අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > පයොගසිද්ධිපාඨ

අසඞ්ඛ්යං ස්යාද්යන්තං විභත්යාදීන+මත්ථෙ වත්තමානං ස්යාද්යන්තෙන සහෙ+කත්ථං භවති. ‘‘අවිග්ගහො නිච්චසමාසො, පදන්තරවිග්ගහො චෙ’’ති පදන්තරවිග්ගහො. ඉත්ථීසු තථා පවත්තාති විග්ගය්හ විභත්යත්ථෙ සමාසෙ කතෙ –

එකො අත්ථො යස්ස පකතිපච්චයාදිසමුදායස්ස සො එකත්ථො. තස්ස භාවො පවත්තිනිමිත්තං එකත්ථතා, ඊයාදි+ණාදි+සමාසවිධානං, තස්මිං සති ස්යාදිලොපො හොති.

නපුංසකලිඞ්ගෙ ¶ ච ‘‘පුබ්බස්මා+මාදිතො’’ති සබ්බවිභත්තීනං ලොපෙ ච කතෙ අධිත්ථි තිට්ඨති, භො අධිත්ථි, අධිත්ථි පස්ස, අධිත්ථි කතං, අධිත්ති චරති, අධිත්ථි දෙහි, අධිත්ථි අපෙහි, අධිත්ථි ආයත්තං, අධිත්ථි පතිට්ඨිතං. එවං අධිකුමාරි, අන්තභූතස්ස අප්පධානස්ස ඝපස්ස ‘‘ඝපස්ස+න්තස්සා+ප්පධානස්සා’’ති පස්ස රස්සො.

සහ=සම්පන්නං බ්රහ්මං සබ්රහ්මං. වුත්තනයෙන එත්ථ ච උපරි ච සමාසාදයො හොන්ති, එත්ථ ‘‘අකාලෙ සතත්ථෙ’’ති සහස්ස සාදෙසො. ස්යාදිම්හි කතෙ ‘‘පුබ්බස්මා+මාදිතො’’ති ස්යාදීනං ලොපෙ ච සම්පත්තෙ ‘‘නා+තො+මපඤ්චමියා’’ති අපඤ්චමියා පටිසෙධො ච අකාරන්තඅසංඛ්යසමාසතො පරාසං සබ්බවිභත්තීනං අංආදෙසො ච හොති. එව+මුපරිපි.

භික්ඛානං සමිද්ධි සුභික්ඛං, එත්ථ ඝස්ස රස්සො. සුභික්ඛං තිට්ඨති භො සුභික්ඛං, සුභික්ඛං පස්ස. නා+ස්මිංසු ‘‘වා තතියා සත්තමීනං’’ති විකප්පෙන අං, සුභික්ඛං සුභික්ඛෙන වා කතං, සුභික්ඛං සුභික්ඛෙන වා චරති, සුභික්ඛං දෙහි. පඤ්චමියං අ+මබ්භාවා සුභික්ඛා අපගච්ඡ, සුභික්ඛ+මායත්තං, සුභික්ඛං සුභික්ඛෙ වා පතිට්ඨිතං.

සමීපත්ථෙ-කුම්භස්ස සමීපං උපකුම්භං, එවං උපනගරං, භො උපකුම්භං ඉච්චාදි.

සාකල්යෙ-තිණම්පි අසෙසෙත්වාති සතිණං, තිණම්පි අසෙසෙත්වා අජ්ඣොහරණීය+මජ්ඣොහරතීත්යත්ථො. සෙසං සබ්රහ්මසමං ¶ . අග්ගිම්පි අසෙසෙත්වාති සාග්ගි, අග්ගිගන්ථංපි අසෙසෙත්වා අධීතෙත්යත්ථො. වාරග්ගහණං අධිත්ථිසමං.

අභාවො සම්බන්ධීභෙදා බහුවිධො, තත්ර ඉද්ධාභාවෙවිගතා ඉද්ධි=විභූති සද්දිකානන්ති දුස්සද්දිකං. අත්ථාභාවෙමක්ඛිකානං අභාවො නිම්මක්ඛිකං, නිද්දරථං, නිම්මසකං. අතික්කමාභාවෙ-අතිගතානි තිණානි නිත්තිණං. උපභොගසම්බන්ධීවත්තමානකාලස්ස අභාවෙ-අතිගතං ලහුපාවුරණං අතිලහුපාවුරණං, ලහුපාවුරණස්ස නා+යං උපභොගතා ලොති අත්ථො.

යථාත්ථො+නෙකවිධො, තත්ර යොග්ගතායං-යොග්ගං රූප+මනුරූපං. විච්ඡායං-අද්ධමාසං අද්ධමාසං අනු අන්වද්ධමාසං, එවං පච්චත්තං. අත්ථානතිවත්තියං-සත්තිං අනතික්කම්ම යථාසත්ති. එවං යථාක්කමං, යථාබලං. බහුලාධිකාරා යා යා පරිසා යථාපරිසා. සදිසත්ථෙ-කිඛියා කණ්හවිච්ඡිතධෙනුයා සදිසො සකිඛි, සහස්ස සාදෙසො. ආනුපුබ්බියං-ජෙට්ඨානුක්කමෙන අනුජෙට්ඨං.

පච්ඡාඅත්ථෙ-රථස්ස පච්ඡා අනුරථං.

යුගපදත්ථෙ-චක්කෙන සහ=එකකාලං සචක්කං, චක්කෙන එකක්ඛණෙ නිධෙතීති අත්ථො.

යථාසද්දො තුල්යත්ථෙ වත්තමානො ස්යාද්යන්තෙන සහෙ+කත්ථො න භවති. යථා දෙවදත්තො, තථා යඤ්ඤදත්තො. එත්ථ උපමානභූතො යථාසද්දො ‘තථා යඤ්ඤදත්තො’ති උපමෙය්ය+මපෙක්ඛති, තස්මා ‘‘සාපෙක්ඛ+මසමත්ථං භවතී’’ති ඤායා අසමාසෙ ¶ ‘‘න තුල්යෙ’’ති පටිසෙධො කිමත්ථ+මිති චෙ. යස්මා ‘‘යථා දෙවදත්තො’’ති සමුදායමෙව උපමානං භවති, න විසුං යථාසද්දො, තස්මා සමුදායස්සෙව උපමෙය්යසාපෙක්ඛත්තෙ න අසාමත්ථියතා න විසුං යථාසද්දස්ස, තස්මා සාදිස්සෙ පත්තසමාසස්ස පටිසෙධත්ථ+මිදං. තුල්යත්ථෙති වත්තබ්බෙ තුල්යං විනා තුල්යතා නත්ථීති තුල්යත්ථෙති අවත්වා තුල්යෙති වුත්තං.

යථාකථඤ්චි සාදිස්සං, ඤායතෙ යත්ථ සම්භවං;

උපමා නාම සා තස්සා, පපඤ්චො බහුධා භවෙ.

යාවසද්දො අවධාරණෙ වත්තමානො ස්යාද්යන්තෙන සහෙ+කත්ථො භවති. අවධාරණං=එත්තකතාපරිච්ඡෙදො. යාවන්තානි අමත්තානි=භාජනානි යාවාමත්තං, ඉමිනා සමාසෙ කතෙ සෙසං පුබ්බසමං. ජීවස්ස යත්තකො පරිච්ඡෙදො යාවජීවං. යාවතායුකං, ‘‘සකත්ථෙ’’ති කපච්චයො. යත්තකෙන අත්ථො යාවදත්ථං.

5. පය්යපා බහි තිරො පුරෙ පච්ඡා වා පඤ්චම්යා

පරිආදයො පඤ්චම්යන්තෙන සහෙ+කත්ථා හොන්ති වා. පරි පබ්බතා පරිපබ්බතං. වාස්ස වාක්යවිකප්පත්ථත්තා පරි පබ්බතා ඉච්චාදයොපි හොන්ති. අප පබ්බතා අපපබ්බතං, ආ පාටලිපුත්තා ආපාටලිපුත්තං, බහි ගාමා බහිගාමං, තිරො පබ්බතා තිරොපබ්බතං, පුරෙ භත්තා පුරෙභත්තං, පච්ඡා භත්තා පච්ඡාභත්තං, සබ්බං උපකුම්භසමං, ඉමිනා සමාසො විසෙසො. එව+මුපරිසුත්තෙපි.

‘‘අසංඛ්ය’’මිච්චාදිනා නිච්චසමාසස්ස විකප්පත්ථං සමීපග්ගහණං. අනුසද්දො සාමීප්යෙ ආයාමෙ ච වත්තමානො ස්යාද්යන්තෙන සහෙ+කත්ථො වා හොති. එත්ථ සමීපග්ගහණස්ස භාවප්පධානත්තා සාමීප්යමෙව ගම්යතෙති සාමීප්යෙති වුත්තං. වනස්ස අනු=සමීපං අනුවනං, ගඞ්ගාය අනු=ආයාමො අනුගඞ්ගං, ගඞ්ගාය අනු වා බාරාණසී.

තිට්ඨගුආදීනි අඤ්ඤත්ථෙන සිද්ධාපි අස්මිං අසංඛ්යසමාසෙ නිපාතියන්ති. තිට්ඨන්ති ගාවො යස්මිං කාලෙති තිට්ඨන්තසද්ද+ගොසද්දෙහි පඨමායොම්හි කතෙ ‘‘වා+නෙකඤ්ඤත්ථෙ’’ති සමාසො, ඉමිනා නිපාතනා ලොපෙ නපුංසකත්ථෙ ච කතෙ සිම්හි ගොස්ස ‘‘ගොස්සු’’ති උකාරෙ ‘‘පුබ්බස්මා+මාදිතො’’ති විභත්තිලොපො. එවං වහන්තී ගාවො යස්මිං කාලෙති වහග්ගු ඉච්චාදි. වෙලාප්පකාසකපාතොආදීනම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහො, පාතො නහානන්ති සත්තමීඅමාදිසමාසෙ පාතනහානං, එවං සායනහානං, පාතකාලං, සායකාලං, පාතමෙඝං, සායමෙඝං, පාතමග්ගං, සායමග්ගං, එත්ථ ‘‘එඔන+ම වණ්ණෙ’’ති අකාරො, නිග්ගහීතස්ස ලොපො ච හොති.

8. ඔරෙ+පරි+පටි+පාරෙ+මජ්ඣෙ+හෙට්ඨු+ද්ධා+ධො+න්තො වා ඡට්ඨියා.

ඔරාදයො සද්දා ඡට්ඨියන්තෙන සහෙ+කත්ථා වා හොන්ති. ඔරං ගඞ්ගාය ඔරෙගඞ්ගා, උපරි සිඛරස්ස උපරිසිඛරං, පටි=මුඛං සොතස්ස ¶ පටිසොතං, පාරං යමුනාය පාරෙයමුනං, මජ්ඣං ගඞ්ගාය මජ්ඣෙගඞ්ගං, හෙට්ඨා පාසාදස්ස හෙට්ඨාපාසාදං, උද්ධං ගඞ්ගාය උද්ධගඞ්ගං, අධො ගඞ්ගාය අධොගඞ්ගං, අන්තො පාසාදස්ස අන්තොපාසාදං. ඉමිනා නිපාතනාව නිග්ගහීතලොපෙ ච එකාරෙ ච කතෙ ඔරෙච්චාදි හොති.

