අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > පයොගසිද්ධිපාඨ

ච සබ්බත්ථ වත්තතෙ. ක්රියා අත්ථො එතස්සාති ක්රියත්ථො ධාතු, සො ච දුවිධො සකම්මකා+කම්මකවසෙන. තත්ථ යස්මිං ක්රියත්ථෙ කත්තුවාචිම්හා කම්මං ගවෙසීයතෙ, සො සකම්මකො. ඉතරො අකම්මකො.

තත්ර සකම්මකා කම්මාපෙක්ඛං ක්රියං වදන්ති, යථා කටං කරොති, ගාමං ගච්ඡති, ඔදනං පචති. අකම්මකා කම්මනිරපෙක්ඛං ක්රියං වදන්ති, යථා අච්ඡති සෙති තිට්ඨති. ක්රියාති ච ගමනපචනාදිකො අසත්තසම්මතො කත්තරි කම්මෙ වා පතිට්ඨිතො කාරකසමූහසාධියො පදත්ථො වුච්චති. අපි ච –

තතො ක්රියාදිවාචත්තං, පාකාදීනං කථං භවෙ.

කර+භූධාතූහි කරණඤ්ච භවනඤ්ච වුච්චති, පාක+ගමනාදීහි තෙසං ක්රියාභවනානං වාච්චත්තං කථං භවතීති වුත්තං හොති. පුනපි –

පාකාදීනඤ්හි ¶ වාච්චත්තං, කරභූසු න යුජ්ජති;

තං බහුතරවාච්චත්තං, පාකාදීසු න යුජ්ජති.

කාරියරූපා හි ධාත්වත්ථා, සත්තායුත්තා ච තෙ+ඛිලා;

තතො ක්රියා ච භාවො ච, සාමඤ්ඤං තෙසු ගම්යතෙ.

1. වත්තමානෙති අන්ති සි ථ මි ම තෙ අන්තෙ සෙ ව්හෙ එ ම්හෙ.

වත්තමානෙ ආරද්ධාපරිසමත්තෙ අත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා ත්යාදයො හොන්ති. ක්රියාධිකාරත්තා ‘‘ක්රියත්ථා’’ති වුත්තං. තෙස+මනියමෙ –

එකානෙකෙසු තුම්හඅම්හසද්දවචනීයෙසු තදඤ්ඤසද්දවචනීයෙසු ච කාරකෙසු පුබ්බච්ඡක්කානං පරච්ඡක්කානඤ්ච මජ්ඣිමු+ත්තම+පඨමා ද්වෙ ද්වෙ හොන්ති යථාක්කමං. තත්ථති අන්තීති පඨමපුරිසො, ආදො නිද්දිට්ඨත්තා. සි ථ ඉති මජ්ඣිමපුරිසො, මජ්ඣෙ නිද්දිට්ඨත්තා. මි ම ඉති උත්තමපුරිසො. උත්තමසද්දො+යං සභාවතො තිපභුතීන+මන්ත+මාහ. පරච්ඡක්කෙපි තෙ අන්තෙතිආදිනා එවං යොජෙතබ්බං. එවං සෙසෙසු භවිස්සතිආදීසු සත්තසු පච්චයවිධානසුත්තෙසුපි යොජෙතබ්බං.

ඉදානි භූවාදීන+මට්ඨගණානං භූවාදිගණෙසු භූ=සත්තාය+මිති පඨමධාතුතො පරා ත්යාදයො යොජීයන්තෙ. තත්ථ ‘‘එකම්හි වත්තබ්බෙ ¶ එකවචනං’’ති ත්යාදීසු පරභූතෙසු කත්තු+කම්ම+භාවෙසුයෙව ක්යවිකරණලවිකරණා හොන්තීති ‘‘ක්යො භාවකම්මෙස්ව+පරොක්ඛෙසු මාන+න්ත+ත්යාදීසු’’ ‘‘කත්තරි ලො’’ ඉච්චාදිනා තෙසං විකරණානං විධානා ත්යාදයො කත්තු+කම්ම+භාවෙස්වෙව විඤ්ඤායන්තීති කත්තරි තිම්හිලො. කෙ තෙ විකරණා –

පුබ්බාපරභාගට්ඨානා, භින්නධාතුවිභත්තියො;

නිස්සාය පච්චයා හොන්ති, එතෙ විකරණා සියුං.

ඉවණ්ණු+වණ්ණන්තානං ක්රියත්තානං එ+ඔ හොන්ති යථාක්කමං පච්චයෙති ඌස්සො+කාරො.

සරෙ පරෙ එඔන+මයවා හොන්ති යථාක්කමංති ඔස්ස අවාදෙසො. සො පුරිසො සාධු භවති, සා ඉත්ථී සාධු භවති, චිත්තං සාධු භවති.

උත්තත්තා කත්තු ආඛ්යාතෙ, තතියා න ච කත්තරි;

පඨමාවිභත්ති හොතෙව, අත්ථමත්තං අපෙක්ඛිය.

සතිපි ක්රියායෙකත්තෙ කත්තූනං බහුත්තා ‘‘බහුම්හි වත්තබ්බෙ බහුවචනං’’ති අන්ති.

විකරණානං ක්වචි ලොපො හොතීති ලවිකරණස්ස ලොපො, සෙසං පුරිමසදිසං. තෙ පුරිසා භවන්ති. මජ්ඣිමපුරි- සෙකවචනං ¶ සි, ත්වං භවසි. බහුවචනං ථපච්චයො, තුම්හෙ භවථ. උත්තමපුරිසෙකවචනං මිපච්චයො.

අකාරස්ස දීඝො හොති හිමිමෙසු. අහං භවාමි. බහුවචනං මපච්චයො, මයං භවාම. එවං පරච්ඡෙක්කෙපි-භවතෙ, භවන්තෙ. භවසෙ, භවව්හෙ. භවෙ, භවම්හෙ. කෙචි දීඝං කත්වා පඨන්ති, ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති දීඝො, භවාම්හෙ.

පච=පාකෙ, අකාරො උච්චාරණත්ථො, එව+මුපරිපි. පච ඉති ඨිතෙ ලවිකරණං, විකරණලොපාදි පුරිමසමං. සො ඔදනං පචති, තෙ පචන්ති. ත්වං පචසි, තුම්හෙ පචථ. අහං පචාමි, මයං පචාම. පරච්ඡක්කෙ-පචතෙ, පචන්තෙ. පචසෙ, පචව්හෙ. පචෙ, පචාම්හෙ.

විප්පටිසෙධනං=අඤ්ඤමඤ්ඤපටිසෙධනං විප්පටිසෙධො. පඨමමජ්ඣිමපුරිසානං ද්වින්නං එකත්ථ පසඞ්ගෙ මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනං ථපච්චයො. සො ¶ ච පචති, ත්වඤ්ච පචසි, තුම්හෙ පචථ. තුල්යබලවිරොධිනො හි විප්පටිසෙධා පඨමමජ්ඣිමඋත්තමපුරිසානං තිණ්ණං එකත්ථ පසඞ්ගෙ උත්තමපුරිසබහුවචනං හොති, සො ච පචති, ත්වඤ්ච පචසි, අහඤ්ච පචාමි මයං පචාමාති භවති.

එතෙසං ධාතූනං ච්ඡඞ වා හොති න්ත+මාන+ත්යාදීසු. සො ගාමං ගච්ඡති. අන්ති –

74. ගරුපුබ්බා රස්සා රෙ+න්තෙන්තීනං

ගරුපුබ්බස්මා රස්සා න්තෙ+න්තීනං රෙ වා හොති.

ගච්ඡරෙ ගච්ඡන්ති. ත්වං ගච්ඡසි, තුම්හෙ ගච්ඡථ. අහං ගච්ඡාමි, මයං ගච්ඡාම. ච්ඡාදෙසාභාවපක්ඛෙ ‘‘ඌ ලස්සෙ’’ති එකාරෙ ගමෙති. පරලොපෙ ගමෙන්ති. ගමෙසි, ගමෙථ. ගමෙමි, ගමෙම. පරච්ඡක්කෙපි සො ගච්ඡතෙ, ගච්ඡරෙ ගච්ඡන්තෙ. ගච්ඡසෙ, ගච්ඡව්හෙ. ගච්ඡෙ, ගච්ඡාම්හෙ.

