොස්සා’’ති අවත්වා ‘‘දුතියස්ස යොස්සා’’ති විසුං කරණං ‘‘එකයොගනිද්දිට්ඨාන+මප්යෙ+කදෙසො+නුවත්තතෙ, න ¶ ත්වෙ+කවිභත්තියුත්තානං’’ති ඤායා දුතියායොස්සාති නානුවත්තිය යොස්සාති සාමඤ්ඤෙන අනුවුත්තිය එකච්චාදිතො පඨමා යොස්සාපි ටෙවිධානත්ථං. ඉසිස්මා පරස්ස දුතියා යොස්ස ටෙ වා හොති. ඉසෙ ඉසයො ඉසී, සෙසං මුනිසමං.

රත්යාදීහි ස්මිනො ටො වා හොති. ආදො ආදිම්හි ආදිස්මිං, ආදීසු.

සමාසෙ ඉකාරන්තතො යො+ස්මිංසු විසෙසො.

අඤ්ඤත්ථෙ වත්තමානතො ඉකාරන්තතො නාමස්මා යොනං නො+නෙ වා හොන්ති යථාක්කමං පුල්ලිඞ්ගෙ. අරියවුත්තිනො අරියවුත්තයො අරියවුත්තී. භො අරියවුත්ති අරියවුත්තී, අරියවුත්තිනො අරියවුත්තයො අරියවුත්තී. අරියවුත්තිං, අරියවුත්තිනො අරියවුත්තයො අරියවුත්තී. අරියවුත්තිනා ඉච්චාදි තු මුනිසද්දසමං.

අඤ්ඤත්ථෙ ඉකාරන්තතො නාමස්මා ස්මිනො නෙ වා හොති ක්වචි. අරියවුත්තිනෙ අරියවුත්තිම්හි අරියවුත්තිස්මිං, අරියවුත්තීසු. එවං තොමරඞ්කුසපාණිනො සාරමතිනො ඉච්චාදි. ක්වචිග්ගහණා න සබ්බත්ථ නෙආදෙසො.

දණ්ඩී ¶ , සිලොපො. ‘‘එකවචනෙ’’ ච්චාදිනා රස්සෙ සම්පත්තෙ අනපුංසකත්තා ‘‘සිස්මිංනා+නපුංසකස්සා’’ති නිසෙධො. යොම්හි එකවචනෙ ච සබ්බත්ථ රස්සො.

ඣසඤ්ඤිතො යොනං නො+නෙ වා හොන්ති යථාක්කමං පුල්ලිඞ්ගෙ. දණ්ඩිනො.

ජන්තු+හෙතූහි ඊකාරන්තෙහි ඝ+පසඤ්ඤෙහි ච පරෙසං යොනං වා ලොපො හොති. ‘‘යොලොපනිසු දීඝො’’ති දීඝෙ දණ්ඩී දණ්ඩියො. ගෙ තු ‘‘ගෙ වා’’ති වා රස්සො. භො දණ්ඩි දණ්ඩී, දණ්ඩිනො දණ්ඩී දණ්ඩියො.

ඣසඤ්ඤීතො අංවචනස්ස නං වා හොති. දණ්ඩිනං දණ්ඩිං, දණ්ඩිනෙ.

ඣීතො යොනං නො වා හොති පුල්ලිඞ්ගෙ. දණ්ඩිනො දණ්ඩී දණ්ඩියො. දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි දණ්ඩීභි. ‘‘ඣලා සස්ස නො’’ති නොම්හි කතෙ දණ්ඩිනො දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩීනං. ‘‘නා ස්මාස්සා’’ති ස්මාස්ස නා, දණ්ඩිනා දණ්ඩිම්හා දණ්ඩිස්මා.

ඣීතො ස්මිංවචනස්ස නි හොති වා. දණ්ඩිනි දණ්ඩිස්මිං, දණ්ඩීසු, බහුලාධිකාරා ස්මිම්හි ගාමණී+සෙනානී+සුධීපභුතීනං නිආදෙසාභාවො ච විසෙසො. එවං –

ධම්මී ¶ සඞ්ඝී ඤාණී හත්ථී, චක්කී පක්ඛී දාඨී රට්ඨී;

ඡත්තී මාලී චම්මී යොගී, භාගී භොගී කාමී සාමී.

ධජී ගණී සසී කුට්ඨී, ජටී යානී සුඛී සිඛී;

දන්තී මන්තී කරී චාගී, කුසලී මුසලී බලී; (වාචී, රූ)

පාපකාරී සත්තුඝාතී, මාල්යකාරී දීඝජීවී;

ධම්මවාදී සීහනාදී, භූමිසායී සීඝයායී.

ලතො යොනං වො හොති වා පුල්ලිඞ්ගෙ.

ලසඤ්ඤස්ස උස්ස වෙ+වොසු ට හොති. එත්ථ ‘‘පුමාලපනෙ වෙවො’’ ත්ය+ත්ර වොස්ස සහචරිතඤායා අනිස්සිතත්තා ජාතිවසෙන ‘‘ලා යොනං’’ ත්යාදො වො ච ගය්හති. භික්ඛවො. අඤ්ඤත්ර ‘‘ලොපො’’ති යොලොපො. ‘‘යොලොපනිසු දීඝො’’ති දීඝෙ භික්ඛූ. භො භික්ඛු භික්ඛූ.

ලසඤ්ඤතො උතො යොස්සා+ලපනෙ වෙ+වො හොන්ති වා පුල්ලිඞ්ගෙ. භික්ඛවෙ භික්ඛවො භික්ඛූ. භික්ඛුං, භික්ඛවො භික්ඛූ. භික්ඛුනා ¶ , භික්ඛූහි භික්ඛූභි. ‘‘ඣලා සස්ස නො’’ති ලතො සස්ස නො වා, භික්ඛුනො භික්ඛුස්ස, භික්ඛූනං. ‘‘නා ස්මාස්සා’’ති ලතො වා ස්මාස්ස නා, භික්ඛුනා භික්ඛුම්හා භික්ඛුස්මා. භික්ඛුම්හි භික්ඛුස්මිං. එවං –

සෙතු කෙතු රාහු භාණු, සංකු උච්ඡු වෙළු මච්චු. (පඞ්ගු, රූ) සින්ධු බන්ධු නෙරු මෙරු, සත්තු කාරු හෙතු ජන්තු. රුරු පටු – ඉච්චාදයො.

ජන්තු+හෙතූනං යොස්ව+යං භෙදො. ‘‘ජන්තු+හෙත්වී+ඝ+පෙහි වා’’ති යොලොපෙ –

ජන්ත්වාදිතො යොනං නො හොති වො ච පුල්ලිඞ්ගෙ. ජන්තුනො ජන්තවො ජන්තුයො. භො ජන්තු ජන්තූ, ජන්තුනො, ‘‘පුමාලපනෙ වෙවො’’ති වෙ+වො, ජන්තවෙ ජන්තවො ජන්තුයො. ජන්තුං, ජන්තූ ජන්තුනො ජන්තවො ජන්තුයො. සෙසං භික්ඛුසමං.

හෙතු, හෙතූ හෙතවො. ‘‘යොම්හි වා ක්වචී’’ති ලසඤ්ඤස්ස උස්ස වා ටාදෙසො, හෙතයො. යොම්හි අන්තරඞ්ගත්තා පඨමං ටාදෙසෙ කතෙ පච්ඡා යොලොපාභාවො, තථා හි අන්තරඞ්ග+බාහිරඞ්ගවිධානෙස්ව+න්තරඞ්ගවිධියෙව බලවා. එත්ථ ච පකතිනිස්සිත+මන්තරඞ්ගං, පච්චයනිස්සිතං බාහිරඞ්ගං. හෙතුයො. භො හෙතු, හෙතූ හෙතවෙ හෙතවො හෙතයො හෙතුයො. සෙසං පුබ්බසමං.

නංම්හි බහුනො කතිස්ස ච නුක හොති තිලිඞ්ගෙ. බහුන්නං. සෙසං භික්ඛුසමං.

ල්තුපච්චයන්තානං පිතු+මාතු+භාතු+ධීතු+දුහිතු+ජාමාතු+නත්තු+හොතු+පොතූනඤ්චා හොති සිම්හි. වත්තා. ‘‘කත්තරි ල්තු+ණකා’’ති විහිතල්තුපච්චයස්ස ගහණා යතො ධාතුතො හි සො විහිතො, ‘‘පච්චයග්ගහණෙ යස්මා සො විහිතො, තදාදිනො තදන්තස්ස ච ගහණං’’ති ඤායා තදවිනාභාවතො තදන්තධාතුනොපි ගහණංති ල්තුපච්චයන්තානංති වුත්තං.

ල්තුපච්චයන්තානං පිතාදීනඤ්චා+රඞ හොති සතො+ඤ්ඤත්ර. ‘‘ආරඞස්මා’’ති ටො, වත්තාරො.

ගෙල්තු+පිතාදීනං අ හොති ආ ච. භො වත්ත වත්තා, වත්තාරො. වත්තාරං, වත්තාරෙ වත්තාරො. නාවචනස්ස ‘‘ටා නාස්මානං’’ති ටා, වත්තාරා.

සු+හිසු ල්තු+පිතාදීන+මාරඞ වා හොති. වත්තාරෙහි වත්තාරෙභි වත්තූහි වත්තූභි.

ල්තු+පිතාදීහි ¶ සස්ස ලොපො වා හොති. වත්තු වත්තුනො වත්තුස්ස.

නංම්හි ල්තු+පිතාදීන+මාරඞ වා හොති. වත්තාරානං.

නංම්හි ල්තු+පිතාදීන+මා වා හොති. වත්තානං වත්තූනං. ස්මාස්ස ටා, වත්තාරා.

ස්මිම්හි ආරො රස්සො හොති. වත්තරි, වත්තාරෙසු වත්තූසු වත්තුසු. එවං –

එවං භත්තු කත්තු නෙතු, සොතු ඤාතු ජෙතු ඡෙත්තු;

භෙත්තු දාතු ධාතු බොද්ධු, විඤ්ඤාපෙතාදයොපි ච.

සත්ථුසද්දස්ස පන නාම්හි බහුලාධිකාරා ‘‘ල්තු+පිතාදීන+මසෙ’’ති වා ආරවාදෙසෙ සත්ථාරා සත්ථුනා. සෙසං වත්තුසමං.

සිම්හි ආ, පිතා. ‘‘ල්තු+පිතාදීන+මසෙ’’ති ආරවාදෙසෙ –

නත්වාදිවජ්ජිතානං ¶ පිතාදීන+මාරො රස්සො හොති සබ්බාසු විභත්තීසු. ‘‘ල්තු+පිතාදීන+මසෙ’’ ‘‘සු+හිස්වා+රඞ’’ ‘‘නංම්හි වා’’ති එත්ථ වුත්තවිභත්තීසු පරෙසු ආරඞ හොතීති තා විභත්තියො පටිච්ච සබ්බාසූති වුත්තං. පිතරො. භො පිත පිතා, පිතරො. පිතරං, පිතරෙ පිතරො. පිතරා, පිතරෙහි පිතරෙභි පිතූහි පිතූභි. පිතු පිතුනො පිතුස්ස, පිතරානං පිතූනං. ‘‘පිතුන්නං’’ති නංම්හි දීඝෙ රස්ස+ද්විත්තානීති වුත්තං. ‘‘සානුවුත්තං සුත්තං’’ති ඤායා ‘‘බහුකතින්නං’’ති එත්ථ නුක-ඉති යොගවිභාගෙනපි සිජ්ඣති එත්ථ අනුවත්තිතනංම්හි. පඤ්චමීඡට්ඨී තතියාචතුත්ථීසමං. පිතරි, පිතරෙසු පීතූසු, රස්සාභාවො. නත්තා, නත්තාරො. භො නත්ත නත්තා, නත්තාරො ඉච්චාදි වත්තුසමං.

සිම්හි න්තුස්ස ටා හොති. ගුණවා. යොම්හි ‘‘න්තන්තූනං න්තො යොම්හි පඨමෙ’’ති සවිභත්තිස්ස න්තුස්ස න්තො හොති. එත්ථ ච ‘‘න්තු වන්තු+මන්තා+වන්තු+තවන්තුසම්බන්ධී’’ති පරිභාසතො න්තු ච වන්ත්වාදිසම්බන්ධීයෙව ගය්හතෙ, න ජන්තු තන්තාදීනං. ගුණවන්තො. අඤ්ඤත්ර –

යොආදීසු න්තුස්ස අ හොති. ගුණවන්තඉති අකාරන්තා ටා+ටෙආදෙසා හොන්ති, ගුණවන්තා. ‘‘ටටාඅං ගෙ’’ති ටාදයො ¶ , භො ගුණව ගුණවා ගුණවං, ගුණවන්තො ගුණවන්තා. ‘‘න්තස්ස ච ට වං+සෙ’’ති අංසෙසු න්තස්ස ටො වා, ගුණවං ගුණවන්තං, ගුණවන්තෙ. ‘‘තො+තා+ති+තා ස+ස්මා+ස්මිං+නාසූ’’ති තාආදයො හොන්ති, ගුණවතා ගුණවන්තෙන, ගුණවන්තෙහි ගුණවන්තෙභි. ‘‘ලක්ඛණිකපටිපදොත්තෙසු පටිපදොත්තස්සෙව ගහණං, න ලක්ඛණිකස්සා’’ති ඤායා ‘‘න ලක්ඛණිකස්සා’’ති වුත්තබ්යත්තිපක්ඛ+මනපෙක්ඛිත්වා ‘‘අතො’’ති රස්සාකාරජාතියා පෙක්ඛිතත්තා ගුණවන්තෙනාති ‘‘අතෙනා’’ ත්ය+නෙන සිජ්ඣති. ජාති=සාමඤ්ඤං, බ්යත්ති=විසෙසො. ගුණවතො ගුණවස්ස ගුණවන්තස්ස, ‘‘තං නංම්හි’’ති නංම්හී තං වා, ගුණවතං ගුණවන්තානං. ගුණවතා ගුණවන්තා ගුණවන්තම්හා ගුණවන්තස්මා. ගුණවති ගුණවන්තෙ ගුණවන්තම්හි ගුණවන්තස්මිං, ගුණවන්තෙසු. ‘‘න්තස්ස ච ට වා’’ති යොගවිභාගා යොසු ච න්තුස්ස වා ටාදෙසෙ කතෙ යොස්ස ටා, ‘‘චක්ඛුමා අන්ධිතා හොන්ති’’, ‘‘වග්ගුමුදාතීරියා භික්ඛු වණ්ණවා’’ ඉච්චාදී හොන්ති.

