අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > පයොගසිද්ධිපාඨ

තත්ථ එකම්පි අත්ථං කම්මාදිවසෙන එකත්තාදිවසෙන ච විභජන්තීති විභත්තියො, ස්යාදයො. තා පන පඨමාදිභෙදෙන සත්තවිධා. තා යථා ‘‘පඨමා+ත්ථමත්තෙ’’ති පඨමාවිභත්ති හොති. සිස්ස ඔකාර+ලොප+අ-මාදෙසෙසු නරො ඉත්ථී නපුංසකං.

සකත්ථ+දබ්බ+ලිඞ්ගානි, සංඛ්යා+කම්මාදිපඤ්චකං;

නාමත්ථො තස්ස සාමඤ්ඤ-මත්ථමත්ථං පවුච්චතෙ.

ජාති ක්රියා ගුණො දබ්බං, තථා නාමන්ති පඤ්චධා;

සද්දස්ස+ත්ථො ස සද්දොපි, පඤ්චධාව+ත්ර භිජ්ජතෙ.

කථං ජාතිසද්දො ගුණසද්දොත්යාදිනා.

භින්නෙස්ව+භින්නධී+සද්දා, සබලාදීසු යබ්බලා;

වත්තන්තෙ ජාති එසා+ස්ස, මාලා සුත්ත+මිවා+න්විතා.

අදබ්බභූතං කත්තාදි-කාරකග්ගාමසාධියං;

පදත්ථං කත්තුකම්මට්ඨං, ක්රිය+මිච්ඡන්ති තබ්බිදූ.

දබ්බස්සිතො තතො භින්නො, නිමිත්තො තප්පතීතියා;

විනස්සනසභාවො ච, නිග්ගුණොව ගුණො+ච්චතෙ.

එත්ථ ¶ පටො සුක්කොති විනස්සනසභාවො ච චසද්දෙන විපුලො ආකාසොති අවිනස්සනසභාවො ච අත්තනි විසුං ගුණරහිතො ගුණො+ච්චතෙ ත්යත්ථො.

යං යං විසෙස්සතෙ කිඤ්චි, තං තං දබ්බ+මිහො+ච්චතෙ;

ජාත්යාදිනොප්ය+තො තාදි, දබ්බත්තං පරිකප්පතෙ.

එත්ථ ගොජාති අස්සජාතීති වුත්තෙ ජාති දබ්බං. නීලො ගුණොති ච ගුණො දබ්බං. පචනක්රියාති ච ගමනාදික්රියාතො විසෙසියතීති ක්රියාව දබ්බං.

නාමරූපෙන සදබ්බෙ, ක්වචි සඤ්ඤී කථීයතෙ;

නාමන්ති තං යථා චිත්තො, සඤ්ඤා සද්දො තු තද්ධනී.

නාමස්ස දබ්බත්තෙපි චිත්තොත්යාදි නාමෙනෙව පසිජ්ඣති, නො ඝට+පටාදයොව දබ්බත්තෙන, තස්මා නාම+මිති සඤ්ඤී කථීයතෙ, තංවාචකත්තා තබ්බතී චිත්තාදි සඤ්ඤාසද්දොති නිච්ඡියතෙය්ය+ධිප්පායො.

අයං පඤ්චවිධොපි අත්ථො සද්දත්ථො චෙව සාමත්ථියා ගම්යමානත්ථො චාති දුබ්බිධො. තථා හි ‘‘පීනො දිවා න භුඤ්ජෙය්ය’’මිති භුත්තිනිරාකති සද්දත්ථො. රත්තිභුත්ති තු සාමත්ථියා+වගම්යතෙ. තෙනෙ+තං වුච්චති –

අත්ථප්පතීතියං සද්ද-බ්යාපාරො තිවිධො භවෙ;

මුඛ්යො ලක්ඛණ+බ්යඤ්ජන-සභාවො චාති එත්ථ තු.

මුඛ්යො තු නිරන්තරත්ථෙ, ලක්ඛණො තු තිරොහිතෙ;

අත්ථෙ+තරො තු වාක්යස්ස, අත්ථෙයෙව පවත්තති.

‘‘මඤ්චෙ’’ති ¶ නිරන්තරත්ථෙ වත්තමානො මුඛ්යො, ‘‘මඤ්චා උග්ඝොසන්තී’’ති තිරොහිතත්ථෙ වත්තමානො ලක්ඛණො, ගාථාදිසකලවාක්යස්ස+ත්ථෙ වත්තමානො බ්යඤ්ජනසභාවො.

බ්යාපාරස්ස පභෙදෙන, තිධා සද්දොපි වාචකො;

ලක්ඛණිකො බ්යඤ්ජකොති, තදත්ථොපි තිධා මතො.

වච්චො ලක්ඛණිකො බ්යඞ්ග්යො, චෙවං සද්දො සුවාචකො;

වුත්තකමෙන ජාත්යාදි-භෙදෙන පඤ්චධා භවෙති.

ති ආමන්තණාධිකෙ අත්ථමත්තෙ පඨමාවිභත්ති හොති. භො නර, භො ඉත්ථි, භො නපුංසක.

සද්දෙනා+භිමුඛීකාරො, විජ්ජමානස්ස වත්ථුනො;

ආමන්තණං විධාතබ්බෙ, නත්ථි ‘‘රාජා භවෙ’’ති+දං.

ක්රියා නිමිත්තං කාරකන්තු කම්ම, කත්තු, කරණ, සම්පදාන, අවධි, ආධාරභෙදෙන ඡබ්බිධං, තං යථා –

කරීයති කත්තුකිරියාය සම්බන්ධීයතීති කම්මං, තස්මිං කම්මකාරකෙ දුතියාවිභත්ති හොති. තං තිවිධං නිබ්බත්ති, විකති, පත්ති භෙදෙන, තත්ථ නිබ්බත්තිකම්මෙ මාතා පුත්තං විජායති, ආහාරො සුඛං ජනයති, කටං කරොති දත්තො. විකතියං කට්ඨ+මඞ්ගාරං කරොති, සුවණ්ණං කටකං කරොති, වීහයො ලුනාති. පත්තියං දත්තො ඝරං පවිසති, ආදිච්චං පස්සති, ධම්මං සුණාති, පණ්ඩිතෙ පයිරුපාසති.

නිබ්බත්ති+විකති+පත්ති-භෙදා කම්මං තිධා මතං;

කත්තුක්රියාභිගම්මන්තං, සුඛ+මඞ්ගාරං+ඝරං යථාති.

කටං කරොති විපුලං දස්සනීයන්ති අත්ථෙව ගුණයුත්තස්ස කම්මතා, විපුලං කරොති, දස්සනීයං කරොතීති ක්රියාය සම්බන්ධියමානත්තා. ඔදනො පච්චතෙති ඔදනසද්දතො කම්මතා නප්පතීයතෙ, කිඤ්චරහි ආඛ්යාතතො.