පුරෙ අධම්මො දිබ්බති, පුරා මරාමීති ච තංසමීපෙ තබ්බොහාරූපචාරෙන වත්තමානවචනං. වුත්තඤ්හි –

ආරද්ධා+නිට්ඨිතං ¶ කිච්චං, වත්තමානන්ති වුච්චති;

වත්තමානසමීපඤ්ච, වත්තමානන්ති වුච්චති.

ගඞ්ගාච තංසමීපඤ්ච, යතො ගඞ්ගාති ඤායතෙ;

ගඞ්ගායං පාතු+මාගච්ඡ, ඝොසො ගඞ්ගාය+මිත්යපි.

මුඛ්යා+මුඛ්යත්ථභෙදෙන, වත්තමානං තතො ද්විධා;

මුඛ්යඤ්හි රුළ්හි+මාපන්නං, ත+දාරොපා අමුඛ්යතාති.

පුරෙ+පුරාසද්දෙහි වා අනාගතතා ගම්යතෙ, තදා තස්ස වත්තමානත්තා. කාලබ්යත්තයො වා එසො, භවන්ත්යෙව හි කාලන්තරෙපි ත්යාදයො බාහුලකා ‘‘සන්තෙසු පරිගූහාමි’’ ‘‘කායස්ස භෙදා අභිසම්පරායං, සහබ්යතං ගච්ඡති වාසවස්ස’’ ‘‘අතිවෙලං නමස්සිස්සං’’ති. ‘‘කුතො නු ත්වං ආගච්ඡසි, රාජගහතො ආගච්ඡාමී’’තිආදීසු පන පච්චුප්පන්නසමීපෙ වත්තමානවචනං.

ගමාදීනං ඝම්මාදයො වා හොන්ති න්ත+මාන+ත්යාදීසු. ඝම්මති, ඝම්මන්ති ඉච්චාදි.

උපසග්ගවසා කොචි, අකම්මොපි සකම්මකො;

යථා+භිභූයතෙ රාගො, තාපසෙන මහිද්ධිනාති –

වුත්තත්තා අකම්මකතො කම්මනි අනුපුබ්බා භූධාතුතො ත්යාදයො හොන්ති.

5,17. ක්යො ¶ භාවකම්මෙස්ව+පරොක්ඛෙසු මාන+න්ත+ත්යාදීසු

භාවකම්මවිහිතෙසු පරොක්ඛාවජ්ජිතෙසු මාන+න්ත+ත්යාදීසු පරෙසු ක්යො හොති ක්රියත්ථා. කකාරො+නුබන්ධකාරියත්ථො. ‘‘න තෙ කානුබන්ධ+නාගමෙසූ’’ති පටිසෙධා ඔකාරාභාවො. අනුභූයති සුඛං දෙවදත්තෙන.

ආඛ්යාතෙන අවුත්තත්තා, කත්තුතො තතියා න තු;

දුතියා හොති කම්මස්ස, වුත්තත්තා පඨමාපි+ධ.

අනුභූයන්ති සම්පත්තියො තයා. අනුභූයසි ත්වං දෙවදත්තෙන. අනුභූයථ තුම්හෙ. අහං අනුභූයාමි, තයා මයං අනුභූයාම. ද්විත්තෙ අනුභුය්යති+ච්චාදි. එවං පරච්ඡක්කෙ.

භාවෙ අදබ්බවුත්තිනො භාවස්ස එකත්තා එකවචනමෙව. තඤ්ච පඨමපුරිසෙකවචනෙයෙව සම්භවති, නෙව+ඤ්ඤං, බහුලංවිධානා. භූයති භූයතෙ දෙවදත්තෙන, සම්පති භවනන්ත්යත්ථො.

ක්රියත්ථා ක්යස්ස ඊඤ වා හොති. ඤො ආද්යාවයවත්ථො. දෙවදත්තෙන ඔදනො පචීයති පච්චති, රෙආදෙසෙ ඔදනා පචීයරෙ පචීයන්ති, පච්චරෙ පච්චන්ති. චවග්ගපුබ්බරූපානි. ත්වං පචීයසි පච්චසි, තුම්හෙ පචීයථ පච්චථ. අහං පචීයාමි පච්චාමි, මයං පචීයාම පච්චාම. පරච්ඡක්කෙ දෙවදත්තෙන ඔදනො පචීයතෙ ඉච්චාදි.

ගමිතො ¶ කම්මෙ ච්ඡඞ ච ඊඤආගමෙ ච කතෙ තෙන ගාමො ගච්ඡීයති, ගාමා ගච්ඡීයන්ති. ගච්ඡීයසි, ගච්ඡීයථ. ගච්ඡීයාමි, ගච්ඡීයාම. එවං පරච්ඡක්කෙ. ගමීයති ගම්මති, ගමීයන්ති ගම්මන්ති. ගමීයසි ගම්මසි, ගමීයථ ගම්මථ, ගමීයාමි ගම්මාමි, ගමීයාම ගම්මාම පරච්ඡක්කෙපි එවං. තථා ඝම්මීයති, ඝම්මීයන්ති ඉච්චාදි.

ක්රියත්ථා කත්තරි ත්යාදි, කම්මස්මිඤ්ච සකම්මකා;

භාවෙ වා+කම්මකා කම්මා+වචනිච්ඡාය මඤ්ඤතෙ.

තථා හි විජ්ජමානස්සාපි කම්මාස්ස අවචනිච්ඡායං ඉදං වුච්චති –

සතොපි න විවක්ඛා+ස්ස, අසතොපි ච සා භවෙ;

තං යථා+නුදරා කඤ්ඤා, වඤ්ඣාවද්ධිතකො යථා.

විවක්ඛා ලොකිකා එසා, අසක්ය+මතිවත්තිතුං;

කථ+මෙස විපරියාසො, ලොකො එවා+නයුජ්ජතෙ.

භවිස්සති=අනාරද්ධෙ අත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා ස්සත්යාදයො හොන්ති.

ක්රියත්ථා පරෙසං අආදීනං ඊආදීනං ස්සාදීනඤ්ච බ්යඤ්ජනස්සි+ඤ හොති විභාසා. වවත්ථිතවිභාසා+යං. ස්සෙති ස්සාදීනං ස්සතිආදීනඤ්චාවයවො ගහිතො, ‘‘ඌබ්යඤ්ජනස්සා’’ති සිද්ධෙපි ¶ ත්යාදීසු එතෙසමෙවාති නියමත්ථො+ය+මාරම්භො. ලස්සාකාරලොපෙ ඔ+අවාදෙසෙ භවිස්සති, භවිස්සන්ති. භවිස්සසි, භවිස්සථ. භවිස්සාමි, භවිස්සාම. භවිස්සතෙ, භවිස්සන්තෙ. භවිස්සසෙ, භවිස්සව්හෙ. භවිස්සං, භවිස්සාම්හෙ.

ක්යස්ස වා ලොපො හොති ස්සෙ. සුඛං තයා අනුභවිස්සති, අනුභවිස්සන්ති. අනුභවිස්සසි, අනුභවිස්සථ. අනුභවිස්සාමි, අනුභවිස්සාම. අඤ්ඤත්ර අනුභූයිස්සති, අනුභූයිස්සන්ති ඉච්චාදි. එවං පරච්ඡක්කෙ. භාවෙ-භූයිස්සති භූයිස්සතෙ.

කත්තරි-පචිස්සති, පචිස්සන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-පචිස්සති ඔදනො දෙවදත්තෙන, පචීයිස්සති, පච්චිස්සති. පච්චිස්සන්ති ඔදනා පචීයිස්සන්ති, පචීයිස්සරෙ, පච්චිස්සරෙ, පච්චිස්සන්ති.