එවං ගණවා කුලවා ඵලවා යසවා ධනවා සුතවා භගවා හිමවා බලවා සීලවා පඤ්ඤවා ඉච්චාදී.

හිමවතො සිම්හි න්තුස්ස ඔ වා හොති, හිමවන්තො හිමවා. සෙසං පුරිමසමං.

ආයස්මන්තුසද්දො කම්මවාචාය ක්වචි බහුලාධිකාරා ද්විවචනෙන ආයස්මන්තා, තිණ්ණං වචනෙන ආයස්මන්තොති දිස්සති.

එවං ¶ සතිමා ධිතිමා ගතිමා මුතිමා මතිමා ජුතිමා සිරිමා හිරිමා ථුතිමා රතිමා යතිමා සුචිමා කලිමා බලිමා කසිමා රුචිමා බුද්ධිමා චක්ඛුමා බන්ධුමා හෙතුමා සෙතුමා කෙතුමා රාහුමා භාණුමා ඛාණුමා විජ්ජුමා ඉච්චාදයො.

වෙස්සභූ සිලොපො. තෙ ච රස්සාභාවොව විසෙසො. ‘‘එකවචනයොස්ව+ඝොනං’’ති රස්සෙ ‘‘ලා යොනං වො පුමෙ’’ති වො, වෙස්සභුවො, ‘‘වෙවොසු ලුස්සා’’ති වුත්තත්තා න ටාදෙසො, ‘‘ලොපොති යොලොපෙ වෙස්සභූ. ‘‘ගෙ වා’’ති වා රස්සෙ භො වෙස්සභු වෙස්සභූ, වෙස්සභුවො වෙස්සභූ. වෙස්සභුං, වෙස්සභුවො වෙස්සභූ. වෙස්සභුනා ඉච්චාදි භික්ඛුසමං. එවං සයම්භූ පරාභිභූ අභිභූආදයො. ගොත්රභූ+සහභූසද්දෙහි පන යොනං ‘‘ජන්ත්වාදිතො නො වා’’ති නො, වො වා, ගොත්රභුනො ගොත්රභුවො ගොත්රභූ. සහභුනො සහභුවො සහභූ, සෙසං වෙස්සභූසමං.

කූපච්චයන්තතො යොනං නො වා හොති පුල්ලිඞ්ගෙ. සබ්බඤ්ඤුනො. අඤ්ඤත්ර ‘‘ලා යොනං වො පුමෙ’’ති න වො, ‘‘කූතො’’ති ජන්ත්වාදීහි පුථක්කරණා. යොලොපෙ සබ්බඤ්ඤූ. භො සබ්බඤ්ඤු සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤුනො සබ්බඤ්ඤූ ඉච්චාදි.

එවං මග්ගඤ්ඤූ ධම්මඤ්ඤූ අත්ථඤ්ඤූ කාලඤ්ඤූ රත්තඤ්ඤූ මත්තඤ්ඤූ කතඤ්ඤූ කථඤ්ඤූ විඤ්ඤූ විදූ ඉච්චාදයො. එත්ථ ‘‘විදා කූ’’ ‘‘විතො ඤාතො’’ ¶ ‘‘කම්මා’’ති තීසු සුත්තෙසු කූපච්චයස්ස ගහිතත්තා වෙදගූආදයො රූපච්චයන්තා න ගහිතා.

ග+සි+හි+නංවජ්ජිතාසු විභත්තීසු ගොසද්දස්ස ගාව+ගවා හොන්ති නිච්චං.

උභ+ගොහි යොනං ටො හොති. ගාවො ගවො. භො ගො, ගාවො ගවො.

අංවචනෙ ගොස්ස ගාවු වා හොති. ගාවුං ගාවං ගවං, ගාවො ගවො.

ගොතො නාස්ස ආ හොති වා. එකවණ්ණත්තා න සබ්බාදෙසො. ‘‘පඤ්චමියං පරස්සෙ’’ති වත්තන්තෙ ‘‘ආදිස්සා’’ති නාස්ස ආ හොති, පරලොපො, ගාවා ගාවෙන ගවා ගවෙන, ගොහි ගොභි.

ගොස්ස සෙ වා ගවං හොති සහ සෙන. ගවං ගාවස්ස ගවස්ස. කච්චායනෙ ‘‘ගවං චෙ තරමානානං’’ති පාළිං පටිච්ච නංම්හි බහුවචනමෙව සාධිතං, ඉධ ‘‘ගවංව සිඞ්ගිනො සඞ්ගං’’ති දස්සනතො එකවචනඤ්ච.

නංවචනෙන ¶ සහ ගොස්ස ගුන්නං හොති ගවඤ්ච වා. ගුන්නං ගවං ගොනං. ගාවා ගාවම්හා ගාවස්මා ගවා ගවම්හා ගවස්මා. ගාවෙ ගාවම්හි ගාවස්මිං ගවෙ ගවම්හි ගවස්මිං.

සුම්හි ගොස්ස ගාව+ගවා හොන්ති වා. ගාවෙසු ගවෙසු ගොසු. ගොස්ස ගොණාදෙසො න කතො, සද්දන්තරත්තා. ගොණසද්දො හි සත්තසු විභත්තීසු දිස්සතීති.

උසු+භූමි+පසු+රංසි-දිසා+වාචා+ම්බු+චක්ඛුසු;

දසස්ව+ත්ථෙසු ගො වුත්තො, ලග්ගෙ ච වජිරෙ ඉති.

ඉත්ථියං වත්තමානස්ස නාමස්ස+න්තෙ වත්තමානො ආකාරො ඝසඤ්ඤො හොති. ‘‘ජන්තු+හෙත්වී+ඝ+පෙහි වා’’ති යොලොපො වා. කඤ්ඤා කඤ්ඤායො. ‘‘ඝ+බ්රහ්මාදිතෙ’’ති ගස්ස එ වා, කඤ්ඤෙ කඤ්ඤා, යොම්හි කඤ්ඤා කඤ්ඤායො. ‘‘ඝො ස්සං+ස්සා යං+තිංසූ’’ති අංම්හි රස්සො. කඤ්ඤං, කඤ්ඤා කඤ්ඤායො.

ඝපතො ¶ ස්මිංවිභත්තිපරියන්තානං එකත්තෙ නාදීනං ය+යා හොන්ති යථාක්කමං. කඤ්ඤාය, කඤ්ඤාභි කඤ්ඤාහි. කඤ්ඤාය, කඤ්ඤානං.

ඝපතො ස්මිනො යං වා හොති. කඤ්ඤායං කඤ්ඤාය. ‘‘ඝ+ පතෙ+කස්මිං නාදීනං ය+යා’’ ‘‘යං’’ති ච ඉමෙසං අපවාදාදීනං විසයෙ ම්හිස්ස උස්සග්ගත්තා පවත්ති නත්ථීති ස්මිනො බහුලාධිකාරා ‘‘ස්මා+හි+ස්මින්න’’ මිච්චාදිනා ම්හිකතෙ ‘‘දසසහස්සිම්හි ධාතුම්හී’’ති සිජ්ඣති. කඤ්ඤාසු. එවං –

සද්ධා මෙධා පඤ්ඤා විජ්ජා, චින්තා මන්තා තණ්හා වීණා;

ඉච්ඡා මුච්ඡා එජා මායා, මෙත්තා මත්තා සික්ඛා භික්ඛා.

ජඞ්ඝා ගීවා ජීව්හා වාචා, ඡායා ආසා ගඞ්ගා නාවා;

ගාථා සෙනා ලෙඛා සාලා, මාලා වෙලා පූජා ඛිඩ්ඩා.

පිපාසා වෙදනා සඤ්ඤා, චෙතනා තසිනා පජා;

දෙවතා වට්ටකා ගොධා, බලාකා පරිසා සභා.

ඌකා සෙඵාලිකා ලඞ්කා, සලාකා වාලුකා සිඛා;

විසාඛා විසිඛා සාඛා, වාචා වඤ්ඣා ජටා ඝටා.

ජෙට්ඨා සොණ්ඩා විතණ්ඩා ච, කරුණා වනිතා ලතා;

කථා නිද්දා සුධා රාධා, වාසනා සිංසපා පපා.

පභා ¶ සීමා ඛමා ඡායා, ඛත්තියා සක්ඛරා සුරා;

දොලා තුලා සිලා ලිලා, ලාලෙ+ලා මෙඛලා කලා.

වළවා+ලම්බුසා මූසා, මඤ්ජුසා සුලසා දිසා;

නාසා ජුණ්හා ගුහා ඊහා, ලසිකා වසුධාදයො.

‘‘න+ම්මාදීහී’’ති අම්මා+අන්නා+අම්බාහි ගස්ස එකාරා+භාවෙ –

අම්මාදීනං ගෙ රස්සො වා හොති. අම්ම අම්මා ඉච්චාදි. සෙසං කඤ්ඤාව. එවං අන්නා අම්බා. සභාපරිසාහි ස්මිනො ‘‘තිං සභාපරිසායා’’ති තිං වා හොති. ‘‘ඝොස්ස’’ මාදිනා රස්සෙ සභතිං සභායං සභාය. පරිසතිං පරිසායං පරිසාය.

ඉත්ථියං වත්තමානස්ස නාමස්ස+න්තෙ වත්තමානා ඉවණ්ණු+වණ්ණා පසඤ්ඤා හොන්ති.

පසඤ්ඤස්ස ඉවණ්ණස්ස ලොපො හොති වා යකාරෙ. ‘‘පරො ක්වචී’’ති අනුවත්තිතක්වචිග්ගහණා යෙ පරෙ ච-කාර+පුබ්බරූපා- නි ¶ න හොන්ති. මත්යො. අඤ්ඤත්ර ‘‘ජන්ත්වා’’දිනා යොලොපො, දීඝො, මතී මතියො. භො මති මතී, මත්යො මතී මතියො. මතිං, මත්යො මතී මතියො. මතියා, මතීහි මතීභි. මත්යා මතියා, මතීනං. ස්මිනො යං, මත්යං මතියං මත්යා මතියා, මතීසු. එවං –

පත්ති යුත්ති වුත්ති කිත්ති, මුත්ති තිත්ති ඛන්ති කන්ති;

සන්ති තන්ති සිද්ධි සුද්ධි, ඉද්ධි වුද්ධි බුද්ධි බොධි.

භූමි ජාති පීති සුති, නන්දි සන්ධි සොණි කොටි;

දිට්ඨි වුට්ඨි තුට්ඨි යට්ඨි, පාළි ආළි නාළි කෙළි.

සති මුති ගති චුති, ධිති යුවති විකති;

රති රුචි රස්මි අසනි, වසනි ඔසධි අඞ්ගුලි;

ධූලි දුද්රභි දොණි, අටවි ඡවි ඉච්චාදි.

රත්යාදීහි ස්මිනො ටො වා හොති. රත්තො රත්යං රත්තියං රත්යා රත්තියා, රත්තීසු. සෙසං මතිසමං.

දාසී, සිලොපො. ‘‘එකවචනෙ’’ච්චාදිනා රස්සො. ‘‘යෙ පස්සි+වණ්ණස්සා’’ති ඊලොපො, දාස්යො. ‘‘ජන්ත්වා’’ දිනා යොලොපො. දාසී දාසියො. ‘‘ගෙ වා’’ති රස්සො. භො දාසි දාසී, දාස්යො දාසී දාසියො.

පසඤ්ඤීතො අංවචනස්ස යං වා හොති. දාස්යං දාසියං දාසිං, දාස්යො දාසී දාසියො. ‘‘ඝපතෙකා’’දිනා යා. දාස්යා දාසියා ¶ , දාසීහි දාසීභි. දාස්යා දාසියා, දාසීනං. දාස්යං දාසියං දාස්යා දාසියා, දාසීසු. එවං –

මහී වෙතරණී වාපී, පාටලී කදලී ඝටී;

නාරී කුමාරී තරුණී, වාරුණී බ්රාහ්මණී සඛී.

ගන්ධබ්බී කින්නරී නාගී, දෙවී යක්ඛී අජී මිගී;

වානරී සූකරී සීහී, හංසී කාකී ච කුක්කුටී.