ඉච්ඡිතකම්මං යථා-ගාවුං පයො දොහති, ගොමන්තං ගාවං යාචති, ගාව+මව රුන්ධති වජං, මාණවකං මග්ගං පුච්ඡති, ගොමන්තං ගාවං භික්ඛතෙ, රුක්ඛ+මවචිනාති ඵලානි, රුක්ඛාත්යත්ථො. සිස්සං ධම්මං බ්රූතෙ. එත්ථ පයො, ගාවං ඉච්චාදි ඉච්ඡිතං, ගාවුං, ගොමන්ත+මිච්චාදි අනිච්ඡිතං. එව+මනිච්ඡිතෙපි කණ්ටකං මද්දති, විසං ගිලති. යං නෙවි+ච්ඡිතං, නාපි අනිච්ඡිතං, තත්රාපි ගාමං ගච්ඡන්තො රුක්ඛමූල+මුපසප්පති.

ආධාරෙ අධිසි+ඨා+සානං පයොගෙ ච, පථවිං අධිසෙස්සති, ගාම+මධිතිට්ඨති, රුක්ඛ+මජ්ඣාසතෙති. එත්ථ පථවින්ති පථවියන්ති අත්ථො. එව+මභි, නිපුබ්බවිසස්සාපි, ධම්ම+මභිනිවිසතෙ, ධම්මෙ වා. තථා උප, න්ව+ජ්ඣා+පුබ්බවසතිස්ස, ගාම+මුපවසති, ගාම+මනුවසති, විහාර+මධිවසති, ගාම+මාවසති, අගාරං අජ්ඣවසති, එත්ථ ගාමන්ති ගාමෙත්යත්ථො. තථා තප්පානා+චාරෙපි, නදිං පිබති, ගාමං චරති, නදියංත්යත්ථො. සචෙ මං නාලපිස්සතීති මයා සද්ධිංත්යත්ථො. විහිතාව පටි-යොගෙපි දුතියා, පටිභන්තු තං චුන්ද බොජ්ඣඞ්ගා, තම්පටි බොජ්ඣඞ්ගා භාසන්තූති අත්ථො. උපමා මං පතිභාති ¶ , උපමා මං උපට්ඨාතිත්යත්ථො. ධාතුනායුත්තෙ ‘‘තස්ස නප්පටිභාතී’’ති ඡට්ඨී.

කාලද්ධානං දබ්බ+ගුණ+ක්රියාහි අච්චන්තසංයොගෙ තෙහි කාලද්ධානවාචීහි දුතියා හොති. කාලෙ-සත්තාහං ගවපානං, මාසං මංසොදනං, සරදං රමණීයා නදී, සබ්බකාලං රමණීයං නන්දනං, තයො මාසෙ අභිධම්මං දෙසෙති. අද්ධනි-යොජනං වනරාජි, යොජනං දීඝො පබ්බතො, කොසං සජ්ඣායති.

පුබ්බන්හසමයං නිවාසෙත්වා, එකං සමයං භගවා, ඉමං රත්තිං චත්තාරො මහාරාජානොති එවමාදීසු කාලවාචීහි අච්චන්තසංයොගෙ දුතියා, බහුලංවිධානා විභත්තිවිපල්ලාසො වා. මාසෙනා+නුවාකො+ධීතො, කොසෙනා+නුවාකො+ධීතොති කරණත්ථෙ තතියා.

4. ගතිබොධාහාරසද්දත්ථාකම්මකභජ්ජාදීනං පයොජ්ජෙ

ගත්යත්ථානං බොධත්ථානං ආහාරත්ථානං සද්දත්ථාන+මකම්මකානං භජ්ජාදීනඤ්ච පයොජ්ජෙ කත්තරි දුතියා හොති. දත්තො ගමයති මාණවකං ගාමං, යාපයති වා. ගුරු බොධයති මාණවකං ධම්මං, වෙදයති වා. මාතා භොජයති පුත්ත+මොදනං, ආසයති වා. ගුරු අජ්ඣාපයති සිස්සං වෙදං, පාඨයති වා. පයොජ්ජතො+ඤ්ඤත්ර කම්මෙ දුතියා. පොසො ආසයති දත්තං, සායයති වා. පොසො අඤ්ඤං භජ්ජාපෙති, අඤ්ඤං කොට්ටාපෙති, අඤ්ඤං සන්ථරාපෙති.

හරාදීනං ¶ පයොජ්ජෙ කත්තරි දුතියා හොති වා. පොසො හාරෙති භාරං දත්තං, දත්තෙනෙති වා. දස්සයතෙ ජනං රාජා, ජනෙනෙති වා. අභිවාදයතෙ ගුරුං දත්තං, දත්තෙනෙති වා. අජ්ඣොහාරෙති සත්තුං දත්තං, දත්තෙනෙති වා. කාරෙති දත්තො දත්තං, දත්තෙනෙති වා. පක්ඛෙ සබ්බත්ර කත්තරි තතියා.

ඛාදාදීනං පයොජ්ජෙ කත්තරි දුතියා න හොති. ගත්යත්ථාදීසු ක්වචි පටිසෙධත්ථ+මිදං. ඛාදයති දත්තො දත්තෙන, ආදයති දත්තෙන, අව්හාපයති දත්ථෙන, සද්දායයති දත්තෙන, නායයති දත්තෙන, කන්දයති දත්තෙන.

ධිආදීහි යුත්තතො දුතියා හොති. ධි+රත්ථු+මං පුතිකායං, අන්තරා ච රාජගහං අන්තරා ච නාලන්දං, රාජගහස්ස ච නාලන්දස්ස ච විවරභූතෙ මජ්ඣෙති අත්ථො. සමාධාන+මන්තරෙන, මුචලින්ද+මභිතො සරං. ඡට්ඨ්යත්ථෙ+යං දුතියා.

8. ලක්ඛණිත්ථම්භූතවිච්ඡාස්ව+භිනා

ලක්ඛණාදීස්ව+ත්ථෙසු අභිනා යුත්තම්හා දුතියා හොති. රුක්ඛ+මභිවිජ්ජොතතෙ චන්දො, එත්ථ රුක්ඛො ලක්ඛණං, චන්දො ලක්ඛිතබ්බො, තත්ර අභිනා රුක්ඛස්ස ලක්ඛණවුත්තිතා පකාසීයතීති රුක්ඛො අභිනා යුත්තො නාම. සාධු දෙවදත්තො මාතර+මභි, මාතරි සාධුත්තං පත්තොත්යත්ථො. රුක්ඛං රුක්ඛංඅභි විජ්ජොතතෙ චන්දො, රුක්ඛෙ රුක්ඛෙත්යත්ථො.

පතිපරීහි ¶ යුත්තතො ලක්ඛණාදීසු භාගෙ ච+ත්ථෙ දුතියා හොති. රුක්ඛංපති විජ්ජොතතෙ, සාධු දෙවදත්තො මාතරංපති, රුක්ඛං රුක්ඛංපති තිට්ඨති, ය+දෙත්ථ මං පති සියා, යො මම භාගො, සො දීයතුත්යත්ථො. එවං රුක්ඛංපරිත්යාදිපි.