අ+මාදිස්යාද්යන්තං ස්යාද්යන්තෙන සහ බහුල+මෙකත්තං හොති.

උත්තරස්ස පදස්ස+ත්ථො, පධානං ලිඞ්ග+මස්ස ච;

දුතියන්තාදිපදෙකත්ථො, බහුධා තං විභජ්ජතෙ.

පරෙස+මිස්සතෙ තඤ්ච, භිය්යො තප්පුරිසා+ඛ්යයා;

තං යථා+ත්ර රාජාපච්චං, කත්ථචීති+මිතීදිසං.

අ+මාද්යන්තානං කාරකානං අකාරකානඤ්ච සමාසො කත්ථචිමෙව වා හොති. තඤ්ච බහුලංවිධානෙනාති දට්ඨබ්බං.

තත්ථ දුතියාතප්පුරිසො අමාදි ගත+නිස්සිතා+තීතා+තික්කන්ත+පත්තා+පන්නාදීහි භවති. සරණං ගතොති සමාසෙ කතෙ ‘‘එකත්ථතායං’’ති විභත්තිලොපාදි උපරි සබ්බත්ථ පුබ්බසමං. සරණගතො, සරණගතා. සරණගතා, සරණගතායො. සරණගතං කුලං, සරණගතානි කුලානි ඉච්චාදි. අරඤ්ඤගතො, භූමිගතො. ධම්මං නිස්සිතො ධම්මනිස්සිතො, අත්ථනිස්සිතො. භවං අතීතො භවාතීතො, කාලාතීතො. පමාණං අතික්කන්තං පමාණාතික්කන්තං, ලොකාතික්කන්තං. සුඛං පත්තො සුඛප්පත්තො, දුක්ඛප්පත්තො. සොතං ආපන්නො සොතාපන්නො, නිරොධසමාපන්නො, මග්ගප්පටිපන්නො. රථං ආරුළ්හො රථාරුළ්හො ¶ . සබ්බරත්තිං සොභණො සබ්බරත්තිසොභණො, මුහුත්තසුඛං. අකාරකානං සමාසො අච්චන්තසංයොගෙ. වුත්තියෙවො+පපදසමාසෙ, තස්ස නිච්චත්තා. යථා කම්මං කරොතීති කම්මකාරො, කුම්භකාරො, අත්ථං කාමෙතීති අත්ථකාමො, ධම්මකාමො, ධම්මං ධාරෙතීති ධම්මධරො, විනයධරො. සානං පචතීති සපාකො, තන්තං වායතීති තන්තවායො, වරං ආහරතීති වරාහරො. න්ත+මාන+ක්තවන්තෙහි වාක්යමෙව. ධම්මං සුණන්තො, ධම්මං සුණමානො, ඔදනං භුත්තවා.

තතියාතප්පුරිසො කිතක+පුබ්බ+සදිස+සමො+නත්ථ+කලහ+නිපුණ+මිස්ස+සඛිලාදීහි. බුද්ධෙන භාසිතො බුද්ධභාසිතො ධම්මො, එවං ජිනදෙසිතො. සත්ථාරා වණ්ණිතො සත්ථුවණ්ණිතො. විඤ්ඤූහි ගරහිතො විඤ්ඤුගරහිතො, විඤ්ඤුප්පසත්ථො, ඉස්සරකතං, සයං කතං, සුකෙහි ආහටං සුකාහටං, රඤ්ඤා හතො රාජහතො, රාජපීළිතො. අග්ගිනා දඩ්ඪො අග්ගිදඩ්ඪො, සප්පෙන දට්ඨො සප්පදට්ඨො, සල්ලෙහි විද්ධො සල්ලවිද්ධො, ඉච්ඡාය පකතො ඉච්ඡාපකතො, සීලසම්පන්නො. එවං සුඛසහගතං, ඤාණසම්පයුත්තං, මිත්තසංසග්ගො, පියවිප්පයොගො, ජාතිථද්ධො, ගුණහීනො, ගුණවුද්ධො, චතුවග්ගකරණීයං, චතුවග්ගාදිකත්තබ්බං. කාකෙහි පෙය්යා කාකපෙය්යා, නදී. ක්වචි වුත්තියෙව, උරසා ගච්ඡතීති උරගො, පාදෙන පිවතීති පාදපො. ක්වචි වාක්යමෙව, ඵරසුනා ඡින්නවා, කාකෙහි පාතබ්බා, දස්සනෙන පහාතබ්බා. පුබ්බාදියොගෙ-මාසෙන පුබ්බො මාසපුබ්බො. එවං මාතුසදිසො, මාතුසමො. එකූනවීසති, සීලවිකලො, අසිකලහො, වාචානිපුණො, යාවකාලිකසම්මිස්සං, වාචාසඛිලො ¶ . සත්ථාරා සදිසො සත්ථුසදිසො, සත්ථුකප්පො, පුඤ්ඤෙන අත්ථිකො පුඤ්ඤත්ථිකො, ගුණාධිකො. දධිනා උපසිත්තං භොජනං දධිභොජනං, ගුළෙන සංසට්ඨො ඔදනො ගුළොදනො. කාරකසම්බන්ධො ක්රියාය කතො, උපසිත්තාදික්රියානං අපඤ්ඤායනෙපි වුත්තියෙවො+පසිත්තාදික්රියාන+මාඛ්යාපනතො නත්ථා+යුත්තත්ථතා. එවං ඛීරොදනො. අස්සෙන යුත්තො රථො අස්සරථො, මග්ගචිත්තං, ජම්බුයා පඤ්ඤාතො ලක්ඛිතො දීපො ජම්බුදීපො, එකෙන අධිකා දස එකාදස, ජාතියා අන්ධො ජච්චන්ධො, පකතියා මෙධාවී පකතිමෙධාවී ඉච්චාදි.

චතුත්ථීතප්පුරිසො තදත්ථ+අත්ථ+හිත+දෙය්යාදීහි. තදත්ථෙ-කථිනස්ස දුස්සං කථිනදුස්සං, කථිනචීවරස්සාති අත්ථො. එවං චීවරදුස්සං, චීවරමූලං, යාගුයා අත්ථාය තණ්ඩුලා යාගුතණ්ඩුලා, භත්තතණ්ඩුලා, සඞ්ඝස්ස අත්ථාය භත්තං සඞ්ඝභත්තං, ආගන්තුකභත්තං, එවං ගමිකභත්තං, පාසාදාය දබ්බං පාසාදදබ්බං. එත්ථ චා+යං නිච්චසමාසො, තස්ස තිලිඞ්ගතා ච-භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අත්ථො විහාරො භික්ඛුසඞ්ඝත්ථො විහාරො, භික්ඛුසඞ්ඝත්ථා යාගු, භික්ඛුසඞ්ඝත්ථං චීවරං. යස්ස අත්ථො යදත්ථො, යදත්ථා, යදත්ථං. එවං තදත්ථො, තදත්ථා, තදත්ථං. තථා ලොකහිතො. බුද්ධස්ස දෙය්යං බුද්ධදෙය්යං පුප්ඵං. සඞ්ඝදෙය්යං චීවරං. ඉධ න හොති ‘‘සඞ්ඝස්ස දාතබ්බං’’.

පඤ්චමීතප්පුරිසො අපගමන+භය+විරති+මොචනත්ථාදීහි. මෙථුනස්මා අපෙතො මෙථුනාපෙතො, එවං පලාපගතො, නගරනිග්ගතො, පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො, කාමතො නික්ඛන්තං කාමනික්ඛන්තං, රුක්ඛග්ගා පතිතො රුක්ඛග්ගපතිතො, සාසනච්චුතො, ආපත්ති- වුට්ඨානං ¶ , ධරණීතලග්ගතො, සබ්බභවෙහි නිස්සටො සබ්බභවනිස්සටො. භයතාදියොගෙ-රාජතො භයං රාජභයං, චොරභයං, අමනුස්සභයං, අග්ගිභයං, පාපභීතො, පාපභීරුකො. අකත්තබ්බතො විරති අකත්තබ්බවිරති, එවං කායදුච්චරිතවිරති, වචීදුච්චරිතවිරති. බන්ධනා මුත්තො බන්ධනමුත්තො, වනමුත්තො, බන්ධනමොක්ඛො. කම්මසමුට්ඨිතං, උක්කට්ඨුක්කට්ඨං, ඔමකොමකං. ක්වචි වුත්තියෙව, කම්මතො ජාතං කම්මජං, එවං චිත්තජං, උතුජං, ආහාරජං. ඉධ න හොති ‘පාසාදා පතිතො’.

ඡට්ඨීතප්පුරිසො රඤ්ඤො පුත්තො රාජපුත්තො, එවං රාජපුරිසො, ආචරියපූජකො, බුද්ධසාවකො, බුද්ධරූපං, ජිනවචනං, සමුද්දඝොසො, ධඤ්ඤානං රාසි ධඤ්ඤරාසි, පුප්ඵගන්ධො, ඵලරසො, කායස්ස ලහුතා කායලහුතා. මරණස්සති, රුක්ඛමූලං, අයස්ස පත්තො අයොපත්තො, එත්ථ ‘‘මනාද්යාපාදීන+මො මයෙ චෙ’’ති ඔ. එවං සුවණ්ණකටාහං, පානීයථාලකං, සප්පිකුම්භො, දෙවානං රාජා දෙවරාජා. පුමස්ස ලිඞ්ගං පුල්ලිඞ්ගං, ‘‘පුං පුමස්සවා’’ති පුමස්ස පුං, නිග්ගහීතලොපො, ලස්ස ද්විභාවො ච. හත්ථිපදං, ඉත්ථිරූපං, භික්ඛුනිසඞ්ඝො, ජම්බුසාඛා, එත්ථ ඊකාරූකාරානං රස්සො. බහුලාධිකාරා න්ත+මාන+නිද්ධාරිය+පූරණ+භාව+තිත්තත්ථෙහි න හොති. මමා+නුකුබ්බං, මමා+නුකුරුමානො, ගුන්නං කණ්හා සම්පන්නඛීරතමා, සිස්සානං පඤ්චමො, පටස්ස සුත්තතා. ක්වචි හොතෙව ‘වත්තමානසාමීප්යං’. බ්රාහ්මණස්ස සුක්කා දන්තාති සාපෙක්ඛතාය න හොති. ඵලානං තිත්තො, ඵලාන+මාසිතො, ඵලානං සුහිතො. ‘‘බ්රාහ්මණස්ස උච්චං ගෙහං’’ති සාපෙක්ඛතාය න හොති. ‘‘රඤ්ඤො පාටලිපුත්තකස්ස ධනං’’ති ධනසම්බන්ධෙ ¶ ඡට්ඨීති පාටලිපුත්තකෙන සම්බන්ධාභාවා න හොති. ‘‘රඤ්ඤො ගො ච අස්සො ච පුරිසො චා’’ති භින්නත්ථතාය වාක්යමෙව. රඤ්ඤො ගවස්සපුරිසා රාජගවස්සපුරිසාති වුත්ති හොතෙව, එකත්ථීභාවා. සම්බන්ධීසද්දානං පන නිච්චසාපෙක්ඛත්තෙපි ගමකත්තා සමාසො, ගමකත්තම්පි හි සමාසස්ස නිබන්ධනං, යථා දෙවදත්තස්ස ගුරුකුලං, භගවතො සාවකසඞ්ඝොතිආදි.