එත්ථ ච ඊකාරලොපෙ ඤ්ඤකාරපුබ්බරූපො, වෙතරඤ්ඤො වෙතරණියො. වෙතරඤ්ඤං වෙතරණියං වෙතරණිං, වෙතරඤ්ඤො වෙතරණියො ඉච්චාදි. යොසු –

යොසු නදීසද්දස්ස ආම වා හොති. සුඤ+නක+ආම ඉත්යාදි ඤ්ඤකාර+කකාර+මකාරා ආගමලිඞ්ගා. ස ච ‘‘මානුබන්ධො සරාන+මන්තා පරො’’ති මානුබන්ධත්තා සරාන+මන්තා පරො හොතීති ඊකාරා පරො. ‘‘යවා සරෙ’’ති යෙ දස්ස ජො, යස්ස ච පුබ්බරූපං, නජ්ජායො. වා ප-ලොප+යොලොපෙසු නජ්ජො නදී නදියො ඉච්චාදි.

යාගු, යාගූ යාගුයො. භො යාගු, යාගූ යාගුයො. යාගුං, යාගූ යාගුයො. යාගුයා, යාගූහි යාගූභි. යාගුයා, යාගූනං. යාගුයං යාගුයා, යාගූසු. එවං ධාතු+ධෙනු+කාසු+දද්දු+කණ්ඩු+කච්ඡු+රජ්ජු+කරෙණු+සස්සු+පියඞ්ගු ¶ ආදයො.

එත්ථ ධාතුසද්දො ‘‘මනොධාතුනා’’ති අභිධම්මාවතාරෙ වුත්තත්තා පුල්ලිඞ්ගෙපි දිස්සති, තං සක්කටමතෙන වුත්තන්ති කෙචි.

මාතා, මාතරො. භො මාත මාතා, මාතරො. මාතරං, මාතරෙ මාතරො. මාතරා, නාස්ස යාදෙසෙ ‘‘යෙ පස්සා’’ති යොගවිභාගා පලොපො, අනුඤ්ඤාතො අහං මත්යා, අඤ්ඤත්ර මාතුයා, මාතරෙහි මාතරෙභි මාතූහි මාතූභි. සලොපෙ මාතු, පසඤ්ඤත්තා ‘නො’ න හොති, මත්යා මාතුයා, මාතරානං මාතානං මාතූනං. ඡට්ඨිවිසයෙ ‘‘මාතුස්ස සරතී’’තිපි දිස්සති. මාතරි, මාතරෙසු මාතූසු. විසෙසා+ඤ්ඤත්ර පිතුසමං. එවං ධීතු+දුහිතුසද්දා.

රස්සනිසෙධෙ සිලොපෙ ච කතෙ ජම්බූ. ‘‘ජන්ත්වා’’දිනා යොලොපෙ, ජම්බූ ජම්බුයො. ‘‘ගෙ වා’’ති රස්සෙ භො ජම්බු, ජම්බූ ජම්බුයො. ජම්බුං, ජම්බූ ජම්බුයො. ජම්බුයා, ජම්බූහි ජම්බූභි. ජම්බුයා, ජම්බූනං. ජම්බුයං ජම්බුයා, ජම්බූසු.

වාමූරූ නාගනාසුරූ, සමානා ඛලු ජම්බුයා.

ගො, ගාවො ගවො ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගසමං.

අකාරන්තතො නාමස්මා සිස්ස අං හොති නපුංසකෙ. නපුංසකං.

අකාරන්තතො යොනං නි හොති නපුංසකෙ. නීනං නිච්චවිධානෙපි ‘‘නිනං වා’’ති පක්ඛෙ ටාටෙ හොන්ති, දීඝෙ නපුංසකා නපුංසකානි. භො නපුංසක නපුංසකා, නපුංසකා නපුංසකානි. නපුංසකං, නපුංසකෙ නපුංසකානි. නපුංසකෙන, ඉච්චාදි සුගතසද්දසමං. එවං –

භවන+භුවන+ලොහා+ලාත+තුණ්ඩ+ණ්ඩ+පීඨං,

තගර+නගර+තීර+ච්ඡත්ත+ඡිද්දො+දකානි.ඉච්චාදි;

එකච්චාදීහි පරස්ස නිස්ස ටා න හොති, එකච්චානි. භො එකච්ච, එකච්චා එකච්චානි. එකච්චං, එකච්චෙ එකච්චානි. සෙසං නපුංසකංව.

එවං පඨමං, පඨමානි ඉච්චාදි. පදං, පදා පදානි ඉච්චාදි නපුංසකසමං. නාස්මිංසු භෙදො.

පදාදීහි නාස්ස සා හොති වා. පදසා පදෙන.

පදාදීහි ස්මිනො සි හොති වා. පදසි පදෙ පදම්හි පදස්මිං, පදෙසු. එවං බිලසද්දො.

කම්මසද්දතො නාස්ස ‘‘නාස්සෙ+නො’’ති එනො වා, කම්මෙන, ‘‘පුමකම්මථාමා’’දිනා උත්තෙ කම්මුනා කම්මනා. ඉමිනාව සස්මාසු උත්තං, උස්ස ලසඤ්ඤායං ස+ස්මානං යථායොගං නො+නා නිච්චං, වවත්ථිතවිභාසත්තා වාධිකාරස්ස. කම්මුනො කම්මස්ස. කම්මුනා කම්මා කම්මම්හා කම්මස්මා. ‘‘කම්මාදිතො’’ති ස්මිනො වා නිම්හි කම්මනි කම්මෙ කම්මම්හි කම්මස්මිං, සෙසං නපුංසකසමං. චම්ම+වෙස්ම+භස්මාදයො කම්මසමා උත්තතො+ඤ්ඤත්ර.

ගච්ඡන්ත, සි. ‘‘න්තස්සං’’ති වා අංම්හි සිලොපො ගච්ඡං. අඤ්ඤත්ර සිස්ස දං, ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තා ගච්ඡන්තානි. භො ගච්ඡ ගච්ඡා ගච්ඡං, ගච්ඡන්තා ගච්ඡන්තානි. ගච්ඡං ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තානි. ගච්ඡතා ගච්ඡන්තෙනෙ+ච්චාදි පුල්ලිඞ්ගසමං. එවං යජන්ත+වජන්තාදයො.

ඣලතො යොනං නි හොති වා නපුංසකෙ. අට්ඨීනි. ‘‘ලොපො’’ති යොලොපෙ දීඝො, අට්ඨී. භො අට්ඨි අට්ඨී, අට්ඨීනි අට්ඨී. අට්ඨිං, අට්ඨීනි අට්ඨී. අට්ඨිනා ඉච්චාදි මුනිසද්දසමං. එවං පච්ඡි+අක්ඛි+දධි+සත්ථි+වාරි+අච්චිආදයො.

දණ්ඩි, නපුංසකත්තා ‘‘එකවචනෙ’’ච්චාදිනා රස්සෙ සිලොපො. දණ්ඩීනි දණ්ඩී. ‘‘ගෙ වා’’ති රස්සෙ භො දණ්ඩි දණ්ඩී, දණ්ඩීනි දණ්ඩී. ‘‘නං ඣීතො’’ති නං. දණ්ඩිනං දණ්ඩිං, දණ්ඩීනි දණ්ඩී. සෙසං පුල්ලිඞ්ගෙ දණ්ඩීසමං. එවං සුඛකාරී+සීඝයායීආදයො.

චක්ඛු, චක්ඛූනි චක්ඛූ. සෙසං අට්ඨිසමං. එවං ආයු+වසු+ධනු+දාරු+තිපු+මධු+සිඞ්ගු+හිඞ්ගු+වත්ථු+ජතු+අම්බු+ අස්සුආදීනි. ආයුසද්දතො නාස්ස කොධාදිත්තා සාව විසෙසො.

ගොත්රභු, රස්සෙ සිලොපො. ගොත්රභූනි ගොත්රභූ. භො ගොත්රභු ගොත්රභූ, ගොත්රභූනි ගොත්රභූ. ගොත්රභුං, ගොත්රභූනි ගොත්රභූ ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගෙ වෙස්සභූසමං. එවං සයම්භූ+අභිභූ+ධම්මඤ්ඤූ ආදයො.

විසදා+විසදාකාර-වොහාරො+භයමුත්තකො ¶ ;

පුමාදිජානනෙ හෙතු-භාවතො ලිඞ්ග+මීරිතො.

ථන+කෙසාවතී නාරී, මස්සුවා පුරිසො සියා;

උභින්න+මන්තරං එතං, ඉතරො+භයමුත්තකො.

අථ සබ්බාදීනං රූපනයො නිද්දිසියතෙ,

සබ්බ කතර කතම උභය ඉතර අඤ්ඤ අඤ්ඤතර අඤ්ඤතම, පුබ්බ+පරා+පර+දක්ඛිණු+ත්තරා+ධරානි වවත්ථාය+මසඤ්ඤායං. ‘‘ඌනපූරත්ථ+මධිකපදොදාහරණ+මජ්ඣාහාරො’’ති ඤායා සබ්බාදීසු පඨීයන්තෙති යොජෙතබ්බං. ය ත්ය ත එත ඉම අමු කිං එක තුම්හ අම්හ ඉච්චෙතෙ සබ්බාදයො. කච්චායනෙ අදස්සිතස්සාපි ත්යසද්දස්ස –

ඛිඩ්ඩා පණිහිතා ත්යාසු, රති ත්යාසු පතිට්ඨිතා;

බීජානි ත්යාසු රුහන්ති, යදිදං සත්තා පජායරෙති –

පාළියං දිස්සමානත්තා ඉධ සඞ්ගහො.

තත්ථ සබ්බසද්දො නිරවසෙසත්ථො. කතර+කතමසද්දා පුච්ඡනත්ථා. උභයසද්දො ද්විඅවයවසමුදායවචනො. ඉතරසද්දො වුත්තපටියොගීවචනො. අඤ්ඤසද්දො අධිකතාපරවචනො. අඤ්ඤ- තර+අඤ්ඤතමසද්දා ¶ අනියමත්ථා. පුබ්බාදයො දිසාදිවවත්ථාවචනා. යසද්දො අනියමත්ථො. ත්ය+තසද්දා පරම්මුඛවචනා. එත+ඉම+අමු+කිං ඉච්චෙතෙ සමීප+අච්චන්තසමීප+දූර+පුච්ඡනත්ථවචනා. එකසද්දො සංඛ්යාදිවචනො. තුම්හ+අම්හසද්දා පර+අත්ත නිද්දෙසවචනා.

අකාරන්තෙහි සබ්බාදීහි යොනං එට හොති නිච්චං. සබ්බෙ. භො සබ්බ සබ්බා, සබ්බෙ. සබ්බං, සබ්බෙ. සබ්බෙන, සබ්බෙහි සබ්බෙභි. එවං කරණෙ. සබ්බස්ස.

අකාරන්තානං සබ්බාදීනං එ හොති නංම්හි සු+හිසු ච. එත්ථ ආදිසද්දො අවයවෙ, වුත්තඤ්හි –

මරියාදායං පකාරෙ ච, සමීපෙ+වයවෙ තථා;

චතූස්ව+ත්ථෙසු මෙධාවී, ආදිසද්දං පකාසයෙති.

සබ්බාදිතො නංවචනස්ස සං+සානං හොන්ති. සබ්බෙසං සබ්බෙසානං. සබ්බා සබ්බම්හා සබ්බස්මා. සබ්බෙ සබ්බම්හි සබ්බස්මිං, සබ්බෙසු.

ඉත්ථියං ‘‘ඉත්ථිය+මත්වා’’ති ආපච්චයෙ තස්ස ඝසඤ්ඤා. සෙසං කඤ්ඤාව. සබ්බා, සබ්බා සබ්බායො. භො සබ්බෙ, සබ්බා සබ්බායො. ‘‘ඝො ස්සං+ස්සා+ස්සායං+තිං සූ’’-ති රස්සෙ ¶ සබ්බං, සබ්බා සබ්බායො. සබ්බාය, සබ්බාහි සබ්බාභි.

සබ්බාදීනං ඝපතො සස්ස ස්සා වා හොති. අමුස්සාති රූපස්ස ‘‘ස්සා වා තෙ+ති+මා+මූහී’’ති ස්සාදෙසෙන සිද්ධත්තා වාග්ගහණ+මුත්තරත්ථං. රස්සෙ සබ්බස්සා සබ්බාය, සබ්බාසං සබ්බාසානං. පඤ්චමියං සබ්බාය.

සබ්බාදීනං ඝපතො ස්මිනො ස්සං වා හොති. සබ්බස්සං සබ්බායං සබ්බාය, සබ්බාසු.

නපුංසකෙ සබ්බං. ‘‘යොනං නී’’ති නපුංසකෙ යොස්ස නිම්හි –

සබ්බාදීහි පරස්ස නිස්ස ටා න හොති. දීඝෙ සබ්බානි. භො සබ්බ සබ්බා, සබ්බානි. සබ්බං, සබ්බෙ සබ්බානි. නාදීසු පුමෙව. කතරකතමඋභයා තීසු ලිඞ්ගෙසු සබ්බසමා. එවං ඉතරඅඤ්ඤසද්දා. ස්සා+ස්සංසු විසෙසො.

52. ස්සං+ස්සා+ස්සායෙස්වි-තරෙ+ක+ඤ්ඤෙ+ති+මාන+මි

ස්සමාදීසු ඉතර+එක+අඤ්ඤ+එත+ඉම ඉච්චෙතෙසං ඉ හොති නිච්චං. ඉතරිස්සා ඉතරාය, අඤ්ඤිස්සා අඤ්ඤාය, අඤ්ඤාසං ¶ අඤ්ඤාසානං. අඤ්ඤිස්සං අඤ්ඤායං අඤ්ඤාය. අඤ්ඤතර+ඤ්ඤතමා ලිඞ්ගත්තයෙ සබ්බසමා.