ලක්ඛණාදීසු දුතියා. රුක්ඛමනු විජ්ජොතතෙ, සච්චකිරිය+මනු වස්සි, හෙතු ච ලක්ඛණං භවති, සාධු දෙවදත්තො මාතර+මනු, රුක්ඛං රුක්ඛ+මනු විජ්ජොතතෙ, යදෙත්ථ මංඅනු සියා.

සහත්ථෙ අනුනා යුත්තම්හා දුතියා. පබ්බත+මනු තිට්ඨති, පබ්බතෙන සහ ත්යත්ථො.

හීනත්ථෙ අනුනා යුත්තම්හා දුතියා. අනුසාරිපුත්තං පඤ්ඤවන්තො භික්ඛූ, සාරිපුත්තතො පඤ්ඤාය හීනාත්යත්ථො.

හීනත්ථෙ උපෙන යුත්තම්හා දුතියා. උපසාරිපුත්තං පඤ්ඤවන්තො.

කත්තරි කරණෙ ච කාරකෙ තතියා හොති. ජිනෙන දෙසිතො ධම්මො, බුද්ධෙන ජිතො මාරො, අහිනා දට්ඨො නරො. යත්ථ ¶ කාරණකාරණම්පි කාරණවසෙන වුච්චති, තත්ථාපි තතියා, චොරෙහි ගාමො දඩ්ඪො, තිණෙහි භත්තං සිද්ධං, සද්ධෙහි කාරිතා විහාරා.

අත්තපධානො කිරියං, යො නිබ්බත්තෙති කාරකො;

අපයුත්තො පයුත්තො වා, ස කත්තාති පවුච්චති.

කරණෙ-තං පන දුවිධං අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන, යථා හත්ථෙන කම්මං කරොති, චක්ඛුනා රූපං පස්සති, මනසා ධම්මං විඤ්ඤායති. දත්තෙන විහයො ලුනාති, අග්ගිනා කුටිං ඣාපෙති.

බාහිරඤ්ච තථා+ජ්ඣත්තං, කරණං දුවිධං යථා;

වීහිං ලුනාති දත්තෙන, නෙත්තෙන චන්ද+මික්ඛතෙ.

පකතියා අභිරූපො, ගොත්තෙන ගොතමො ඉච්චාදි භූධාතුස්ස සම්භවා කරණෙ තතියා. තථා සාරිපුත්තොති නාමෙන විස්සුතො, ජාතියා ඛත්තියො බුද්ධො, ජාතියා සත්තවස්සිකො, සිප්පෙන නළකාරො සො, එකූනතිංසො වයසා, එවං සමෙන ධාවති, විසමෙන ධාවති, ද්විදොණෙන ධඤ්ඤං කිණාති.

සහත්ථෙන යොගෙ තතියා සියා. තතියාපි ඡට්ඨීව අප්පධානෙ එව භවති. පුත්තෙන සහා+ගතො, පුත්තෙන සද්ධිං ආගතො, විතක්කෙන සහ වත්තති, පුත්තෙන සහ ථූලො, නිසීදි භගවා සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන, සහස්සෙන සමං මිතා, සබ්බෙහි මෙ පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො.

ලක්ඛණෙ ¶ වත්තමානතො තතියා. භින්නෙන සීසෙන පග්ඝරන්තෙන ලොහිතෙන පටීවිස්සකෙ උජ්ඣාපෙසි, ඌනපඤ්චබන්ධනෙන පත්තෙන අඤ්ඤං නවං පත්තං චෙතාපෙය්ය, තිදණ්ඩකෙන පරිබ්බාජක+මද්දක්ඛි, අක්ඛිනා කාණො, හත්ථෙන කුණී, පාදෙන ඛඤ්ජො, පිට්ඨියා ඛුජ්ජො. තෙන හි විකලඞ්ගෙන විකලඞ්ගිනො විකාරො ලක්ඛියතෙ.

වාසාදිලක්ඛණක්රියාය හෙතුතො තතියා. අන්නෙන වසති, විජ්ජාය වසති, න ජච්චා වසලො හොති, කම්මුනා වසලො හොති, දානෙන භොගවා, ආචාරෙන කුලං, තෙන පාණි කාමදදො.

ඉණෙ හෙතුම්හි පඤ්චමී වා. සතස්මා බද්ධො, සතෙන වා.

පරඞ්ගභූතෙ හෙතුම්හි පඤ්චමී හොති වා. ජළත්තා බද්ධො, ජළත්තෙනවා, පඤ්ඤාය මුත්තො, හුත්වා අභාවතො අනිච්චා, සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො. බහුලංවිධානා සත්තම්යත්ථෙහිපි, තෙන සමයෙන, කාලෙන ධම්මසාකච්ඡා, පුරත්ථිමෙන ධතරට්ඨො, දක්ඛිණෙන විරූළ්හකො, උත්තරෙන කපිලවත්ථු, යෙන භගවා, තෙනුපසඞ්කමි, සො වො මම+ච්චයෙන සත්ථාති. මාසෙන භුඤ්ජති, එකාහෙනෙව බාරාණසිං පාවිසි, නවහි මාසෙහි විහාරං කාරාපෙසි ¶ , කහාපණෙන ඌනො, ධනෙන විකලො, අසිනා කලහො, ආචාරෙන නිපුණො, ගුළෙන මිස්සකං, වාචාය සඛිලො, මණිනා අත්ථො, ධනෙන අත්ථො, යොජනෙන ගච්ඡති ඉච්චාදි හෙතුම්හි කරණෙ වා තතියා. අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නතීති පච්චත්තෙ බහුලංවිධානා කත්තරි තතියා. එවං තිලෙහි ඛෙත්තෙ වපතීති කම්මත්ථෙ, සුමුත්තා මයං තෙන මහාසමණෙනාති පඤ්චම්යත්ථෙ ච.

අචෙතනං සචෙතනං වා පටිග්ගාහකභාවෙනා+පෙක්ඛිතං, තං සම්පදානං, තඤ්ච දා-දානෙති ධාතුතො බ්යප්පෙන යුත්තමෙව, තත්ථ චතුත්ථී හොති. තඤ්ච දීයමානස්ස වත්ථුනො අනිවාරණ+ජ්ඣෙසනා+නුමතිතො තිවිධො, යථා බුද්ධස්ස පුප්ඵං දෙති, බොධිරුක්ඛස්ස ජලං දෙති, යාචකස්ස ධනං දෙති, භික්ඛූනං දානං දෙති.

අනිරාකරණා+රාධ-න+බ්භනුඤ්ඤවසෙන හි;

සම්පදානං තිධා වුත්තං, රුක්ඛ+යාචක+භික්ඛවො.

ආධාරවිවක්ඛායං සත්තමීපි, සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි, යා පලාලමයං මාලං, නාරී දත්වාන චෙතියෙති.