සත්තමීතප්පුරිසො රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා, එවං රූපසඤ්චෙතනා, සංසාරදුක්ඛං. චක්ඛුම්හි සන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. ධම්මෙ රතො ධම්මරතො, ධම්මාභිරති, ධම්මරුචි, ධම්මගාරවො, ධම්මෙසු නිරුත්ති ධම්මනිරුත්ති, දානාධිමුත්ති, භවන්තරකතං. දස්සනෙ අස්සාදො දස්සනස්සාදො. අරඤ්ඤෙ වාසො අරඤ්ඤවාසො, විකාලභොජනං, කාලවස්සං, වනපුප්ඵං, වනමහිසො, ගාමසූකරො, සමුද්දමච්ඡා, ආවාටකච්ඡපො, ආවාටමණ්ඩූකො, කූපමණ්ඩූකො, තිත්ථනාවා. ඉත්ථීසු ධුත්තො ඉත්ථිධුත්තො, අක්ඛධුත්තො. ඡායායං සුක්ඛො ඡායාසුක්ඛො, අඞ්ගාරපක්කං, චාරකවනො. ක්වචි වුත්තියෙව, වනෙ චරතීති වනචරකො, කුච්ඡිම්හි සයන්තීති කුච්ඡිසයා, ථලෙ තිට්ඨතීති ථලට්ඨො, ජලට්ඨො, පබ්බතට්ඨො, මග්ගට්ඨො. පඞ්කෙ ජාතං පඞ්කජං, සරොරුහ+මිච්චාදි. ඉධ න හොති, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, ආසනෙ නිසින්නො, ආසනෙ නිසීදිතබ්බං.

විසෙසනං ස්යාද්යන්තං විසෙස්සෙන ස්යාද්යන්තෙන සමානාධිකරණෙනසහෙ+කත්ථං හොති.

සමානත්ථෙ ¶ පදෙ යත්ථ, භෙද්යභෙදකවාචකෙ;

විසෙසනසමාසො+යං, විසෙස්සත්ථපධානතො.

විසෙස්සගත+මෙව+ත්ර, ලිඞ්ග+මෙතං පරං තතො;

කම්මධාරය+මිච්චෙ+ස, සමාසො+ඤ්ඤෙහි සඤ්ඤිතො.

සුත්තෙ විසෙස්සෙනාති අවුත්තෙපි විසෙසනස්ස සම්බන්ධීසද්දත්තා සාමත්ථියතො ලබ්භමානආකඩ්ඪිතසද්දං පති ‘‘විසෙස්සෙනා’’ති වුත්තං. වුත්තඤ්ච –

සාමඤ්ඤවත්ථු යා වත්ථ+න්තරතො තු විසෙසිය;

එකප්පකාරෙ ඨපනා, විසෙසන+මිතී+රිතං.

එකප්පකාරගං වත්ථු, විසෙස්සන්ති පවුච්චති;

පදානි යානි යානෙව, සම්බන්ධ+මුපයන්ති+හ;

ගම්යතෙ කාමචාරෙන, විසෙසන+විසෙස්සතාති.

එත්ථ ච උප්පලදබ්බං රත්තුප්පලාදිතො විසෙසයතීති නීලසද්දො විසෙසනං. තෙන විසෙසියතීති උප්පලසද්දො විසෙස්සං. අපි ච භමර+ඞ්ගාරාදිසාමඤ්ඤ නීලත්ථතො විසෙසියතීති නීලං විසෙස්සං. න වත්ථාදීනං, උප්පලස්සෙවාති විසෙසනතො උප්පලං විසෙසනංති කාමචාරෙනෙති වුත්තං. අපි ච –

පරිතො අයන්ත්ය+නෙන+ත්ථා, පරියායොති වුච්චති;

ගොවාචාති පවුත්තෙ තු, වාචත්ථො තු විසෙසනං.

විසෙස්සෙ දිස්සමානා යා, ලිඞ්ග+සංඛ්යා+විභත්තියො;

තුල්යාධිකරණෙ භිය්යො, කත්තබ්බා තා විසෙසනෙති –

වුත්තත්තා මහන්තො+ච්චාදීසු සමානලිඞ්ගාදයො දට්ඨබ්බා. භිය්යොති කිං, දෙවා පමාණං ඉච්චාදි.

සො ¶ ච ඡබ්බිධො විසෙසනපුබ්බපදො, විසෙසනුත්තරපදො, විසෙසනොභයපදො, උපමානුත්තරපදො, සම්භාවනාපුබ්බපදො, අවධාරණපුබ්බපදොති.

තත්ථ විසෙසනපුබ්බපදෙ තාව-මහන්තො ච සො පුරිසො චාති වාක්යෙ ඉමිනා සුත්තෙන සමාසො. ‘‘ට න්ත+න්තූනං’’ති න්තස්ස ටාදෙසෙ දීඝො හොති, මහාපුරිසො, මහාපුරිසා ඉච්චාදි.

වාක්යෙ තුල්යාධිකරණභාව පකාසනත්ථං ච+ත-සද්දපයොගො. වුත්තියන්තු සමාසෙනෙව තප්පකාසනතො න තප්පයොගො. එව+මඤ්ඤත්රාපි වුත්තත්ථාන+මප්පයොගො. එවං මහාවීරො, මහාමුනි. මහන්තඤ්ච තං බලඤ්චාති මහාබලං, මහබ්භයං. සන්තො ච සො පුරිසො චාති සප්පුරිසො. තථා පුබ්බපුරිසො, අපරපුරිසො, පඨමපුරිසො, මජ්ඣිමපුරිසො, උත්තමපුරිසො, පරපුරිසො, සෙතහත්ථී, කණ්හසප්පො, නීලුප්පලං, රත්තුප්පලං, ලොහිතචන්දනං. ක්වචි න හොති, පුණ්ණො මන්තානීපුත්තො, චිත්තො ගහපති. පුමා ච සො කොකිලො චාති පුඞ්කොකිලො, උත්තරපදෙ පුමස්ස පුං හොති. එවං පුන්නාගො.

ඛත්තියා ච සා කඤ්ඤා චාති ඛත්තියකඤ්ඤා.

67. ඉත්ථියං භාසිතපුමි+ත්ථී පුමෙවෙ+කත්ථෙති

භාසිතපුමා ඉත්ථී පුමෙව හොතීති පුම්භාවා ඉත්ථිපච්චයානං නිවත්ති හොති. එවං රත්තලතා, දුතියභික්ඛා. බ්රාහ්මණී ච සා දාරිකා චාති බ්රාහ්මණදාරිකා, නාගමාණවිකා. ඉත්ථියන්ති කිං, කුමාරිරතනං, සමණිපදුමං. භාසිතපුමාති කිං, ගඞ්ගානදී, තණ්හානදී ¶ , පථවීධාතු. පුරත්ථිමො ච සො කායො චාති පුරත්ථිමකායො. එත්ථ ච කායෙකදෙසෙ කායසද්දො. එවං පච්ඡිමකායො, උපරිමකායො, හෙට්ඨිමකායො, සබ්බකායො, නවාවාසො, කතරනිකායො, හෙතුපච්චයො. ජීවිතප්පධානං නවකං ජීවිතනවක+මිච්චාදි.

විසෙසනුත්තරපදෙ ථෙරා+චරිය+පණ්ඩිතා විසෙසනං පරඤ්ච භවති. යථා සාරිපුත්තො ච සො ථෙරො චාති සාරිපුත්තත්ථෙරො, එවං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො, මහාකස්සපත්ථෙරො, බුද්ධඝොසාචරියො, ධම්මපාලාචරියො, ආචරියගුත්තිලො වා. මහොසධො ච සො පණ්ඩිතො චාති මහොසධපණ්ඩිතො, එවං විධුරපණ්ඩිතො.

විසෙසනොභයපදෙ යථා-සීතඤ්ච තං උණ්හඤ්චාති සීතුණ්හං, සිනිද්ධො ච සො උණ්හො චාති සිනිද්ධුණ්හො මාසො. ඛඤ්ජො ච සො ඛුජ්ජො චාති ඛඤ්ජඛුජ්ජො, එවං අන්ධබධිරො, කතාකතං, ඡිද්දාවඡිද්දං, උච්චාවචං, ඡින්නභින්නං, ගතපච්චාගතං. ක්වචි පුබ්බකාලස්සාපි පරනිපාතො, වාසිතො ච සො ලිත්තො චාති ලිත්තවාසිතො, එවං නග්ගමූසිතො, සිත්තසම්මට්ඨො, භට්ඨලුඤ්ජිතො.

උපමනුත්තරපදෙ උපමානභූතං විසෙසනං පරං භවති, යථා සීහොති වුත්තෙ උපචරිතා+නුපචරිතසීහානං සාමඤ්ඤප්පතීතියං මුනිසද්දො විසෙසෙති. එත්ථ ච –

උපමානො+පමෙය්යානං, සධම්මත්තං සියො+පමා.

සා ච වත්ථු+වණ්ණ+ආකාරානං සාම්යෙන හොති. සීහොව සීහො, මුනි ච සො සීහො චාති මුනිසීහො, මුනිවසභො, මුනිපුඞ්ගවො ¶ , බුද්ධනාගො, බුද්ධාදිච්චො. රංසී විය රංසී, සද්ධම්මො ච සො රංසී චාති සද්ධම්මරංසී, එවං විනයසාගරො. පුණ්ඩරිකමිව පුණ්ඩරිකො, සමණො ච සො පුණ්ඩරිකො චාති සමණපුණ්ඩරිකො, සමණපදුමො. චන්දො විය චන්දො, මුඛඤ්ච තං චන්දො චාති මුඛචන්දො, මුඛපදුමං ඉච්චාදි.

සම්භාවනාපුබ්බපදෙ යථා-ධම්මොති බුද්ධි ධම්මබුද්ධි, එවං ධම්මසඤ්ඤා, ධම්මසඞ්ඛාතො, ධම්මසම්මතො, පාණසඤ්ඤිතා, අසුභසඤ්ඤා, අනිච්චසඤ්ඤා, ධාතුසඤ්ඤා, අත්තසඤ්ඤා, අත්තදිට්ඨි ඉච්චාදි.