ගමිතො කත්තරි-සො ගච්ඡිස්සති, තෙ ගච්ඡිස්සන්ති. ත්වං ගච්ඡිස්සසි, තුම්හෙ ගච්ඡිස්සථ. අහං ගච්ඡිස්සාමි, මයං ගච්ඡිස්සාම. ගච්ඡිස්සතෙ, ගච්ඡිස්සන්තෙ. ගච්ඡිස්සසෙ, ගච්ඡිස්සව්හෙ. ගච්ඡිස්සං, ගච්ඡිස්සාම්හෙ. සග්ගං ගමිස්සති, ගමිස්සන්ති. ගමිස්සසි, ගමිස්සථ. ගමිස්සාමි, ගමිස්සාම ඉච්චාදි. කම්මෙ-ගච්ඡියිස්සති, ගච්ඡියිස්සන්ති ඉච්චාදි. ක්යලොපෙ ගමිස්සති, ගමිස්සන්ති ඉච්චාදි. තථා ඝම්මිස්සති ඝම්මීයිස්සති, ඝම්මිස්සන්ති, ඝම්මීයිස්සන්ති ඉච්චාදි.

නාමසද්දෙ ¶ නිපාතෙ සති ගරහායං විම්හයෙ ච ගම්යමානෙ ස්සත්යාදයො හොන්ති. ඉමෙ හි නාම කල්යාණධම්මා පටිජානිස්සන්ති. එත්ථ ‘‘ජ්යාදීහි ක්නා’’ති ක්නාවිකරණෙ ‘‘ඤාස්සනෙ ජා’’ති ජාදෙසො. න හි නාම භික්ඛවෙ තස්ස මොඝපුරිසස්ස පාණෙසු අනුද්දයා භවිස්සති. කථඤ්හි නාම සො භික්ඛවෙ මොඝපුරිසො සබ්බමත්තිකාමයං කුටිකං කරිස්සති. විම්හයෙ-අච්ඡරියං වත භො, අබ්භුතං වත භො, සන්තෙන වත භො පබ්බජිතා විහාරෙන විහරන්ති, යත්ර හි නාම සඤ්ඤී සමානො ජාගරො පඤ්චමත්තානි සකටසතානි නිස්සාය නිස්සාය අතික්කන්තානි නෙව දක්ඛිති, න පන සද්දං සොස්සති. අච්ඡරියං අන්ධො නාම පබ්බත+මාරොහිස්සති, බධිරො නාම සද්දං සොස්සති. (භවිස්සන්තිපච්චයනයො).

4. භූතෙ ඊ උං ඔ ත්ථ ඉං ම්හා ආ ඌ සෙ ව්හං අ ම්හෙ

භූතෙ පරිසමත්තෙ අත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා ඊආදයො හොන්ති. භූතානජ්ජතනෙ උපරි වක්ඛමානත්තා ඉමෙ ඊආදයො භූතජ්ජතනෙ. ‘‘සුවො අහොසි ආනන්දො’’තිආදීසු භූතසාමඤ්ඤෙව භවන්ති.

අහස්සු+භයතො අඩ්ඪ-රත්තං වා තදුපඩ්ඪතං;

අන්තොකත්වාන විඤ්ඤෙය්යො, අහො අජ්ජතනො ඉති;

තදඤ්ඤො පන යො කාලො, සො+නජ්ජතනසඤ්ඤිතො.

ආආදො ¶ ඊආදො ස්සාදො ච ක්රියත්ථස්ස වා අඤ හොතීති ධාතුතො පුබ්බං අඤ. ‘‘කත්තරි ලො’’ති ලො, එකාර+අවාදෙසා ච.

38. එය්යාථ+ස්සෙ+අ+ආ+ඊ+ථානං ඔ+අ+අං+ත්ථ+ත්ථො+ව්හොක

එය්යාථාදීනං ඔආදයො වා හොන්ති යථාක්කමංති ඊස්සත්ථො, අභවිත්ථො, භවිත්ථො, අභවත්ථො, භවත්ථො. ‘‘ආ ඊ ඌ ම්හා ස්සා ස්සම්හානං වා’’ති ඊස්ස රස්සත්තං. සො අභවි භවි, අභවී භවී.

තිඋංස්ස ඉංසු+අංසු වා හොන්ති. අභවිංසු භවිංසු, අභවංසු භවංසු, අභවුං භවුං.

ඔස්ස අආදයො වා හොන්ති. අභව භව, අභවි භවි, ඉඤාගමෙ අභවිත්ථ භවිත්ථ, අභවත්ථ භවත්ථ, අභවිත්ථො භවිත්ථො, අභවත්ථො භවත්ථො.

ඔස්ස සි වා හොති. අභවිසි භවිසි, අභවසි භවසි. අභවො භවො.

එසං ¶ උඤ වා හොති. ඊආදිසම්බන්ධීනමෙව ගහණං. අභවුත්ථ භවුත්ථ.

ඉංස්ස ච සිඤ වා හොති ම්හාත්ථානඤ්ච බහුලං. ඉකාරඤ්ඤකාරා උච්චාරණආද්යාවයවත්ථා. අභවසිත්ථ භවසිත්ථ, අභවිත්ථ භවිත්ථ, අභවත්ථ භවත්ථ, අභවිසිං භවිසිං, අභවසිං භවසිං, අභවිං භවිං. උඤාගමෙ ආස්ස රස්සො. අභවුම්හ භවුම්හ අභවුම්හා භවුම්හා. සිඤාගමෙ අභවසිම්හ භවසිම්හ අභවසිම්හා භවසිම්හා අභවිම්හ භවිම්හ අභවිම්හා භවිම්හා අභවම්හ භවම්හ අභවම්හා භවම්හා. පරච්ඡක්කෙ – ‘‘එය්යාථා’’දිනා ත්ථෙ අභවිත්ථ භවිත්ථ අභවත්ථ භවත්ථ. රස්සෙ අභවථ භවථ, අභවා භවා, අභවු භවු. අභවිසෙ භවිසෙ, අභවසෙ භවසෙ, අභවිව්හං භවිව්හං අභවව්හං භවව්හං, අස්ස අ+මාදෙසෙ අභවං භවං අභව භව, අභවිම්හෙ භවිම්හෙ අභවම්හෙ භවම්හෙ. කම්මෙ සුඛං තයා අනුභූයිත්ථො අන්වභූයත්ථො අනුභූයත්ථො අන්වභූසි අනුභූසී අන්වභූයී අනුභූයී, අන්වභූයිංසු අනුභූයිංසු අන්වභූයංසු අනුභූයංසු අන්වභූයුං අනුභූයුං ඉච්චාදි. භාවෙ-තෙන අභූයිත්ථො භූයිත්ථො අභූයත්ථො භූයත්ථො අභූයි භූයි අභූයී භූයී. තෙන අභූයත්ථ භූයත්ථ අභූය භූය අභූයා භූයා.

සො අපචිත්ථො පචිත්ථො ඉච්චාදි කත්තුසමං. කම්මෙ-අපචීයිත්ථො පචීයිත්ථො අපචීයත්ථො පචීයත්ථො. චවග්ගපුබ්බ- රූපෙ ¶ අපච්චිත්ථො පච්චිත්ථො අපච්චත්ථො පච්චත්ථො අපචීයි පචීයි අපචීයී පචීයී අපච්චි පච්චි අපච්චී පච්චී, අපචීයිංසු පචීයිංසු අපචිංසු පචිංසු අපචීයංසු පචීයංසු අපච්චංසු පච්චංසු අපචීයුං පචීයුං අපච්චුං පච්චුං ඉච්චාදි කත්තුසමං, පුබ්බරූපොව විසෙසො.

සො ගාමං අගච්ඡිත්ථො ගච්ඡිත්ථො ඉච්චාදි පුරිමසමං.

ඩංසස්ස ච ගමිස්ස ච ඤ්ඡඞ වා හොති ආ+ඊආදීසු. අගඤ්ඡිත්ථො ගඤ්ඡිත්ථො අගඤ්ඡත්ථො ගඤ්ඡත්ථො අගඤ්ඡි ගඤ්ඡි අගඤ්ඡී ගඤ්ඡී ඉච්චාදි.