තාදත්ථ්යෙ චතුත්ථී සියා. තදත්ථස්ස භාවෙ, තාදත්ථ්යං, තස්මිං තදත්ථභාවෙ ජොතනීයෙව චතුත්ථී සියා. තදත්ථස්ස භාවොති නිමිත්තනිමිත්තීසම්බන්ධෙ ¶ ඡට්ඨී, තස්මා ඡට්ඨාපවාදො+යං. සමෙපි නිමිත්තනිමිත්තීනං සම්බන්ධෙ නිමිත්තභූතයූපතොව චතුත්ථී, නො නිමිත්තීභූතදාරුතො. යූපාය දාරු, පාකාය වජති, බුද්ධස්සත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජාමි, නෙව දවාය, න මදාය, ඌනස්ස පාරිපූරියා, අත්ථාය හිතාය සුඛාය සංවත්තති, ලොකානුකම්පාය, ඵාසු විහාරාය.

ඉච්චායං කච්චායනෙ උපරි වක්ඛමානස්ස චතුත්ථීති සාධිතත්තා ඉධ ඡට්ඨීති දීපනත්ථං වුච්චතෙ –

කස්ස සාදු නරුච්චති, මා අයස්මන්තානම්පි සඞ්ඝභෙදො රුච්චිත්ථ, ඛමති සඞ්ඝස්ස, භත්ත+මස්ස නච්ඡාදෙතීති ඡට්ඨී සම්බන්ධවචනිච්ඡායං, න චෙ+වං විරොධො සියා, සදිසරූපත්තා, එවංවිධෙසු ච සම්බන්ධස්ස සද්දිකානුමතත්තා. තථා හි භාගවුත්තියා ‘‘උපපදවිභත්ති ඡට්ඨියා+පවාදා’’ති වුත්තං, සද්දන්තරෙ විහිතා විභත්ති උපපදවිභත්ති.

කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසීති අත්ථමත්තෙ පඨමා, කස්ස වා තුය්හන්ති අවත්වා කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසීති අත්ථමත්තෙ පඨමාවසෙන බ්යභිචාරදස්සනා. එව+මඤ්ඤාපි විඤ්ඤෙය්යා, පරතොපි යථාගමං.

රඤ්ඤො සතං ධාරෙති රඤ්ඤො ඡත්තං ධාරෙතීති සම්බන්ධෙ ඡට්ඨීව. සිලාඝ=කථනෙ, එවං රඤ්ඤො සිලාඝතෙ ඉච්චාදි, ථුතිං කරොතීත්යත්ථො. හනු=අපනයනෙ, රඤ්ඤො හනුතෙ, වඤ්චෙතීත්යත්ථො. උපතිට්ඨෙය්ය සක්යපුත්තානං වඩ්ඪකී, උපගච්ඡෙය්යාත්යත්ථො. සප=අක්කොසෙ, මය්හං සපතෙ, සච්චං කුරුතෙත්යත්ථො ¶ . ධර=ධාරණෙ, සුවණ්ණං තෙ ධාරයතෙ, ඉණං තෙ ධාරයති, අස්ස රඤ්ඤො නාගං ධාරයාම. පිහ=ඉච්ඡායං, දෙවාපි තස්ස පිහයන්ති තාදිනො, තෙසං පිහයන්ති සම්බුද්ධානං සතීමතං, පිහයන්ති=පත්ථෙන්ති. තස්ස කුජ්ඣ මහාවීර, යදි+හං තස්ස පකුප්පෙය්යං, දුභයති දිසානං මෙඝො, යො මිත්තානං න දූභති, යො අප්පදුට්ඨස්ස නරස්ස දුස්සති. ඉස්ස=ඉස්සායං, තිත්ථියා ඉස්සයන්ති සමණානං. උසූය=දොසාවිකරණෙ, දුජ්ජනා ගුණවන්තානං උස්සූයන්ති, කා උසුයා විජානතං. ඉධ+සිධ+රාධ+සාධ=සංසිද්ධියං, ආරාධො මෙ රඤ්ඤො, රඤ්ඤො භාග්ය+මාරජ්ඣති, ක්යා+හං අය්යානං අපරජ්ඣාමි, ආයස්මතො උපාලිත්ථෙරස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො උපතිස්සො. භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං, ආසුණන්ති බුද්ධස්ස භික්ඛූ, තස්ස භික්ඛුනො ජනොඅනුගිණාති, පතිගිණාති, සාධුකාරදානාදිනා තං උස්සහතීත්යත්ථො. ආරොචයාමි වො භික්ඛවෙ, පටිවෙදයාමි වො, ආමන්තයාමි තෙ මහාරාජ, ධම්මං තෙ දෙසිස්සාමි, දෙසෙතු භන්තෙ භගවා ධම්මං භික්ඛූනං, යථා නො භගවා බ්යාකරෙය්ය, නිරුත්තිං තෙ පවක්ඛාමි, අලං මෙ රජ්ජං, අලං භික්ඛු පත්තස්ස, අලං මල්ලො මල්ලස්ස, අරහති මල්ලො මල්ලස්ස, අලං තෙ ඉධ වාසෙන, කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙනාති සබ්බත්ථ සම්බන්ධෙ ඡට්ඨී.

එවං ආයු භොතො හොතු, චිරං ජීවිතං, භද්දං, කල්යාණං, අත්ථං, පයොජනං, කුසලං, අනාමයං, හිතං, පත්ථං, සුඛං, සාතං, භොතො හොතු, සාධු සම්මුති මෙ තස්ස, පුත්තස්සා+විකරෙය්ය ගුය්හ+මත්ථං, තස්ස මෙ සක්කො පාතුරහොසි, තස්ස පහිණෙය්ය, භික්ඛූනං දූතං පාහෙසි, කප්පති සමණානං ආයොගො ¶ , එකස්ස ද්වින්නං තිණ්ණං වා පහොති, උපමං තෙ කරිස්සාමි, අඤ්ජලිංතෙ පග්ගණ්හාමි, තස්ස ඵාසු, ලොකස්ස+ත්ථො, නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, සොත්ථි තස්ස, සමත්ථො මල්ලො මල්ලස්ස, තස්ස හිතං, තස්ස සුඛං, ස්වාගතං තෙ මහාරාජාති සබ්බත්ථ සම්බන්ධෙ ඡට්ඨී.

පදත්ථාවධිස්මා පඤ්චමීවිභත්ති හොති.

සමෙප්ය+පගමෙ ද්වින්නං, පුබ්බරූපා ය+දච්චුතං;

වුච්චතෙ ත+දපාදානං, තං චලාචලතො ද්විධා;

යථා+ස්සා ධාවතා පොසො, පතො, රුක්ඛාඵලන්ති ච.

තත්ථ චලාවධි ධාවතා අස්සා පුරිසො පතති, අචලාවධි පබ්බතා ඔතරන්ති වනචාරකාති.

