අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > පයොගසිද්ධිපාඨ

ඡට්ඨීයන්තා නාමස්මා වා ණපච්චයො හොති අපච්චෙ+භිධෙය්යෙ. අපච්චසද්දසම්බන්ධිත්තෙන අපච්චවන්තතො කතසරපච්චයො සමත්ථ්යතො ඡට්ඨ්යන්තතො හොතීති ‘‘ඡට්ඨීයන්තා නාමස්මා’’ති සුත්තෙ අවුත්තම්පි වුත්තං. ණාදීනං තද්ධිතන්ති පුබ්බාචරියසඤ්ඤා. ණකාරො වුද්ධ්යත්ථො. එව+මඤ්ඤත්රාපි. ණාදිවුත්තිත්තා ‘‘එකත්ථතායං’’ති විභත්තිලොපො.

124. සරාන+මාදිස්සා+යුවණ්ණස්සා+එඔ ණානුබන්ධෙ

සරාන+මාදිභූතා යෙ අකාරි+වණ්ණු+වණ්ණා, තෙසං ආ+එ+ඔ වා හොන්ති යථාක්කමං ණානුබන්ධෙති අකාරස්ස ආකාරො. ආ+එ+ඔනං වුද්ධීතිපි පුබ්බාචරියසඤ්ඤා. වසිට්ඨස්සා+පච්චං වාසිට්ඨො. වීම්හි වාසිට්ඨී. වෙති වසිට්ඨස්සා+පච්චංති වාක්යස්ස ච වසිට්ඨාපච්චංති සමාසස්ස ච විකප්පත්ථං. සො ච වාසද්දො යාව ‘‘සකත්ථෙ’’ති අධිකරීයති.

නපුංසකෙන ලිඞ්ගෙන, සද්දො+දාහු පුමෙන වා;

නිද්දිස්සතීති ඤාතබ්බ+මවිසෙසෙ පනි+ච්ඡිතෙති –

වුත්තත්ථා අපච්චසද්දස්ස නපුංසකත්ථෙපි පුත්තපුත්තීනං ද්වින්නම්පි වාචකො හොති.

ණාදයො+භිධෙය්යලිඞ්ගා ¶ , අපච්චෙ ත්ව+නපුංසකා;

නපුංසකෙ සකත්ථෙ ණ්යො, භිය්යො භාවසමූහජා;

තා තු+ත්ථිය+මසංඛ්යානෙ, ත්වාදිචීපච්චයන්තකා.

භාරද්වාජස්ස අපච්චං=පුත්තො භාරද්වාජො, එවං වෙස්සාමිත්තො, ගොතමො. එත්ථ ච අ+යුවණ්ණන්තාභාවා ආ+එ+ඔනං න වුද්ධි. වාසුදෙවස්ස අපච්චං වාසුදෙවො, බලදෙවො. චිත්තකොතිආදීසු පන සංයොගන්තත්තා ‘‘සංයොගෙ ක්වචී’’ති ක්වචි න වුද්ධි. උපගුනො අපච්චං ඔපගවො ඔපගවී. එත්ථ ‘‘උවණ්ණස්සා+වඞ සරෙ’’ති උකාරස්ස අවඞ.

වච්ඡස්සා+පච්චන්ති විග්ගය්හ පුබ්බසුත්තෙන ණපච්චයෙ කතෙ පුන වච්ඡස්සා+පච්චංති විග්ගහො.

වච්ඡාදීහි අපච්චපච්චයන්තෙහි ගොත්තාදීහි ච සද්දෙහි ණාන+ණායනපච්චයා වා හොන්ති අපච්චෙ. වච්ඡානො, වච්ඡායනො, ‘‘සංයොගෙ ක්වචී’’ති න වුද්ධි. කතිස්සා+පච්චං කච්චො, ‘‘ණ්ය දිච්චාදීහී’’ති ණ්යො, ‘‘ලොපො+වණ්ණි+වණ්ණානං’’ති අකාරලොපෙ චවග්ගපුබ්බරූපානි. කච්චස්සා+පච්චං කච්චානො, කච්චායනො, යාගමෙ කාතියානො. මුග්ගස්සා+පච්චං=නත්තාදීති වාක්යෙ වුද්ධි+ඉකාරලොප+පුබ්බරූපානි. මොග්ගල්ලස්සා+පච්චංති පුනණාන+ණායනා හොන්ති, මොග්ගල්ලානො මොග්ගල්ලායනො. ඉමෙ චත්තාරො අපච්චපච්චයන්තා. ගොත්තාදිතො යථාසකටස්සා+පච්චං නත්තාදීහි සකටානො සකටායනො. කණ්හස්සා+පච්චං නත්තාදි කණ්හානො කණ්හායනො. එවං අග්ගිවෙස්සානො අග්ගිවෙස්සායනො ¶ , මුඤ්ජානො මුඤ්ජායනො, කුඤ්ජානො කුඤ්ජායනො. සබ්බත්ථ සංයොගත්තා න වුද්ධි. ආකතිගණො+යං.

කත්තිකාදීහි විධවාදීහි ච ණෙය්යණෙරප්පච්චයා හොන්ති වා යථාක්කමං. කත්තිකාය අපච්චං කත්තිකෙය්යො, ගරුළො විනතාය=සුපණ්ණමාතුයා අපච්චං වෙනතෙය්යො. රොහිණියා අපච්චං රොහිණෙය්යො, ගඞ්ගාය අපච්චං ගඞ්ගෙය්යො. එවං භාගිනෙය්යො, නාදෙය්යො, අන්තෙය්යො, ආහෙය්යො, කාපෙය්යො, සුචියා අපච්චං සොචෙය්යො, බාලෙය්යො. ණෙරෙ-විධවාය අපච්චං වෙධවෙරො. බන්ධකියා=අභිසාරිකාය අපච්චං බන්ධ-කෙරො. සමණස්ස උපජ්ඣායස්සා+පච්චං සාමණෙරො, නාළිකෙරො ඉච්චාදි.

දිතිප්පභුතීහි ණ්යො හොති අපච්චෙ.

සංයොගවිසයෙ ක්වචි ආ+එ+ඔවුද්ධියො හොන්ති ණානුබන්ධෙ.

අවණ්ණි+වණ්ණානං ලොපො හොති යකාරාදො පච්චයෙ. දිතියා=අසුරමාතුයා අපච්චං දෙච්චො ආදිච්චො. කුණ්ඩනියා අපච්චං කොණ්ඩඤ්ඤො, නස්ස ඤ්ඤෙ පුබ්බරූපං. අදිතීති දෙවමාතා.

භාතුනො ¶ අපච්චං භාතබ්යො, ‘‘යම්හි ගොස්ස චා’’ති යම්හි උස්ස අවඞ අකාරලොපපුබ්බරූපානි.

අකාරන්තතො ණි වා හොත+පච්චෙ බහුලං. ආ=ති නාමවිසෙසනත්තා අ-කාරන්තතොති වුත්තං. දක්ඛස්සා+පච්චං දක්ඛි, දත්ති, දොණි, වාසවි, වාරුණි. ජිනදත්තස්සා+පච්චං ජෙනදත්ති, සුද්ධොදනි, ආනුරුද්ධි ඉච්චාදි.

රාජතො ඤ්ඤො වා හොත+පච්චෙ ඛත්ථියජාතියං ගම්යමානායං. රඤ්ඤො අපච්චං රාජඤ්ඤො. ජාතීයන්ති කිං, රාජාපච්චං.

තිජාතියං අපච්චෙ ය+ඉයා හොන්ති. ඛත්තස්සා+පච්චං ඛත්යො ඛත්තියො. ජාතියං ත්වෙව, ඛත්ති.

මනුතො ජාතිසමුදායෙ ස්ස+සණ හොන්තු+පච්චෙ. මනුනො අපච්චං මනුස්සො මානුසො, මනුස්සී මානුසී. ජාතියං ත්වෙව, මානවො, නස්ස ණො, මාණවො.

9. ජනපදනාමස්මා ඛත්තියා රඤ්ඤෙ ච ණො

ජනපදස්ස යං නාමං, තං නාමස්මා ඛත්තියා අපච්චෙ රඤ්ඤෙ ච ණො හොති. පඤ්චාලානං අපච්චං රාජා වා පඤ්චාලො, කොසලො ¶ , මාගධො, ඔක්කාකො. ජනපදනාමස්මාති කිං, දාසරථි. ඛත්තියාති කිං, පඤ්චාලස්ස බ්රාහ්මණස්සා+පච්චං පඤ්චාලි.

කුරුසිවීහි අපච්චෙ රඤ්ඤෙ ච ණ්යො හොති. කුරූනං අපච්චං රාජා වා කොරබ්යො. ‘‘යම්හි ගොස්ස චා’’තිමිනා අවඞ, බකාරපුබ්බරූපානි. සෙබ්බො, ඉලොපො. (අපච්චතද්ධිතං).