එතෙහි ඡහි සවිසයෙ එට වා හොතීති යොස්ස එට, පුබ්බෙ පුබ්බා. භො පුබ්බ පුබ්බා, පුබ්බෙ පුබ්බා. පුබ්බං, පුබ්බෙ. පුබ්බෙන. සෙසං සබ්බලිඞ්ගෙ සබ්බසමං. එවං පරාදයො පඤ්ච.

තංනාමභූතෙහි අප්පධානෙහි ච සබ්බාදීහි සබ්බාදිකාරියං න හොති. තෙ සබ්බා, සබ්බනාමා තෙති අත්ථො. තෙ පියසබ්බා, තෙ අතිසබ්බා. නාමභූතෙ ච අඤ්ඤපදත්ථාදො අප්පධානවිසයෙ ච සබ්බාදිකාරියනිසෙධෙන ‘‘පරමසබ්බෙ තිට්ඨන්ති’’ ත්යාදිතො පධානපදන්තතො එටආදයො හොන්ති, විසෙසනසමාසස්ස උත්තරපදත්ථපධානත්තා.

තතියත්ථෙන යොගෙ ච සබ්බාදිකාරියං න හොති. මාසෙන පුබ්බා මාසපුබ්බා ඉච්චාදි.

චත්ථසමාසවිසයෙ සබ්බාදිකාරියං න හොති. දක්ඛිණුත්තරපුබ්බානන්තිආදි.

ඉති ¶ චත්ථසමාසෙ සබ්බාදිකාරියං න හොති, නිච්චෙන එටආදෙසප්පසඞ්ගෙ අයං සම්පත්තවිභාසා. පුබ්බුත්තරෙ පුබ්බුත්තරා. සෙසං සුගතසමං.

යො, යෙ. යා, යායො. යං, යානි ඉච්චාදි සබ්බසමං. යාදීන+මාලපනෙ රූපං න සම්භවති.

ත්ය+තෙ+තාන+මනපුංසකානං තස්ස සො හොති සිම්හි. ස්යො, ත්යෙ. ස්යා, ත්යා, ත්යායො. ත්යං, ත්යානි ඉච්චාදි සබ්බසමං.

තසද්දස්ස තස්ස නො වා හොති සබ්බාසු විභත්තීසු. ‘‘ත්ය+තෙ+තානං තස්සා’’ති ච එත්ථ ත්යාදීනං තකාරග්ගහණං ස්යා සා එසා නායොති ඉත්ථියං සබ්බසමා හොතීති. නෙ තෙ. නං තං, නෙ තෙ. නෙන තෙනෙ, නෙහි නෙභි තෙහි තෙභි.

132. ට සස්මාස්මිංස්සායස්සංස්සාසංම්හාම්හිස්වි+මස්ස ච

‘‘ට ස+ස්මා+ස්මිං+නංස්මි+මස්ස චා’’ති වුත්තෙපි තෙසං විභත්තීනං ආදෙසෙසු ස්සායාදීසු පරෙසු ‘‘තදාදෙසා තදිව ¶ භවන්තී’’ති ඤායා ටාදෙසෙ සිද්ධෙපි යාදිආදෙසන්තරෙ පරෙ නිවත්තනත්ථං ස්සාදීනං ගහණං.

සාදීස්වි+මස්ස තසද්දතකාරස්ස ච ටො වා හොති. පුබ්බස්සරලොපො. එව+මුපරිපි. අස්ස නස්ස තස්ස, නෙසං නෙසානං තෙසං තෙසානං. අම්හා අස්මා නම්හා නස්මා තම්හා තස්මා. අම්හි අස්මිං නම්හි නස්මිං තම්හි තස්මිං, නෙසු තෙසු.

ඉත්ථියං සා, නා නායො තා තායො. නං තං, නා නායො තා තායො. නාම්හි –

ඝපසඤ්ඤෙහි ත+එත+ඉම+අමූහි එකත්තෙ නාදීනං ස්සා වා හොති. අන්තස්සරානං ඝපවොහාරෙන තංසහචරිතාපි සද්දා ‘‘කුන්තෙ පවෙසයා’’ති ඤායා ගය්හන්තීති ‘‘ඝපසඤ්ඤෙහි ත+එත+ඉම+අමූහී’’ති වුත්තං. වාටාදෙසෙ අස්සා නස්සා නාය.

ස්සංස්සාස්සා යෙසු තස්ස වා ඉ හොති. තිස්සා තස්සා තාය, නාහි නාභි තාහි තාභි. සස්ස වා ස්සාම්හි අස්සා නස්සා තිස්සා තස්සා.

තා+එතා+ඉමාතො සස්ස ස්සායො හොති වා. අස්සාය නස්සාය තිස්සාය තස්සාය, ‘‘ඝපතෙ’’ච්චාදිනා යාදෙසෙ ¶ නාය තාය. නංවචනස්ස ස+මාදෙසෙ තකාරස්ස ච වා ටාදෙසෙ ආසං නාසං නාසානං තාසං තාසානං. සත්තමියං අස්සං අස්සා නස්සං නස්සා නායං නාය තිස්සං තිස්සා තස්සං තස්සා තායං තාය, නාසු තාසු.

නපුංසකෙ නං තං, නානි තානි. නං තං, නෙ නානි තෙ තානි. සෙසං පුමෙව.

‘‘යංතංසද්දා නිච්චසම්බන්ධා’’ති ඤායා යංසද්දෙන අනියමිතත්ථං තංසද්දො නියමෙති.

පසිද්ධෙ අනුභූතත්ථෙ, පක්කන්තවිසයෙ තථා;

යංසද්ද+මනපෙක්ඛෙව, තංසද්දො යුජ්ජතෙ සදාති –

වුත්තත්තා එත්ථෙව තංසද්දො යංසද්දං නාපෙක්ඛති. යථාක්කමං තත්රි+ද+මුදාහරණං –

(.) ‘‘නමො තස්සා’’ති ච, (.) ‘‘අග්ගිම්ප+ක්ඛිනා…පෙ… ඤාතකාරී හි සො ජිනො’’ති ච, (..) පුරිමගාථාය වුත්තමුනිසද්ද+මපෙක්ඛිත්වා ‘‘සවාසනෙ කිලෙසෙ සො’’ති ච.

එසො, එතෙ. එසා, එතා එතායො, එතං, එතානි ඉච්චාදි ට+නාදෙසාභාවොව විසෙසො.

ඉමසද්දස්ස අනපුංසකස්ස අයං හොති සිම්හි. අයං, ඉමෙ. ඉමං, ඉමෙ.

ඉමසද්දස්ස ¶ අනිත්ථියං නාම්හි අන+ඉමිඉච්චාදෙසා හොන්ති. ‘‘අතෙ+නා’’ති එනෙ අනෙන ඉමිනා. හිම්හි –

ඉමස්සා+නිත්ථියං ටෙ හොති වා සු+නං+හිසු. ‘‘නාමග්ගහණෙ ලිඞ්ගවිසිට්ඨස්සාපි ගහණං’’ති ඤායා ‘අනිත්ථියං’ති ඉත්ථිලිඞ්ගනිසෙධා ඉමස්සාති නාමග්ගහණවිසයෙ ලිඞ්ගවිසෙසිතස්ස ඉමසද්දස්සාපි ගහණං. තස්ස ඵලං ‘‘තතස්ස නො සබ්බාසු’’ ත්යාදො ලිඞ්ගත්තයෙ කාරියසිද්ධි. එහි එභි ඉමෙහි ඉමෙභි. ‘‘ට සස්මාස්මි’’මිච්චාදිනා සබ්බස්සි+මස්ස වා ටාදෙසෙ අස්ස ඉමස්ස, වා ටෙ එසං එසානං ඉමෙසං ඉමෙසානං. අම්හා අස්මා ඉමම්හා ඉමස්මා. අම්හි අස්මිං ඉමම්හි ඉමස්මිං, එසු ඉමෙසු.

ඉත්ථියං අයං, ඉමා ඉමායො. ඉමං, ඉමා ඉමායො. නා ‘‘ස්සා වා තෙ+ති+මා+මූහී’’ති ස්සා වා, වා ටාදෙසෙ ‘‘ස්ස’’ මිච්චාදිනා ඉආදෙසෙ ච කතෙ අස්සා ඉමිස්සා ඉමාය, ඉමාහි ඉමාභි. අස්සා ඉමිස්සා අස්සාය ඉමිස්සාය ඉමාය. නංවචනස්ස ස+මාදෙසෙ ඉමස්ස ච වා ටාදෙසෙ අස්ස ‘‘සුනංහි සූ’’ති දීඝෙ ච කතෙ ආසං, අඤ්ඤත්ර ඉමාසං ඉමාසානං. සත්තමියං අස්සං ඉමිස්සං අස්සා ඉමිස්සා ඉමායං ඉමාය, ඉමාසු.

අංසිසු ¶ සහ තෙහි ඉමස්සි+දං හොති වා නපුංසකෙ. ඉදං ඉමං, ඉමෙ ඉමානි. ඉදං ඉමං, ඉමෙ ඉමානි. අනෙන ඉමිනා ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගසමං.

197. ඉමෙ+තාන+මෙනා+න්වාදෙසෙ දුතියායං

ඉමඑතසද්දානං කථිතානුකථනවිසයෙ දුතියාය+මෙනාදෙසො හොති. ඉමං භික්ඛුං විනය+මජ්ඣාපය, අථො එනං ධම්ම+මජ්ඣාපය. ඉමෙ භික්ඛූ විනය+මජ්ඣාපය, අථො එනෙ ධම්ම+මජ්ඣාපය. එව+මෙතස්ස ච යොජනීයං.

අනපුංසකස්සා+මුස්ස මකාරස්ස සො හොති සිම්හි. අසු, යො –

නියමසුත්ත+මිදං, අමුසද්දතො යොනං ලොපො හොති නිච්චං පුල්ලිඞ්ගෙ. දීඝෙ අමූ. ඣලතො යොනං ‘‘ලොපො’’ති ලොපෙ සිද්ධෙපි වො+පවාදො+ය+මාරම්භො.

ආරම්භො වචනම්පත්ති, ලක්ඛණං යොගලක්ඛණං;

වාක්යං සත්ථඤ්ච ඉච්චාදි, සුත්තාන+මභිධායකා.

අමුස්මා ¶ සස්ස නො න හොති. අමුස්ස, අමූසං අමූසානං. ‘‘නාස්මාස්සා’’ති ලතො ස්මාස්ස නා, අමුනා අමුම්හා අමුස්මා. අමුම්හි අමුස්මිං, අමූසු.

ඉත්ථියං අසු, අමූ අමුයො. අමුං, අමූ අමුයො. නා, ‘‘ස්සා වා තෙ+ති+මා+මූහී’’ති නාද්යෙකවචනානං ස්සා වා, අමුස්සා අමුයා, අමූහි අමූභි. අමුස්සා අමුයා, අමූසං අමූසානං. සත්තමියං අමුස්සං අමුස්සා අමුයං අමුයා, අමූසු.

අංසිසු සහ තෙහි අමුස්ස අදුං හොති වා නපුංසකෙ. අදුං, සිලොපො, අමුං. ‘‘ඣලා වා’’ති වානිආදෙසෙ අමූනි අමූ. අදුං අමුං, අමූනි අමූ. අමුනා ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගසමං.

අමු එව අමුකොති සකත්ථෙ කපච්චයෙ තද්ධිතවුත්තිත්තා ‘‘එකත්ථතායං’’ති සිලොපෙ ච කතෙ ‘‘නිමිත්තාභාවෙ නෙමිත්තිකස්සාභාවො’’ති ඤායා නිමිත්තභූතස්ස සිස්සා+භාවෙ නෙමිත්තිකස්ස ‘‘මස්සා+මුස්සා’’ති කත්තබ්බස්ස සකාරස්ස නිවුත්තීති ‘කෙ වා’ති විකප්පෙන මස්ස සකාරත්ථ+ මිද+මාරද්ධං ¶ . අමුස්ස මස්ස කෙ ස හොති වා. අසුකො අමුකා, අසුකා අමුකා. අසුකං අමුකං ඉච්චාදි.

සබ්බාසු විභත්තීසු කිස්ස කො හොති. සිස්සො, කො, කෙ. කං, කෙ. කෙන, කෙහි කෙභි.

අනිත්ථියං කිස්ස කි වා හොති සස්මිංසු. කිස්ස කස්ස, කෙසං කෙසානං. කම්හා කස්මා. කිම්හි කිස්මිං කම්හි කස්මිං, කෙසු.

ඉත්ථියං විභත්තීසු පරෙසු කාදෙසෙ කතෙ අකාරන්තත්තා මජ්ඣෙ ආපච්චයකරණ+මවිරුද්ධන්ති ආ, කා, කායො. කං, කා කායො ඉච්චාදි සබ්බාව.

අංසිසු සහ තෙහි කිං සද්දස්ස කිංහොති නපුංසකෙ. කාදෙසස්ස සාමඤ්ඤත්තා ‘‘විසෙසවිහිතා විධයො සාමඤ්ඤවිධයො නිසෙධෙන්තී’’ති ඤායා කිංආදෙසෙන කාදෙසනිවුත්ති. කිං, කානි. කිං, කෙ කානි. කෙනෙ+ච්චාදි පුබ්බෙව.