අවධාරණපුබ්බපදෙ යථා-ගුණො එව ධනං ගුණධනං, එවං සද්ධාධනං, සීලධනං, පඤ්ඤාරතනං, චක්ඛු එව ඉන්ද්රියං චක්ඛුන්ද්රියං, එවං චක්ඛායතනං, චක්ඛුධාතු, චක්ඛුද්වාරං, රූපාරම්මණ+මිච්චාදි.

විසෙසන+විසෙස්සෙහි, ක්රියාය ච සහෙ+රිතො;

තෙසං භාවං විවෙචෙතා, නිපාතො බ්යවච්ඡින්දති.

අයොග+මඤ්ඤයොගඤ්ච, අච්චන්තායොග+මෙවි+ති;

විවක්ඛාතො පයුත්තොපි, එවත්ථො ඤායතෙ යතො.

බ්යවච්ඡෙදඵලං වාක්යං, තතො චිත්තො ධනුද්ධරො;

පාත්ථො ධනුද්ධරො නීලු+ප්පල+මත්ථීති තං යථා.

එත්ථ නිපාතොති එව-ඉතිනිපාතො, අප්පයුත්තොපි එවසද්දො එවං යොජෙතබ්බො – ‘‘චිත්තො ධනුද්ධරො එවා’’ති විසෙසනෙන යුත්තො අයොගවිවච්ඡෙදකො, ධනුනා යොගෙ පතිට්ඨාපනතො ‘‘පාත්ථො එව ධනුද්ධරො’’ති විසෙස්සෙන යුත්තො අඤ්ඤයොගවිවච්ඡෙදකො, ධනුද්ධරත්තස්ස පාත්ථසංඛාතඅජ්ජුනෙ එව පතිට්ඨාපනතො. ‘‘නීලුප්පල+මත්ථෙවා’’ති ¶ ක්රියාය යුත්තො අච්චන්තායොගවිවච්ඡෙදකො, නීලුප්පලස්ස සබ්භාවෙයෙව පතිට්ඨාපනතො.

එකත්ථෙ සමාහාරෙ සංඛ්යාදි නපුංසකලිඞ්ගං භවති. තයො ලොකා සමාහටා=චිත්තෙන සම්පිණ්ඩිතා, තිණ්ණං ලොකානං සමාහාරොති වා වාක්යෙ විසෙසනසමාසෙ කතෙ ඉමිනා නපුංසකත්තං භවති. සමාහාරස්සෙ+කත්තා එකවචනමෙව, තිලොකං, භො තිලොක, තිලොකං, තිලොකෙන ඉච්චාදි. එවං තයො දණ්ඩා තිදණ්ඩං, තීණි මලානි සමාහටානි, තිණ්ණං මලානං සමාහාරොති වා තිමලං, තිලක්ඛණං, චතුසච්චං, පඤ්චසික්ඛාපදං, ඡට්ඨායතනං, සත්තාහං, අට්ඨසීලං, නවලොකුත්තරං, දසසීලං, සතයොජනං. ද්වෙ රත්තියො සමාහටා ද්විරත්තං.

නඌච්චෙතං ස්යාද්යන්තං ස්යාද්යන්තෙන සහෙ+කත්ථං හොති. ඤ්ඤකාරො ‘‘ට නඤස්සා’’ති විසෙසනත්ථො ‘පාමනපුත්තාදීසු නස්ස ටො මා හොතූ’ති. න බ්රාහ්මණො අබ්රාහ්මණො, ‘‘ට නඤස්සා’’ති නස්ස ටාදෙසො. ඤ්ඤ-කාරො එත්ථෙව විසෙසනත්ථො.

න-නිසෙධො සතො යුත්තො, දෙසාදිනියමං විනා;

අසතො වා+ඵලො තස්මා, කථ+මබ්රාහ්මණොතිචෙ.

නිසෙධත්ථානුවාදෙන, පටිසෙධවිධි ක්වචි;

පරස්ස මිච්ඡාඤාණත්තා+ඛ්යාපනායො+පපජ්ජතෙ.

දුවිධො ¶ ච+ස්ස නස්ස අත්ථො පසජ්ජපටිසෙධ+පරියුදාසවසෙන. තත්ථ යො ‘‘අසූරිකපස්සාරාජදාරා’’තිආදීසු විය උත්තරපදත්ථස්ස සබ්බදා අභාවං දීපෙති, සො පසජ්ජපටිසෙධවාචී නාම. යො පන ‘‘අබ්රාහ්මණ+මානයා’’තිආදීසු විය උත්තරපදත්ථං පරියුදාසිත්වා පටික්ඛිපිත්වා තංසදිසෙ වත්ථුම්හි කාරියං පටිපාදයති, සො පරියුදාසවාචී නාම. වුත්තඤ්ච –

පසජ්ජපටිසෙධස්ස, ලක්ඛණං වත්ථුනත්ථිතා;

වත්ථුතො+ඤ්ඤත්ර යා වුත්ති, පරියුදාසලක්ඛණං.

යත්ර අබ්රාහ්මණාදීසු, වත්ථුං පරියුදස්සති;

තක්රියායුත්තරාජාදිං, වදෙ සො පරියුදාසකො.

පසජ්ජපටිසෙධො තු, වත්ථන්තර+මනාදිය;

කිඤ්චිවත්ථුනිසෙධස්ස, පසඞ්ගො න භවෙය්ය සො.

තදඤ්ඤත්ථෙ – අබ්රාහ්මණො, බ්රාහ්මණතො අඤ්ඤො තංසදිසොති වුත්තං හොති. එවං අමනුස්සො, අස්සමණො, න බ්යාකතා අබ්යාකතා ධම්මා. තබ්බිරුද්ධත්ථෙ-න කුසලා අකුසලා, කුසලපටිපක්ඛාති අත්ථො. එවං අලොභො, අමිත්තො, අයං පරියුදාසනයො. තදභාවෙ-න කත්වා අකත්වා, අකාතුන පුඤ්ඤං, අකරොන්තො, අභාවො භවති. අයං පසජ්ජපටිසෙධනයො.

එත්ථ ¶ ච උභොසු පරියුදාසෙ බ්රාහ්මණා අඤ්ඤො බ්රාහ්මණධම්මෙ අප්පතිට්ඨිතො ඛත්තියාදි බ්රාහ්මණසදිසොව අබ්රාහ්මණොති වුත්තෙ පතීයතෙ. ඉතරස්මිං පන පක්ඛෙ කෙනචි සංසයනිමිත්තෙන ඛත්තියාදො බ්රාහ්මණොති වුත්තස්ස මිච්ඡාඤාණනිවුත්ති කරීයති ‘‘බ්රාහ්මණො+යං න භවති අබ්රාහ්මණො’’ති, බ්රාහ්මණත්තජ්ඣාසිතො න භවතීත්යත්ථො. තත්ථ සදිසත්තං විනා මිච්ඡාඤාණාසම්භවා පයොගසාමත්ථියා ච සදිසපටිපත්ති, තග්ගතා ච ලිඞ්ග+සඞ්ඛ්යා භවන්ති. අතොයෙව උච්චතෙ ‘‘නඤ්ඤිවයුත්ත+මඤ්ඤසදිසාධිකරණෙ, කථා හි අත්ථසම්පච්චයො’’ති.

නඤසද්දස්ස සරෙ අන, න අස්සො අනස්සො, න අරියො අනරියො. එවං අනිස්සරො, අනිට්ඨො, අනාසවො. න ආදාය අනාදාය, අනොලොකෙත්වා ඉච්ඡාදි. බහුලාධිකාරා අයුත්තත්ථෙහි කෙහිචි හොති. පුන න ගීයන්තීති අපුනගෙය්යා ගාථා, අනොකාසං කාරෙත්වා, අමූලාමූලං ගන්ත්වා, අචන්දමුල්ලොකිකානි මුඛානි, අසද්ධභොජී, අලවණභොජී.

13. කුපාදයො නිච්ච+මස්යාදිවිධිම්හි

කුසද්දො පාදයො ච ස්යාද්යන්තෙන සහෙ+කත්ථා හොන්ති නිච්චං ස්යාදිවිධිවිසයතො+ඤ්ඤත්ථ. එත්ථ අබ්යභිචාරිපාදිසහචරණත්ථෙන කුඉති නිපාතොව, න පථවීවාචකො කුසද්දො. ස්යාදිවිධිවිසයො නාම ‘‘ලක්ඛණිත්ථම්භූතා’’ දිනා පතිආදීනං විසයෙ කතදුතියා, තඤ්ච අන්වද්ධමාසන්ති අසංඛ්යසමාස+මිව මා හොතූති ‘‘අස්යාදිවිධිම්හී’’ති නිසෙධො. කුච්ඡිතො බ්රාහ්මණො කුබ්රාහ්මණො, නිච්චසමාසත්තා අසපදෙන විග්ගහො.

කුස්සු+ත්තරත්ථෙ ¶ වත්තමානස්ස සරාදො උත්තරපදෙ කදාදෙසො හොති. ඊසකං උණ්හං කදුණ්හං, කුච්ඡිතං අන්නං කදන්නං, කදසනං. සරෙති කිං, කුපුත්තා, කුදාරා, කුදාසා, කුදිට්ඨි.

අප්පත්ථෙ වත්තමානස්ස කුස්ස කා හොතු+ත්තරපදෙ. අප්පකං ලවණං කාලවණං. එවං කාපුප්ඵං.

කුස්ස කා වා. කුච්ඡිතො පුරිසො කාපුරිසො, කුපුරිසො වා. පකට්ඨො නායකො පනායකො, පධානං වචනං පාවචනං භුසං වද්ධං පවද්ධං සරීරං, සමං සම්මා වා ආධානං සමාධානං, විවිධා මති විමති, විවිධො විසිට්ඨො වා කප්පො විකප්පො, අධිකො දෙවො අතිදෙවො, එවං අධිදෙවො, අධිසීලං. සුන්දරො ගන්ධො සුගන්ධො, කච්ඡිතො ගන්ධො දුග්ගන්ධො, සුට්ඨු කතං සුකතං, දුට්ඨු කතං දුක්කතං අභි සිඤ්චනං අභිසෙකොති සනන්තො, අතිසයෙන කත්වා, කතං පකරිත්වා, පකතං, අතිසයෙන ථුතං අතිත්ථුතං, අතික්කම්ම ථුතං අතිත්ථුතං, ඊසං කළාරො ආකළාරො, සුට්ඨු බද්ධො ආබද්ධො.

පගතො ආචරියො පාචරියො, එවං පන්තෙවාසී.

අච්චාදයො ¶ කන්තාද්යත්ථෙ දුතියාය

අතික්කන්තො මඤ්චං අතිමඤ්චො. අතිමාලො, ‘‘ඝපස්ස+න්තස්සා+ප්පධානස්සා’’ති මාලාසද්දෙ ඝස්ස රස්සො. එව+මුපරිපි ඝපානං රස්සො.