රාගවාචීතතියන්තතො රත්ත+මිච්චෙ+තස්මිං අත්තෙ ණො හොති. කුසුම්භාදීහි වණ්ණන්තරපත්තං රත්තං නාම. කසාවෙන රත්තං කාසාවං. එවං කුසුම්භෙන රත්තං කොසුම්භං, හාලිද්දං, පත්තඞ්ගං, මඤ්ජෙට්ඨං, කුඞ්කුමං. ඉධ න හොති නීලං පීතන්ති, ගුණවචනත්තා ණෙන විනාපි දබ්බස්සා+භිධානතො.

12. නක්ඛත්තෙනි+න්දුයුත්තෙන කාලෙ

තතියන්තතො නක්ඛත්තා තෙන ලක්ඛිතෙ කාලෙ ණො හොති, තං චෙ නක්ඛත්ත+මින්දුයුත්තං හොති. ඵුස්සෙන ඉන්දුයුත්තෙන ලක්ඛිතා පුණ්ණමාසී ඵුස්සී රත්ති, ඵුස්සො අහො, මඝාය ඉන්දුයුත්තාය ලක්ඛිතා පුණ්ණමාසී මාඝී, මාඝො.

සෙති පඨමන්තා අස්සෙති ඡට්ඨියත්ථෙ ණො හොති, යං පඨමන්තං, සා චෙ දෙවතා පුණ්ණමාසී වා. සුගතො දෙවතා අස්ස සොගතො, මාහින්දො, යාමො, වාරුණො. බුද්ධො අස්ස දෙවතාති ¶ බුද්ධො. ඵුස්සී පුණ්ණමාසී අස්ස සම්බන්ධිනීති ඵුස්සො මාසො. එවං මාඝො, ඵග්ගුනො, චිත්තො, වෙසාඛො, ජෙට්ඨමූලො, ආසාළ්හො, සාවණො, පොට්ඨපාදො, අස්සයුජො, කත්තිකො, මාගසිරො. පුණ්ණමාසී ච භතකමාසසම්බන්ධිනී න හොති, පුණ්ණො මා අස්සන්ති නිබ්බචනා, අතො එව නිපාතනා ණො, සාගමො ච.

දුතියන්තතො ත+මධීතෙ තං ජානාතීති එතෙස්ව+ත්ථෙසු ණො හොති කො ණිකො ච. එත්ථ චසද්දො කො චණිකො ච හොතීති සමුච්චිනො, නො ණපච්චයං. බ්යාකරණ+මධීතෙ ජානාතීති වා වෙය්යාකරණො, වි+ආ+කරණන්ති විච්ඡිජ්ජ කතයාදෙසස්සි+කාරස්ස ‘‘තදාදෙසා තදීව භවන්තී’’ති ඤායා ‘‘සරාන’’මිච්චාදිනා එකාරෙ යාගමද්විත්තානි. එවං මොහුත්තො, නෙමිත්තො, අඞ්ගවිජ්ජො, වත්ථුවිජ්ජො, ඡන්දසො, ‘‘මනා, දීනං සක’’ ඉති සකාගමො. කමකො, පදකො, වෙනයිකො, සුත්තන්තිකො, ආභිධම්මිකො. ද්විතග්ගහණං අජ්ඣෙනජානනෙ ච විසුං විසුං පච්චයවිධානත්ථං, අජ්ඣෙනවිසයදස්සනත්ථං, පසිද්ධුපසංහරණත්ථඤ්ච.

ඡට්ඨියන්තා විසයෙ දෙසසරූපෙ ණො හොති. වසාතීනං විසයො දෙසො වාසාතො. දෙසෙති කිං, චක්ඛුස්ස විසයො රූපං, දෙවදත්තස්ස විසයො+නුවාකො.

ති තන්නාමෙ ¶ නිවාසෙ දෙසෙ ණො හොති. සිවීනං නිවාසො දෙසො සෙබ්බො. එත්ථ ‘‘යවා සරෙ’’ති යකාරෙ බකාරපුබ්බරූපානි. වාසාතො.

තතියන්තා නිබ්බත්තත්ථෙ ණො හොති. කුසම්බෙන නිබ්බත්තා කොසම්බී නගරං, එවං කාකන්දී, මාකන්දී, සහස්සෙන නිබ්බත්තා සාහස්සී පරිඛා, හෙතුම්හි කත්තරි කරණෙ ච යථායොගං තතියා.

තන්ති පඨමන්තා ඉධාති සත්තම්යත්ථෙ දෙසෙ තන්නාමෙ ණො හොති, යං තං පඨමන්ත+මත්ථි චෙ. උදුම්බරා අස්මිං දෙසෙ සන්තීති ඔදුම්බරො, බාදරො, පබ්බජො.

සත්තම්යන්තා භවත්ථෙ ණො. උදකෙ භවො ඔදකො, ඔරසො, ජානපදො, මාගධො, කාපිලවත්ථවො, කොසම්බො, මනසි භවං මානසං සුඛං, සකාගමො. සාරසො සකුණො, සාරසී සකුණී, සාරසං පුප්ඵං. මිත්තෙ භවා මෙත්තා මෙත්තී වා. පුරෙ භවා පොරී වාචා. පාවුසෙ භවො පාවුසො මෙඝො. පාවුසා ¶ රත්ති, පාවුසං අබ්භං. සාරදො, සාරදා, සාරදං පුප්ඵං. මාධුරො ජනො, මාධුරා ගණිකා, මාධුරං වත්ථං.

භවත්ථෙ තනො. අජ්ජ භවො අජ්ජතනො, ස්වාතනො, හිය්යතනො. ‘‘එඔන+ම වණ්ණෙ’’ති එඔනං අ හොති.

භවත්ථෙ ණො තනො ච. එත්ථ ණකාරො අවයවො, නෙවා+නුබන්ධො. පුරාණො, පුරාතනො.

භවත්ථෙ අච්චො හොති. අමා=සහ භවො අමච්චො.

භවත්ථෙ ඉමො, මජ්ඣෙ භවො මජ්ඣිමො. එවං අන්තිමො, හෙට්ඨිමො, උපරිමො, ඔරිමො, පාරිමො, පච්ඡිමො, අබ්භන්තරිධො, පච්චන්තිමො.

භවත්ථෙ කණආදයො හොන්ති. කණ-කුසිනාරායං භවො කොසිනාරකො, මාගධකො, ආරඤ්ඤකො විහාරො, රාජගහකො, කොසම්බකො, ඉන්දපත්තකො, කාපිලකො, භාරුකච්ඡකො, නාගරකො. අඞ්ගෙසු ජාතො අඞ්ගකො, කොසලකො, වෙදෙහකො, කම්බොජකො, ගන්ධාරකො, සොවීරකො, සින්ධවකො, අස්සකො ඉච්චාදි. ණෙය්ය-ගඞ්ගෙය්යො, පබ්බතෙය්යො, වානෙය්යො. ණෙය්යක-කොසලෙය්යකො ¶ , බාරාණසෙය්යකො, චම්පෙය්යකො, සිලාය ජාතං සෙලෙය්යකං, මිථිලෙය්යකො. බාරාණසෙය්යකොත්යාදීසු ‘‘දිස්සන්ත+ඤ්ඤෙපි පච්චයා’’ති එය්යකො, එවං උපරි සුත්තෙ දස්සිතපච්චයතො විසුං පච්චයෙ දස්සිතෙ ඉමිනා සුත්තෙනාති දට්ඨබ්බං. ය-ගම්මො, යම්හි අකාරලොපෙ පුබ්බරූපං රස්සො ච. දිබ්බො. ඉය-උදරියො, දිවියො, පඤ්චාලියො, බොධිපක්ඛියො, ලොකියො.

සත්තම්යන්තා භවත්ථෙ ණිකො හොති. සරදෙ භවො සාරදිකො දිවසො, සාරදිකා රත්ති.

27. ත+මස්ස සිප්පං සීලං පණ්යං පහරණං පයොජනං

පඨමන්තා සිප්පාදිවාචකා අස්සෙති ඡට්ඨ්යත්ථෙ ණිකො හොති. වීණාවාදනං සිප්ප+මස්ස වෙණිකො, වීණාවාදනං අභෙදොපචාරෙන වීණා නාම. මොදිඞ්ගිකො, වංසිකො. පංසුකූලධාරණං සීල+මස්ස පංසුකූලිකො, තෙචීවරිකො. ගන්ධො පණ්ය+මස්ස ගන්ධිකො, තෙලිකො, ගොළිකො, පූවිකො, පණ්ණිකො, තම්බුලිකො, ලොණිකො. චාපොපහරණ+මස්ස චාපිකො, තොමරිකො, මුග්ගරිකො, මොසලිකො. උපධි=ක්ඛන්ධාදි පයොජන+මස්ස ඔපධිකං, සාතිකං, සාහස්සිකං.