ආආදො ඊආදො ච ගමිස්ස ආ හොති වා. සො අගා අගමි ගමි අගමිත්ථො ගමිත්ථො අගමත්ථො ගමත්ථො. ඊපච්චයෙ ලස්සාකාරස්ස ‘‘හිමිමෙස්ව+ස්සා’’ති එත්ථ ‘‘අස්සා’’ති යොගවිභාගා දීඝෙ ‘‘දීඝා ඊස්සා’’ති ඊස්ස සිආදෙසො, අගමාසි අගමි ගමි අගමී ගමී, අගමිංසු ගමිංසු අගමංසු ගමංසු අගමුං ගමුං. ඔස්ස අආදෙසෙ අජ්ඣගුං. ත්වං අජ්ඣගා පරස්ස ලොපො. තුම්හෙ අජ්ඣගුත්ථ. අහං අජ්ඣගං, මයං අජ්ඣගම්හ. පරච්ඡක්කෙ – ‘‘එය්යාථා’’දිනා ත්ථෙ සො අගච්ඡිත්ථ ගච්ඡිත්ථ අගඤ්ඡිත්ථ ගඤ්ඡිත්ථ අගමිත්ථ ගමිත්ථ අගම ගම අගමා ගමා. තෙ අගමූ ගමූ, ඔස්ස ආආදෙසෙ අජ්ඣගුං. ත්වං අගමිසෙ ගමිසෙ. තුම්හෙ අගමිව්හං. ‘‘එය්යාථා’’ දිනා අ+මාදෙසෙ අහං අගමං ගමං අජ්ඣගං. මයං අගමිම්හෙ ගමිම්හෙ. කම්මෙඅගච්ඡීයි අගමීයි, අගච්ඡියුං අගමියුං ඉච්චාදි. තථා අඝම්මී ඝම්මී ඉච්චාදි.

මායොගෙ ¶ සති ඊආදයො ආආදයො ච වා හොන්ති. සකකාලතො කාලන්තරෙපි පච්චයවිධානත්ථො+යං. මා භවං අභවිත්ථො ඉච්චාදි. වාවිධානාස්සත්යාදි+එය්යාදි+ත්වාදයොපි හොන්ති, මා භවං භවිස්සති, මා භවං භවෙය්ය, මා භවං භවතු ඉච්චාදි. (ඊආදිපච්චයනයො).

5. අනජ්ජතනෙ ආ ඌඔ ත්ථ අ ම්හා ත්ථ ත්ථුං සෙ ව්හං ඉං ම්හසෙ

අවිජ්ජමානජ්ජතනෙ භූතත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා ආආදයො හොන්ති වා. ‘‘එය්යාථා’’දිනා ත්ථෙ ‘‘ආ ඊ ඌ ම්හා’’ ඉච්චාදිනා රස්සෙ ච සො අභවත්ථ භවත්ථ අභව භව අභවා භවා, තෙ අභවු භවු අභවූ භවූ. ඔ, ‘‘ඔස්සා’’තිආදිනා අආදයො, අභව භව අභවි භවි අභවත්ථ භවත්ථ අභවත්ථො භවත්ථො, සිආදෙසෙ අභවසි භවසි අභවො භවො. තුම්හෙ අභවත්ථ භවත්ථ. අහං අභවං භවං අභව භව, මයං අභවම්හ භවම්හ අභවම්හා භවම්හා. සො අභවත්ථ භවත්ථ. තෙ අභවත්ථුං භවත්ථුං. ත්වං අභවසෙ භවසෙ. තුම්හෙ අභවව්හං භවව්හං. ‘‘ඉස්ස ච සිඤ’’ති සිං, අහං අභවසිං භවසිං අභවිං භවිං. මයං අභවම්හසෙ භවම්හසෙ. කම්මෙ-ත්ථෙ සුඛං තයා අනුභූයිත්ථ, ඉඤාගමාභාවෙ අනුභූයත්ථ ඉච්චාදි. භාවෙ-අභූයත්ථ භූයත්ථ ඉච්චාදි.

සො ¶ ඔදනං අපචත්ථ පචත්ථ ඉච්චාදි කත්තුසමං. කම්මෙ-අපචීයත්ථ පචීයත්ථ අපච්චත්ථ පච්චත්ථ අපචීය පචීය අපචීයා පචීයා අපච්ච පච්ච අපච්චා පච්චා. අපචීයු පචීයු අපචීයූ පචීයූ අපච්චු පච්චු අපච්චූ පච්චූ ඉච්චාදි. ‘‘මායොගෙ ඊ+ආආදී’’ති මායොගෙපි ආආදයො, මා භවං අපච්චත්ථ ඉච්චාදි.

තථා අගච්ඡත්ථ ගච්ඡත්ථ ඉච්චාදි පුරිමසමං. තථා අගමත්ථ ගමත්ථ ඉච්චාදිපි අඝම්මත්ථ ඝම්මත්ථ ඉච්චාදිපි. (අනජ්ජතනපච්චයනයො).

6. පරොක්ඛෙ අ උ එ ත්ථ අ ම්හ ත්ථ රෙ ත්ථො ව්හො ඉ ම්හෙ

අපච්චක්ඛෙ භූතානජ්ජතනෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා අආදයො හොන්ති. අක්ඛානං=ඉන්ද්රියානං පරං පරොක්ඛං. තස්මිං. ‘‘අපරොක්ඛෙසූ’’ති වචනා ක්ය+ලාදිවිකරණා න හොන්ති.

පරොක්ඛායං පඨම+මෙකස්සරං සද්දරූපං ද්වෙ භවති. ‘‘භූස්ස වුක’’ ඉතිආදීසු වුක, භූව භූව ඉති ද්විත්තෙ –

ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස ආදිතො+ඤ්ඤස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ලොපො හොති.

අආදීසු ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස භූස්ස අ හොති.

ද්විත්තෙ ¶ පුබ්බෙසං චතුත්ථදුතියානං තතියපඨමා හොන්ති යථාක්කමංති බකාරෙ සො බභූව කිර, තෙ බභුවු කිර. ත්වං බභුවෙ කිර, ඉඤ තුම්හෙ බභුවිත්ථ කිර. අහං බභුව කිර, මයං බභුවිම්හ කිර. සො බභුවිත්ථ කිර, තෙ බභුවිරෙ කිර. ත්වං බභුවිත්ථො කිර, තුම්හෙ බභුවිව්හො කිර. අහං බභුවි කිර, මයං බභුවිම්හෙ කිර. කම්මෙ-අනුපභුව කිර ඉච්චාදි. භාවෙබභුව බභුවිත්ථ කිර.

පපච, පපචු. පපචෙ, ඉඤාගමෙ පපචිත්ථ. අඤ්ඤත්ර ‘‘සංයොගාදිලොපො’’ති ලොපො, පපචිත්ථ. පපච, පපචිම්හ. පපචිත්ථ, පපචිරෙ. පපචිත්ථො පපචිථො, පපචිව්හො. පපචි, පපචිම්හෙ. එවං කම්මෙ.

අආදිපච්චයෙ ද්විභාවෙ අනාදිබ්යඤ්ජනලොපෙ පුබ්බස්ස ‘‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’’ති චවග්ගජකාරෙ ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති දීඝෙ ච කතෙ සො ගාමං ජගාම කිර, ජගමු. ජගමෙ, ජගමිත්ථ. ජගම, ජගමිම්හ. ජගමිත්ථ, ජගමිරෙ. ජගමිත්ථො, ජගමිව්හො. ජගමි, ජගමිම්හෙ. එවං කම්මෙ.

මූළ්හවික්ඛිත්තබ්යාසත්තචිත්තෙන අත්තනාපි ක්රියා කතා අභිනිබ්බත්තිකාලෙ+නුපලද්ධාසමානා ඵලෙනා+නුමීයමානා පරොක්ඛාව වත්ථුතො. තෙන උත්තමවිසයෙපි පයොගසම්භවො. (පරොක්ඛාපච්චයනයො).

7. ය්යොදො ¶ වා+තිපත්තියං ස්සා ස්සංසු ස්සෙ ස්සථ ස්සං ස්සම්හා ස්සථ ස්සිංසුස්සසෙස්සව්හෙස්සිං ස්සාම්හසෙ.