එකසද්දො ¶ සංඛ්යා+තුල්ය+ඤ්ඤ+සහායවචනො. යදා සංඛ්යාවචනො, තදා එකවචනන්තො, අත්ර එකසද්දො සංඛ්යෙය්යවාපී. අඤ්ඤත්ර තුල්යාදීසු බහුවචනන්තොපි. එකො, එකෙ. එකා, එකා එකායො. එකං, එකානි+ච්චාදි සබ්බසමං තිලිඞ්ගෙ.

තුල්යෙ එකො විලාසො ද්වින්නං කුමාරානං, එකෙ වණ්ණසද්දා ද්වින්නං කුමාරානං. අඤ්ඤත්ථෙ එකො ආචරියො එව+මාහ, එකෙ ආචරියා එව+මාහංසු. අසහායතෙ එකොව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා.

එකො, එකෙ. එකා, එකා එකායො. එකං එකානි+ච්චාදි සබ්බසමං තිලිඞ්ගෙ. ස්සා+ස්සංසු පන ‘‘ස්ස’’මාදිනා ඉ, එකිස්සා එකාය, එකිස්සං එකායං එකාය.

ඉධ අත්තපරගාරවවසෙන එකස්සාපි ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො’’තිපි ‘‘එකෙ ආචරියා’’තිපි බහුවචනස්ස ලොකෙන ඉච්ඡිතත්තා බහුලවිධානා බහුවචනෙනෙව සිජ්ඣති.

තුම්හ+අම්හසද්දා අලිඞ්ගා, තථා උභ+කති+ද්විසද්දා, පඤ්චාදයො අට්ඨාරසන්තා ච. තුම්හ සි, අම්හ සි.

අම්හි සිම්හි ච තුම්හස්ස සවිභත්තිස්ස තුවං+ත්වං හොන්ති. තුවං ත්වං.

සිම්හි අම්හස්ස සවිභත්තිස්ස අහං හොති. අහං, යෙවස්වෙ+ට, තු ම්හෙ.

යොස්ව+ම්හස්ස ¶ සවිභත්තිස්ස මය+මස්මා වා හොන්ති යථාක්කමං. මයං අම්හෙ.

අංම්හි තුම්හඅම්හසද්දානං සවිභත්තීනං තං+මං+තවං+මමං හොන්ති යථාක්කමං. තං, මං, තවං, මමං.

තුම්හඅම්හසද්දානං සවිභත්තීනං පච්චෙකං ඞං+ඞාකං වා හොන්ති යොම්හි දුතියෙ, තුම්හං තුම්හාකං තුම්හෙ, අම්හං අම්හාකං අම්හෙ.

නාස්මාසු තුම්හඅම්හසද්දානං සවිභත්තීනං තයා+මයා හොන්ති යථාක්කමං. ‘‘නාස්මාසූ’’ති බහුවචනෙසුපි විභත්තික්කම+මනපෙක්ඛිත්වා සද්දක්කමෙන පච්චෙකං ද්වෙ ද්වෙ හොන්ති.

තුම්හස්ස තයාතයීනං තකාරස්ස ත්ව හොති වා. ත්වයා තයා, මයා. තුම්හෙහි තුම්හෙභි, අම්හෙහි අම්හෙභි.

සෙ තුම්හඅම්හසද්දානං සවිභත්තීනං එතෙ ආදෙසා හොන්ති යථාක්කමං. තව තුය්හං, මම මය්හං.

නංසෙස්ව+ම්හස්ස ¶ සවිභත්තිස්ස අස්මාකං+මමං හොන්ති යථාක්කමං. මමං.

නංම්හි තුම්හඅම්හසද්දානං සවිතත්තීනං ඞං+ඞාකං හොන්ති පච්චෙකං. තුම්හං තුම්හාකං අම්හං අම්හාකං අස්මාකං. කච්චායනෙ එකවචනස්ස අංවිධානත්ථං සුත්ත+මාරද්ධං, එත්ථ පන අත්තගාරවවසෙන අංම්හි තුම්හං අම්හංභි සිජ්ඣන්ති බහුලාධිකාරා.

ස්මාම්හි තුම්හස්ස සවිතත්තිස්ස ත්වම්හා හොති වා. ත්වම්හා ත්වයා තයා, මයා.

226. ස්මිම්හි තුම්හම්හානං තයි+මයි

ස්මිම්හි තුම්හඅම්හසද්දානංසවිභත්තීනං තයි+මයි හොති යථාක්කමං. ත්වයි තයි, මයි. තුම්හෙසු.

අම්හස්ස අස්මා හොති වා සුම්හි. අස්මාසු අම්හෙසු. සබ්බාදයො වුත්ත+මපෙක්ඛන්තා වක්ඛමානං වාති ඉද+මෙසං ලක්ඛණං.

අධිකාරො. එත්ථ පාදො නාම ගාථාය චතුත්ථංසො, තස්මා ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පකං’’ති එත්ථ වො න හොති. එත්ථ පදන්ති වුත්ත සද්දො සභාවතො –

වණ්ණත්ත+මාගච්ඡති සො තු සද්දොති –

වුත්තත්තා එකෙකො වණ්ණො සද්දො නාම, තබ්බණ්ණසමූහො පදං, තප්පදසමූහො වාක්යඤ්ච. තථා හි –

විතත්යන්තං පදං තස්ස, ච යො වාක්යන්ති මන්වයං;

උපචාරා වණ්ණසද්ද-වාච්චං තං න පරිච්චජෙ.

පදං චතුබ්බිධං වුත්තං, නාමා+ඛ්යාතො+පසග්ගජං;

නිපාතජඤ්ච තඤ්ඤූ හි, අස්සො ඛල්වා+භිධාවතීති.

එකාඛ්යාතො පදච්චයො, සියා වාක්යං සකාරකොති –

වුත්තං. තස්මා ‘‘විභත්යන්තං පදං, පදසමූහො වාක්ය’’න්ති ච වුච්චති.

අපඤ්චමියායොනංහිස්ව+පාදාදො වත්තමානානං පදස්මා පරෙස+මෙකවාක්යෙ ඨිතානං තුම්හඅම්හසද්දානං සවිභත්තීනං වො+නො හොන්ති වා යථාක්කමං. ගාමං වො ගච්ඡෙය්යාථ, ගාමං තුම්හෙ ගච්ඡෙය්යාථ. ගාමං නො ගච්ඡෙය්යාම, ගාමං අම්හෙ ගච්ඡෙය්යාම. පහාය වො ගමිස්සාමි, මා නො විකන්තිංසු. දීයතෙ වො, දීයතෙ තුම්හං. දීයතෙ ¶ නො, දීයතෙ අම්හං. තුට්ඨො+ස්මි වො පකතියා, තුට්ඨො+ස්මි තුම්හං. සත්ථා නො භගවා, එසො අම්හාකං සත්ථා. කතං වො, කතං තුම්හෙහි. කතං නො, කතං අම්හෙහි.

නාම්හි සෙ ච අපාදාදො වත්තමානානං දස්මා පරෙස+මෙකවාක්යෙ ඨිතානං තුම්හඅම්හසද්දානං සවිභත්තීනං තෙ+මෙ වා හොන්ති යථාක්කමං. කතං තෙ, කතං තයා. කතං මෙ, කතං මයා. දීයතෙ තෙ, දීයතෙ තව. දීයතෙ මෙ, දීයතෙ මම. ධනං තෙ, ධනං තව. ධනං මෙ, ධනං මම.

චාදීහි යොගෙ තුම්හඅම්හසද්දානං වො+නො, තෙ+මෙ න හොන්ති. ගච්ඡාම තුම්හෙ ච මයඤ්ච, පස්සති තුම්හෙ ච අම්හෙ ච, කතං තුම්හෙහි ච අම්හෙහි ච, දීයතෙ තුම්හඤ්ච අම්හඤ්ච, ධනං තුම්හඤ්ච අම්හඤ්ච, කතං තයා ච මයා ච, දීයතෙ තව ච මම ච, ධනං තව ච මම ච. එවං වාදියොගෙපි.

කථිතානුකථිතවිසයෙ තුම්හඅම්හසද්දානං ආදෙසා නිච්චං හොන්ති පුනබ්බිධානා. ගාමො තුම්හං පරිග්ගහො, අථො ජනපදො වො පරිග්ගහො. අන්වාදෙසෙ අථො අථොති වාරද්වයාභාවා නිච්චන්ති වුත්තං. අථොසද්දො කථිතස්සෙව පුන කථනතො අන්වාදෙසජොතකො.

විජ්ජමානපුබ්බස්මා ¶ පඨමන්තා පරෙසං තුම්හාම්හානං ආදෙසා වා හොන්ති අන්වාදෙසෙ. ගාමෙ පටො තුම්හාකං අථො නගරෙ කම්බලො වො අථො නගරෙ කම්බලො තුම්හාකං, අථොති අනුකථනවාරද්වයත්තා විකප්පො සපුබ්බාති කිං, පටො තුම්හාකං, අථො කම්බලො වො. පඨමන්තාති කිං, පටො නගරෙ තුම්හාකං, අථො කම්බලො ගාමෙ වො.

දස්සනත්ථෙ ආලොවචනවජ්ජිතෙ පයුජ්ජමානෙ තුම්හඅම්හාන+මාදෙසා න හොන්ති. ගාමො තුම්හෙ උද්දිස්ස ආගතො, ගාමො අම්හෙ උද්දිස්ස ආගතො. අනාලොචනෙති කිං, ගාමො වො ආලොචෙති, ගාමො නො ආලොචෙති.

ආමන්තණං පුබ්බ+විජ්ජමානං විය හොති තුම්හාම්හාන+මාදෙසවිසයෙ. දෙවදත්ත තව පරිග්ගහො. ආමන්තණන්ති කිං, කම්බලො තෙ පරිග්ගහො.

සමානාධිකරණෙ පරතො සාමඤ්ඤවචන+මාමන්තණං එකත්ථෙ අසන්තං විය න හොති මාණවක ජටිලක තෙ පරිග්ගහො. පරාමන්ථණෙ අසතිපි පුබ්බ+මුපාදාය ආදෙසො.

බහූසු ¶ වත්තමාන+මාමන්තණං සාමඤ්ඤවචන+මෙකත්ථෙ අසන්තං විය වා න හොති. ‘‘සිද්ධෙ සත්යාරම්භො නීයමාය වා විකප්පායවා’’ති වුත්තත්තා විකප්පත්ථ+මිදං. බ්රාහ්මණා ගුණවන්තො තුම්හාකං පරිග්ගහො, බ්රාහ්මණා ගුණවන්තො වො පරිග්ගහො.

උභ+කතිසද්දා බහුවචනන්තා. ‘‘උභ+ගොහි ටො’’ති යොනං ටො, උභො. කථං ‘‘උභයො වසෙමසෙ’’ති, ටොම්හි යකාරාගමො. උභො.

උභස්ස සුහිස්වො හොති. උභොහි උභොභි.

උභා නංවචනස්ස ඉන්නං හොති. උභින්නං, උභොසු.

කතිම්හා යොනං ටි හොති. කති, කති. ඣතො යොලොපපසඞ්ගෙ දීඝනිවත්තනත්ථං ටිආදෙසො. කතීහි කතීභි. ‘‘බහුකතින්නං’’ති නුක, කතින්නං, කතීසු.

විච්ඡාය+මාභික්ඛඤ්ඤෙ ච ද්වෙ රූපානි හොන්ති. ක්රියා+ගුණ+දබ්බෙහි බ්යාපෙතු+මිච්ඡා විච්ඡා. රුක්ඛං රුක්ඛං සිඤ්චන්ති, ගාමො ගාමො රමණීයො, ගාමෙ ගාමෙ පානීයං. ආභික්ඛඤ්ඤං=පොනොපුඤ්ඤං, පචති පචති, පපචති පපචති.

විච්ඡාය+මෙකස්ස ¶ ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස ස්යාදිලොපො හොති. එකස්ස එකස්සාති ද්විත්තෙ එකෙකස්ස. කථං ‘‘මත්ථකමත්ථකෙනා’’ති, ‘‘ස්යාදිලොපො පුබ්බස්සා’’ති යොගවිභාගා, යොගවිභාගා ච ඉට්ඨපසිද්ධීති.

සබ්බාදීනං වීතිහාරෙ ද්වෙ භවන්ති. පුබ්බස්ස ස්යාදිලොපො ච, අඤ්ඤස්ස අඤ්ඤස්ස භොජකා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස භොජකා, එවං ඉතරීතරස්ස.

තුරිතෙනා+පායහෙතුපදස්සනං සම්භමො, තස්මිං සති වත්තු යාවන්තෙහි සද්දෙහි සො+ත්ථො විඤ්ඤායතෙ, තාවන්තො පයුජ්ජන්තෙ. සප්පො සප්පො සප්පො, බුජ්ඣස්සු බුජ්ඣස්සු බුජ්ඣස්සු, භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො.

භයෙ කොධෙ පසංසායං, තුරිතෙ කොතූහල+ච්ඡරෙ;

හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො.

අථ සඞ්ඛ්යාසද්දා වුච්චන්තෙ. එකාදයො අට්ඨාරසන්තා සඞ්ඛ්යෙය්යවචනා. වීසතිආදයො ‘‘භික්ඛූනං වීසතී’’තිආදීසු සඞ්ඛ්යාවචනා, ‘‘වීසති භික්ඛවො’’තිආදීසු සඞ්ඛ්යෙය්යවචනා. එකසද්දො සබ්බාදීසු වුත්තොව. ද්වාදයො අට්ඨාරසන්තා බහුවචනන්ථාව.