28. තං හන්ත+රහති ගච්ඡතු+ඤ්ඡති+චරති

දුතියන්තා හන්තීති එවමාදීස්ව+ත්ථෙසු ණිකො හොති. පක්ඛිනො හන්තීති පක්ඛිකො, සාකුණිකො, මායූරිකො, මච්ඡෙ හන්තීති මච්ඡිකො, මෙනිකො. මිගෙ හන්තීති මාගවිකො, වකාරාගමො ¶ . මිගස්ස ‘‘තදමිනා’’දිනා මගවාදෙසෙපි මාගවිකො. ඔරබ්භිකො, හාරිණිකො. සූකරිකොති ඉකො. සත+මරහතීති සාතිකං, සන්දිට්ඨිකං, එහි පස්ස විධිං අරහතීති එහිපස්සිකො. එත්ථ ත්යාද්යන්තසමුදායතො අනුකරණත්තා වා තද්ධිතස්ස අභිධානලක්ඛණත්තා වා බහුලංවිධානෙන වා පච්චයො. සාහස්සිකො, කුම්භිකො, දොණිකො, අද්ධමාසිකො, කහාපණිකො, ආසීතිකා ගාථා, නාවුතිකා. සහස්සියොති ඉයො. පරදාරං ගච්ඡතීති පාරදාරිකො, මග්ගිකො, පඤ්ඤාසයොජනිකො, පථිකො. බදරෙ උඤ්ඡතීති බාදරිකො, සාමාකිකො. ධම්මං චරතීති ධම්මිකො, අධම්මිකො.

කතාදීස්ව+ත්ථෙසු ණිකො. කායෙන කතං කායිකං, වාචසිකං, මානසිකංති සකාගමො. වාතෙන කතො ආබාධො වාතිතො, සෙම්හිකො, පිත්තිකො. සතෙන කීතං සාතිකං, සාහස්සිකං, වත්ථෙන කීතං වත්ථිකං, කුම්භිකං, සොවණ්ණිකං, ඝාතිකං. මූලතොව පච්චයො, අමූලවාචිත්තා දෙවදත්තෙන කීතොති න හොති, තදත්ථාප්පතීතියා. වරත්ථාය බද්ධො වාරත්තිකො, ආයසිකො, පාසිකො, සුත්තිකො. ඝතෙන අභිසඞ්ඛතං සංසට්ඨං වා ඝාතිකං, ගොළිකං, දධිකං, මාරීචිකං. ජාලෙන හතො හන්තීති වා ජාලිකො, බාලිසිකො. අක්ඛෙහි ජිතං අක්ඛිකං ධනං, සාලාකිකං, තින්දුකිකො, අම්බඵලිකො. අක්ඛෙහි ජයති දිබ්බති වා අක්ඛිකො. ඛණිත්තියා ඛනතීති ¶ ඛාණිත්තිකො, කුද්දාලිකො. දෙවදත්තෙන ජිතං, අඞ්ගුල්යා ඛනතීති න හොති, තදත්ථානවගමා. උළුම්පෙන තරතීති ඔළුම්පිකො, උළුම්පිකොති ඉකො. කුල්ලිකො, ගොපුච්ඡිකො, නාවිකො. සකටෙන චරතීති සාකටිකො, රථිකො. පරප්පිකොති ඉකො. ඛන්ධෙන වහතීති ඛන්ධිකො. අංසිකො, සීසිකොති ඉකො. වෙතනෙන ජීවතීති වෙතනිකො, භතිකො, කයිකො, වික්කයිකො, කයවික්කයිකොති ඉකො.

චතුත්ථ්යන්තා සංවත්තතීති අස්මිං අත්ථෙණිකො හොති. පුනබ්භවාය සංවත්තතීති පොනොබ්භවිකො, ඉත්ථියං පොනොබ්භවිකා. ලොකාය සංවත්තතීති ලොකිකො. සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො, සග්ගාය සංවත්තතීති සොවග්ගිකො, සස්සො+වක තදමිනාදීපාඨා. ධනාය සංවත්තතීති ධඤ්ඤං.

පඤ්චම්යන්තා සම්භූත+මාගතන්ති එතෙස්ව+ත්ථෙසු ණිකො හොති. මාතිතො සම්භූත+මාගතංවා+ති එත්ථ ‘‘මාතිතො ච භගිනියංච්ඡො’’ති ‘‘මාතිතො’’ති භාගෙන උස්ස ඉම්හි වාක්යං, රස්සද්විත්තෙසු මත්තිකං, පෙත්තිකං. ණ්ය+රියණ+ර්යපච්චයාපි දිස්සන්ති. සුරභිතො සම්භූතං සොරභ්යං. යම්හි ථඤ්ඤං. උභයත්ථ ‘‘ලොපො+වණ්ණි+වණ්ණානං’’ති ලොපො. රියණ-පිතුතො සම්භූතො පෙත්තියො, මාතියො, ‘‘රානුබන්ධෙ+න්තසරාදිස්සා’’ති උලොපො, මත්තියො. ර්යම්හි-උලොපො, චවග්ගපුබ්බරූපානි, මච්චො වා.

32. තත්ථ වසති විදිතො භත්තො නියුත්තො

සත්තම්යන්තා ¶ වසතීත්වෙවමාදීස්ව+ත්ථෙසු ණිකො හොති. රුක්ඛමූලෙ වසතීති රුක්ඛමූලිකො, ආරඤ්ඤිකො, රාජගහිකො, මාගධිකො, සොසානිකො. ලොකෙ විදිතො ලොකිකො. චතුමහාරාජෙසු භත්තා චාතුම්මහාරාජිකා. ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො, දස්සොක තදමිනාදිපාඨා. භණ්ඩාගාරිකො. ඉකෙ-නවකම්මිකො, ආදිකම්මිකො. කියෙ-ජාතිකියො, අන්ධකියො.

ඡට්ඨියන්තා ඉද+මිච්ච+ස්මිං අත්ථෙ ණිකො හොති. සඞ්ඝස්ස ඉදං සඞ්ඝිකං, පුග්ගලිකං, සක්යපුත්තිකො, නාටපුත්තිකො, ජෙනදත්තිකො. කියෙ-සස්ස ඉදං සකියො, පරකියො. නියෙඅත්තනියං. කෙ-සකො, රඤ්ඤො ඉදං රාජකං භණ්ඩං.

ඡට්ඨියන්තා ඉද+මිච්ච+ස්මිං අත්ථෙ ණො හොති. කච්චායනස්ස ඉදං කච්චායනං, බ්යාකරණං, සොගතං සාසනං, මාහිසං මංසාදි.

ගවාදීහි ඡට්ඨියන්තෙහි ඉද+මිච්ච+ස්මිං අත්ථෙ යො හොති. ගුන්නං ඉදං ගබ්යං, අවඞ, මංසාදි. ඉලොපෙ කබ්බං. දුනො ඉදං දබ්බං.

‘‘පිතිතො ¶ මාතිතො’’ති තෙන තෙන සුත්තනිපාතෙනෙව උස්ස ඉ. පිතුසද්දා තස්ස භාතරි රෙය්යණ. පිතු භාතා පෙත්තෙය්යො.

මාතුතො ච පිතුතො ච තෙසං භගිනියං ච්ඡො හොති. මාතු භගිනි මාතුච්ඡා, පිතු භගිනි පිතුච්ඡා. කථං ‘‘මාතු භාතා මාතුලො’’ති, ‘‘මාතුලාදිත්වානී’’ති නිපාතනා ලපච්චයො.

මාතාපිතූහි තෙසං මාතාපිතූස්වා+මහො හොති. මාතු මාතා මාතාමහී, මාතු පිතා මාතාමහො. පිතු මාතා පිතාමහී, පිතු පිතා පිතාමහො. න යථාසඞ්ඛ්යං පච්චෙකාභිසම්බන්ධතො විසුං විසුං මාතාපිතුසද්දෙහි තෙසං මාතාපිතුන්නං අත්ථෙ පච්චයො හොති.

මාතාපිතූහි හිතෙ රෙය්යණ හොති. මාතු හිතො මත්තෙය්යො, පෙත්තෙය්යො.