එය්යාදො විසයෙ ක්රියාතිපත්තියං ස්සාදයො හොන්ති. විධුරපච්චයොපනිපාතතො කාරණවෙකල්ලතො වා ක්රියාතිපතන+මනිප්ඵත්ති ක්රියාතිපත්ති. එතෙ ච ස්සාදයො සාමත්ථියා අතීතානාගතෙස්වෙව හොන්ති, න වත්තමානෙ, තත්ර ක්රියාතිපත්යසම්භවා. ඉඤාගමෙ ස්සාස්ස වා රස්සෙ ච සචෙ සො පඨමවයෙ පබ්බජ්ජං අලභිස්ස, අරහා අභවිස්ස භවිස්ස අභවිස්සා භවිස්සා වා, තෙ ච තං අලභිස්සංසු, අරහන්තො අභවිස්සංසු භවිස්සංසු. ‘‘එය්යාථා’’දිනා ස්සෙස්ස වා අකාරෙ ත්වං අභවිස්ස භවිස්සෙ. තුම්හෙ අභවිස්සථ. අහං අභවිස්සං. රස්සෙ මයං අභවිස්සම්හ භවිස්සම්හ අභවිස්සම්හා භවිස්සම්හා. පරච්ඡක්කෙ-සො අභවිස්සථ, අභවිස්සිංසු. අභවිස්සසෙ, අභවිස්සව්හෙ. අභවිස්සිං, අභවිස්සාම්හසෙ.

කම්මෙ-තෙන සුඛං අන්වභවිස්ස, අන්වභවිස්සංසු ක්යලොපො. අන්වභූයිස්ස අන්වභූයිස්සා ඉච්චාදි. භාවෙ-තෙන අභූයිස්ස භූයිස්ස අභූයිස්සා භූයිස්සා. අභූයිස්සථ භූයිස්සථ.

එවං තණ්ඩුලාදිසාධනං අලභිස්ස, ඔදනං අපචිස්ස පචිස්ස ඉච්චාදි. කම්මෙ-තෙන ඔදනො අපචිස්ස පචිස්ස අපචිස්සා පචිස්සා අපචීයිස්ස පචීයිස්ස අපචීයිස්සා පචීයිස්සා අපච්චිස්ස පච්චිස්ස අපච්චිස්සා පච්චිස්සා ඉච්චාදි.

සො අගච්ඡිස්ස ගච්ඡිස්ස අගච්ඡිස්සා ගච්ඡිස්සා ඉච්චාදි. ච්ඡාදෙසා+භාවෙ අගමිස්ස ගමිස්ස අගමිස්සා ගමිස්සා ඉච්චාදි. කම්මෙ-අගච්ඡිස්ස ¶ ගච්ඡිස්ස අගච්ඡීයිස්ස ඉච්චාදි. අගමිස්ස ගමිස්ස අගමීයිස්ස ඉච්චාදි. තථා අඝම්මිස්ස ඉච්චාදි. (ක්රියාතිපත්තිපච්චයනයො).

හෙතුභූතායං ඵලභූතායඤ්ච ක්රියායං වත්තමානතො ක්රියත්ථා එය්යාදයො හොන්ති වා. ලවිකරණවුද්ධිආදි පුබ්බසමං. පරිකප්පෙ –

එය්ය+එය්යාසි+එය්ය+මිච්චෙස+මෙ වා හොති. සො දානි කින්නු ඛො භවෙ, යදි සො පඨමවයෙ පබ්බජෙය්ය, අරහා භවෙය්ය.

එය්යු+මිච්චස්ස ඤුං වා හොති. සචෙ සංඛාරා නිච්චා භවුං භවෙය්යුං, න නිරුජ්ඣෙය්යුං. යදි ත්වං භවෙ භවෙය්යාසි. ‘‘එය්යාථා’’ දිනා අස්ස ඔකාරෙ තුම්හෙ භවෙය්යාථො භවෙය්යාථ කථ+මහං දෙවො භවෙය්යාමි.

එය්යාමස්ස එමු වා හොති උ ච. කින්නු ඛො මයං භවෙමු භවෙය්යාමු භවෙය්යාම. පරච්ඡක්කෙ-භවෙථ, භවෙරං. භවෙථො, භවෙය්යාව්හො. භවෙ භවෙය්යං, භවෙය්යාම්හෙ. කම්මෙ-සුඛං ¶ තයා අනුභුය්යෙ අනුභුය්යෙය්ය, අනුභුය්යුං අනුභූයෙය්යුං. තෙන ත්වං අනුභූයෙ අනුභූයෙය්යාසි, තුම්හෙ අනුභූයෙය්යාථො අනුභූයෙය්යාථ. තෙනා+හං අනුභූයෙය්යාමි, මයං අනුභූයෙමු අනුභූයෙය්යාමු අනුභූයෙය්යාම. පරච්ඡක්කෙ-අනුභූයෙථ ඉච්චාදි. භාවෙ-භූයෙ භූයෙය්ය භූයෙථ.

විධිම්හි-සො ඔදනං පචෙ පචෙය්ය ඉච්චාදි. කම්මෙ-පචීයෙ පචීයෙය්ය පච්චෙ පච්චෙය්ය ඉච්චාදි.

අනුමතියං-සො ගාමං ගච්ඡෙ ගච්ඡෙය්ය ඉච්චාදි. අඤ්ඤත්ර ගමෙ ගමෙය්ය ඉච්චාදි. තථා ඝම්මෙ ඝම්මෙය්ය ඉච්චාදි.

පාතො පචෙය්ය චෙ භුඤ්ජෙ, ඉච්චෙ+ත්ථ පචනක්රියා;

හෙතුභූතාති විඤ්ඤෙය්යා, ඵලං ත්ව+නුභවක්රියා.

සත්තියං අරහතෙ ච ක්රියත්ථා එය්යාදයො හොන්ති. භවං ඛලු පත්තං පචෙය්ය, භවං සත්තො, භවං අරහො.

සම්භාවනෙ ගම්යමානෙ ධාතුනා වුච්චමානෙ ච එය්යාදයො හොන්ති විභාසා. අපි භවං ගිලිතං පාසාණං පචෙය්ය උදරග්ගිනා, සම්භාවෙමි සද්දහාමි භවං පචෙය්ය, භවං පචිස්සති, භවං අපචි.

පඤ්හාදීසු ක්රියත්ථතො එය්යාදයො හොන්ති.

පඤ්හා ¶ සංපුච්ඡනං, ඉට්ඨා-සිංසනං යාචනං දුවෙ;

පත්ථනා, භත්තියා වා+ථ, න වා බ්යාපාරණා විධි.

පඤ්හෙ-කිං සො භත්තං පචෙය්ය, උදාහු බ්යඤ්ජනං. පත්ථනායං-අහො වත සො පචෙය්ය චෙ. විධිම්හි-භවං පත්තං පචෙය්ය. (එය්යාදිපච්චයනයො).

10. තු අන්තු හි ථ මි ම තං අන්තං ස්සු ව්හො එ ආමසෙ

පඤ්හපත්ථනාවිධිස්වෙ+තෙ හොන්ති ක්රියත්ථතො. ආසිංසනත්ථෙ-සො සුඛී භවතු, තෙ සුඛිතා භවන්තු.

අතො පරස්ස හිස්ස වා ලොපො හොති. ත්වං සුඛී භව භවාහි, හිම්හි දීඝො. ‘‘එය්යාථා’’දිනා ව්හොක, තුම්හෙ සුඛිතා භවථව්හො භවථ. අහං සුඛී භවාමි, මයං සුඛිනො භවාම. පරච්ඡක්කෙ-තථා භවතං, භවන්තං. භවස්සු, භවව්හො. භවෙ භවාමසෙ. කම්මෙ-තයා අනුභූයතු, අනුභූයන්තු ඉච්චාදි. භාවෙ-භූයතු, භූයතං.

ආණත්තියං-දෙවදත්තො දානි ඔදනං පචතු, පචන්තු ඉච්චාදි. කම්මෙ-තෙන ඔදනො පච්චතු ඉච්චාදි. තථා සො ගාමං ගච්ඡතු ඉච්චාදි. ‘‘ඌ ලස්සෙ’’ති ලස්සෙ+කාරෙ ගමෙතු, ගමෙන්තු ඉච්චාදි. ඝම්මාදෙසෙ ඝම්මතු, ඝම්මන්තු ඉච්චාදි. කම්මෙ-ගච්ඡීයතු ඉච්චාදි. තථා ගමීයතු ඉච්චාදි.