අවකුට්ඨං කොකිලාය වනං අවකොකිලං, අවමයූරං. අවකුට්ඨන්ති පරිච්චත්තං.

පරියාදයො ගිලානාද්යත්ථෙ චතුත්ථියා

පරිගිලානො+ජ්ඣෙනාය පරියජ්ඣෙනො.

න්යාදයො කන්තාද්යත්ථෙ පඤ්චමියා

නික්ඛන්තො කොසම්බියා නික්කොසම්බි. අස්යාදිවිධිම්හීති කිං, රුක්ඛං පති විජ්ජොතතෙ.

චීපච්චයන්තො ක්රියත්ථෙහි ස්යාද්යන්තෙහි සහෙ+කත්ථො හොති. අමලීනං මලීනං කරිත්වාති විග්ගය්හ ‘‘අභූතතබ්භාවෙ කරා+ස+භූයොගෙ විකාරාචී’’ති චීපච්චයෙකතෙ ඉමිනා සමාසො. එත්ථ ච-කාරො ‘‘චී ක්රියත්ථෙහී’’ති විසෙසනත්ථො. ‘‘ප්යො වා ත්වාස්ස සමාසෙ’’ති ප්ය හොති, ප-කාරො ‘‘ප්යෙ සිස්සා’’ති විසෙසනත්ථො. මලිනීකරිය.

15. භූසනා+දරා+නාදරෙස්ව+ලං+සා+සාති

භූසනාදීස්ව+ත්ථෙස්ව+ල+මාදයො සද්දා එකත්ථා හොන්ති. අලං කරිත්වා සක්කරිත්වා අසක්කරිත්වාති විග්ගය්හ සමාසෙ ¶ කතෙ ප්යෙ ච ‘‘සා සාධිකරා ච චරිච්චා’’ති චාදෙසො පරරූපඤ්ච. අලංකරිය, සක්කච්ච, අසක්කච්ච.

අනෙකං ස්යාද්යන්තං අඤ්ඤස්ස පදස්ස අත්ථෙ එකත්ථං වා හොති.

පදන්තරස්ස යස්ස+ත්ථො, පධානං ලිඞ්ග+මස්ස ච;

සමාසො සො+ය+මඤ්ඤත්ථො, බහුබ්බීහිපරව්හයො.

සො ච නවවිධො ද්විපදො, භින්නාධිකරණො, තිපදො, න-නිපාතපුබ්බපදො, සහපුබ්බපදො, උපමානපුබ්බපදො, සඞ්ඛ්යොභයපදො, දිසන්තරාලත්ථො, බ්යතිහාරලක්ඛණො චාති.

1. තත්ථ ද්විපදො තුල්යාධිකරණො කම්මාදීසු ඡසු විභත්යත්ථෙසු භවති.

(ක) තත්ථ දුතියත්ථෙ තාව-ආගතා සමණා ඉමං සඞ්ඝාරාමන්ති ආගතසමණො සඞ්ඝාරාමො. සො ච දුවිධො තග්ගුණා+තග්ගුණවසෙන. වුත්තඤ්හි –

තෙසු යත්ථ විසෙසනභූතො අත්ථො අඤ්ඤපදත්ථග්ගහණෙන ගය්හති, සො තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, යථා ‘ලම්බකණ්ණ+මානයා’ති. යත්ථ පන න ගය්හති, සො අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, යථා ‘බහුධන+මානයා’ති.

ඉධ විසෙසනස්ස පුබ්බනිපාතො. එත්ථ ච ආගතසද්දො ච සමණසද්දො ච අත්තනො අත්ථෙ අට්ඨත්වා දුතියාවිභත්යත්ථභූතෙ සඞ්ඝාරාමසඞ්ඛාතෙ අඤ්ඤපදත්ථෙ වත්තන්ති, තතො සමාසෙනෙව කම්මත්ථස්ස අභිහිතත්තා පුන දුතියා න හොති. තථා ආගතසමණා සාවත්ථි, ආගතසමණං ජෙතවනං. පටිපන්නා අද්ධිකා යං පටිපන්නද්ධිකො පථො, අභිරූළ්හාව, ණිජායං නාවං සා අභිරූළ්හවාණිජා නාවා.

(ඛ) තතියත්ථෙ-ජිතානි ඉන්ද්රියානි යෙන සො ජිතින්ද්රියො සමණො, එවං දිට්ඨධම්මො, පත්තධම්මො, කතකිච්චො. විජිතා මාරා අනෙනාති විජිතමාරො භගවා, පටිවිද්ධසබ්බධම්මො. කරණත්ථෙ-ඡින්නො රුක්ඛො යෙන සො ඡින්නරුක්ඛො ඵරසු.

(ග) චතුත්ථියත්ථෙ-දින්නො සුඞ්කො යස්ස සො දින්නසුඞ්කො රාජා, දින්නං භොජනං අස්සාති දින්නභොජනො.

(ඝ) පඤ්චමියත්ථෙ-නිග්ගතා ජනා යස්මා සො නිග්ගතජනො ගාමො, නිග්ගතො අයො=සුඛං යස්මාති නිරයො, නික්කිලෙ- සො ¶ . අපෙතං විඤ්ඤාණං අස්මාති අපෙතවිඤ්ඤාණො මතකායො, අපගතභයභෙරවො අරහා.

(ඞ) ඡට්ඨියත්ථෙ-ඡින්නා හත්ථා යස්ස සො ඡින්නහත්ථො. එවං පරිපුණ්ණසඞ්කප්පො ඛීණාසවො, වීතො රාගො අස්සාති වීතරාගො. ද්වෙ පදානි අස්සාති ද්විපදො, ද්විහත්ථො පටො. තෙවිජ්ජොති එත්ථ තිවිජ්ජො එවාති සකත්ථෙ ණො වුද්ධි ච. චතුප්පදො, පඤ්ච චක්ඛූනි අස්සාති පඤ්චචක්ඛු භගවා, ඡළභිඤ්ඤො, ‘‘ඝපස්සා’’දිනා රස්සත්තං. නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං. දසබලො, අනන්තඤාණො. තීණි දස පරිමාණ+මෙසංති තිදසා දෙවා, ඉධ පරිමාණසද්දසන්නිමානතො දසසද්දො සඞ්ඛ්යානෙ වත්තතෙ. අයං පච්චයො එතෙසන්ති ඉදප්පච්චයා, උත්තරපදෙ ‘‘ඉමස්සි+දං වා’’ති ඉමස්ස ඉදං. කො පභවො අස්සාති කිං පභවො කායො. විගතං මලං අස්සාති විමලො, සුන්දරො ගන්ධො අස්සාති සුගන්ධං චන්දනං, එවං සුසීලො, සුමුඛො, කුච්ඡිතො ගන්ධො අස්සාති දුග්ගන්ධං කුණපං, දුම්මුඛො, දුට්ඨු මනො අස්සාති දුම්මනො, එවං දුස්සීලො. තපො එව ධනං අස්සාති තපොධනො. ඛන්තිසඞ්ඛාතං බලං අස්සාති ඛන්තිබලො. ඉන්දොති නාමං එතස්සාති ඉන්දනාමො.

ඡන්දජාතාදීසු විසෙසනවිසෙසිතබ්බානං යථිච්ඡිතත්තා උභයං පුබ්බං නිපතති, කමාතික්කමෙ පයොජනාභාවා. ජාතො ඡන්දො අස්සාති ජාතඡන්දො, එවං ඡන්දජාතො. සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො, පීතිසොමනස්සසඤ්ජාතො. මාසජාතො, ජාතමාසො. ඡින්නහත්ථො, හත්ථඡින්නො.

දීඝාජඞ්ඝා ¶ අස්සාති දීඝජඞ්ඝො, එත්ථ පුම්භාවො, ‘‘ඝපස්සා’’දිනා රස්සො ච. තථා පහූතජිව්හො. මහන්තී පඤ්ඤා අස්සාති මහාපඤ්ඤො. ‘‘ඉත්ථියං භාසිතපුමි+ත්ථී පුමෙ+වෙ+කත්ථෙ’’ති වීපච්චයාභාවෙන්තස්ස ටාදෙසො රස්සත්තඤ්ච. ඉත්ථියන්ති කිං, ඛමාධනො. භාසිතපුමාති කිං, සද්ධාධුරො. පඤ්ඤාපකතිකො, පඤ්ඤාවිසුද්ධිකො, එත්ථ ‘‘ල්ත්විත්ථියූහි කො’’ති කො. ගණ්ඩීවධන්වාති පකතන්තරෙන සිද්ධං.

නානා=ප්පකාරා දුමා නානාදුමා, නානාදුමෙහි පතිතානි නානාදුමපතිතානි, නානාදුමපතිතානි ච තානි පුප්ඵානි චෙති නානාදුමපතිතපුප්ඵානි, තෙහි වාසිතා නානාදුමපතිතපුප්ඵවාසිතා, නානාදුමපතිතපුප්ඵවාසිතාසානුයස්සසො නානාදුමපතිතපුප්ඵවාසිතසානු පබ්බතො, අයං විසෙසන+අමාදිසමාසගබ්භො තුල්යාධිකරණඅඤ්ඤපදත්ථො.

(ච) සත්තම්යත්ථෙ-සම්පන්නානි සස්සානි යස්මිං සො සම්පන්නසස්සො ජනපදො. සුලභො පිණ්ඩො ඉමස්මින්ති සුලභපිණ්ඩො දෙසො. ආකිණ්ණා මනුස්සා යස්සං සා ආකිණ්ණමනුස්සා රාජධානී. බහවො තාපසා එතස්මින්ති බහුතාපසො අස්සමො. උපචිතං මංසලොහිතං අස්මින්ති උපචිතමංසලොහිතං සරීරං. බහවො සාමිනො අස්මින්ති බහුසාමිකං නගරං, බහූ නදියො අස්මින්ති බහුනදිකො, ඊකාරන්තත්තා කපච්චයො. එවං බහුජම්බුකං වනං, බහවො කත්තාරො අස්මිං අස්ස වාති බහුකත්තුකො දෙසො, එවං බහුභත්තුකො, ‘‘ල්ත්විත්ථියූහි කො’’ති කො.

2. භින්නාධිකරණො ¶ යථා-එකරත්තිං වාසො අස්සාති එකරත්තිවාසො, සමානෙන ජනෙන සද්ධිං වාසො අස්සාති සමානවාසො පුරිසො. උභතො බ්යඤ්ජන+මස්සාති උභතොබ්යඤ්ජනකො, විභත්යලොපො ‘‘වා+ඤ්ඤතො’’ති කො ච, ඡත්තං පාණිම්හි අස්සාති ඡත්තපාණි, එවං දණ්ඩපාණි, සත්ථපාණි, වජිරපාණි, ඛග්ගහත්ථො, පත්තහත්ථො, දානෙ අජ්ඣාසයො අස්සාති දානජ්ඣාසයො දානාධිමුත්තිකො, බුද්ධභත්තිකො, සද්ධම්මගාරවො ඉච්චාදි.