තඤ්ච අවධි විසයක්රියාවිසෙසස්ස නිද්දිට්ඨත්තා නිද්දිට්ඨවිසයං, යත්ථ අප අපගමනක්රියං උපාත්තං=අජ්ඣාහටං විසයං කත්වා පවත්තති, තං උපාත්තං. යං කෙනචි ගුණෙන උක්කංසියති, තං අනුමෙය්යං. යථා ගාමා අපෙන්ති මුනයො, නගරා නිග්ගතො රාජා, පාපා චිත්තං නිවාරෙන්ති. වලාහකා විජ්ජොතතෙ, කුසුලතො පචතීති. එත්ථ ච වළාහකා නික්ඛම්ම, කුසුලතො අපනෙත්වාති ච පුබ්බක්රියා අජ්ඣාහරීයති. මථුරා පාටලිපුත්තකෙහි අභිරූපාති අනුමීයති. වුත්තඤ්හි –

නිද්දිට්ඨවිසයං කිඤ්චි, උපාත්තවිසයං තථා;

අනුමෙය්යවිසයඤ්චෙති, තිධා+හු අවධිං බුධාති.

භයහෙතුම්හි-චොරා ¶ භයං ජායති, තණ්හාය ජායති භයං, පාපතො උත්තසති, නත්ථි සොකො කුතො භයං. අක්ඛාතරි-උපජ්ඣායා සික්ඛං ගණ්හාති, ආචරියම්හා අධීතො සුණාති වා. බුද්ධස්මා පරාජෙන්ති අඤ්ඤතිත්ථියා, පරාජිතා භවන්තීත්යත්ථො. හිමවතා පභවති ගඞ්ගා, අචිරවතියා පභවන්ති කුන්නදියො. උරස්මා ජාතො පුත්තො, කම්මතො ජාතං ඉන්ද්රියං, උපජ්ඣායා අන්තරධායති සිස්සො, මාතාපිතූහි අන්තරධාරයති පුත්තො, නිලීයතීත්යත්ථො. දූරත්ථයොගෙකීවදූරො ඉතො නළකාරගාමො, තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති, ගාමතො නාතිදූරෙ, ආරකා තෙ මොඝපුරිසා ඉමස්මා ධම්මවිනයා, ආරකා තෙහි භගවා දූරතොව නමස්සන්ති, අද්දස දූරතොව ආගච්ඡන්තං. අන්තිකත්ථයොගෙ-අන්තිකං ගාමා, ආසන්නං ගාමා, සමීපං ගාමා. පරිමාණෙ-ඉතො මථුරාය චතූසු යොජනෙසු සංකස්සං, රාජගහතො පඤ්චචත්තාලීසයොජනමත්ථකෙ සාවත්ථි. කාලපරිමාණෙ-ඉතො එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ, ඉතො වස්සසතසහස්සස්ස අච්චයෙන බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සති. පාසාදා සංකමෙය්ය, පාසාදං අභිරුහිත්වා සංකමෙය්යාති අත්ථො, තථා හත්ථික්ඛන්ධා සංකමෙය්ය, අභිධම්මා පුච්ඡන්ති, අභිධම්මං සුත්වාති අත්ථො, ආසනා වුට්ඨහෙය්ය. දිසත්ථවාචීහි යොගෙ-ඉතො සා පුරිමා දිසා, ඉතො සා දක්ඛිණා දිසා, අවීචිතො යාව භවග්ගං, උද්ධං පාදතලා, අධො කෙසමත්ථකා. විභජනෙ-යතො පණීතතරො වා විසිට්ඨතරො වා නත්ථි, අත්තදන්තො තතො වරං, කිඤ්චාපි දානතො සීලං වරං, තතො මයා බහුතරං සුතං, සීලමෙව සුතා සෙය්යො. ආරතිප්පයොගෙ-ආරති විරති පාපා, පාණාතිපාතා ¶ වෙරමණි, අදින්නාදානා පටිවිරතො, අප්පටිවිරතා මුසාවාදා. සුද්ධත්ථයොගෙ-ලොභනීයෙහි ධම්මෙහි සුද්ධො, මාතුතො ච පිතුතො ච සුද්ධො අනුපක්කුට්ඨො. පමොචනත්ථයොගෙ-පරිමුත්තො දුක්ඛස්මාති වදාමි, මුත්තො+ස්මි මාරබන්ධනා, න තෙ මුච්චන්ති මච්චුනා, මුත්තො+හං+සබ්බපාසෙහි. විවෙචනෙ-විවිච්චෙව කාමෙහි, විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි. පමාණත්ථෙ-ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනං, ගම්භීරතො ච පුථුලතො ච යොජනං චන්දභාගාය පරිමාණං, පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතපරිමාණො මජ්ඣිමදෙසො. පුබ්බාදියොගෙ-පුබ්බෙව මෙ භික්ඛවෙ සම්බොධා, ඉතො පුබ්බෙ නාහොසි, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, තතො අපරෙන සමයෙන. පඤ්හෙ-කුතො+සි ත්වං, කුතො භවං, පාටලිපුත්තතො. කිච්ඡා ලද්ධන්ති ගුණෙ පඤ්චමී, කිච්ඡෙන මෙ අධිගතන්ති හෙතුම්හි කරණෙ වා තතියා, එවං ථොකා මුත්තො, ථොකෙන මුත්තොති.

කථං ‘‘ථොකං චලතී’’ති, ක්රියාවිසෙසනෙ කම්මනි දුතියා, ථොකං චලනං කරොතීත්යත්ථො, ථොකන්ති චලනක්රියාය විසෙසනත්තා ක්රියාවිසෙසනං.

ක්රියාවිසෙසනං නාම, කම්මත්තෙ+කත්තසණ්ඨිතා;

න්යායසිද්ධං යතො තස්මා, තදත්ථං න විසුං විධි.

න්යායසිද්ධංව=චලනන්ති යස්මා භාවෙ අනො, තස්මා භාවස්සෙ+කත්තා එකවචනන්ති ඤායා එකත්තඤ්ච, භාවෙ අනත්තා නපුංසකත්තඤ්ච, කරොතික්රියාය සම්බන්ධෙන කම්මත්තඤ්ච සිජ්ඣතීති. කර+භූධාතවො ච –

කාරියරූපාභිධාත්වත්ථා ¶ , සබ්බෙ සත්තාය යුජ්ජරෙ;

තතො ක්රියා ච භාවො ච, සාමඤ්ඤං තෙසු ගම්යතෙ –

ථොකත්ථෙ-ථොකා මුච්චති. සබ්බත්ථ සවිසයෙ පඤ්චමී. එත්ථ ‘‘විවක්ඛා ලොකිකා සා ච, න සක්කා අනිවත්තිතුං’’ති වුත්තත්තා අනිට්ඨප්පසඞ්ගො න සියා. මරියාදායං-ආපබ්බතා ඛෙත්තං. අභිවිධිම්හි-ආබ්රහ්මලොකා සද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති, පබ්බතං වජ්ජෙත්වා, බ්රහ්මලොකම්හි බ්යාපෙත්වාති ච අත්ථො. එත්ථ වජ්ජමානසීමා මරියාදා, ගය්හමානසීමා අභිවිධි.