40. නින්දා+ඤ්ඤාත+ප්ප පටිභාග රස්ස දයා සඤ්ඤාසු කො

නින්දාදීස්ව+ත්ථෙසු නාමස්මා කො හොති. නින්දායං-නින්දිතො මුණ්ඩො මුණ්ඩකො, එවං සමණකො, පණ්ඩිතකො, බ්රාහ්මණකො ¶ , වෙය්යාකරණකො. අඤ්ඤාතෙ-කස්සා+යං අස්සො අස්සකො, පයොගසාමත්ථියා සම්බන්ධිවිසෙසානාවගමො+වගම්යතෙ. අප්පත්ථෙ-අප්පකං තෙලං තෙලකං, ඝතකං. පටිභාගත්ථෙ-හත්ථී විය හත්ථිකො, අස්සකො, බලීබද්ධකො. ‘‘ඉමෙ නො හත්ථිකා අස්සා, බලීබද්ධා ච නො ඉමෙ’’ත්යාදිපාඨෙ ‘‘ලොපො’’ති කපච්චයලොපෙන වා අභෙදොපචාරෙන වා දට්ඨබ්බං, ඉමෙ ච දාරුආදීහි කතරූපානි. රස්සෙරස්සො මානුසො මානුසකො, රුක්ඛකො, පිලක්ඛකො. දයායං-දයිතො=නුකම්පිතො පුත්තො පුත්තකො, වච්ඡකො. සඤ්ඤායං-මොරො විය මොරකො, කතකො, භතකො.

පඨමන්තා අස්සෙති අස්මිං අත්ථෙ ණිකො හොති කො ච, තඤ්චෙ පඨමන්තං පරිමාණං භවති. දොණාදීනං පරිමිතවීහාදීනං කරණත්තා ‘‘පරිමීයන්ත්ය+නෙනාති පරිමාණ’’න්ති හොති. දොණො පරිමාණ+මස්සාති දොණිකො වීහි, ඛාරසතිකො, ඛාරසහස්සිකො, ආසීතිකො වයො, උපඩ්ඪකායො පරිමාණ+මස්ස උපඩ්ඪකායිකං බිම්බොහනං. පඤ්චකං, ඡක්කං.

යාදීහි පඨමන්තෙහි අස්සෙති ඡට්ඨ්යත්ථෙ ත්තකො හොති, තඤ්චෙ පඨමන්තං පරිමාණං භවති. යං පරිමාණ+මස්ස යත්තකං, තත්තකං, ‘‘එතස්සෙට ත්තකෙ’’ති එතස්ස එට, එත්තකං. ආවතකෙ-යං පරිමාණ+මස්ස යාවතකො, තාවතකො.

සබ්බතො ¶ පඨමන්තා යාදීහි ච අස්සෙති ඡට්ඨ්යත්ථෙ ආවන්තු හොති, තඤ්චෙ පඨමන්තං පරිමාණං භවති. සබ්බං පරිමාණ+මස්ස සබ්බාවන්තං, ‘‘අංඞං නපුංසකෙ’’ති අං. යාවන්තං, තාවන්තං.

44. කිම්හා රති+රීව+රීවතක+රිත්තකා

කිම්හා පඨමන්තා අස්සෙති ඡට්ඨ්යත්ථෙ රති+රීව+රීවතක+රිත්තකා හොන්ති. කිංසඞ්ඛ්යානං පරිමාණ+මෙසං කති, රානුබන්ධත්තා ඉංභාගලොපො. කීව, කීවතකං, කිත්තකං. රීවන්තො සභාවතො අසංඛ්යො.

සඤ්ජාතත්ථෙ ඉතො. තාරකා සඤ්ජාතා අස්ස තාරකිතං ගගනං, පුප්ඵානි සඤ්ජාතානි අස්ස පුප්ඵිතො රුක්ඛො, පල්ලවිතා ලතා.

පඨමන්තා මානවුත්තිතො අස්සෙති අස්මිං අත්ථෙ මත්තො හොති. පලං උම්මාන+මස්ස පලමත්තං. හත්ථො පණාම+මස්ස හත්ථමත්තං. සතං මාන+මස්ස සතමත්තං. දොණො පරිමාණ+මස්ස දොණමත්තං. අභෙදොපචාරා දොණොතිපි හොති. මීයතෙ+නෙනාති මානං, මානස්ස සම්බන්ධිත්තා ඡට්ඨ්යන්තභූතානමෙව විධි හොති. එත්ථ ච –

උද්ධමානන්තු ¶ උම්මානං, පරිමාණන්තු සබ්බතො;

පමාණං හොති ආයාමො, සංඛ්යාසෙසො තු සබ්බතො.

උද්ධමානවුත්තිතො තග්ඝො හොති මත්තො ච. ජණ්ණු පරිමාණ+මස්ස ජණ්ණුතග්ඝං, ජණ්ණුමත්තං.

පුරිසා ණො හොති මත්තාදයො ච. පුරිසො පරිමාණ+මස්ස පොරිසං, පුරිසමත්තං+පුරිසතග්ඝං.

උභද්විතීහි අවයවවුත්තීහි අයො හොති. උභො අංසා අස්ස උභයං, ද්වයං, තයං. අංසසම්බන්ධෙන සමුදායෙ විධි හොතීති න උභයාදිතො බහුවචනන්ති චෙ, ‘‘රාහුනො සිරො’’ ත්යාදො අභෙදෙපි භෙදවිවක්ඛාය ලබ්භමානතො බහුවචනං හොතෙව.

50. සඞ්ඛ්යාය සච්චු+තී+සා+ස+දසන්තායා+ධිකා+ස්මිං සතසහස්සෙ ඩො

සත්යන්තාය උත්යන්තාය ඊසන්තාය ආසන්තාය දසන්තාය සඞ්ඛ්යාය පඨමන්තාය අස්මින්ති සත්තම්යත්ථෙ ඩො හොති, සා චෙ ¶ සඞ්ඛ්යා අධිකා හොති, ය+දස්මින්ති, තං චෙ සතං සහස්සං සතසහස්සං වා හොති. වීසති අධිකා අස්මිං සතෙති වීසංසතං.

ඩෙ පරෙ සත්යන්තස්ස තිකාරස්ස ලොපො හොති. එකවීසංසතං සහස්සං සතසහස්සං වා. තිංසති අධිකා අස්මිං සතාදිකෙති තිංසසතං එකතිංසසතං ඉච්චාදි. උත්යන්තායනවුති අධිකා අස්මිං සතාදිකෙති නවුතංසතං සහස්සං සතසහස්සං වා. ඊසන්තාය-චත්තාලීසං අධිකා අස්මිං සතෙ සහස්සෙ සතසහස්සෙති චත්තාලීසසත+මිච්චාදි. ආසන්තාය එවං, පඤ්ඤාසංසත+මිච්චාදි. දසන්තාය-එකාදසංසත+මිච්චාදි.

ඡට්ඨියන්තායෙ+කාදසාදිකාය සංඛ්යාය ඩො හොති පූරණත්ථෙ විභාසා. සා සංඛ්යා පූරියතෙ යෙන තං පූරණං. එකාදසන්නං පූරණො එකාදසො. අඤ්ඤත්ර ‘‘ම පඤ්චාදිකතීහී’’ති මො, එකාදසමො. වීසතියා පූරණො වීසො වීසතිමො, තිංසො, තිංසතිමො. වාසද්දස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා නිච්චං චත්තාලීසො පඤ්ඤාසො.

මපච්චයෙ පඤ්චමො, පඤ්චමී. සත්තමො, සත්තමී. අට්ඨමො, අට්ඨමී. කතිමො, කතිමී ඉච්චාදි.

සතාදීනං ¶ මො ච අන්තාදෙසො ඉ ච. සතස්ස පූරණො සතිමො, සහස්සිමො.

ඡසද්දා පූරණත්ථෙ ට්ඨ+ට්ඨමා. ඡන්නං පූරණො ඡට්ඨො, ඡට්ඨමො. ඉත්ථියං ඡට්ඨී, ඡට්ඨමී. ‘‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙ+සං තතියපඨමා’’ති නිපාතනා පූරණත්ථෙ ද්විතො තියො ද්විස්ස දු ච, තිචතූහි තිස්ස අ, තිය+ත්ථා ච යථාක්කමං, දුතියො තතියො, චතුත්ථො.

‘‘සති බ්යභිචාරෙ විසෙසනං සාත්ථකං’’ති ඤායා සංඛ්යාතො විසෙසෙතුං ‘‘අසහායෙ’’ති වුත්තං. එකස්මා අසහායත්ථෙ ක+ආකී හොන්ති වා. එකොව එකකො, එකාකී, එකො වා.

වච්ඡාදීනං සභාවස්ස තනුත්තෙ=කිඤ්චිමත්තාවසෙසෙ තරො හොති. සො=සකො භාවො සභාවො අත්තනියපවත්තිනිමිත්තං. සුසුත්තස්ස තනුත්තෙ වච්ඡතරො, ඉත්ථියං වච්ඡතරී. යොබ්බනස්ස තනුත්තෙ ඔක්ඛතරො. ඔක්ඛා=දුතියවයට්ඨගොණො. අස්සභාවස්ස තනුත්තෙ අස්සතරො. ගාවොති ජාතිසාමත්ථියස්ස තනුත්තෙ උසභතරො. එත්ථ තනුත්තං අප්පබලතා.