3. තිපදො යථා-පරක්කමෙනා+ධිගතා සම්පදා යෙහි තෙ පරක්කමාධිගතසම්පදා මහාපුරිසා. එවං ධම්මාධිගතභොගා. ඔනීතො පත්තතො පාණි යෙන සො ඔනීතපත්තපාණි. සීහස්ස පුබ්බද්ධමිව කායො අස්සාති සීහපුබ්බද්ධකායො. මත්තා බහවො මාතඞ්ගා අස්මින්ති මත්තබහුමාතඞ්ගං වනං.

4. න-නිපාතපුබ්බපදො යථා-නත්ථි එතස්ස සමොති අස්සමො, ‘‘ට නඤස්සා’’ති නස්ස ටො. එවං අප්පටිපුග්ගලො, අපුත්තකො, අහෙතුකො, කපච්චයො, එව+මුපරිපි ඤෙය්යං. නත්ථි සංවාසො එතෙනාති අසංවාසො, න විජ්ජතෙ වුට්ඨි එත්ථාති අවුට්ඨිකො ජනපදො, අභික්ඛුකො විහාරො. එවං අනුත්තරො ‘‘අන සරෙ’’ති අන, එවං අනන්තං, අනාසවො.

5. පඨමාත්ථෙ සහපුබ්බපදො යථා-සහ හෙතුනා වත්තති සො සහෙතුකො සහෙතු වා, ‘‘සහස්ස සො+ඤ්ඤත්ථෙ’’ති සහස්ස සො, එවං සප්පීතිකා, සප්පච්චයා, සකිලෙසො, සඋපාදානො, සපරිවාරො සහපරිවාරො වා, සහ මූලෙන උද්ධටො සමූලුද්ධටො රුක්ඛො.

6. උපමානොපමෙය්යජොතකඉවයුත්තො ¶ උපමානපුබ්බපදො පඨමාය යථා-නිග්රොධො ඉව පරිමණ්ඩලො යො සො නිග්රොධපරිමණ්ඩලො. සඞ්ඛො විය පණ්ඩරො අයන්ති සඞ්ඛපණ්ඩරො, කාකො විය සූරො අයන්ති කාකසූරො. චක්ඛු ඉව භූතො අයං පරමත්ථදස්සනතොති චක්ඛුභූතො භගවා. එවං අත්ථභූතො, ධම්මභූතො, බ්රහ්මභූතො, අන්ධභූතො. මුඤ්ජපබ්බජමිව භූතා අයං මුඤ්ජපබ්බජභූතා කුදිට්ඨි. තන්තාකුලමිව ජාතා අයංති තන්තාකුලජාතා.

ඡට්ඨ්යත්ථෙ-සුවණ්ණස්ස වණ්ණො විය වණ්ණො යස්ස සො සුවණ්ණවණ්ණො භගවා, මජ්ඣපදලොපො. නාගස්ස ගති විය ගති අස්සාති නාගගති. එවං සීහගති, නාගවික්කමො, සීහවික්කමො, සීහහනු. එණිස්ස විය ජඞ්ඝා අස්සාති එණිජඞ්ඝො. බ්රහ්මුනො විය සරො අස්සාති බ්රහ්මස්සරො.

7. වාසද්දත්ථෙ සඞ්ඛ්යාඋභයපදො යථා-ද්වෙ වා තයො වා ද්වත්ති, ද්වත්තයො ච තෙ පත්තා චෙති ද්වත්තිපත්තා, ‘‘තිස්ව’’ඉති තිසද්දෙ පරෙ ද්විස්ස අත්තං. ද්වීහං වා තීහං වා ද්වීහතීහං, ඡ වා පඤ්ච වා වාචා ඡප්පඤ්චවාචා, එවං සත්තට්ඨමාසා, එකයොජනද්වියොජනානි.

8. දිසන්තරාලත්ථො යථා-පුබ්බස්සා ච දක්ඛිණස්සා ච දිසාය යදන්තරාලං සා පුබ්බදක්ඛිණා විදිසා. එත්ථ –

ඉත්ථිවාචකා සබ්බාදයො වුත්තිමත්තෙ පුමෙව හොන්ති. එවං පුබ්බුත්තරා, අපරදක්ඛිණා, පච්ඡිමුත්තරා. පුබ්බා ච සා දක්ඛිණා චෙති වා.

9. බ්යතිහාරලක්ඛණො ¶ යථා – ‘‘තත්ථ ගහෙත්වා තෙන පහරිත්වා යුද්ධෙ සරූපං’’ති සුත්තෙන සමාසෙ කතෙ කෙසෙසු ච කෙසෙසු ච ගහෙත්වා යුද්ධං පවත්තං කෙසාකෙසී, දණ්ඩෙහි ච දණ්ඩෙහි ච පහරිත්වා යුද්ධං පවත්තං දණ්ඩාදණ්ඩීති හොති. එත්ථ ච ‘‘චී වීතිහාරෙ’’ති චීපච්චයෙ ‘‘චිස්මිං’’ති ආකාරො, එවං මුට්ඨාමුට්ඨී.

සොභණො ගන්ධො සුගන්ධො, සො අස්ස අත්ථීති සුගන්ධීහි අත්ථිඅත්ථෙ ඊපච්චයෙන සිද්ධං. යස්මා ච භද්දාය කාපිලානියා අපදානෙ ‘‘පුනො පත්තං ගහෙත්වාන, සොධයිත්වා සුගන්ධිනා’’ති වුත්තං, තස්මා වුත්තියං ඉකාරන්තස්ස අභාවදීපනත්ථං ‘‘සුගන්ධි දුග්ගන්ධීති පයොගා න දිස්සතී’’ති වුත්තං. සුගන්ධිනාති එකවචනෙ රස්සො.

අනෙකංස්යාද්යන්තං චත්ථෙ එකත්ථං වා හොති. සමුච්චයො අන්වාචයො ඉතරීතරයොගො සමාහාරොති චසද්දස්ස අත්ථො චතුබ්බිධො.

තත්ථ සමුච්චයා+න්වාචයෙසු සමාසො න හොති, ක්රියාසාපෙක්ඛතාය නාමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අයුත්තත්ථත්තා, යථා-චීවරං පිණ්ඩපාතඤ්ච පච්චයං සයනාසනං අදාසි, දානඤ්ච දෙහි, සීලඤ්චරක්ඛාහි. ඉතරීතරයොගෙ සමාහාරෙ ච අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛත්තා සමාසො.

උභයත්ථපධානෙ චත්ථෙ කථ+මෙකත්ථීභාවො සම්භවෙ+ති චෙ, වුත්තඤ්හි –

සප්පධානාපි යත්ථ+ත්ථා, මිථො සාපෙක්ඛතා ඉව;

ක්රියාසම්බන්ධසාමඤ්ඤා, චත්ථෙ+කත්ථං ත+දුච්චතෙති.

යස්මා ¶ එකත්ථීභාවෙපි සතීයසතීයත්ථෙ පධානං, තස්මා ඉදං වුච්චතෙ –

න+ඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසෙන්ති, චත්ථෙ අත්ථා පදානිව;

සත්ථවුත්යී අතො තෙසං, පධානත්ථං+භියුජ්ජතෙ.

ඉතරීතරයොගො ච, සමාහාරොත්ය+යං ද්විධා;

සමාසො තු ඉමං අඤ්ඤෙ, ජානන්තෙ ද්වන්දනාමතො.

ඉතරීතරයොගස්මිං+වයවත්ථස්ස සම්භවො;

සමුදායතිරොභාවො, පරංව ලිඞ්ග+මස්ස ච.

සමුදායබ්භවො යස්මිං+වයවා ච තිරොහිතා;

සමාහාරොත්ය+යං චත්ථො, සො ච හොති නපුංසකෙ.

ඉතරීතරයොගො යථා-සාරිපුත්තො ච මොග්ගල්ලානො ච සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, භො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා ඉච්චාදි. අවයවපධානත්තා බහුවචනමෙව. සමණා ච බ්රාහ්මණා ච සමණබ්රාහ්මණා, එවං බ්රාහ්මණගහපතිකා, ඛත්තියබ්රාහ්මණා, දෙවමනුස්සා, චන්දිමසූරියා.

64. විජ්ජායොනිසම්බන්ධීන+මා තත්ර චත්ථෙති

විජ්ජාසම්බන්ධීනං යොනිසම්බන්ධීනඤ්ච චත්ථෙ ආ හොතීති උකාරස්ස ආ, හොතා ච පොතා ච හොතාපොතාරො. එවං මාතාපිතරො.

පුත්තෙ උත්තරපදෙ පිතාදීන+මා හොති චත්ථෙ. පිතා ච පුත්තො ච පිතාපුත්තා, එවං මාතාපුත්තා.

පතිම්හි ¶ පරෙ ජායාය ජයං හොති. ජායා ච පති ච ජයම්පතයො. ජානිපතීති පකතන්තරෙන සිද්ධං, ජානි ච පති ච ජානිපති. එවං ජම්පති දම්පතීති.

ක්වචි අප්පසරං පුබ්බං නිපතති, යථා-චන්දො ච සූරියො ච චන්දසූරියා, නිගමා ච ජනපදා ච නිගමජනපදා. එවං සුරාසුරගරුඩමනුජභුජගගන්ධබ්බා.

ක්වචි ඉවණ්ණු+වණ්ණන්තානං පුබ්බනිපාතො, යථා-අග්ගිධුමා, ගතිබුද්ධිභුජපඨහරකරසයා, ධාතුලිඞ්ගානි.

ක්වචි සරාදිඅකාරන්තං පුබ්බං නිපතති, යථා-අත්ථධම්මා, අත්ථසද්දා, සද්දත්ථා වා.

අඤ්ඤමඤ්ඤසාපෙක්ඛානමෙව තිරොහිතාවයවභෙදො සමුදායපධානො සමාහාරො, යථා-ඡත්තඤ්ච උපාහනා ච ඡත්තුපාහනං.

සමාහාරෙ සබ්බත්ථ නපුංසකලිඞ්ගං භවති, සමාහාරස්සෙ+කත්තා එකවචනමෙව.

නපුංසකෙ වත්තමානස්ස ස්යාදීසු රස්සො. භො ඡත්තුපාහන, ඡත්තුපාහනං, ඡත්තුපාහනෙන ඉච්චාදි.

තෙ ¶ ච සමාහාරිතරීතරයොගා බහුලංවිධානා නියතවිසයායෙව හොන්ති, තත්රා+යං විසයවිභාගො-නිරුත්තිපිටකාගතො-පාණි+තූරිය+යොග්ග+සෙනඞ්ගානං, නිච්චවෙරීනං, සඞ්ඛ්යාපරිමාණසඤ්ඤානං, ඛුද්දජන්තුකානං, පචනචණ්ඩාලානං, චරණසාධාරණානං, එකජ්ඣායනපාවචනානං, ලිඞ්ගවිසෙසානං, විවිධවිරුද්ධානං, දිසානං, නදීනඤ්ච නිච්චසමාහාරෙකත්ථං භවති.