යොම්හි ¶ ද්විස්ස සවිභත්තිස්ස දුවෙ+ද්වෙ හොන්ති පච්චෙකං. දුවෙ ද්වෙ, දුවෙ ද්වෙ, ද්වීහි ද්වීභි.

නංම්හි ද්විස්ස සවිභත්තිස්ස දුවින්නං හොති වා. දුවින්නං, අඤ්ඤත්ර –

47. නංම්හි නුක ද්වාදීනං සත්තරසන්නං

ද්වාදීනං සත්තරසන්නං සඞ්ඛ්යානං නුක හොති නංම්හි විභත්තිම්හි. උකාරො උච්චාරණත්ථො, කකාරො අන්තාවයවත්ථො. එත්ථ නාගමො විභත්තිස්ස ආද්යාවයවො චෙ, ‘‘ආගමා තග්ගුණීභූතා තග්ගහණෙන ගය්හන්තෙ’’ති ඤායා නාගමොපි තංගහණෙන ගය්හතීති ‘‘සුනංහිසූ’’ති දීඝප්පසඞ්ගෙ පකතියා අන්තාවයවභූතෙ සරන්තතා නත්ථීති න දීඝො. ද්වින්නං, ද්වීසු.

යොම්හි සවිභත්තීනං ති+චතුන්නං තයො+චත්තාරො හොන්ති යථාක්කමං පුල්ලිඞ්ගෙ. තයො, තයො, තීහි තීභි.

ඣසඤ්ඤිතො තිතො නංවචනස්ස ණ්ණං+ණ්ණන්නං හොන්ති. තිණ්ණං තිණ්ණන්නං, තීසු.

205. තිස්සො චතස්සො යොම්හි සවිභත්තීනං

විභත්තිසහිතානං තිචතුන්නං යොම්හි තිස්සො+චතස්සො හොන්ති ඉත්ථියං යථාක්කමං. තිස්සො, තිස්සො, තීහි තීභි.

204. නංම්හි තිචතුන්න+මිත්ථියං තිස්ස+චතස්සා

නංම්හි ¶ තිචතුන්නං තිස්ස+චතස්සා හොන්ති+ත්ථියං යථාක්කමං. නංම්හීති චතුත්ථීඡට්ඨීනං සාමඤ්ඤවචනං, නො චෙ නංසූති වදති, යථාක්කමංති සද්දද්වයාපෙක්ඛං. එව+මීදිස+මඤ්ඤම්පි. තිස්සන්නං තීසු.

යොම්හි සවිභත්තීනං තිචතුන්නං යථාක්කමං තීණි+චත්තාරි හොන්ති නපුංසකෙ. තීණි, තීණි, තීහි ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගෙව.

චතුස්ස සවිභත්තිස්ස යොම්හි චතුරො හොති වා පුල්ලිඞ්ගෙ. චතුරො චත්තාරො. කථං ‘‘චතුරො නිමිත්තෙ නාද්දසාසි’’න්ති, ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන සිද්ධං, චත්තාරි නිමිත්තානීති අත්ථො. විපල්ලාසො තිවිධො ලිඞ්ගවිපල්ලාසො වචනවිපල්ලාසො විභත්තිවිපල්ලාසොති. චතූහි චතූභි. චතුන්නං, චතූසු.

ඉත්ථියං චතස්සො. චතස්සො. චතූහි චතූභි. චතස්සන්නං. චතස්සන්නං. චතූසු.

නපුංසකෙ චත්තාරි. චත්තාරි. චතූහි චතූභි. ඉච්චාදි පුමෙව.

‘‘සුත්තෙ ලිඞ්ගවචනමත්ත’’න්ති ඤායා ට-ඉති වුත්තං. පඤ්චාදීහි චුද්දසහි සඞ්ඛ්යාහි යොනං ට හොති. පඤ්ච. පඤ්ච. යොනං ටා+ටෙනිවත්ථනත්ථං ට-විධානං.

පඤ්චාදීනං ¶ චුද්දසන්නං සුනංහිස්ව හොති. එත්ත+දීඝාපවාදො+යං. අපවාදති බාධෙතීති අපවාදො. තස්මා ‘‘පකප්යාපවාදවිසයමුස්සග්ගා අභිනිවිසන්තෙ’’ති ඤායා ‘‘සුහිස්ව+ස්සෙ’’ ‘‘සුනංහිසු’’ති ච උස්සග්ගා ‘‘පඤ්චාදීනං චුද්දසන්න+ම’’ ඉති අපවාදවිසයං න පවිසන්ති, සාමඤ්ඤත්තා. එව+මුපරිපි ‘‘පඤ්චමියං පරස්ස’’ ‘‘ආදිස්සා’’ති. පඤ්චහි පඤ්චභි පඤ්චන්නං. පඤ්චන්නං. පඤ්චසු. එවං ඡාදයො අට්ඨාරසන්තා.

‘‘චත්ථෙ’’ති එකො ච දස චාති චත්තසමාසෙ ‘‘අමාදී’’ති එකෙන අධිකා දසාති තතියාසමාසෙ වා කතෙ ‘‘එකත්ථතාය’’න්ති විභත්තිලොපො. එව+මුපරි ච.

සංඛ්යාතො පරස්ස දසස්ස ර හොති විභාසා. ස ච ‘‘පඤ්චමියං පරස්සා’’ති වත්තමානෙ ‘‘ආදිස්සා’’ති දකාරස්සෙව හොති. එකාරස එකාදස. එකාරසහි එකාදසහි. එකාරසන්නං එකාදසන්නං. එකාරසසු එකාදසසු. එව+මෙකාදසඉච්චාදිපි.

සංඛ්යාය+මුත්තරපදෙ ¶ ද්විස්සා හොති අසතාදො නාඤ්ඤත්ථෙ.

ආවිට්ඨලිඞ්ගත්තා සංඛ්යායං උත්තරපදෙ සලිඞ්ගෙනෙව විසෙසනං භවති.

සුද්ධං මිස්සඤ්ච සංකිණ්ණං, උපසජ්ජනමෙව ච;

ආවිට්ඨ+මථ වා+බ්යත්තං, ඡධා ලිඞ්ගං විවංයතෙ.

එත්ථ යථාක්කමං රුක්ඛො ලතා පණ්ණංති සුද්ධං. ඝටො ඝටී, වජිරො වජිරං, වෙදනා වෙදනංති මිස්සං. තටො තටී තටංති සංකිණ්ණං. සුක්කො පටො, සුක්කා පටි, සුක්කං වත්ථංති උපසජ්ජනං. රාජා සරණං, ගුණො පමාණංති ආවිට්ඨං. තුවං අහං කති පඤ්චාති අබ්යත්තං. ඉති ලිඞ්ගං වෙදිතබ්බං. ද්වාදස.

ද්විස්ස බා වා හොති චත්තාලීසා දො නාඤ්ඤත්ථෙ. රාදෙ සෙ බාරස.

සංඛ්යාය+මුත්තරපදෙ තිස්ස එ හොත+සතාදො නා+ඤ්ඤත්ථෙ.

ඡතීහි පරස්ස දසස්ස ළො හොති රො ච. තෙළස තෙරස.

චතුස්ස චු+චො හොන්ති වා දසෙ පරෙ. ද්විත්තෙ චුද්දස චොද්දස චතුද්දස.

3,99. වීසතිදසෙසු පඤ්චස්ස පණ්ණ+පන්නා

වීසති ¶ සෙසු පරෙසු පඤ්චස්ස පණ්ණ+පන්නා හොන්ති යථාක්කමං. පන්නරස පඤ්චදස.

ඡස්ස සො-ඉච්ච+ය+මාදෙසො හොති සෙ පරෙ. සොළස සොරස. සත්තරස සත්තදස. ‘‘එකට්ඨාන+මා’’ති ආ, අට්ඨාරස අට්ඨාදස.

ඌනා ච සා වීසති චාති ‘‘විසෙසන+මෙකත්ථෙනෙ’’ති විසෙසනසමාසෙ ‘‘ඉත්ථියං භාසිතපුමි+ත්ථී පුමෙ+වෙකත්ථෙ’’ති පුමත්තෙ ච කතෙ එකෙන ඌනා වීසතීති තතියාසමාසෙ එකූනවීසති.

වීසතිආදයො ආනවුතියා ඉත්ථිලිඞ්ගෙ+කවචනා. භො එකූනවීසති. එකූනවීසතිං. එකූනවීසත්යා එකූනවීසතියා. එකූනවීසත්යං එකූනවීසතියං එකූනවීසත්යා එකූනවීසතියා. මතිසමං.

එවං වීසති, එකවීසති, ද්වාවීසති බාවීසති, තෙවීසති චතුවීසතිප්පභුතයො. පණ්ණආදෙසෙ පණ්ණවීසති පඤ්චවීසති. එවං ඡබ්බීසති, සත්තවීසති, අට්ඨවීසති.

එකෙන ඌනා තිංසති තිංසා වාති එකූනතිංසති එකූනතිංසා වා. කරණෙ එකූනතිංසාය. එකූනතිංසාය, එකූනතිංසාය, එකූනතිංසාය, එකූනතිංසායං. එවං තිංසතිණිංසාවභුතයො ¶ . තිංසාසද්දස්ස පන සිලොපෙ ‘‘දීඝස්සො’’ති යොගවිභාගා රස්සො, තිංස. නිග්ගහීතාගමො, තිංසං. භොතිංසෙ+ච්චාදි පුමෙව.

චත්තාලීසාදීසුපි යථාසම්භවං එවමෙව. ද්විත්තෙ එකත්තිංසති එකත්තිංසා. රස්සද්විත්තෙ ද්වත්තිංසති ද්වත්තිංස. එවං තෙත්තිංසති තෙත්තිංසාදයො යාව එකූනචත්තාලීසති එකූනචත්තාලීසා. චත්තාලීසාය සිම්හි චත්තාරීසා චත්තාලීසා චත්තාලීසං, භො චත්තාලීසෙ+ච්චාදි හොති. එවං එකචත්තාරීසා.

අසතාදො නාඤ්ඤත්ථෙ චත්තාලීසාදො ද්විස්ස එ වා හොති ආ ච. ද්වෙචත්තාලීසා ද්වෙචත්තාලීස ද්වෙචත්තාලීසං, එවං ද්වාචත්තාලීස-ඉච්චාදි. ද්වෙචත්තාරීසා ද්වෙචත්තාරීස ද්වෙචත්තාරීසං, එවං ද්වාචත්තාරීසා ද්වාචත්තාරීස ඉච්චාදි. චත්තාලීසති එකචත්තාලීසති ද්වෙචත්තාලීසති ද්වාචත්තාලීසති ඉච්චාදි එකූනවීසතිසමං.

අසතාදො නාඤ්ඤත්ථෙ චත්තාලීසාදො තිස්සෙ හොති වා. තෙචත්තාලීසා තෙචත්තාලීස තෙචත්තාලීසං. භො තෙචත්තාලීසෙ ඉච්චාදි හොති. එවං තිචත්තාලීසා තෙචත්තාරීසා තිචත්තාරීසා ඉච්චාදි, තෙචත්තාලීසති තිචත්තාලීසති ඉච්චාදි පුබ්බෙව.

එවං චතුචත්තාලීසා පඤ්චචත්තාලීසා චතුචත්තාලීසති පඤ්චචත්තාලීසති ඉච්චාදි යාව එකූනපඤ්ඤාසා.

පඤ්ඤාසා ¶ පඤ්ඤාස පඤ්ඤාසං ඉච්චාදි හොති. එවං ද්වෙපඤ්ඤාසා ද්වාපඤ්ඤාසා ද්විපඤ්ඤාසා ද්වෙපණ්ණාසා ද්වාපණ්ණාසා ද්විපණ්ණාසා. තෙපඤ්ඤාසා තිපඤ්ඤාසා තිපඤ්ඤාසං තෙපණ්ණාසා තිපණ්ණාසා. චතුපණ්ණාසා පඤ්චපණ්ණාසා ඉච්චාදි යාව එකූනසට්ඨි.

එවං සට්ඨි, එකසට්ඨි, ද්වෙසට්ඨි ද්වාසට්ඨි ද්විසට්ඨි, තෙසට්ඨි තිසට්ඨි, චතුසට්ඨි පඤ්චසට්ඨි ඉච්චාදි යාව එකූනසත්තති.

සත්තති, එකසත්තති, ද්වෙසත්තති ද්වාසත්තති ද්විසත්තති, තෙසත්තති තිසත්තති. ද්වෙසත්තරි ද්වාසත්තරි ද්විසත්තරි, චතුසත්තති, පඤ්චසත්තති, චතුසත්තරි, පඤ්චසත්තරීති යාව එකූනාසීති.

අසීති, එකාසීති, ද්වාසීති, යාගමෙ ද්වියාසීති, තෙඅසීති තියාසීති, චතුරාසීති, පඤ්චාසීති ඉච්චාදි යාව එකූනනවුති.

නවුති, එකනවුති, ද්වෙනවුති ද්වානවුති ද්විනවුති, තෙනවුති තිනවුති, චතුනවුති, පඤ්චනවුති ඉච්චාදි යාව එකූනසතං, එතං නපුංසකලිඞ්ග+මෙකවචනන්තං.

සතං, භො සත සතා, සතං, සතං. සතෙන, කරණෙ සතෙන. සතස්ස, සතා සතම්හා සතස්මා, සතස්ස, සතෙ සතම්හි සතස්මිං. එවං එකසතතො පභුති යාව සහස්සං.