කිංසද්දා ¶ නිද්ධාරණෙ රතර+රතමා හොන්ති. කො එවාති කතරො භවතං දෙවදත්තො, කතරො භවතං කට්ඨො. කතමො භවතං දෙවදත්තො, කතමො භවතං කට්ඨො. භාරද්වාජානං කතමො+සි බ්රහ්මෙ.

දත්තෙ+භිධෙය්යෙ ල+ඉයා හොන්ති බහුලාධිකාරා මනුස්සසඤ්ඤායං. දෙවෙන දත්තො දෙවලො දෙවියො, බ්රහ්මලො බ්රහ්මියො. සීවලො සීවියො සිස්ස දීඝො. දෙව+බ්රහ්ම+සිවාති තන්නාමකා මනුස්සා. (රත්තමිච්චාදිඅනෙකත්ථතද්ධිතං).

59. තස්ස භාවකම්මෙසුත්ත+තා+ත්තන+ණ්ය+ණෙය්ය+ණි+ය+ණියා

ඡට්ඨියන්තා භාවෙ කම්මෙ ච ත්තාදයො හොන්ති බහුලං. න සබ්බෙ පච්චයා සබ්බතො හොන්ති අඤ්ඤත්රත්ත+තාහි. භවන්ති එතස්මා බුද්ධිසද්දාති භාවො සද්දපවත්තිනිමිත්තං. වුත්තඤ්ච –

හොන්ත්ය+ස්මා සද්දබුද්ධීති, භාවො තං සද්දවුත්තියා;

නිමිත්තභූතං නාමඤ්ච, ජාති දබ්බං ක්රියා ගුණොති.

නීලස්ස පටස්ස භාවො නීලත්තං නීලතාති ගුණො භාවො. එත්ථ නීලගුණවසෙන පටෙ නීලසද්දස්ස වුත්තියා පටබුද්ධියා නිමිත්තං භාවො නාම. නීලස්ස ගුණස්ස භාවො නීලත්තං නීලතාති නීලගුණජාති, එත්ථ නීලගුණජාති නිමිත්තං හුත්වා නීලසද්දස්ස ගුණවුත්තියා ¶ නීලගුණජාති නිමිත්තං. ගොත්තං ගොතාති ගොජාති, එත්ථ ජාතිසද්දානං දබ්බවුත්තියා සති ජාති නිමිත්තං. පාචකස්ස භාවො පාචකත්තංති ක්රියාසම්බන්ධිත්තං භාවො, එත්ථ පචනක්රියාසම්බන්ධිත්තං භාවො. දණ්ඩිත්තං විසාණිත්තං රාජපුරිසත්තංති දණ්ඩ+විසාණ+රාජදබ්බානං සම්බන්ධිත්තං භාවො, දණ්ඩීත්යාදිසද්දපවත්තියා නිමිත්තත්තා.

දෙවදත්තස්ස භාවො දෙවදත්තත්තං, චන්දත්තං, සූරියත්තංති තදවත්ථා විසෙසසාමඤ්ඤං, දෙවදත්තස්ස බාලතාදිඅවත්ථාභෙදො, චන්දස්ස කලාදිඅවත්ථභෙදො ච, සූරියස්ස මන්දපටුතාදිඅවත්ථාභෙදො ච සාමඤ්ඤං, තදෙත්ථ නිමිත්තං. එත්ථ විජ්ජමානපදත්ථානං විසයභූතසඤ්ඤාසද්දානං පවත්තිනිමිත්තං වුත්තං. ආකාසත්තං අභාවත්තංති, තත්ථ ඝටාකාස+පීඨරාකාස, පටාභාව+ඝටාභාවාදිනා උපචරිතභෙදසාමඤ්ඤං භාවො.

ත්තන-පුථුජ්ජනත්තනං. වෙදනාය භාවො වෙදනත්තනං, රස්සො. එවං ජායත්තනං, ජාරත්තනං.

ණ්ය-අලසස්ස භාවො කම්මං වා ආලස්යං, එත්ථ ‘‘ලොපො+වණ්ණි+වණ්ණානං’’ති අ-ලොපෙ ‘‘සරාන+මාදිස්සා’’දිනා ආකාරො, එව+මුපරි ච. බ්රාහ්මණස්ස භාවො බ්රහ්මඤ්ඤං, ඤ්ඤකාරපුබ්බරූපානි. චාපල්යං, නෙපුඤ්ඤං, පෙසුඤ්ඤං, රඤ්ඤො භාවො රජ්ජං, ආධිපච්චං, දායජ්ජං, වෙසම්මං, වෙසමං, ණපච්චයො. සඛිනො භාවො සඛ්යං, වාණිජ්ජං, ආරොග්යං, ඔදග්යං, ආනණ්යං, දුබ්බල්යං, බල්යං, පණ්ඩිච්චං, බාහුස්සච්චං, පොරොහිච්චං. මුට්ඨස්සතිස්ස භාවො මුට්ඨස්සච්චං, ඉලොපො. කොසල්ලං, වෙපුල්ලං. සමානස්ස භාවො සාමඤ්ඤං, පෙරිස්සං, සොමනස්සං, දොමනස්සං, සොවචස්සං, දොවචස්සං, නිපකස්ස ¶ භාවො නෙපක්කං, ආධික්කං, දුභගස්ස භාවො දොභග්ගං, සරූපස්ස භාවො සාරුප්පං, ඔපම්මං, සොඛුම්මං, තථස්ස භාවො තච්ඡං. දුම්මෙධස්ස භාවො දුම්මෙජ්ඣං. භෙසජස්ස භාවො භෙසජ්ජං, බ්යාවටස්ස කම්මං වෙය්යාවච්චං යථා වෙය්යාකරණං.

ණෙය්ය-සුචිනො භාවො සොචෙය්යං, ආධිපතෙය්යං, කපිස්ස භාවො කාපෙය්යං. සඨස්ස භාවො කම්මං වා සාඨෙය්යං.

ණ-ගරූනං භාවො ගාරවං, උ අවඞ. පාටවං, අජ්ජවං, මද්දවං, ‘‘කොසජ්ජා’’දිනා උස්ස අත්තං ද්විත්තඤ්ච. පරමානං භාවො පාරමී, වීපච්චයො. සමග්ගානං භාවො සාමග්ගී.

ඉය-අධිපතිනො භාවො අධිපතියං, පණ්ඩිතියං, බහුස්සුතියං, නග්ගියං, සූරියං.

ණිය-අලසස්ස භාවො කම්මං වා ආලසියං, තාලුසියං, මන්දියං, දක්ඛියං, පොරොහිතියං, වෙය්යත්තියං.

කථං රාමණීයකංති, සකත්ථෙ කන්තා ණෙන සිද්ධා. කම්මං=ක්රියා, තත්ථ අලසස්ස කම්මං අලසත්තං අලසතා අලසත්තනං ආලස්යං ආලසියං වා.

සකත්ථෙපි යථායොගං ත්තාදයො හොන්ති. යථාභූතමෙව යථාභුච්චං, කාරුඤ්ඤං, පත්තකල්ලං. ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං, එත්ථ අකාරලොපො, තස්ස චෙ පුබ්බරූපෙ ච කතෙ ‘‘තදමිනා’’දිනා නස්ස ඤ්ඤො ච ලොපො ච හොති, කායපාගුඤ්ඤතා.

ඡට්ඨියන්තා ¶ වද්ධා දාසා ච බ්යො හොති භාවකම්මෙසු. වද්ධස්ස භාවො කම්මං වා වද්ධබ්යං, වද්ධතා. දාසස්ස භාවො කම්මං වා දාසබ්යං, දාස්යං, දාසතා. කථං වද්ධවංති, ණෙ වාගමො.

ඡට්ඨියන්තා යුවසද්දා භාවකම්මෙසු නණ වා හොති වස්ස බො ච. යුවස්ස භාවො යොබ්බනං, යුවත්තං යුවතා වා.

භාවෙ වා ඉමො. අණුනො භාවො අණිමා, ලඝිමා, මහතො භාවො මහිමා. කිසස්ස භාවො කසිමා.

ඉමම්හි මහතො මහො ච කිසස්ස කසාදෙසො ච හොති.

ක්රියාවාචකසද්දතො ඉමො, පාකෙන නිබ්බත්තං පාකිමං, සෙකිමං.