පාණඞ්ගානං-චක්ඛු ච සොතඤ්ච චක්ඛුසොතං, මුඛඤ්ච නාසිකා ච මුඛනාසිකං, ‘‘ස්යාදීසු රස්සො’’ති නපුංසකෙ වත්තමානස්ස රස්සො. හනු ච ගීවා ච හනුගීවං, කණ්ණා ච නාසා ච කණ්ණනාසං, පාණි ච පාදො ච පාණිපාදං, ඡවි ච මංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච ඡවිමංසලොහිතං, නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපං, ජරා ච මරණඤ්ච ජරාමරණං.

තූරියඞ්ගානං-අලසො ච තාලම්බරො ච අලසතාලම්බරං, මුරජො ච ගොමුඛො ච මුරජගොමුඛං, සංඛො ච පණවො ච දෙණ්ඩිමො ච, සංඛා ච පණවා ච දෙණ්ඩිමා චාති වා සංඛපණවදෙණ්ඩිමං, පණවාදයො ද්වෙපි භෙරිවිසෙසා, මද්දවිකො ච පාණවිකො ච මද්දවිකපාණවිකං, ගීතඤ්ච වාදිතඤ්ච ගීතවාදිතං, සම්මඤ්ච තාළඤ්ච සම්මතාළං, සම්මංති කංසතාලං, තාළංති හත්ථතාළං.

යොග්ගඞ්ගානං-ඵාලො ච පාචනඤ්ච ඵාලපාචනං, යුගඤ්ච නඞ්ගලඤ්ච යුගනඞ්ගලං.

සෙනඞ්ගානං-හත්ථිනො ච අස්සා ච හත්ථිඅස්සං, රථා ච පත්තිකා ච රථපත්තිකං, අසි ච සත්ති ච තොමරඤ්ච පිණ්ඩඤ්ච අසිසත්තිතොමරපිණ්ඩං, අසි ච චම්මඤ්ච අසිචම්මං, චම්මන්ති සරවාරණ-ඵලකං ¶ . ධනු ච කලාපො ච ධනුකලාපං, කලාපො=තුණීරං. පහරණඤ්ච ආවරණඤ්ච පහරණාවරණං.

නිච්චවෙරීනං-අහි ච නකුලො ච, අහී ච නකුලා චාති වා අහිනකුලං. එවං බිළාරමූසිකං, අන්තස්ස රස්සත්තං. කාකොලුකං, සප්පමණ්ඩූකං, ගරුළසප්පං, නාගසුපණ්ණං.

සඞ්ඛ්යාපරිමාණසඤ්ඤානං-එකකඤ්ච දුකඤ්ච එකකදුකං. එවං, දුකතිකං, තිකචතුක්කං, චතුක්කපඤ්චකං. දසකඤ්ච එකාදසකඤ්ච දසෙකාදසකං, ‘‘තිතාලීස’’ ඉති චක-භාගලොපනිද්දෙසෙන කකාරස්ස ලොපො.

ඛුද්දජන්තුකානං-කීටා ච පටඞ්ගා ච කීටපටඞ්ගං, කීටා=කපාලපිට්ඨිකපාණා. එවං කුන්ථකිපිල්ලිකං, ඩංසා ච මකසා ච ඩංසමකසං, මක්ඛිකා ච කිපිල්ලිකා ච මක්ඛිකකිපිල්ලිකං, කීටා ච සරිංසපා ච කීටසරිංසපං. තත්ථ කුන්ථා=සුඛුමකිපිල්ලිකා.

ඛුද්දජන්තු අනට්ඨී වා, අථ ඛො ඛුද්දකොපි වා;

සතං වා පසතො යෙසං, කෙචි ආනතුලා ඉති.

පචනචණ්ඩාලානං-ඔරබ්භිකා ච සූකරිකා ච ඔරබ්භිකසූකරිකං, එවං සාකුන්තිකමාගවිකං. සපාකො ච චණ්ඩාලො ච සපාකචණ්ඩාලං, පුක්කුසඡවඩාහකං, වෙනරථකාරං, තත්ථ වෙනා=තච්ඡකා, රථකාරා=චම්මකාරා.

චරණසාධාරණානං-අතිසො ච භාරද්වාජො ච අතිසභාරද්වාජං, කට්ඨො ච කපාලො ච කට්ඨකපාලං, සීලඤ්ච පඤ්ඤාණඤ්ච සීලපඤ්ඤාණං, සමථො ච විපස්සනා ච සමථවිපස්සනං, විජ්ජා ච චරණඤ්ච විජ්ජාචරණං, එවං නාමරූපං, හිරොත්තප්පං, සතිසම්ප-ජඤ්ඤං ¶ , ලොභමොහං, දොසමොහං, අහිරිකානොත්තප්පං, ථිනමිද්ධං, උද්ධච්චකුක්කුච්ච+මිච්චාදි.

එකජ්ඣායනපාවචනානං-දීඝො ච මජ්ඣිමො ච දීඝමජ්ඣිමං, එවං එකුත්තර සංයුත්තකං, ඛන්ධකවිභඞ්ගං.

ලිඞ්ගවිසෙසානං-ඉත්ථී ච පුමා ච ඉත්ථිපුමං, දාසී ච දාසො ච දාසිදාසං, චීවරඤ්ච පිණ්ඩපාතො ච සෙනාසනඤ්ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරො ච චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං, තිණඤ්ච කට්ඨො ච සාඛා ච පලාසඤ්ච තිණකට්ඨසාඛාපලාසං. ‘‘ලාභී හොති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානං’’තිපි දිස්සති.

විවිධවිරුද්ධානං-කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච කුසලාකුසලං, එවං සාවජ්ජානවජ්ජං, හීනපණීතං, කණ්හසුක්කං, ඡෙකපාපකං, සුඛදුක්ඛං, අධමුත්තමං, පටිඝානුනයං, ඡායාතපං, ආලොකන්ධකාරං. රත්තිඤ්ච දිවා ච රත්තින්දිවං, ‘‘රත්තින්දිවදාරගවචතුරස්සා’’ති අපච්චයෙ කතෙ නුමආගමො. අහො ච රත්ති ච අහොරත්තං, ‘‘දීඝා+හොවස්සෙකදෙසෙහි ච රත්යා’’ති අපච්චයෙ කතෙ ‘‘මනාද්යාපාදීන+මො මයෙ චෙ’’ති ඔකාරො.

දිසානං-පුබ්බා ච අපරා ච පුබ්බාපරං, එවං පුරත්ථිමපච්ඡිමං, දක්ඛිණුත්තරං, පුබ්බදක්ඛිණං, පුබ්බුත්තරං, අපරදක්ඛිණං, අපරුත්තරං.

නදීනං-ගඞ්ගා ච යමුනා ච ගඞ්ගායමුනං, එවං මහීසරභූ.

තිණ+රුක්ඛ+පසු+සකුණ+ධන+ඛඤ්ඤ+බ්යඤ්ජන+ජනපදානං වා. තිණවිසෙසානං-උසීරානි ච බීරණානි ච උසීරබීරණං උසීරබීරණානි වා. එවං මුඤ්ජපබ්බජං මුඤ්ජපබ්බජානි වා, කාසකුසං කාසකුසා වා.

රුක්ඛවිසෙසානං-අස්සත්ථා ¶ ච කපිට්ඨා ච අස්සත්ථකපිට්ඨං අස්සත්ථකපිට්ඨා වා, එවං අම්බපනසං අම්බපනසා, ඛදිරපලාසං ඛදිරපලාසා, ධවාස්සකණ්ණං ධවාස්සකණ්ණා, පිලක්ඛනිග්රොධං පිලක්ඛනිග්රොධා, සාකසාලං සාකසාලා.

පසුවිසෙසානං-ගජා ච ගවජා ච ගජගවජං ගජගවජා වා, අජා ච එළකා ච අජෙළකං අජෙළකා, හත්ථී ච ගාවො ච අස්සා ච වළවා ච හත්ථීගවස්සවළවං හත්ථීගවස්සවළවා, රස්සත්තං. එවං ගොමහිසං ගොමහිසා, එණෙය්යවරාහං එණෙය්යවරාහා, සීහබ්යග්ඝතරච්ඡං සීහබ්යග්ඝතරච්ඡා, කුක්කුටසූකරං කුක්කුටසූකරා, එණෙය්යගොමහිසං එණෙය්යගොමහිසා.

සකුණවිසෙසානං-හංසා ච බකා ච හංසබකං හංසබකා. එවං කාරණ්ඩවචක්කවාකං කාරණ්ඩවචක්කවාකා, මයූරකොඤ්චං මයූරකොඤ්චා, සුකසාලිකං සුකසාලිකා, බකබලාකං බකබලාකා.

ධනානං-හිරඤ්ඤඤ්ච සුවණ්ණඤ්ච හිරඤ්ඤසුවණ්ණං හිරඤ්ඤසුවණ්ණානි. එවං ජාතරූපරජතං ජාතරූපරජතානි, මණිසඞ්ඛමුත්තවෙළුරියං මණිසඞ්ඛමුත්තවෙළුරියා.

ධඤ්ඤානං-සාලී ච යවා ච සාලියවං සාලියවා වා. එවං තිලමුග්ගමාසං තිලමුග්ගමාසානි, නිප්පාවකුලත්ථං නිප්පාවකුලත්ථා.

බ්යඤ්ජනානං-සාකො ච සුවා ච සාකසුවං සාකසුවා. එවං ගබ්යමාහිසං ගබ්යමාහිසා, එණෙය්යවරාහං එණෙය, වරාහා. මිගමයූරං මිගමයූරා.

ජනපදානං-කාසි ¶ ච කොසලා ච කාසිකොසලං කාසිකොසලා, වජ්ජී ච මල්ලා ච වජ්ජිමල්ලං වජ්ජිමල්ලා, අඞ්ගා ච මගධා ච අඞ්ගමගධං අඞ්ගමගධා, එවං චෙතිවංසං චෙතිවංසා, මච්ඡසූරසෙනං මච්ඡසූරසෙනා, කුරුපඤ්චාලං කුරුපඤ්චාලා. නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපනාමරූපන්ති චතුරෙකපඤ්චවොකාරවසෙන වත්තබ්බෙ බහුලාධිකාරා සරූපෙකසෙසං කත්වා නාමරූපන්ති වුත්තං.

එතස්මිං එකත්ථීභාවකණ්ඩෙ යං වුත්තං පුබ්බං, තදෙව පුබ්බං නිපතති, කමාතික්කමෙ පයොජනස්සා+භාවා. ක්වචි විපල්ලාසොපි හොති, බහුලාධිකාරතො, දන්තානං රාජා රාජදන්තො. චත්ථෙ සමාහාරෙ ‘‘සභාපරිසායා’’ති ඤාපකා ක්වචි නපුංසකලිඞ්ගං න භවති, ආධිපච්චඤ්ච පරිවාරො ච ආධිපච්චපරිවාරො. එවං ඡන්දපාරිසුද්ධි, පටිසන්ධිපවත්තියං.