විධිම්හි-ලස්ස ලොපෙ ලුත්තෙ වුද්ධි, ඉධ පබ්බතො හොතු.

නිමන්තනෙ-අධිවාසෙථ ¶ තුම්හෙ භන්තෙ භගවා භොජනං, වසතිස්ස ‘‘චුරාදිතො ණී’’ති ණිම්හි ‘‘අස්සා ණානුබන්ධෙ’’ති ආ, ‘‘යුවණ්ණාන+මෙඔ පච්චයෙ’’ති එ ච හොති. ඉධ නිස්සීදතු භවං, සදස්ස ‘‘ජර+සදාන+මීම වා’’ති ඊම, මනුබන්ධත්තා අන්තසරතො ඊම.

අජ්ඣෙසනෙ-දෙසෙතු භන්තෙ භගවා ධම්මං, එත්ථ චුරාදිත්තා පුරිමසමං.

අනුමතියං-පුච්ඡ වාසව මං පඤ්හං, පවිසතු භවං. එත්ථ පුච්ඡතො හිස්ස ලොපො. එවං නිසීද.

පත්ථනා=යාචනා, තත්ර-දද=දානෙ, දදාහි මෙ ගාමවරානි පඤ්ච, දාතො ලස්ස එකාරෙ ච එකං මෙ නයනං දෙහි.

පත්තකාලෙ-සම්පත්තො තෙ කාලො කටකරණෙ, කටං කරොතු භවං. එත්ථ ‘‘තනාදිත්වො’’ති ඔ.

ත්වාදී එය්යාදයො වත්ත-මානා සම්පති,+නාගතෙ;

භවිස්සති, පරොක්ඛාදි-චත්තාරො+තීතකාලිකා.

එතෙසං වා ච්ඡඞ හොතින්ත+මාන+ත්යාදීසු. සො සග්ගං ගච්ඡති ගමෙති, ගච්ඡන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-ගච්ඡීයති ගමීයති ඉච්චාදි. යම=උපරමෙ, පරොක්ඛාඅනජ්ජතනරූපානි සබ්බත්ථ පයොග+මනුගම්ම යොජෙතබ්බානි. නිපුබ්බො, නියච්ඡති නියමති, නියච්ඡන්ති නියමන්ති. සංපුබ්බො, ‘‘යෙ සංස්සා’’ති ඤ්ඤත්තං, සඤ්ඤමති, සඤ්ඤමන්ති. කම්මෙ-නියච්ඡීයති නියමීයති නියම්මති, සඤ්ඤමීයති වා. තථා ¶ නියච්ඡිස්සති, සඤ්ඤමිස්සති. නියච්ඡි, සංයමි. නියච්ඡිස්ස, සංයමිස්ස. නියච්ඡෙය්ය, සංයමෙය්ය. නියච්ඡතු, සඤ්ඤමතු. ඉස+සිංස=ඉච්ඡායං, සො සග්ගං ඉච්ඡති, ඉච්ඡන්ති ඉච්චාදි. ‘‘ලහුස්සුපන්තස්සා’’ති වුද්ධිම්හි එසති, එසන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-ඉච්ඡීයති, ‘‘වා ක්වචී’’ති වුද්ධිම්හි එසීයති. පුබ්බරූපෙ ඉස්සති ඉස්සතෙ ඉච්චාදි. ඉච්ඡිස්සති එසිස්සති ඉච්චාදි. ඉච්ඡි එසි. ඉච්ඡිස්ස එසිස්ස. ඉච්ඡෙය්ය එසෙය්ය. ඉච්ඡතු එසතු ඉච්චාදි. ආස=උපවෙසනෙ, සො ආසනෙ අච්ඡති ඉච්චාදි. ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති රස්සො, උපපුබ්බො, තථා උපාසති. අච්ඡිස්සති උපාසිස්සති. අච්ඡි උපාසි. අච්ඡිස්ස උපාසිස්ස. අච්ඡෙය්ය උපාසෙය්ය. අච්ඡතු උපාසතු ඉච්චාදි. දිස=පෙක්ඛනෙ, දිච්ඡති දිච්ඡන්ති ඉච්චාදි සබ්බං පුරිමසමං. ලභ=ලාභෙ, ඉතො පරං විසෙසට්ඨානමෙවවක්ඛාම, සබ්බවාරො වුත්තානුසාරෙන ගහෙතබ්බො. ලභති, ලභන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-ක්යස්ස පුබ්බරූපාදිම්හි කතෙ ලබ්භති ඉච්චාදි.

ලභස්මා ඉං ඊනං ථං+ථා වා හොන්ති. සො අලභිත්ථ ලභිත්ථ අලභි ලභි ඉං පච්චයෙ අලත්ථං අලභිං ඉච්චාදි.

ලභාදීනං ච්ඡඞ හොති ස්සෙන සහ. ලච්ඡති ලභිස්සති, ලච්ඡන්ති ලභිස්සන්ති ඉච්චාදි. ක්රියාතිපත්තියං ස්සාභාගස්ස ච්ඡඞාදෙසෙ අලච්ඡා අලභිස්ස ඉච්චාදි. වස=නිවාසෙ, වච්ඡති වසිස්සති. කම්මෙ-බහුලාධිකාරා ‘‘අස්සූ’’ති උකාරො ¶ , පුබ්බරූපෙ වුස්සති වුස්සිස්සති ඉච්චාදි. තථා අවච්ඡා අවසිස්සා. ඡිද=ද්වෙධාකරණෙ, ඡෙච්ඡති ඡින්දිස්සති, ‘‘මඤ්ච රුධාදීනං’’ති මං ලො ච. ලස්ස ලොපො ච. භිද=විදාරණෙ, භෙච්ඡති භින්දිස්සති. අභෙච්ඡා අභින්දිස්සා. රුද=රොදනෙ, රුච්ඡති රොදිස්සති. අරුච්ඡා අරොදිස්සා ඉච්චාදි.

අඤ්ඤපච්චයෙපි ඡිදස්ස ‘‘ච්ඡඞ’’ ඉති යොගවිභාගා ච්ඡඞ, භූතෙ ඌං පච්චයෙ අච්ඡෙච්ඡුං අච්ඡින්දිංසු. වුත්තතො අඤ්ඤධාතූනඤ්ච, ගම=ගමනෙ, ගච්ඡං ගච්ඡිස්සං. අඤ්ඤපච්චයෙපි වච=බ්යත්තවචනෙ ඉච්චාදි, කම්මෙ-බහුලාධිකාරා ත්යාදීසු පරභූතෙසුපි යථාගමං වචාදීනඤ්චස්ස ‘‘වචාදීනං වස්සුට වා’’ති කම්මෙ උට ච ‘‘අස්සූ’’ති අස්ස උ ච, තෙන ධම්මො උච්චති වුච්චති, වුච්චන්ති ඉච්චාදි, යස්ස ච පුබ්බරූපං.

භුජාදීනං ක්ඛඞ හොති ස්සෙන සහ. වක්ඛති වචිස්සති, වක්ඛන්ති වචිස්සන්ති ඉච්චාදි.

ඊආදීසු වචස්ස ඔම හොති. මකාරානුබන්ධත්තා ‘‘මානුබන්ධො සරාන+මන්තා පරො’’ති පරිභාසතො සරා පරො. අවොචි, අවොචුං, අවොචො ඉච්චාදි. අනජ්ජතනෙ-අවච අවචා වචා ඉච්චාදි. ක්රියාතිපත්තියං-අවක්ඛා අවචිස්සා, අවක්ඛිංසු අවචිස්සිංසු ඉච්චාදි. වචෙය්ය ඉච්චාදි. කම්මෙ-වුච්චෙය්ය ඉච්චාදි. තථා වචතු, වුච්චතු ඉච්චාදි.

භුජ=පාලනජ්ඣොහාරෙසු ¶ , ‘‘භුජා’’ දිනා ක්ඛවාදෙසෙ භොක්ඛති භුඤ්ජිස්සති.