වජ්ජනෙ වත්තමානෙහී අපපරීහි යොගෙ පඤ්චමී හොති. අපසාලාය ආයන්ති වාණිජා, පරිසාලාය ආයන්ති වාණිජා, සාලං වජ්ජෙත්වාති අත්ථො.

පටිනිධිම්හි පතිදානෙ ච වත්තමානෙන පතිනා යොගෙ නාමස්මා පඤ්චමී හොති. බුද්ධස්මා පති සාරිපුත්තො, ඝත+මස්ස තෙලස්මා පති දදාති.

රිතෙසද්දයොගෙ නාමස්මා දුතියා හොති පඤ්චමී ච. රිතෙ සද්ධම්මා, රිතෙ සද්ධම්මං.

විනා+ඤ්ඤත්රයොගෙ ¶ නාමස්මා තතියා දුතියා පඤ්චමී ච. විනා වාතෙන, විනා වාතං, විනා වාතස්මා. අඤ්ඤත්ර එකෙන පිණ්ඩපාතනීහාරකෙන, අඤ්ඤත්ර ධම්මං, අඤ්ඤත්ර ධම්මා.

එතෙහි යොගෙ තතියා හොති පඤ්චමී ච. භින්නයොගකරණං දුතියානිවත්තනත්ථං. පුථගෙව ජනෙන, පුථගෙව ජනස්මා, ජනෙන නානා, ජනස්මා නානා.

සම්බන්ධෙ ඡට්ඨී හොති. රඤ්ඤො පුරිසොති වුත්තෙ යස්මා රාජා දදාති, පුරිසො ගණ්හාති, තස්මා රාජපුරිසොති විඤ්ඤායති. එවමෙව යො යස්ස ආයත්තො සෙවකාදිභාවෙන භණ්ඩභාවෙන වා සමීප+සමූහා+වයව+විකාර+කාරිය+අවත්ථා+ජාති+ගුණ+ක්රියාදිවසෙන වා, ඨානීවසෙන වා, ආගමීවසෙන වා, සො තිවිධොපි අත්ථො සම්බන්ධො නාම. වුත්තඤ්හි –

ක්රියාකාරකසඤ්ජාතො, අස්සෙ+දංභාවහෙතුකො;

සම්බන්ධො නාම සො අත්ථො, තත්ථ ඡට්ඨී විධීයතෙ.

පාරතන්ත්යඤ්හි සම්බන්ධො, තත්ථ ඡට්ඨී භවෙ තිතො;

උපාධි+ඨාන්යා+ගමිතො, න විසෙස්සාදිතො තිතොති.

උපාධිසඞ්ඛාතවිසෙසනතො තාව-රඤ්ඤො පුරිසො. එත්ථ ච බ්රාහ්මණාදිසාමිතො නිවත්තෙතීති රාජා විසෙසනං, පුරිසො තෙන ¶ විසෙසියතීති විසෙස්සො. භණ්ඩසම්බන්ධතො-පහුතං මෙ ධනං සක්ක, එකස්ස පටිවීසො, භික්ඛුස්ස පත්තචීවරං. සමීපතො-අම්බවනස්ස අවිදූරෙ, නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ. සමූහෙ-සුවණ්ණස්ස රාසි, භික්ඛූනං සමූහො. අවයවෙ-මනුස්සස්සෙව තෙ සීසං, රුක්ඛස්ස සාඛා. විකාරෙ-සුවණ්ණස්ස විකති, භට්ඨධඤ්ඤානං සත්තු. කාරියෙ-යවස්ස අඞ්කුරො, මෙඝස්ස සද්දො, පුත්තාපි තස්ස බහවො, කම්මානං ඵලං විපාකො. අවත්ථායං-ඛන්ධානං පාතුභාවො, ජරා, භෙදො වා. ජාතියං-මනුස්සස්ස භාවො, මනුස්සානං ජාති. ගුණෙ-සුවණ්ණස්ස වණ්ණො, වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්ස බුද්ධස්ස ගුණඝොසො, පුප්ඵානං ගන්ධො, ඵලානං රසො, චිත්තස්ස ඵුසනා, සිප්පිකානං සතං නත්ථි, තිලානං මුට්ඨි, තෙසං සමායොගො, සන්ධිනො විමොක්ඛො, තථාගතස්ස පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ, සුඛං තෙ, දුක්ඛං තෙ, චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි, පඤ්ඤාය පටුභාවො, රූපස්ස ලහුතා, මුදුතා වා, උපචයො වා. ක්රියාසම්බන්ධෙ-පාදස්ස උක්ඛෙපනං, අවක්ඛෙපනං වා, හත්ථස්ස සමිඤ්ජනං, දානං, පසාරණං, ධාතූනං ගමනං, ඨානං, නිසජ්ජා, සයනං වා, තථාගතස්ස නාමගොත්තාදි, තස්ස කාරණං, තස්ස මාතාපිතරො, තස්ස පුරතො පාතුරහොසි, නගරස්ස දක්ඛිණතො, වස්සානං තතියෙ මාසෙ, න තස්ස උපමා, කුවෙරස්ස බලි ඉච්චාදි. අපි ච –

ගාවස්ස ජාති, ධවලො, ගති, සිඞ්ගං, නාමන්ති+ධ;

දබ්බස්සාපි ච ජාත්යාදි, විසෙස්සා හොන්ති කාමතො.

ගොත්තඤ්ච ¶ සබලොදිස්ස, පාක+මන්නස්ස සුක්කතා;

පටස්ස, සිඞ්ගංමෙණ්ඩස්ස, නා+ඤ්ඤෙසංති විසෙස්සතෙ.

ඨානිතො-යුවණ්ණාන+මෙඔ ලුත්තා. ආගමිතො-සුඤ සස්ස. සාමියොගෙ-දෙවාන+මින්දො, මිගානං රාජා. රුජාදියොගෙ-දෙවදත්තස්ස රුජති, තස්ස රොගො උප්පජ්ජි, මහාසෙනාපතීනං උජ්ඣාපෙතබ්බං, රජකස්ස වත්ථං දදාති, මුසාවාදස්ස ඔත්තප්පං ඉච්චාදි. යජස්ස යොගෙ-පුප්ඵස්ස බුද්ධස්ස යජති, පුප්ඵෙනාත්යත්ථො. එවං ඝතස්ස අග්ගිං ජුහති. සුහිතත්ථෙ-පත්තං ඔදනස්ස පූරෙත්වා, පූරං නානාපකාරස්ස අසුචිනො, පූරං හිරඤ්ඤසුවණ්ණස්ස, පූරති බාලො පාපස්ස. කිතකප්පයොගෙ-බහුලංවිධානා ඡට්ඨී, රඤ්ඤො සම්මතො, පූජිතො, සක්කතො, අපචිතො, මානිතො වා, අමතං තෙසං භික්ඛවෙ අපරිභුත්තං, යෙසං කායගතා සති අපරිභුත්තා, සාධුසම්මතො බහුජනස්ස, සුප්පටිවිද්ධා බුද්ධානං ධම්මධාතු, ධම්මස්ස ගුත්තො මෙධාවී. කම්මත්ථෙ-තස්ස භවන්ති වත්තාරො, සහසා කම්මස්ස කත්තාරො, අමතස්ස දාතා, භින්නානං සන්ධාතා, සහිතානං අනුප්පදාතා, බොධෙතා පජාය, කම්මස්ස කාරකො නත්ථි, විපාකස්ස ච වෙදකො, අවිසංවාදකො ලොකස්ස, චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො. සරති+ච්ඡායොගෙ-මාතු සරති, න තෙසං කොචි සරති, සත්තානං කම්මපච්චයා, පුත්තස්ස ඉච්ඡති. කරොතිස්ස (යොගෙ) – උදකස්ස පතිකුරුතෙ, කණ්ඩස්ස පතිකුරුතෙ, අභිසඞ්ඛරොතීත්යත්ථො. පඤ්චමියත්ථෙ පරිහානිභයත්ථයොගෙපි ඡට්ඨී, අස්සවනතාය ධම්මස්ස පරියායන්ති, කින්නු ඛො අහං තස්ස සුඛස්ස භායාමි, සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්ස, සබ්බෙ භායන්ති ¶ මච්චුනො, භීතො චතුන්නං ආසීවිසානං ඝොරවිසානං ඉච්චාදි.