127. කොසජ්ජා+ජ්ජව+පාරිසජ්ජ+සොහජ්ජ+මද්දවා+රිස්සා+සභා+ජඤ්ඤ+ථෙය්ය+ බාහුසච්චා

එතෙ සද්දා නිපච්චන්තෙ ණානුබන්ධෙ. කුසීතස්ස භාවොති භාවෙ ණ්යො හොති, ඉමිනා ඊස්ස අකාරෙ ච තස්ස ජෙ ච ¶ කතෙ යස්ස පුබ්බරූපං, කොසජ්ජං. උජුනො භාවෙ අජ්ජවංති ණො, ඉමිනා උස්ස අත්තං, ‘‘උවණ්ණස්සා+වඞ සරෙ’’ති අවඞආදෙසෙ ජස්ස ද්විත්තං. පරිසාසු සාධූති වාක්යෙ ‘‘ණ්යො තත්ථ සාධූ’’ති ණ්යො, ඉමිනා ජාගමො ච, ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති ආස්ස රස්සෙ ච කතෙ ජස්ස පුබ්බරූපං, පාරිසජ්ජො. ඉමිනා කමෙන වාක්යෙනෙව සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. සුහදයොව සුහජ්ජො, තස්ස භාවො සොහජ්ජං, ඉමිනා අයලොපො. මුදුනො භාවො මද්දවං, ඉමිනා උස්ස අත්තං. ඉසිනො ඉදං භාවො වා ආරිස්සං, ණ්යපච්චයෙ ඉමිනා ආරඤාගමෙ ‘‘ලොපො+වණ්ණි+වණ්ණානං’’ති අන්තඉකාරලොපො ච. උසභස්ස ඉදං භාවො වා ආසභං, ඉමිනා උස්ස ආ. ආජානීයස්ස භාවො ආජඤ්ඤං, ඉමිනා යලොපෙ ‘‘ලොපො+වණ්ණි+වණ්ණානං’’ති ඊකාරලොපො. ථෙනස්ස භාවො ථෙය්යං, ඉමිනා නස්ස යකාරො. බහුස්සුතස්ස භාවො බාහුසච්චං, ඉමිනා උස්ස අකාරො සංයොගාදිලොපො. (භාවතද්ධිතං).

අතිසයෙ වත්තමානතො හොන්තෙ+තෙ පච්චයා. අතිසයෙන පාපො පාපතරො පාපතමො පාපිස්සිතො පාපියො පාපිට්ඨො, ඉත්ථියං පාපතරා ඉච්චාදි. අතිසයප්පච්චයන්තාපි අතිසයප්පච්චයො, අතිසයෙන පාපිට්ඨො පාපිට්ඨතරො පාපිට්ඨතමො. එවං පටුතරො පටුතමො, පටිස්සිකො, පටියො, පටිට්ඨො, වරතරො ඉච්චාදි පණීතතරො ඉච්චාදි ච.

වුද්ධස්ස ¶ ජො හොති ඉයඉට්ඨෙසු. අතිසයෙන වුද්ධො ජෙය්යො ජෙට්ඨො, ජාදෙසෙ පුබ්බසරලොපෙ ලුත්තා සරා ඉස්ස එකාරෙ ච යස්ස ද්විත්තං.

136. බාළ්හ+න්තික+පසත්ථානං සාධ+නෙද+සා

ඉයඉට්ඨෙසු බාළ්හ+න්තික+පසත්ථානං සාධ+නෙද+සා හොන්ති යථාක්කමං. අතිසයෙන බාළ්හො සාධියො සාධිට්ඨො. අතිසයෙන අන්තිකො නෙදියො නෙදිට්ඨො. අතිසයෙන පසත්ථො සෙය්යො සෙට්ඨො, පුබ්බෙව සරෙ ලුත්තෙ ඉස්ස එ ද්විත්තඤ්ච.

ඉයඉට්ඨෙසු අප්පයුවානං කණ+කනා හොන්ති යථාක්කමං. අතිසයෙන අප්පො කණියො කණිට්ඨො. අතිසයෙන යුවා කනියො කනිට්ඨො.

ඉයඉට්ඨෙසු වී+මන්තු+වන්තූනං ලොපො. අතිසයෙන මෙධාවී මෙධියො මෙධිට්ඨො. අතිසයෙන සතිමා සතියො සතිට්ඨො. අතිසයෙන ගුණවා ගුණියො ගුණිට්ඨො. එත්ථ යථාක්කමං මන්ත්වත්ථෙ වී+මන්තු+වන්තු හොති.

ල්ලපච්චයො ¶ හොති දුතියන්තා තන්නිස්සිතත්ථෙ. වෙදං නිස්සිතං වෙදල්ලං. දුට්ඨු නිස්සිතං දුට්ඨුල්ලං. වෙදන්ති තුට්ඨි. ඉල්ලෙ සඞ්ඛාරං නිස්සිතං සඞ්ඛාරිල්ලං.

66. තස්ස විකාරාවයවෙසු ණ+ණික+ණෙය්ය+මයා

පකතියා උත්තර+මවත්ථන්තරං විකාරො. ඡට්ඨියන්තා නාමස්මා විකාරෙ+වයවෙ ච ණාදයො හොන්ති බහුලං. ණ-අයසො විකාරො ආයසං බන්ධනං, සකාගමො. උදුම්බරස්ස අවයවො විකාරො වා ඔදුම්බරං භස්මං පණ්ණං වා. කාපොතං මංසං සත්ති වා. ණික-කප්පාසස්ස විකාරො කප්පාසිකං වත්ථං. ණෙය්ය-එණිස්ස විකාරො+වයවො වා එණෙය්යං. කොසානං විකාරො කොසෙය්යං වත්ථං. මය-තිණානං විකාරො තිණමයං, දාරුමයං, නළමයං, මත්තිකාමයං, සුවණ්ණමයො රථො, රූපියමයං. ‘‘අඤ්ඤස්මිං’’ති මයො, ගුන්නං කරීසං ගොමයං.

විකාරාවයවෙසු ජතුතො ස්සණ වා හොති. එත්ථ ‘‘විකාරාවයවෙසූ’’ති වත්තන්තෙසුපි බහුලාධිකාරා විකාරෙයෙව හොති. ජතුනො විකාරො ජාතුස්සං ජතුමයං.

බහුලං පච්චයලොපොපි. ‘‘ඵලිතස්ස රුක්ඛස්ස ඵල+මවයවො විකාරො ච, පල්ලවිතස්සෙව පල්ලවං’’ති වුත්තත්තා ඵලාදයො ¶ අවයවා විකාරා ච හොන්ති, තස්මා ඉදං වුච්චති ඵලපුප්ඵමූලෙසු විකාරාවයවෙසු-පියාලස්ස ඵලානි පියාලානි, මල්ලිකාය පුප්ඵානි මල්ලිකා, උසීරස්ස මූලං උසීරං. තංසද්දෙන වා තදභිධානං අභෙදොපචාරෙන, තස්මා පච්චයලොපං විනාපි සිජ්ඣති.

ඡට්ඨියන්තා සමූහෙ කණ+ණ+ණිකා හොන්ති. ගොත්තපච්චයන්තා කණ-රාජඤ්ඤානං සමූහො රාජඤ්ඤකං, මානුසකං. උක්ඛාදීහි උක්ඛානං සමූහො ඔක්ඛකං, ‘‘සංයොගෙ ක්වචී’’ති ඔකාරො. ඔට්ඨකං. උරබ්භානං සමූහො ඔරබ්භකං. රාජකං, රාජපුත්තකං, හත්ථිකං, ධෙනුකං, මායූරකං, කාපොතකං, මාහිසකං. ණ-කාකානං සමූහො කාකං, භික්ඛං. ණික අචිත්තා-අපූපානං සමූහො ආපූපිකං, සංකුලිකං.

සමූහත්ථෙ තා. ජනානං සමූහො ජනතා, ගජතා, බන්ධුතා, ගාමතා, සහායතා, නාගරතා. තාන්තා සභාවතො ඉත්ථිලිඞ්ගා.

මදනීයන්ති කරණෙ+ධිකරණෙ වා අනීයෙන සිද්ධං. ධූමායිතත්තන්තික්තන්තා නාමධාතුතො ත්තෙන සිද්ධං, ධූමො විය ආචරතීති ‘‘කත්තුතා+යො’’ති ආයෙ ‘‘ගමනත්ථාකම්මකාධාරෙ චා’’ති ක්තපච්චයෙ ඌආගමෙ ච කතෙ ධූමායිතස්ස භාවොති ධූමායිතත්තං.

හිතත්ථෙ ¶ ඉයො. උපාදානානං හිතං උපාදානියං.

හිතත්ථෙ ස්සො. චක්ඛුනො හිතං චක්ඛුස්සං, ආයුස්සං.

සත්තම්යන්තා තත්ථ සාධූති අස්මිං අත්ථෙ ණ්යො හොති. සාධූති කුසලො යොග්ගො හිතො වා. සභායං කුසලො සබ්භො, ආකාරලොපො. පරිසායං සාධු පාරිසජ්ජො, ‘‘කොසජ්ජා’’දිනා ජාගමෙ අකාරවුද්ධි. මෙධාය හිතං මෙජ්ඣං ඝතං. පාදානං හිතං පජ්ජං තෙලං. ‘‘අඤ්ඤස්මිං’’ති ණ්යො, රථං වහතීති රච්ඡා.

කම්මසද්දා සාධ්වත්ථෙ නිය+ඤ්ඤා හොන්ති. කම්මෙ සාධු කම්මනියං කම්මඤ්ඤං.