කුස=අක්කොසෙ, ආපුබ්බො, තස්ස රස්සො ච, අක්කොසති ඉච්චාදි ඤෙය්යං, ලවිකරණලොපවුද්ධියො.

කුසා රුහා ච පරස්ස ඊස්ස ඡි වා හොති. පරරූපපඨමක්ඛරානි, අක්කොච්ඡි අක්කොසි ඉච්චාදි. අභිපුබ්බො රුහ=රොහනෙ, අභිරුච්ඡි අභිරුහි ඉච්චාදි.

වහ=පාපුණනෙ, වහති, වහන්ති. කම්මෙ-ක්යෙ ‘‘හස්ස විපල්ලාසො’’ති විපරියාසො, තෙන සො වුය්හති, ‘‘අස්සූ’’ති උත්තං. වහිස්සති, වුය්හිස්සති. අවහි, අවුය්හිත්ථ, අවුහි. අවහිස්සා, වුය්හීස්සා ඉච්චාදි. වහෙය්ය, වුය්හෙය්ය. වහතු, වුය්හතු ඉච්චාදි.

ජර මරානං ඊයඞ වා හොති මාන+න්ත+ත්යාදීසු. ජීයති. ‘‘ජර සදාන+මීම’’ති ඊමආගමො ලො ච, ජීරති. කම්මෙ-ජීරීයති ජීයීයති. එවං ජීයිස්සති ජීරිස්සති, ජීයීයිස්සති ජීරීයිස්සති. අජීයි අජීරි, අජීයීයි අජීරීයි. අජීයිස්සා අජීරිස්සා, අජීයීයිස්සා අජීරීයිස්සා අජීයිස්සා අජීරීයිස්සා ඉච්චාදි. මර=පාණචාගෙ, ඊයඞ, මීයති මරති, මීයන්ති මරන්ති ඉච්චාදි.

5,124. දිසස්ස ¶ පස්ස දස්ස දස ද දක්ඛාති

එතෙ ආදෙසා දිසස්ස වා හොන්ති. අනෙකවණ්ණත්තා සබ්බාදෙසො. පස්සති පස්සන්ති, දක්ඛති දක්ඛන්ති. කම්මෙ-ක්යෙ පුබ්බරූපො, දිස්සති දිස්සන්ති, විපස්සීයති දක්ඛීයති ඉච්චාදි.

දක්ඛාදීහි ආදෙසෙහි පරස්ස ස්සස්ස ලොපො වා හොති. දක්ඛති දක්ඛිස්සති. අපස්සි පස්සි, අපස්සිංසු පස්සිංසු අපස්සො පස්සො, අපස්සිත්ථ පස්සිත්ථ. අපස්සිං පස්සිං, අපස්සිම්හ පස්සිම්හ. තථා අදස්සී දස්සී, අදස්සිංසු දස්සිංසු ඉච්චාදි. අනජ්ජතනෙ දසාදෙසො, අද්දසා අද්දස. අද්දා අද්ද ඉච්චාදි. අපස්සිස්ස දක්ඛිස්ස ඉච්චාදි. පස්සෙය්ය දක්ඛෙය්ය, පස්සතු දක්ඛතු ඉච්චාදි.

සද=විසරණගත්යාවසාදනාදානෙසු, නිපුබ්බො, ‘‘ජරසදාන+මීම වා’’ති ඊමආගමො. නිසීදති, නිසීදන්ති ඉච්චාදි. භාවෙ-නිසජ්ජති, නිසජ්ජතෙ.

යජ=දෙවපූජාසංගතිකරණදානෙසු, යජති, යජන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ –

යජස්ස යස්ස ටි+යී හොන්ති කානුබන්ධෙති බහුලාධිකාරා ත්යාදිවිසයෙපි ක්යෙ පුබ්බරූපෙ ච ඉජ්ජති යිජ්ජති මයා බුද්ධො. සො යජිස්සති, තෙන ඉජ්ජිස්සතෙ යිජ්ජිස්සතෙ. සො යජී ¶ , තෙන ඉජ්ජි යිජ්ජි. සො යජිස්සා, තෙන ඉජ්ජිස්සා යිජ්ජිස්සා. සො යජෙය්ය, තෙන ඉජ්ජෙය්ය යිජ්ජෙය්ය. සො යජතු, තෙන ඉජ්ජතු යිජ්ජතු ඉච්චාදි.

වද=වචනෙ, ‘‘ගමවදා’’ දිනා වදස්ස වජ්ජාදෙසො වා, ලස්ස ‘‘ඌලස්සෙ’’ති ක්වචි එ ච, වජ්ජති වදෙති වදති, වජ්ජෙන්ති වදෙන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ – ‘‘ක්යස්සා’’ති ඊඤ, වජ්ජීයති වජ්ජති වදීයති, වජ්ජීයන්ති වජ්ජන්ති වදීයන්ති. වදිස්සති, වදිස්සන්ති. අවදී වදී, අවදිංසු වදිංසු. අවදිස්ස වදිස්ස. වජ්ජෙ වජ්ජෙය්ය වදෙ වදෙය්ය, වජ්ජෙය්යුං වදෙය්යුං. වජ්ජෙතු වදෙතු වදතු ඉච්චාදි යථාගමං ඤෙය්යං.

කමු=පදවික්ඛෙපෙ, ‘‘පරොක්ඛායඤ්චා’’ති චග්ගහණෙන කම කම ඉති ද්විත්තෙ අනාදිබ්යඤ්ජනලොපෙ ලවිකරණෙ ‘‘කවග්ගහා’’ දිනා කස්ස චෙ නිග්ගහීතාගමෙ ච කතෙ චංකමති කමති ඉච්චාදි. චල=කම්පනෙ, චංචලති. ජල+දල=දිත්තියං, ද්විත්තෙ දද්දල්ලති ඉච්චාදි. (සවුද්ධිකභූවාදිනයො).

හූ+භූ=සත්තායං, ත්යාදීසු ‘‘කත්තරි ලො’’ති ලො, තස්ස ලොපෙ ‘‘යුවණ්ණාන+මෙඔ පච්චයෙ’’ති ඔකාරො. සො හොති, තෙ හොන්ති. හොසි, හොථ. හොමි, හොම ඉච්චාදි. භාවෙ-තෙන හූයති හූයතෙ.

31. හූස්ස හෙ+හෙහි+හොහි ස්සත්යාදො

හූස්ස හෙආදයො හොන්ති ස්සච්චාදො. හෙස්සති හෙහි ස්සති හොහිස්සති.

දක්ඛාදීහි ¶ ආදෙසෙහි පරස්ස ස්සස්ස වා ලොපො හොති. හෙහිති හෙහිස්සති, හොහිති හොහිස්සති. හෙහින්ති හෙහිස්සන්ති, හොහින්ති හොහිස්සන්ති ඉච්චාදි. අනජ්ජතනෙ ඊම්හි අඤාගමො, ‘‘පරො ක්වචී’’ති ඊස්ස ලොපො, සො අහු. වුද්ධිම්හි ‘‘දීඝා ඊස්ස’’ ඉති ඊස්ස සිආදෙසො, සුවො අහොසි ආනන්දො.

හූතො පරස්ස උ+මිච්චස්ස රෙසුං වා හොති. රකාරානුබන්ධො ‘‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’’ති අන්තසරාදිස්ස ලොපො. අහෙසුං. ඔකාරවුද්ධි අවාදෙසෙ අහවුං. ඔස්ස සිආදෙසෙ අහොසි.