තුල්යත්ථෙන යොගෙ වා ඡට්ඨී හොති තතියා ච. පිතු තුල්යො, පිතරා වා, මාතු තුල්යො, මාතරා වා.

කත්තුකම්මට්ඨානං නිසජ්ජ+පචනාදික්රියානං යො ආධාරො, තං ආධාරකාරකං නාම. කථං කටෙ නිසීදති දෙවදත්තො, ථාලියං ඔදනං පචති, දෙවදත්ත+තණ්ඩුලානං කත්තු+කම්මානං ධාරණතො තදට්ඨආසන+පචනක්රියං කට+ථාලියො ධාරෙන්ති නාම, තස්මිං සත්තමීවිභත්ති හොති.

සො බ්යාපිකො, ඔපසිලෙසිකො, වෙසයිකො, සාමීපිකොති චතුබ්බිධො. තත්ථ යො ආධෙය්යස්ස නිස්සෙසාධාරභූතො, සො බ්යාපිකො, යථා තිලෙසු තෙලං අත්ථි, ඛීරෙසු ජලං, දධිම්හි සප්පි. පච්චෙකසිද්ධානං භාවානං යං ආධෙය්යභාවෙන උපසිලෙසනං අල්ලීයනං අත්ථි, සො ඔපසිලෙසිකො. යථා ආසනෙ නිසින්නො සඞ්ඝො, ථාලියං ඔදනං පචති, ඝටෙ උදක+මත්ථි, දූරෙ ඨිතො, සමීපෙ ඨිතො. යත්ථ සමීපෙ සමීපීවොහාරං කත්වා තදායත්තතාදීපනත්ථං ආධාරභාවො උපචරීයති, තං සාමීපිකං, යථා ගඞ්ගායං ඝොසො, ගඞ්ගාය සමීපෙ වජොත්යත්ථො. සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. යත්ථ අඤ්ඤථාභාවවසෙන දෙසන්තරාවච්ඡෙදවසෙන වා ආධාරපරිකප්පො ¶ , සො වෙසයිතො. යථා ආකාසෙ සකුණා චරන්ති, භූමියං මනුස්සා, ජලෙ මච්ඡා, පාසාදෙසු පතිතො, පාපස්මිං රමතී මනො, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ, පඤ්ඤාය සාධු, විනයෙ නිපුණො, මාතරි සාධු, පිතරි නිපුණො.

කිරියා කත්තු+කම්මට්ඨා, ආධාරීයති යෙන සො;

ආධාරො චතුධා වුත්තො, බ්යාපකාදිප්පභෙදතො.

බ්යාපකො තිලඛීරාදි, කටො ඔපසිලෙසිකො;

සාමීපිකො තු ගඞ්ගාදි, ආකාසො විසයො මතො.

නිමිත්තත්ථෙ සත්තමී හොති. අජිනම්හි හඤ්ඤතෙ දීපි, කුඤ්ජරො දන්තෙසු හඤ්ඤතෙ, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී, සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියං. සබ්බත්ථ නිමිත්යත්ථො.

යස්ස භාවො භාවන්තරස්ස ලක්ඛණං භවති, තතො සත්තමී. කාලෙ ගාවීසු දුය්හමානාසුගතො, දුද්ධාසු ආගතො. එත්ථගමනක්රියාය දොහනක්රියාචිහනං, ආගමනක්රියාය දුද්ධාක්රියාචිහනං, එව+මුපරිපි. පුබ්බණ්හසමයෙ ගතො, සායන්හසමයෙ ආගතො, ජායමානෙ ඛො සාරිපුත්ත බොධිසත්තෙ අයං දසසහස්සී ලොකධාතු සම්පකම්පි.

පාසාණා සක්ඛරා චෙව, කඨලා ඛාණුකණ්ටකා;

සබ්බෙ මග්ගා විවජ්ජන්ති, ගච්ඡන්තෙ ලොකනායකෙ.

ඉමස්මිං ¶ සති ඉදං හොති ඉච්චාදි. ‘‘අකාලෙ වස්සතී තස්ස, කාලෙ තස්ස න වස්සතී’’ති විසයසත්තමී.

යස්ස භාවො භාවන්තරස්ස ලක්ඛණං භවති, තතො ඡට්ඨී හොති සත්තමී චා+නාදරෙ ගම්යමානෙ. අකාමකානං මාතාපිතූනං රුදන්තානං පබ්බජි, මාතාපිතූසු රුදන්තෙසු වා. ‘‘ආකොටයන්තො සො නෙති, සිවිරාජස්ස පෙක්ඛතෙ’’, ‘‘මච්චු ආදාය ගච්ඡති, පෙක්ඛමානෙ මහාජනෙ’’.

ගුන්නං සාමීති සම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, ගොසු සාමීති විසයසත්තමී. එවං ගුන්නමිස්සරො, ගොස්වි+ස්සරො, ගුන්නං අධිපති, ගොසු අධිපති, ගුන්නං දායාදො, ගොසු දායාදො, ගුන්නං සක්ඛී, ගොසු සක්ඛී, ගුන්නං පතිභූ, ගොසු පතිභූ, ගුන්නං පසුතො, ගොසු පසුතො, කුසලා නච්චගීතස්ස, කුසලා නච්චගීතෙ, ආයුත්තො කටකරණස්ස, ආයුත්තො කටකරණෙ. තථා ආධාරවචනිච්ඡායං සත්තමී, භික්ඛූසු අභිවාදෙන්ති, මුද්ධනි චුම්බිත්වා, බාහාසු ගහෙත්වා, හත්ථෙසු පිණ්ඩාය චරන්ති, කදලීසු ගජෙ රක්ඛන්ති, ඤාණස්මිං පසන්නො, ඤාණස්මිං උස්සුක්කොති විසයසත්තමී.