ඉකො. කථායං කුසලො කථිකො. ධම්මකථිකො, සඞ්ගාමිකො, පවාසිකො, උපවාසිකො.

ණෙය්යො. පථෙ හිතං පාථෙය්යං, සපතිස්මිං හිතං සාපතෙය්යං ධනං. පදීපෙය්යං තෙලං.

අරහත්ථෙ ¶ ණෙය්යො. දක්ඛිණං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො.

අරහත්ථෙ තුමන්තා රායො වා. ඝාතෙතුං අරහතීති ඝාතෙතායං, ‘‘රානුබන්ධෙ+න්තසරාදිස්සා’’ති උංලොපො. ජාපෙතායං, පබ්බාජෙතායං. වාති කිං, ඝාතෙතුං. (සංකිණ්ණතද්ධිතං).

පඨමන්තා එත්ථ අස්ස අත්ථීති එතෙස්ව+ත්ථෙසු මන්තු හොති. ගාවො එත්ථ දෙසෙ අස්ස වා පුරිසස්ස සන්තීති ගොමා, ගොමන්තො ඉච්චාදි ගුණවන්තුසමං.

අත්ථීති වත්තමානකාලොපාදානතො භූතාහි භවිස්සන්තීහි වා ගොහි න ගොමා. කථං ගොමා ආසි, ගොමා භවිස්සතීති. තදාපි වත්තමානාහියෙව ගොහි ගොමා, ආසි භවිස්සතීති පදන්තරා කාලන්තරං. ඉතිසද්දතො විසයනියමො. වුත්තඤ්හි –

පහූතෙ ච පසංසායං, නින්දායඤ්චා+තිසායනෙ;

නිච්චයොගෙ ච සංසග්ගෙ, හොන්ති+මෙ මන්තුආදයොති.

මන්තුම්හි ආයුස්ස ආයසාදෙසො හොති. ආයු අස්ස අත්ථීති ආයස්මා. ගො අස්සොති ජාතිසද්දානං දබ්බාභිධාන- සාමත්ථියා ¶ මන්ත්වාදයො න හොන්ති, තථා ගුණසද්දානං සෙතො පටොති. යෙසං තු ගුණසද්දානං දබ්බාභිධානසාමත්ථියං නත්ථි, තෙහි හොන්තෙව, බුද්ධි අස්ස අත්ථීති බුද්ධිමා. ‘‘වන්ත්ව+වණ්ණා’’ති වන්තුම්හි රූපවා රසවා ගන්ධවා සද්දවා. ‘‘දණ්ඩාදිත්වි+කඊ වා’’ති ඉක+ඊ, රසී රසිකො, රූපී රූපිකො, ගන්ධී ගන්ධිකොති.

වන්තු. පසත්ථං සීල+මස්ස අත්ථීති සීලවා. පහුතා පසත්ථා වා පඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති පඤ්ඤවා.

ඉක+ඊ හොන්ති වා මන්තත්ථෙ. බහුලංවිධානා කුතොචිසද්දතො ද්වෙ හොන්ති, කුතො චෙ+කමෙකංව. නිච්චයුත්තො දණ්ඩො අස්ස අත්ථීති දණ්ඩිකො දණ්ඩී. ගන්ධිකො ගන්ධී. වාත්වෙව, දණ්ඩවා.

‘‘උත්තමිණෙව ධනා ඉකො’’ති ගණසුත්තෙන ඉකො ධනිකො. අඤ්ඤො ධනී ධනවා.

‘‘අසන්නිහිතෙ අත්ථා’’ අසන්නිහිතො අත්ථො අස්ස අත්ථීති අත්ථිකො අත්ථී. සන්නිහිතෙ අත්ථවා. ‘‘තදන්තා ච’’ පුඤ්ඤත්ථො අස්ස අත්ථීති පුඤ්ඤත්ථිකො පුඤ්ඤත්ථී.

‘‘වණ්ණන්තා ඊයෙව’’. බ්රහ්මවණ්ණං අස්ස අත්ථීති බ්රහ්මවණ්ණී, දෙවවණ්ණී.

‘‘හත්ථදන්තෙහි ¶ ජාතියං’’. හත්ථ+මස්ස අත්ථීති හත්ථී, දන්තී. අඤ්ඤත්ර හත්ථවා දන්තවා.

‘‘වණ්ණතො බ්රහ්මචාරිම්හි’’. වණ්ණො අස්ස අත්ථීති වණ්ණිකො බ්රහ්මචාරී.

‘‘පොක්ඛරාදිතො දෙසෙ’’. පොක්ඛරං ජලං පදුමං වා අස්ස අත්ථීති පොක්ඛරී, ‘‘යුවණ්ණෙහි නී’’ති නීම්හි ‘‘ඝරණ්යාදයො’’ති ඊස්ස අත්තං, නස්ස ණො ච, පොක්ඛරණී, උප්පලිනී, කුමුදිනී, භිසිනී, මුලාලිනී, සාලුකිනී.

‘‘ක්වචා+දෙසෙපි’’. පදුම+මස්ස අත්ථීති පදුමී පදුමිනී පදුමිනීපණ්ණං. දෙසතො+ඤ්ඤත්ර පොක්ඛරවා හත්ථී.

‘‘නාවායි+කො’’ නාවිකො. සිඛී, බාලී, සීලී, බලී.

‘‘සුඛදුක්ඛා ඊ’’. සුඛී දුක්ඛී. ‘‘බලා බාහූරුපුබ්බා ච’’. බාහුබලී, ඌරුබලී.

ස්සී. තපො අස්ස අත්ථීති තපස්සී, යසස්සී, තෙජස්සී, මනස්සී, පයස්සී. වාත්වෙව, යසවා.

රො. නින්දිතං මුඛ+මස්ස අත්ථීති මුඛරො. සුසි=ඡිද්දං අස්ස අත්ථීති සුසිරො. ඌසො=ඛාරමත්තිකා අස්මිං අත්ථීති ඌසරො ¶ . මධුරො ගුළො, මධුරා සක්ඛරා, මධුරං ඛීරං. ඛං=ගීවාය විවරං අස්ස අත්ථීති ඛරො ගද්රභො. කුඤ්ජො=හනු අස්ස අත්ථීති කුඤ්ජරො. නගරො.

‘‘දන්තස්ස ච උන්නතදන්තෙ’’ති ගණසුත්තෙන දන්තස්ස උ ච, උන්නතං දන්ත+මස්ස අත්ථීති දන්තුරො.

භො වා. තුට්ඨි අස්ස අත්ථීති තුට්ඨිභො, සාලිභො, වාලිභො.

ඉති වා අ හොති. අතිසයා සද්ධා අස්ස අත්ථීති සද්ධො, පඤ්ඤො, පඤ්ඤවා, සද්ධා කඤ්ඤා, සද්ධං කුලං.

ආලු වා. අභිජ්ඣා අස්ස අත්ථීති අභිජ්ඣාලු, සීතාලු, ධජාලු, දයාලු, දයාවා. අභිජ්ඣාලු එව අභිජ්ඣාලුකො.

ඉලො වා. පිච්ඡ+මස්ස අත්ථීති පිච්ඡිලො, පිච්ඡවා. ඵෙණිලො, ජටිලො, තුණ්ඩිලො. නින්දිතා වාචා අස්ස අත්ථීති වාචාලොති පරස්සරලොපො.

වො ¶ හොති වා. සීලවො, සීලවා. කෙසවො, කෙසවා.

‘‘අණ්ණා නිච්චං’’ අණ්ණවො. ‘‘ගණ්ඩීරාජීහි සඤ්ඤායං’’ ගණ්ඩී=මෙණ්ඩසිඞ්ගං අස්ස අත්ථීති ගණ්ඩීවං ධනු, රාජීවං පඞ්කජං.

වී. මායාවී, මෙධාවී පුමා. නීම්හි මෙධාවිනී. මෙධාවී කුලං, ‘‘එකවචනයොස්ව+ඝොනං’’ති සිම්හි රස්සො. එවං මායාවී.

ඉස්සරෙ+භිධෙය්යෙ සසද්දා ආමී+උවාමී හොන්ති මන්ත්වත්ථෙ. සං=ආයත්තං අස්ස අත්ථීති සාමී සුවාමී. සුවාමිනී කඤ්ඤා.

ලක්ඛීසද්දා ණො හොති මන්ත්වත්ථෙ අ ච+න්තස්ස. ලක්ඛී අස්ස අත්ථීති ලක්ඛණො.

අඞ්ගස්මා නො හොති. කල්යාණානි සොභණානි අඞ්ගානි අස්සා අත්ථීති අඞ්ගනා.

ලොමා ¶ සො, පහූතා ලොමා අස්ස අත්ථීති ලොමසො, ලොමසා කඤ්ඤා.