පාපාදීහි පරා යා භූමි, තස්සා සමාසන්තො අ හොති. පාපා භූමි යස්මින්ති පාපභූමං, ජාතියා උපලක්ඛිතා භූමි ජාතිභූමං.

සංඛ්යාහි පරාය භූමියා අ හොති. ද්වෙ භූමියො අස්ස ද්විභූමං. එවං තිභූමං.

සංඛ්යාහි පරාසං නදීගොධාවරීනං සමාසන්තො අ හොති. පඤ්චන්නං නදීනං සමාහාරො පඤ්චනදං. එවං සත්තගොධාවරං.

44. අසංඛ්යෙහි චා+ඞ්ගුල්යා+නාඤ්ඤාසංඛ්යත්ථෙසුති

අසංඛ්යෙහි ¶ සංඛ්යාහි ච පරාය අඞ්ගුලියා සමාසන්තො අ හොති. නිග්ගත+මඞ්ගුලීහි නිරඞ්ගුලං, ද්වෙ අඞ්ගුලියො සමාහටා ද්වඞ්ගුලං. අනඤ්ඤාසංඛ්යත්ථෙසූති කිං, පඤ්ච අඞ්ගුලියො අස්මිං හත්ථෙති පඤ්චඞ්ගුලි, අඞ්ගුලියා සමීපං උපඞ්ගුලි.

45. දීඝාහොවස්සෙකදෙසෙහි ච රත්ත්යාති

දීඝාදීහි පරාය රත්තියා අ හොති. දීඝා ච සා රත්ති චාති දීඝරත්තං. අහො ච රත්ති ච අහොරත්තං, ආපාදිත්තා ඔ. වස්සාසු රත්ති වස්සාරත්තං. පුබ්බා ච සා රත්ති චාති පුබ්බරත්තං. එවං අපරරත්තං, අඩ්ඪරත්තං, අතික්කන්තො රත්තිං අතිරත්තො. ද්වෙ රත්තියො සමාහටා ද්විරත්තං. අනඤ්ඤාසංඛ්යත්ථෙසු ත්වෙව, දීඝා රත්ති අස්මින්ති දීඝරත්ති, හෙමන්තො. රත්තියා සමීපං උපරත්ති. බහුලංවිධානා ක්වචි හොතෙව, රත්තිපරිමාණානුරූපං යථාරත්තං.

ගොසද්දා අලොපවිසයෙ සමාසන්තො අ හොති න චෙ චත්ථාදීසු සමාසො. රඤ්ඤො ගො රාජගවො. පරමො ච සො ගො චාති පරමගවො. පඤ්චන්නං ගුන්නං සමාහාරො පඤ්චගවං, ‘‘ගොස්සා+වඞ’’ති අවඞ. තං ධන+මස්සාති පඤ්චගවධනො. දසගවං.

එතෙ සද්දා අ-අන්තා නිපච්චන්තෙ. රත්ති ච දිවා ච රත්තින්දිවං, ඉමිනාව නුමාග මා. දාරා ච ගවො ච දාරගවං. චතස්සො අස්සියො අස්ස චතුරස්සො.

අනුගවංති ¶ නිපච්චතෙ ආයාමෙගම්යමානෙ. ගවස්ස ආයාමො අනුගවං සකටං, අසඞ්ඛ්යසමාසො.

අක්ඛිස්මා සමාසන්තො අ හොති අඤ්ඤත්ථෙ. විසාලානි අක්ඛීනි යස්ස සො විසාලක්ඛො.

අඞ්ගුලන්තා අඤ්ඤත්ථෙ දාරුම්හි සමාසන්තො අ හොති. ද්වෙ අඞ්ගුලියො අවයවා අස්සෙති ද්වඞ්ගුලං දාරු, එවං පඤ්චඞ්ගුලං. අඞ්ගුලිසදිසාවයවං ධඤ්ඤාදීනං වික්ඛෙපකං දාරූති වුච්චතෙ.

උත්තරපදෙ ඉමස්ස ඉදං, ඉමාය අත්ථො ඉදමට්ඨො, ථස්ස ඨො, ඉදමට්ඨො අස්ස අත්ථීති ඉදමට්ඨී, ඉදමට්ඨිනො භාවො ඉදමට්ඨිතා. ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, නිග්ගහීතලොපො පස්ස ච ද්විභාවො.

න්තන්තූනං උත්තරපදෙ ට හොති. භවන්තො පතිට්ඨා අම්හන්ති භවංපතිට්ඨා මයං, නිග්ගහීතාගමො, වග්ගන්තො, යොස්ස ටා ච. භගවා මූලං එතෙසංති භගවංමූලකා නො ධම්මා.

ඉති ¶ න්තන්තූනං අ හොති. ගුණවන්තො පතිට්ඨා මමාති ගුණවන්තපතිට්ඨො+ස්මි.

සංඛ්යාසු පරස්ස ඔ, පරො සතස්මා අධිකා පරොසතං.

පුථස්ස ජනෙ උ හොති. පුථගෙවා+යං ජනොති පුථුජ්ජනො, ජස්ස ද්විත්තං.

අහෙ ආයතනෙ ච උත්තරපදෙ ඡස්ස සො හොති වා. සාහං ඡාහං, සළායතනං ඡළායතනං. (සම්බරං)

ල්තුපච්චයන්තානං පිතාදීනඤ්ච යථාක්කම+මාරවරඞ වා හොන්තු+ත්තරපදෙ. සත්ථුනො දස්සනං සත්ථාරදස්සනං, කත්තාරනිද්දෙසො. මාතරපිතරො. වාත්වෙව, සත්ථුදස්සනං, මාතුජායො.

පච්චයෙ පුමභාවෙ අතිසයෙන බ්යත්තා බ්යත්තතරා, බ්යත්තතමා. ‘‘තස්සං තත්ර, තාය තතො, තස්සං වෙලායං තදා’’[‘‘… එත්ථන්තරෙ රූපානි ආචරියසංඝරක්ඛිත මහාසාමිත්ථෙරමතෙන ඉමිනාව ‘‘ක්වචි පච්චයෙති සුත්තෙන සිද්ධානි, තෙනෙව තානි ඉමස්මිං සුත්තෙ උදාහටානි. ආචරියමොග්ගල්ලානමහාථෙරමතෙන පනෙ+තානි ‘‘සබ්බාදයො වුත්තිමත්තෙති සුත්තෙන සිද්ධානි. තොආදීනං විභත්යත්ථෙ විහිතපච්චයත්තා, තදන්ථානඤ්ච ණාදිවුත්තිත්තා ද්වින්නම්පි ථෙරානං මතා අවිරුද්ධා.]

සඤ්ඤාය+මුදකස්සු+ත්තරපදෙ ¶ උදාදෙසො හොති. උදධි, උදපානං.

කුම්භාදීසු+ත්තරපදෙසු උදකස්ස උදාදෙසො වා හොති. උදකුම්භො, උදකකුම්භො. උදපත්තො උදකපත්තො. උදබින්දු උදකබින්දු. ආකතිගණො+යං.

සොතාදීසු+ත්තරපදෙසු උදකස්ස උස්ස ලොපො හොති. දකසොතං, දකරක්ඛසො.

ඉත්ථියං වත්තමානතො අකාරන්තතො නාමස්මා ආපච්චයො හොති. ධම්මදින්නා.

නදාදීහි ඉත්ථියං වීපච්චයො හොති. නදී මහී කුමාරී තරුණී වාරුණී ගොතමී.

ගාවී ගො. ආකතිගණො+යං. ව-කාරො ‘‘න්තන්තූනං වීම්හි තො වා’’ති විසෙසනත්ථො.

යක්ඛාදිතො ¶ ඉත්ථියං ඉනී හොති වී ච. යක්ඛිනී යක්ඛී, නාගිනී නාගී, සීහිනී සීහී.

ආරාමිකාදිතො ඉනී හොති+ත්ථියං. ආරාමිකිනී, අනන්තරායිකිනී.

සඤ්ඤායං මානුසො මානුසිනී, අඤ්ඤත්ර මානුසී.

ඉත්ථිය+මිවණ්ණුවණ්ණන්තෙහි නී හොති බහුලං. සදාපයතපාණිනී, දණ්ඩිනී, භික්ඛුනී, ඛත්තබන්ධුනී, පරචිත්තවිදුනී. මාතුආදිතො කස්මා න හොති, ඉත්ථිපච්චයං විනාපි ඉත්ථත්තාභිධානතො.

ත්තිම්හා+ඤ්ඤත්ථෙයෙව ඉත්ථියං නී හොති බහුලං. සා+හං අහිංසාරතිනී, තස්සා මුට්ඨස්සතිනියා, සා ගාවී වච්ඡගිද්ධිනී. අඤ්ඤත්ථෙති කිං, ධම්මරති.

ඝරණිපභුතයො නීපච්චයන්තා සාධවො හොන්ති. ඝර+මස්සා අත්ථීති ඊම්හි ‘‘යුවණ්ණෙහි නී’’ති නී, ඝරණී. ඉමිනා නස්ස ණො, ඊස්ස අත්තඤ්ච.

ආචරියා ¶ වා යලොපො ච ඉති ගණසුත්තෙන නියාමිතත්තා ඉමිනාව නීම්හි යලොපො ච, ආචරිනී ආචරියා.

මාතුලාදිතො භරියාය+මානී හොති. මාතුලානී, වරුණානී, ගහපතානී, ආචරියානී.

අභරියායං ඛත්තියා වා ඉති ගණසුත්තෙන නියමිතත්තා ඉමිනා වා ආනී, ඛත්තියානී. නදාදිපාඨා භරියායන්තු ඊ, ඛත්තියී.

34. උපමා+සංහිත+සහිත+සඤ්ඤත+සහ+සඵ+වාම+ලක්ඛණාදිතූ+රුතූති

ඌරුසද්දතො ඉත්ථිය+මූ හොති. කරභො විය ඌරු යස්සා සා කරභොරූ, සංහිතො ඌරු අස්සාති සංහිතොරූ, එවං සහිතොරූ, සඤ්ඤතොරූ, සහොරූ, සඵොරූ, වාමොරූ, ලක්ඛණොරූ. ඌති යොගවිභාගා බ්රහ්මබන්ධූ.

යුවසද්දතොති හොති+ත්ථියං. යුවති.

වීම්හි න්තන්තූනං තො වා හොති. ගච්ඡතී ගච්ඡන්තී, සීලවත සීලවන්තී.

වීම්හි ¶ භවතො භොතාදෙසො වා හොති. භොතී භවන්තී.

වීම්හි පුථුස්ස පථවපුථවා හොන්ති. පථවී පුථවී, ඨෙ පථවී.

ඉති පයොගසිද්ධියං සමාසකණ්ඩො චතුත්ථො.