ජාතිගුණක්රියාහි සමුදායතෙ+කදෙසස්ස පුථක්කරණං නිද්ධාරණං, යතො තං කරීයති, තතො ඡට්ඨීසත්තමියො හොන්ති. සාලයො සූකධඤ්ඤානං පථ්යතමා, සූකධඤ්ඤෙසු සාලයො පථ්යතමා. කණ්හා ගාවීනං සම්පන්නඛීරතමා, කණ්හා ගාවීසු ¶ සම්පන්නඛීරතමා. ගච්ඡතං ධාවන්තො සීඝතමා, ගච්ඡන්තෙසු ධාවන්තො සීඝතමා.

ආධික්යෙ අත්ථෙ උපෙන යුත්තම්හා සත්තමී හොති. උපඛාරියං දොණො, ඛාරියා දොණො අධිකොත්යත්ථො. තථා උපනික්ඛෙ කහාපණං.

සාමිභාවත්ථෙ අධිනා යුත්තම්හා සත්තමී හොති. අධිබ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලා, අධිපඤ්චාලෙසු බ්රහ්මදත්තො, බ්රහ්මදත්තිස්සරා පඤ්චාලාති අත්ථො. අධිදෙවෙසු බුද්ධො, සම්මුතිදෙවාදීහි බුද්ධො අධිකොත්යත්ථො.

එත්ථ ච යථාවුත්තෙසු අත්ථෙසු අයං භෙදො –

කාරකං සාධකං නිබ්බත්තකං ක්රියානිමිත්තන්ති අත්ථතො එකමෙව, තඤ්ච දණ්ඩො, ධවලො, පචනං, චිත්තො, ගොති දබ්බ+ගුණ+ක්රියා+නාම+ජාතිභෙදෙන පඤ්චවිධම්පි කම්ම+කත්තාදිවසෙන ඡබ්බිධං, තං සත්තිකාරකං, තදාධාරභූතදබ්බාදයො තත්රට්ඨකාරකං, න මුඛ්යතො. මුඛ්යතො චෙ හොන්ති, තෙසං සත්තිදබ්බානං අඤ්ඤමඤ්ඤබ්යාවටරූපත්තා යො ආධාරො, සො ආධාරොයෙව, කිස්මිඤ්චිකාලෙ කරණං වා කත්තුරූපභූතො වා න හොති, තස්මා ථාලි පචති, ථාලියා පචති, ථාලියං පචතීත්යාදිනා එකස්ස වත්ථුනො කත්තු+කරණා+ධාරභෙදො න සියා. සත්තිපක්ඛෙ පන දබ්බාදීනං අනෙකසත්තියා ආධාරත්තා සත්තියා දබ්බාදයො විවක්ඛිතා තං තං කාරකං හොතීති දබ්බාදීනං අභෙදෙපි කාරකභෙදො යුජ්ජතෙ. වුත්තඤ්හි –

විචිත්තකත්තුආදීහි ¶ , සංයොගා එකවත්ථුනො;

නානාත්තං යුජ්ජතෙ නාට්ය-භෙදෙන නටකස්සි+වාති.

ථාලි වත්ථුතො එකා චෙදපි සත්තිකාරකභූතකත්තු+කරණා+ධාරාදීනං භෙදෙන භෙද+මුපයාති, කිමිව රාම+රාවණාදිවෙසධාරීනටකො තෙසං නාමවසෙන රාමො, රාවණොති භෙද+මුපයාති, ත+මිවාති අධිප්පායො.

යථෙ+කොපි පටො සුත්ත, පීතාදිගුණසංයුතො;

සුක්කො පටොති පීතොති, භෙදං යාත්යෙ+වමෙව+යං.

එත්ථ ච සත්තිභූතකත්තාදයො මුඛ්යකාරකං, තංයොගෙන දබ්බභූතථාලී ගුණකාරකං, තෙ ච කථං ක්රියාය කාරකා හොන්ති. කත්තා අත්තනා පතිට්ඨිතාය හසති+නච්චතිච්චාදික්රියාය නිමිත්තං හොති. කම්මඤ්ච අත්තනා පතිට්ඨිතක්රියාය තදත්ථභූතඉන්ධනාදීනි පවත්තෙන්තං ‘‘ඔදනං පචතී’’ත්යාදො නිමිත්තං. ‘කට්ඨෙහි පච්චතී’ත්යාදො කට්ඨානි ජලනක්රියාය සාධෙතබ්බපාකස්ස අඞ්ගභාවෙන නිමිත්තං. ‘ඵරසුනා ඡින්දතී’ත්යාදො ඵරසු ච කට්ඨානං ද්විධාපවත්තියා නිමිත්තං. කම්මඤ්ච ක්රියාය සම්බන්ධීයමානබ්යාප්යෙ සති නිමිත්තභාවෙන ක්රියාය නිමිත්තං. තථා සම්පදානා+වධි+ආධාරානං ‘ගාවො දදාති’ ‘ගාමස්මා අපනයති’ ‘ථාලියං පචතී’ත්යාදීසු ගොදානා+පනයන+පචනක්රියානං නිමිත්තත්තා ක්රියාය නිමිත්තානි හොන්ති. තෙසං යථාසකං ක්රියාය පවත්තකො කත්තා, තස්මා ස එව පධානො කත්තාති වොහාරං ¶ ලභති, අඤ්ඤෙසං කරණාදීනං කත්තුභාවෙ සතිපි අප්පධානත්තා තං න ලභති.

නනු සාමග්යමීනායං, ක්රියාසිද්ධි කථං වද;

එකස්ස කත්තුනො එව, සබ්බෙසං කත්තුතං විනා.

සබ්බෙසං කරණාදීනං, කත්තුතාය වියොගතො;

කරණාදීනං අභාවත්තා, කාරකං න හි ඡබ්බිධන්ති.

යද්යප්ය+ත්ථි හි කත්තුත්තං, සභාවා කරණාදිසු;

ක්රියාසිද්ධ්යා තථාප්යෙ+ත+මප්පධානං පරඞ්ගතො.

එතං සභාවතො උපලබ්භමානං කරණාදීසු කත්තුත්තං පරෙසං කරණාදීනං ජලන+ධාරණාදික්රියාය අඞ්ගං උපායති අප්පධානන්ති අධිප්පායො.

කාරකං ඡබ්බිධං සඤ්ඤා-වසා ඡබ්බීසතිවිධං;

පභෙදා සත්තධා කම්මං, කත්තා පඤ්චවිධො භවෙ.

කරණං දුවිධං හොති, සම්පදානං තිධා මතං;

අපාදානං පඤ්චවිධං, ආධාරො තු චතුබ්බිධො.

පච්චත්ත+මුපයොගඤ්ච, කරණං සම්පදානියං;

නිස්සක්කං සාමිවචනං, භුම්ම+මාලපන+ට්ඨමංති.

ඉති පයොගසිද්ධියං කාරකකණ්ඩො තතියො.