කොටි පකොටි කොටිප්පකොටි අක්ඛොභිණියො ඉත්ථිලිඞ්ගෙ+කවචනන්තා. වග්ගභෙදෙ තු සබ්බාසම්පි සංඛ්යානං බහුවචනොපි හොතෙව ‘‘ද්වෙවීසතියො ජිනදන්තා’’ ‘‘තිස්සො වීසතියො දිනඝටිකා’’ ඉච්චාදි.

දසදසකං සතං නාම, දසසතං සහස්සං නාම, දසසහස්සං නහුතං, දසනහුතං ලක්ඛං, සතසහස්සන්තිපි වුච්චති.

ලක්ඛසතං ¶ කොටි, කොටිලක්ඛසතං පකොටි, පකොටිලක්ඛසතං කොටිප්පකොටි, එවං නහුතං, නින්නහුතං, අක්ඛොභිණී, බින්දු, අබ්බුදං, නිරබ්බුදං, අහහං, අබබං, අටටං, සොගණ්ඩිකං, උප්පලං, කුමුදං, පුණ්ඩරීකං, පදුමං, කථානං, මහාකථානං, අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති යථාක්කමං සතලක්ඛගුණං වෙදිතබ්බං.

ඉච්චෙවං ඨානතො ඨානං, සතලක්ඛගුණං මතං;

කොටිප්පභුතීනං වීස-සඞ්ඛ්යානඤ්ච යථාක්කමන්ති.

අථා+සංඛ්යා වුච්චතෙ, අබ්යයන්ති ච වුච්චතෙ. තං පාදි චාදි, උපසග්ගනිපාතාති ච දුවිධං.

ප පරා අප සං අනු අව ඔ නි දු වි අධි අපි අති සු උ අභි පති පරි උප ආ ඉමෙ වීසති පාදයො. පාදයො හි ජොතකා, න වාචකා.

තත්ථ ප-සද්දො පකාරා+දිකම්ම, පධාන+න්තොභාව, වියොග, තප්පර, භුසත්ථ, සම්භව, තිත්ති, අනාවිල, පත්ථනාදීසු. යථා පකාරෙ-පඤ්ඤා. ආදිකම්මෙ-විප්පකතං, පධානෙ-පණීතං, අන්තොභාවෙ-පක්ඛිත්තං, ඛිත්තන්ති පෙරණං, පක්ඛිත්තන්ති අන්තොකරණං, ධාත්වත්ථස්ස බාධිතත්තා. වුත්ථඤ්හි –

ධාත්වත්ථං බාධතෙ කොචි, කොචි තං අනුවත්තතෙ;

තමෙව+ඤ්ඤො විසෙසෙති, උපසග්ගගතී තිධාති.

එත්ථ ච ‘‘අනුරුද්ධකා මෙ සඞ්ගාමයුද්ධෙ’’ති ච ඉමෙ උපසග්ගා ධාත්වත්ථං විසෙසෙන්ති නාම. වියොගෙ-පවාසී, තප්පරෙ-පාචරියො, භුසත්ථෙ-පවුද්ධකායො, සම්භවෙ-හිමවන්තා ගඞ්ගා පභවති ¶ , තිත්තියං-පහූත+මන්නං, අනාවිලෙ-පසන්න+මුදකං, පත්ථනෙ-පණිහිතං.

පරාඉති පරිහානි, පරාජය, ගති, වික්කමා+මසනාදීසු. යථා පරිහානියං-පරාභවො. පරාජයෙ-පරාජිතො, ගතියං-පරායනං, වික්කමෙ-පරක්කමති, ආමසනෙ-අඞ්ගස්ස පරාමසනං.

අපඉති අපගත, ගරහ, වජ්ජන, පූජා, පදුස්සනාදීසු. යථා අපගතෙ-අපමානො අපෙතො, ගරහෙ-අපගබ්භො, වජ්ජනෙ-අපසාලාය ආයන්ති වාණිජා, පූජායං-වුද්ධාපචායී, පදුස්සනෙ-අපරජ්ඣන්ති.

සංඉති සමොධාන, සම්මාසම, සමන්තභාව, සංගත, සංඛෙප, භුසත්ථ, සහ+ප්පත්ථ, පභවා+භිමුඛභාව, විධාන, පුනප්පුන, කරණ, සමිද්ධාදීසු. යථා සමොධානෙ-සන්ධි, සම්මාසමෙ-සමාධි, සම්පයුත්තො, සමන්තභාවෙ-සංකිණ්ණං, සමුල්ලපනා, සංගතෙ-සඞ්ගමො, සංඛෙපෙ-සමාසො, භුසත්ථෙ-සාරත්ථො, සහත්ථෙ-සංවාසො, අප්පත්ථෙ-සමග්ඝො, පභවෙ-සම්භවො, අභිමුඛභාවෙ-සම්මුඛං. සංගතෙ-සංගණ්හාති, විධානෙ-සංවුතං, පුනප්පුනකරණෙ-සන්ධාවති, සමිද්ධියං-සම්පන්නො.

අනුඉති අනුගතා+නුපච්ඡින්න, පච්ඡාත්ථ, භුසත්ථ, සාදිස්ස, හීන, තතියත්ථ, ලක්ඛණි+ත්ථම්භූතක්ඛාන, භාග, විච්ඡාදීසු. අනුගතෙ-අන්වෙති, අනුපච්ඡින්නෙ-අනුසයො, පච්ඡාත්ථෙ-අනුරථං, භුසත්ථෙ-අනුරත්තො, සාදිස්සෙ-අනුරූපං, හීනෙ-අනුසාරිපුත්තං පඤ්ඤවන්තො, තතියත්ථෙ-නදි+මන්වවසිතා සෙනා, ලක්ඛණෙරුක්ඛ+මනුවිජ්ජොතතෙ විජ්ජු, ඉත්ථම්භූතඛ්යානෙ-සාධු දෙවදත්තො මාතර+මනු ¶ , භාගෙ-ය+දෙත්ථ මං අනු සියා, තං දීයතු, විච්ඡායං-රුක්ඛං රුක්ඛං අනු විජ්ජොතතෙ චන්දො.

අවඉති අධොභාග, වියොග, පරිභව, ජානන, [සුද්ධි] නිච්ඡය, දෙස, ථෙය්යාදීසු. අධොභාගෙ-අවක්ඛිත්තචක්ඛු, වියොගෙ-අවකොකිලං වනං, පරිභවෙ-අවජානනං, අවමඤ්ඤති, ජානනෙ-අවගච්ඡති. [සුද්ධියං–වොදානං (රූපසිද්ධි)], නිච්ඡයෙ-අවධාරණං, දෙසෙ-අවකාසො, ථෙය්යෙ-අවහාරො.

ඔඉති ඔරොහරණ, නීහරණ, සුද්ධිආදීසු දිස්සති. ඔරොහණෙ-පාසාදා ඔරොහති, නීහරණෙ-ඔමුක්කුපාහනො, සුද්ධියං-ඔදාතං.

නිඉති, නිස්සෙස, නිග්ගත, නීහරණ,+න්තොපවෙසනා+භාව, නිසෙධන, නික්ඛන්ත, පාතුභාවා+වධාරණ, විභජන, උපමු+පධාරණා+වසාන, ඡෙක, නීහරණා+වරණාදීසු. නිස්සෙසෙ-නිරුත්ති, නිග්ගතෙ-නික්කිලෙසො, නිය්යාති, නීහරණෙ-නිද්ධාරණං, අන්තොපවෙසනෙ-නිඛාතො, අභාවෙ-නිම්මක්ඛිකං, නිසෙධෙ-නිවාරෙති, නික්ඛන්තෙ-නිබ්බානං, පාතුභාවෙ-නිම්මිතං, අවධාරණෙ-නිච්ඡයො, විභජනෙ-නිද්දෙසො. උපමායං-නිදස්සනං, උපධාරණෙ-නිසාමනං, අවසානෙ-නිට්ඨිතං, ඡෙකෙ-නිපුණො, නීහරණෙ-නීහරති, ඉස්ස දීඝො. ආවරණෙ-නීවරණං.

දුඉති අසොභණා+භාව, කුච්ඡිතා+සමිද්ධි, කිච්ඡ, විරූපතාදීසු. අසොභණෙ-දුග්ගන්ධො, අභාවෙ-දුබ්භික්ඛං, කුච්ඡිතෙ – දුක්කටං ¶ . අසමිද්ධියං-දුස්සස්සං, කිච්ඡෙ-දුක්කරං, විරූපතායං-දුබ්බණ්ණො දුම්මුඛො.

විඉති විසෙස, විවිධ, විරුද්ධ, විගත, වියොග, විරූපතාදීසු. විසෙසෙ-විමුත්ති, විසිට්ඨො, විවිධෙ-විමති, විරුද්ධෙ-විවාදො, විගතෙ-විමලං, වියොගෙ-විප්පයුත්තො, විරූපතායං-විරූපො.

අධිඉති අධිකි+ස්සරූ+පරිභාවා+ධිභවන+ජ්ඣායා+ධිට්ඨාන, නිච්ඡය, පාපුණනාදීසු. අධිකෙ-අධිසීලං, ඉස්සරෙ-අධිපති, අධි බ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලා, උපරිභාවෙ-අධිරොහති, පථවිං අධිසෙස්සති, අධිභවනෙ-අධිභවති, අජ්ඣායනෙ-බ්යාකරණ+මධීතෙ, අධිට්ඨානෙ-භූමිකම්පාදිං අධිට්ඨාති, නිච්ඡයෙ-අධිමොක්ඛො, පාපුණනෙ-භොගක්ඛන්ධං අධිගච්ඡති.

අපිඉති සම්භාවනා+පෙක්ඛා, සමුච්චය, ගරහ, පඤ්හාදීසු. සම්භාවනායං-අපි දිබ්බෙසු කාමෙසු, මෙරුම්පි විනිවිජ්ඣිත්වා ගච්ඡෙය්ය, අපෙක්ඛායං-අයම්පි ධම්මො අනියතො, සමුච්චයෙ-ඉතිපි අරහං, අන්තම්පි අන්තගුණම්පි ආදාය, ගරහෙ-අපි අම්හාකං පණ්ඩිතක, පඤ්හෙ-අපි භන්තෙ භික්ඛං ලභිත්ථ.

අතිඉති අතික්කමනා+තික්කන්තා+තිසය, භුසත්ථාදීසු. අතික්කමෙ-අතිරොචති අම්හෙහි, අතීතො, අතික්කන්තෙ-අච්චන්තං, අතිසයෙ-අතිකුසලො, භුසත්ථෙ-අතිකොධො, අතිවුද්ධි.

සුඉති සොභණ, සුට්ඨු, සම්මා, සමිද්ධි, සුඛත්ථාදීසු. සොභණෙ-සුගන්ධො, සුට්ඨු+සම්මාදත්ථෙසු-සුට්ඨු ගතො සුගතො, සම්මා ¶ ගතොතිපි සුගතො, සමිද්ධියං-සුභික්ඛං, සුඛත්ථෙ-සුකරො.

උඉති උග්ගතු+ද්ධකම්ම, පධාන, වියොග, සම්භව, අත්තලාභ, සත්ති, සරූපකථනාදීසු. උග්ගතෙ-උග්ගච්ඡති, උද්ධකම්මෙ-ආසනා උට්ඨිතො, උක්ඛෙපො, පධානෙ-උත්තමො, ලොකුත්තරො, වියොගෙ-උබ්භාසිතො, සම්භවෙ-උබ්භුතො, අත්තලාභෙ-උප්පන්නං ඤාණං, සත්තියං-උස්සහති ගන්තුං, සරූපකථනෙ-උද්දිසති සුත්තං.

අභිඉති අභිමුඛභාව, විසිට්ඨා+ධිකු+ද්ධකම්ම, කුල, සාරුප්ප, වන්දන, ලක්ඛණි+ත්ථම්භූතක්ඛාන, විච්ඡාදීසු. අභිමුඛභාවෙ-අභිමුඛො, අභික්කමති, විසිට්ඨෙ-අභිධම්මො, අධිකෙ-අභිවසති, උද්ධකම්මෙ-අභිරුහති. කුලෙ-අභිජාතො, සාරුප්පෙ-අභිරූපො, වන්දනෙ-අභිවාදෙති, ලක්ඛණාදීසු පුරිමසමං.

පතිඉති පටිගත, පටිලොම, පටිනිධි, පටිදාන, නිසෙධ, නිවත්තන, සාදිස්ස, පටිකරණා+දාන, පටිබොධ, පටිච්ච, ලක්ඛණිත්ථම්භූතක්ඛාන, භාග, විච්ඡාදීසු. පටිගතෙ-පච්චක්ඛං, පටිලොමෙ-පටිසොතං, පටිනිධිම්හි-ආචරියතො පති සිස්සො, පටිදානෙ-තෙලත්ථිකස්ස ඝතං පටිදදාති, නිසෙධෙ-පටිසෙධෙති, නිවත්තනෙ-පටික්කමති, සාදිස්සෙ-පටිරූපකං, පටිකරණෙ-පටිකාරො, ආදානෙ-පටිග්ගණ්හාති, පටිබොධෙ-පටිවෙධො, පටිච්චෙ-පච්චයො, ලක්ඛණාදීසු පුරිමසමං.