ඉම+ඉයා හොන්ති, පුත්තො අස්ස අත්ථීති පුත්තිමො, කිත්තිමො, පුත්තියො, කප්පියො, ජටියො, හානභාගියො, සෙනියො. (අත්ථ්යත්ථතද්ධිතං).

පඤ්චම්යන්තා බහුලං තො හොති වා. තොආදිපච්චයන්තා නිප්ඵන්නනිපාතා, තෙහි පරාසං විභත්තීනං ‘‘අසංඛ්යෙහි සබ්බාසං’’ති ලොපොව. ගාමතො ආගච්ඡතීති ගාමස්මා ආගච්ඡති, චොරතො භායතීති චොරෙහි භායති, සත්ථතො පරිහීනො සත්ථා පරිහීනො. එවං පුරිසතො, රාජතො, අග්ගිතො, හත්ථිතො, හෙතුතො, යුත්තිතො, ඉත්ථිතො, භික්ඛුනිතො, යාගුතො, ජම්බුතො, චිත්තතො, ආයුතො. සබ්බාදිතො-සබ්බතො, යතො, තතො ඉච්චාදි.

තොම්හි ඉමස්ස ටි නිපච්චතෙ එතස්ස ට+එට කිං සද්දස්ස කුත්තඤ්ච. ඉතො ඉමස්මා, අතො එත්තො එතස්මා, කුතො කස්මා.

තො. අභිතො, පරිතො, පච්ඡතො, හෙට්ඨතො.

සත්තම්යන්තෙහි ¶ තො හොති. ආදො ආදිතො, මජ්ඣතො, අන්තතො, පිට්ඨිතො, පස්සතො, මුඛතො. පඨමන්තා යතො+දකං ත+දාදිත්තං, යං උදකං, තදෙවා+දිත්තන්ති අත්ථො.

සබ්බාදීහි සත්තම්යන්තෙහි ත්ර+ත්ථා වා හොන්ති. සබ්බත්ර සබ්බත්ථ සබ්බස්මිං, යත්ර යත්ථ, තත්ර තත්ථ ඉච්චාදි. බහුලාධිකාරා න තුම්හඅම්හෙහි.

100. කත්ථෙ+ත්ථ+කුත්රා+ත්ර ක්වෙ+හි+ධ

එතෙහි ‘‘සබ්බාදිතො’’තිආදිනා ත්ර+ත්ථා. සෙසාදෙසා ච පච්චයා ච ඉමිනාව නිපච්චන්තෙ. ඉමිනා කිස්ස ක+කු ච, එතස්ස ටෙ+ටා ච, වපච්චයෙ කිස්ස ඉලොපො ච, හ+ධපච්චයෙසු ඉමස්ස ටි ච නිපච්චතෙ. කස්මිං කත්ථ කුත්ර ක්ව, එතස්මිං එත්ථ අත්ර, ඉමස්මිං ඉහ ඉධ.

සබ්බස්මා ධි වා. සබ්බස්මිං සබ්බධි සබ්බත්ර.

තසද්දා හං හොති හිඤ්ච. තහං තහිං තත්ර.

හිං ¶ හං නිපච්චන්තෙ කිස්ස කු+කා ච. කුහිං කහං. කුහිඤ්චනංති නිපාතන්තරං.

එතෙහි කාලෙ දා හොති වා. සබ්බස්මිං කාලෙ සබ්බදා, එකදා, අඤ්ඤදා, යදා, තදා.

එතෙ සද්දා නිපච්චන්තෙ. කස්මිංකාලෙ කදා කුදා, සබ්බස්මිං කාලෙ සදා, ඉමස්මිං කාලෙ අධුනා ඉදානි.

107. අජ්ජ සජ්ජ්ව+පරජ්ජ්වෙ+තරහි කරහා

පකති පච්චයො ආදෙසො කාලවිසෙසොති සබ්බ+මෙතං නිපාතනා ලබ්භති. ඉමස්ස ටො ජ්ජො චා+හනි නිපච්චන්තෙ, අස්මිං අහනි අජ්ජ. සමානස්ස ස-භාවො ජ්ජු චා+හනි. සමානෙ අහනි සජ්ජු. අපරස්මා ජ්ජු, අපරස්මිං අහනි අපරජ්ජු. ඉමස්ස එතො, කාලෙ රහි ච, ඉමස්මිංකාලෙ එතරහි. කිං සද්දස්ස කො, රහ චා+නජ්ජතනෙ. කස්මිං කාලෙ කරහ.

සාමඤ්ඤස්ස භෙදකො විසෙසො පකාරො, තස්මිං ථාපච්චයො හොති. සබ්බෙන පකාරෙන සබ්බථා, යථා, තථා.

කි+මිමෙහි ¶ ථංපච්චයො, ක+ඉත්තං තෙසං යථාක්කමං. කෙන පකාරෙන කථං, ඉමිනා පකාරෙන ඉත්ථං.

පකාරෙ ධා හොති. ද්වීහි පකාරෙහි ද්වෙ වා පකාරෙ කරොති ද්විධා කරොති, බහුධා කරොති, එකං රාසිං පඤ්චප්පකාරං කරොති පඤ්චධා කරොති. පඤ්චප්පකාර+මෙකප්පකාරං කරොති එකධා කරොති.

එකස්මා පකාරෙ ජ්ඣං වා හොති. එකෙන පකාරෙන එකං වා පකාරං කරොති එකජ්ඣං කරොති, එකධා කරොති වා.

එධා වා. ද්වීහි පකාරෙහි ද්වෙ වා පකාරෙ කරොති ද්වෙධා, තෙධා. ද්විධා තිධා.

පකාරවති තංසාමඤ්ඤවාචකා සද්දා ජාතියො හොති. පටුජාතියො, මුදුජාතියො.

වාරසම්බන්ධිනියා සංඛ්යාය ක්ඛත්තුං හොති. ද්වෙ වාරෙ භුඤ්ජති ද්වික්ඛත්තුං දිවසස්ස භුඤ්ජති. වාරග්ගහණං කිං, පඤ්ච භුඤ්ජති. සඞ්ඛ්යායාති කිං, පහූතෙ වාරෙ භුඤ්ජති.

ක්ඛත්තුං ¶ හොති. කති වාරෙ භුඤ්ජති කතික්ඛත්තුං භුඤ්ජති.

වාරසම්බන්ධිනියා බහුසංඛ්යාය ධා හොති ක්ඛත්තුඤ්ච, වාරානං චෙ පච්චාසත්ති හොති. බහුවාරෙ භුඤ්ජති බහුධා දිවසස්ස භුඤ්ජති, බහුක්ඛත්තුං වා. පච්චාසත්තියංති කිං, බහුක්ඛත්තුං මාසස්ස භුඤ්ජති.

කිංපච්චයො එකස්ස සාදෙසො ච නිපච්චතෙ. එකං වාරං භුඤ්ජති සකිං භුඤ්ජති, එකක්ඛත්තුං වා.

විච්ඡායං පකාරෙ ච සො හොති. ඛණ්ඩං ඛණ්ඩං කරොති ඛණ්ඩසො කරොති. පුථුප්පකාරෙන පුථුසො. සබ්බෙන පකාරෙන සබ්බසො.

119. අභූතතබ්භාවෙ කරා+ස+භූයොගෙ විකාරා චී

අවත්ථාවතො+වත්ථන්තරෙනා+භූතස්ස තායා+වත්ථාය භාවෙ කරා+ස+භූහි සම්බන්ධෙ සති විකාරවාචකාචී හොති. අධවලං ධවලං කරොති ධවලී කරොති. අධවලො ධවලො සියා ධවලී සියා. අධවලො ධවලො භවති ධවලී භවති. අභූතතබ්භාවෙති කිං, ඝටං කරොති, දධි අත්ථි, ඝටො භවති ¶ . කරාසභූයොගෙති කිං, අධවලො ධවලො ජායතෙ. විකාරාති කිං, පකතියා මා හොතු, සුවණ්ණං කුණ්ඩලී කරොති. (නිපාතතද්ධිතං).

වුත්තතො+ඤ්ඤෙපි පච්චයා දිස්සන්ති. විවිධා මාතරො විමාතරොති විසෙසනසමාසො, තාසං පුත්තා වෙමාතිකාති රිකණපච්චයෙ රානුබන්ධත්තා උලොපෙ වුද්ධිම්හි කතෙ වෙමාතිකා. පථං ගච්ඡන්තීති පථාවිනො, ආවී. ඉස්සා අස්ස අත්ථීති ඉස්සුකී, උකී. ධුරං වහන්තීති ධොරය්හා, ය්හණ.

සාමඤ්ඤඤ්ච විසෙසො ච, භාවජො ච නිපාතජො;

ඉති විඤ්ඤූහි විඤ්ඤෙය්යො, තද්ධිතො තු චතුබ්බිධො.

ඉති පයොගසිද්ධියං ණාදිකණ්ඩො පඤ්චමො.