පරිඉති සමන්තතොභාව, පරිච්ඡෙද, වජ්ජනා+ලිඞ්ගන, නිවසන, පූජා, භොජනා+වජානන, දොසක්ඛාන, ලක්ඛණාදීසු. සමන්ථ- තොභාවෙ-පරිවුතො ¶ , පරිච්ඡෙදෙ-පරිඤ්ඤෙය්යං, වජ්ජනෙ-පරිහරති, ආලිඞ්ගනෙ-පරිස්සජති, නිවසනෙ-යො වත්ථං පරිදහෙස්සති, පූජායං-පරිචරියා, භොජනෙ-භික්ඛුං පරිවිසති, අවජානනෙ-පරිභවති. දොසක්ඛානෙ-පරිභාසති, ලක්ඛණාදීසු-රුක්ඛං පරි විජ්ජොතතෙ විජ්ජු ඉච්චාදි.

උපඉති උපගමන, සමීපූ+පපත්ති, සාදිස්සා+ධිකු+පරිභාවා+නසන, දොසක්ඛාන, සඤ්ඤා, පුබ්බකම්ම, පූජා, ගය්හාකාර, භුසත්ථාදීසු. උපගමනෙ-නිසින්නං වා උපනිසීදෙය්ය, සමීපෙ-උපනගරං, උපපත්තියං-සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, අථ වා උපපත්ති=යුත්ති, යථා උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා, සාදිස්සෙ-උපමානං, උපමා, අධිකෙ-උපඛාරියං දොණො, උපරිභාවෙ-උපසම්පන්නො, අනසනෙ-උපවාසො, දොසක්ඛානෙ-පරං උපවදති, සඤ්ඤායං-උපධා, උපසග්ගො, පුබ්බකම්මෙ-උපක්කමො, උපකාරො, පූජායං-බුද්ධුපට්ඨාකො, මාතුපට්ඨානං, ගය්හාකාරෙ-සොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං, භුසත්ථෙ-උපාදානං, උපායාසො, උපනිස්සයොති.

ආඉති අභිමුඛභාවු+ද්ධකම්ම+මරියාදා+භිවිධි, පත්ති+ච්ඡා, පරිස්සජන, ආදිකම්ම, ගහණ, නිවාසන, සමීප, ආව්හානාදීසු. අභිමුඛභාවෙ-ආගච්ඡන්ති, උද්ධකම්මෙ-ආරොහති, මරියාදායං-ආපබ්බතා ඛෙත්තං, අභිවිධිම්හි-ආකුමාරං යසො කච්චායනස්ස, පත්තියං-ආපත්තිං ආපන්නො, ඉච්ඡායං-ආකඞ්ඛා, පරිස්සජනෙ-ආලිඞ්ගනං, ආදිකම්මෙ-ආරම්භො, ගහණෙ-ආදීයති, ආලිඞ්ගති, (ආලිම්පති, රූ), නිවාසෙ-ආවසථො, ආවාසො, සමීපෙ-ආසන්නං, ආව්හානෙ-ආමන්තෙති.

ප ¶ පරා+ප ස+මන්ව+ව, ඔ නි දු රභි බ්යා+ධිසු;

අති නි ප්පති පරි අපයො, උප ආ ඉති වීසති;

එස හි භො උපසග්ග-විධි+ක්කමතො කථිතො.

උපසග්ග+නිපාතා ච, පච්චයා ච ඉමෙ තයො;

නෙකෙ+නෙකත්ථවාචකා, ඉති නෙරුත්තිකා+බ්රවුං.

අවිජ්ජමානසංඛ්යෙහි පරාසං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො හොති. න සන්ති එකවචනාදිසංඛ්යා එතෙසන්ති අසංඛ්යා, තෙසං අසංඛ්යානං විභත්තීනං භෙදෙ අසතිපි ස්යාදිවිධානං ‘‘මා නො අජ්ජ විකන්තිංසූ’’තිආදො විභත්යන්තත්තා පදත්තසිද්ධීති වො+නොආදීනං සිද්ධියා ච තෙසං පඨමාදිඅත්ථෙ දස්සනතො ච හොති. පහාරො පරාභවො අපහාරො සංහාරො අවහාරො ඔහාරො ඉච්චාදි හොති.

උපෙච්ච+ත්ථං සජන්තීති, උපසග්ගා හි පාදයො;

චාදී පදාදිමජ්ඣන්තෙ, නිපාතා නිපතන්තීති.

සමුච්චය+විකප්පන+පටිසෙධ+පූරණාදිඅත්ථං අසත්තවාචිකං නෙපාතිකං.

ච-ඉති සමුච්චයා+න්වාචය+ඉතරෙතරයොග+සමාහාරා+වධාරණාදීසු. වා-ඉති විකප්පනු+පමාන+සමුච්චය+වවත්ථිතවිභාසාදීසු. න, නො, මා, අ, අලං, හලං ඉච්චෙතෙ පටිසෙධෙ ¶ . ‘‘ද්වෙ පටිසෙධා පකතිඅත්ථං ගමයන්තී’’ති ඤායා ‘‘න තෙසං පන රූපානං පච්චයා න ච හොන්තී’’ති එත්ථ න ච න හොන්ති-හොන්තෙවාති පකතිඅත්ථං ගමයති. අලං පරියත්ති+භූසනෙසු ච.

පූරණත්ථං දුවිධං අත්තපූරණං පදපූරණඤ්ච, තත්ථ අථ, ඛලු, වත, අථො, අස්සු, යග්ඝෙ, හි, චරහි, නං, තං, ච, තු, වා, වො, පන, හවෙ, කීව, හ, තතො, යථා, සුදං, ඛො, වෙ, හං, එනං, (එවං, රූ) සෙය්යථිදං ඉච්චෙවමාදි පදපූරණෙ. තත්ථ අථ-ඉති පඤ්හා+නන්තරියා+ධිකාරාදීසු ච. ඛලු-ඉති පටිසෙධා+වධාරණ, පසිද්ධීසු ච. වත+ඉති එකංස, ඛෙදා+නුකම්ප, සංකප්පෙසු ච. අථො-ඉති අන්වාදෙසෙ ච. හි-ඉති හෙතු, අවධාරණෙසු ච. තු-ඉති විසෙස, හෙතු, නිවත්තනාදීසු ච. පන-ඉති විසෙසෙපි. හවෙ+වෙ ඉච්චෙතෙ එකංසත්ථෙපි. හං-විසාද, විම්හෙසුපි. (විසාද, සම්භවෙසු, රූ). සෙය්යථිදංති තං කතමංති අත්ථෙපි.

අත්ථපූරණං දුවිධං විභත්තියුත්තං අවිභත්තියුත්තඤ්ච. අත්ථි, සක්කා, ලබ්භා ඉච්චෙතෙ පඨමායං. ආවුසො අම්භො හම්භො අරෙ හරෙ රෙ ජෙ ඉච්චෙතෙ ආමන්තණෙ. දිවා භිය්යො (නමො, රූ) ඉච්චෙතෙ පඨමාදුතියාසු. සයං සාමං සං සම්මා කින්ති ඉච්චෙතෙ තතියත්ථෙ. සො+තො+ධාපච්චයන්තා ච සුත්තසො පදසො අනිච්චතො දුක්ඛතො එකධා ද්විධා ඉච්චාදි. තවෙ+තුං පච්චයන්තා චතුත්ථියාව, කාතවෙ දාතවෙ, කාතුං කාරෙතුං, (දාතුං, රූ) දාපෙතුං ඉච්චාදි. සො+තොපච්චයන්තා පඤ්චමියත්ථෙ, දීඝසො ඔරසො රාජතො වා චොරතො වා ඉච්චාදි. තො සත්ත- ම්යත්ථෙපි ¶ ත්ර+ත්ථාදිපච්චයන්තා ච, එකතො පුරතො පච්ඡතො පස්සතො පිට්ඨිතො පාදතො සීසතො අග්ගතො මූලතො, යත්ර යත්ථ යහිං තත්ර තත්ථ තහිං ඉච්චාදි. සමන්තා සාමන්තා පරිතො අභිතො සමන්තතො එකජ්ඣං එකමන්තං හෙට්ඨා උපරි උද්ධං අධො තිරියං සම්මුඛා පරමුඛා ආවි රහො තිරො උච්චං නීචං අන්තො අන්තරා අන්තරං අජ්ඣත්තං බහිද්ධා බාහිරා බාහිරං බහි ඔරං පාරං ආරා ආරකා පච්ඡා පුරෙ හුරං පෙච්ච ඉච්චෙතෙ සත්තමියා. සම්පති ආයති අජ්ජ අපරජ්ඣ සුවෙ ස්වෙ උත්තරසුවෙ (කිසු, රූ) හිය්යො පරෙ (පරසුවෙ, රූ) සජ්ජු සායං පාතො කාලං කල්ලං දිවා රත්තං නිච්චං සතතං අභිණ්හං අභික්ඛණං මුහුං මුහුත්තං භූතපුබ්බං පුරා යදා තදා (කදා, රූ) ඉච්චාදයො කාලසත්තමියං. ඉති විභත්තියුත්තානි.

අවිභත්තියුත්තෙසු අප්පෙව අප්පෙවනාම නු ඉච්චෙතෙ සංසයත්ථෙ. අද්ධා අඤ්ඤදත්ථු තග්ඝ ජාතු කාමං සසක්කං ඉච්චෙතෙ එකංසත්ථෙ. එවං ඉති අවධාරණෙ. කච්චි නු නනු කථං (කිංසු, රූ) කිං ඉච්චෙතෙ පුච්ඡනත්ථෙ. එවං ඉති ඉත්ථං ඉච්චෙතෙ නිදස්සනත්ථෙ. ඉති හෙතු+වාක්යපරිසමත්තීසු ච. යාව තාව යාවතා තාවතා කිත්තාවතා එත්තාවතා කීව ඉච්චෙතෙ පරිච්ඡෙදනත්ථෙ. එවං සාහු ලහු ඔපායිකං පටිරූපං ආම සාධු ඉච්චෙතෙ සම්පටිච්ඡනත්ථෙ. තථා යථා යථෙව තථෙව එවං එවමෙව එවම්පි යථාපි සෙය්යථාපි සෙය්යථාපිනාම විය ඉව යථරිව තථරිව යථානාම තථානාම යථාහි තථාහි යථාච තථාච ඉච්චෙතෙ පටිභාගත්ථෙ. යථාඉති යොග්ගතා+විච්ඡා+පදත්ථානතිවත්ති+නිදස්සනෙසු ච. එවංඉති ¶ උපදෙස+පඤ්හාදීසු ච. කිඤ්චාපිඉති අනුග්ගහත්ථෙ. ධිඉති ගරහෙ. අහොඉති ගරහ+පසංසන+පත්ථනෙසු. නාමඉති ගරහ+පසංසන+සඤ්ඤා+පඤ්හෙසු. සාධූති පසංසන+යාචනෙසු. ඉඞ්ඝ හන්ද ඉච්චෙතෙ චොදනත්ථෙ. සාධු සුට්ඨු එවමෙතංති අනුමොදනෙ. කිරඉති අනුස්සවන+අසද්ධෙය්යෙසු. නුනඉති අනුමානා+නුස්සරණ+පරිවිතක්කෙසු. කස්මාති කාරණපුච්ඡනෙ. යස්මා තස්මා තථා හි තෙන ඉච්චෙතෙ කාරණච්ඡෙදනත්ථෙ. සහ සද්ධිං අමා (සමං, රූ) ඉති සමක්රියායං. විනා රිතෙ විප්පයොගෙ. නානා පුථු බහුපකාරෙ. පුථු විසුං අසඞ්ඝාතෙ ච. දුට්ඨු කු කුච්ඡායං (ජිගුච්ඡායං, රූ). පුන අප්පඨමෙ. කථං චිකිච්ඡත්ථෙ. ධා ක්ඛත්තුං සො කිඤ්චඉති සංඛ්යාවිභාගෙ. ඊසකං අප්පමානෙසු (අප්පමත්තෙ, රූ). සණිකං මන්දත්ථෙ. ඛිප්පං අරං ලහුං ආසු තුණ්හං අචිරං සීඝත්ථෙ. චිරං චිරස්සං දීඝකාලෙ. චෙ යදි සංකා+වට්ඨානෙ. ධුරං ථිරා+වධාරණෙසු (ධුවං ථිරා+වධාරණෙසු, රූ). හා විසාදෙ. තුණ්හී අභාසනෙ. සච්ඡි පච්චක්ඛෙ. මුසා මිච්ඡාඅලිකං අසච්චෙ. සුවත්ථි ආසිට්ඨෙ ඉච්චාදි.

තුන+ක්ත්වාන+ක්ත්වාපච්චයන්තා උස්සුක්කනත්ථෙ භවන්ති. යථා පස්සිතුන පස්සිය පස්සිත්වාන පස්සිත්වා, දිස්වා දිස්වාන දස්සෙත්වා දාතුන දත්වාන දත්වා උපාදාය දාපෙත්වා විඤ්ඤාය විචෙය්ය විනෙය්ය සමෙච්ච නිහච්ච උපෙච්ච ආරබ්භ ආගම්ම ඉච්චාදි.

විභත්තියා ¶ කතො භෙදො, සලිඞ්ගානං භවෙ තථා;

තුම්හාදීනං ත්ව+ලිඞ්ගෙසු, නෙව+ත්ථි පාදි+චාදිනං.

එවං නාමාඛ්යාතොපසග්ගෙහි විනිමුත්තං එතං නිපාතපදං වෙදිතබ්බං.

පුල්ලිඞ්ගං ඉත්ථිලිඞ්ගඤ්ච, නපුංසක+මථා+පරං;

තිලිඞ්ගඤ්ච අලිඞ්ගඤ්ච, නාමිකං පඤ්චධා ඨිතං.

ඉති පයොගසිද්ධියං නාමකණ්ඩො දුතියො.