ඉමිච්චස්ස සිඤ හොති ම්හාත්ථානඤ්ච බහුලං. ඤාකාරො ආඛ්යාවයවත්ථො (උකාරො) ඉකාරො උච්චාරණත්ථො. ‘‘අඊස්සා’’ දිනා ඉඤාගමෙ තුම්හෙ අහොසිත්ථ, අහොසි. පරස්සරලොපෙ රස්සෙ ච අහුං, අහොසිම්හ, අහුම්හ, රස්සො. භාවෙ-අභවි, ආස්සත්ථාදෙසො, අභවිත්ථ. අනජ්ජතනෙ ආඌආදිපච්චයෙ කතෙ ‘‘යුවණ්ණාන+මිය ඞුවඞ සරෙ’’ති උවඞාදෙසෙ අහුවා, අහුවු, අහුවො, අහුවත්ථ. අස්ස අමාදෙසෙ අහුං අහුවං, අහුම්හ ඉච්චාදි. භාවෙ-තෙන අහුයි අහුයිත්ථ. අහවිස්සා, අහවිස්සංසු ඉච්චාදි. භාවෙ-අහුයිස්ස, අහුයිස්සථ. පුබ්බස්සරලොපො, හෙය්ය ¶ , හෙය්යුං ඉච්චාදි. භාවෙ-හූයෙය්ය, හූයෙථ. හොතු, හොන්තු ඉච්චාදි. භාවෙ-හූයතු, හූයතං. අනුපුබ්බෙ අනුභොති ඉච්චාදි සබ්බවාරෙසු යොජෙතබ්බං. භාවෙ රූපාභාවා. කම්මෙ-අනුභූයති ඉච්චාදි විසෙසො.

සි=සයෙ, ලස්ස ලොපො වුද්ධි, සෙති. අයාදෙසෙ සයති, සෙන්ති සයන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-අතිපුබ්බො, ක්යෙ ‘‘දීඝො සරස්සා’’ති ඉස්ස දීඝෙ ච කතෙ තෙන අතිසීයති, අතිසීයන්ති ඉච්චාදි. භාවෙ-තෙන සීයති, සීයතෙ. තථා භවිස්සතිආදීසු.

නී=පාපනෙ, ද්විකම්මකො+යං, අජං ගාමං නෙති නයති, නෙන්ති නයන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-නීයතෙ ගාමං අජො දෙවදත්තෙන ඉච්චාදි. තථා සෙසෙසුපි යොජෙතබ්බං.

ඨාපානං තිට්ඨපිවාහොන්ති වා න්ත+මාන+ත්යාදීසු. ලස්ස ලොපෙ තිට්ඨති, තිට්ඨන්ති, ඨාති, ඨාන්ති.

5,131. පාදිතො ඨාස්ස වා ඨහො ක්වචිති

පාදිතො පරස්ස ඨාස්ස ක්වචි ඨහො හොති වා. සණ්ඨහති, සණ්ඨහන්ති. ලස්සෙ, අධිට්ඨෙති, අධිට්ඨෙන්ති. කම්මෙ –

ඤාදිතො+ඤ්ඤස්ස ආකාරන්තස්ස ක්රියත්ථස්ස ඊ හොති ක්යෙ. උපඨීයති, උපඨීයන්ති. ඨහාදෙසෙ ‘‘ක්යස්සා’’ති ඊඤ ¶ , තෙන පතිට්ඨහීයති, පතිට්ඨහීයන්ති. භාවෙ-ඊම්හි ඨීයති, ඨීයතෙ. තථා පපුබ්බෙ පතිට්ඨිස්සති පතිට්ඨහිස්සති. ඊස්ස සිම්හි අට්ඨාසි, අට්ඨංසු, සණ්ඨහි, සණ්ඨහිංසු. පතිට්ඨිස්ස පතිට්ඨහිස්ස. තිට්ඨෙ තිට්ඨෙය්ය, සණ්ඨෙ සණ්ඨෙය්ය, සණ්ඨෙය්යුං, සණ්ඨහෙ සණ්ඨහෙය්ය. තිට්ඨතු ඨාතු, සණ්ඨහතු ඉච්චාදි.

පා=පානෙ, පිවාදෙසෙ පිවති. ‘‘තවග්ගවරණා’’ දො ‘‘බයඤා’’ති යොගවිභාගෙන වස්ස බකාරො, පිබති. කම්මෙපීයති, පීයන්ති ඉච්චාදි.

අත්ථිතො පරස්ස තස්ස ථො හොති. පරරූපෙ පඨමක්ඛරතකාරෙ ච අත්ථි. ‘‘න්ත+මාන+න්ති+යි+යුංස්වා+දිලොපො’’ති අස්ස ලොපො, සන්ති.

අත්ථිස්ස අට හොති සිහිසු. ටො සබ්බාදෙසත්ථො. ත්වං අසි. පරරූපාදිම්හි කතෙ ඉදානි තුම්හෙ අත්ථ.

අසස්මා පරෙසං මිමානං ම්හිම්හා වා හොන්ති තංසන්නියොගෙන අසස්ස අට ච. අම්හි.

එසු ¶ මිමෙසු අසස්ස සො හොති, පරරූපබාධනත්ථං. අස්මි, අම්හ අස්ම. භවිස්සතිපච්චයෙ –

පරොක්ඛා අ-ආදො අනජ්ජතන ආ-ආදො ක්රියාතිපත්තිස්සා-ආදො භවිස්සතිස්සත්යාදො ච අත්ථිස්ස භු හොති. ආදෙසවිධානං අසස්සාපයොගත්ථං, කිස්මිඤ්චි පච්චයවිසෙසෙ, තස්මා අසිතබ්බන්තිආදි න භවති. භවිස්සති, භවිස්සන්ති. අභවා, අභවු. ක්රියාතිපත්තියං භුආදෙසෙ අභවිස්ස, අභවිස්සංසු ඉච්චාදි. එය්යාදිම්හි –

50. අත්ථිතෙ+ය්යාදිච්ඡන්නං ස+සු+ස+සථ+සං+සාම

අස=භුවි+ච්චස්මා පරෙසං එය්යාදිච්ඡන්නං සාදයො හොන්ති යථාක්කමං. පරරූපෙ සො අස්ස, තෙ අස්සු. ත්වං අස්ස, තුම්හෙ අස්සථ. අහං අස්සං, මයං අස්සාම. ත්වාදිම්හි සො අතු, අස්ස ලොපෙ සන්ථු, අයාදෙසෙ ත්වං අහි, තුම්හෙ අත්ථ. අම්හි, අම්හ, සාදෙසෙ අස්මි අස්ම. බහුලාධිකාරා අජ්ජතනෙ ආසි, ආසිංසු, ආසුං ඉච්චාදීපි හොන්ති.

බ්රූතො පරස්ස තිස්ස ඊඤ වා හොති. වුද්ධිඅවාදෙසෙ ලස්ස ලොපෙ බ්රවීති.

බ්රූස්ස ¶ ඔ න හොති බ්යඤ්ජනෙ. බ්රූති. උවඞාදෙසෙ බ්රූවන්ති.

ආහා පරෙසං ති+අන්තීනං ට+ටූ හොන්ති. ටකාරා සබ්බාදෙසත්ථා. අතොයෙව ආහා පරෙසං තිඅන්තීනං ටටූවිධානඤාපකා තිඅන්තීසු බ්රූස්ස ආහො. ආහ, ආහු. බ්රූසි, බ්රූථ. බ්රූමි, බ්රූම ඉච්චාදි. බ්රවිස්සති. අබ්රවි අබ්රවී, අබ්රවුං. අනජ්ජතනෙ අබ්රවා, අබ්රවු. පරොක්ඛායං –

බ්රූස්ස ආහො හොති පරොක්ඛාඅආදීසු. සුපිනෙ කිර සො ආහ, තෙ ආහු ඉච්චාදි. අබ්රවිස්ස. බ්රවෙ බ්රවෙය්ය. වුද්ධිප්පටිසෙධෙ බ්රූතු, බ්රවන්තු ඉච්චාදි.

හන=හිංසායං, තිම්හි විකරණලොපෙ සො හනති හන්ති. තෙ හනන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-යෙ නස්ස ඤ්ඤෙ පුබ්බරූපං, තෙන හඤ්ඤති, හඤ්ඤන්ති හඤ්ඤරෙ. තථා හනිස්සති ඉච්චාදි.

හනා ස්සාස්ස ඡ+ඛා වා හොන්ති. පටිහංඛාමි පටිහනිස්සාමි. හංඡෙම හනිස්සාම. අහනි, අහනිංසූතිආදි සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. හුවාදයො

හු=හවනෙ ¶ . ත්යාදීසු ලො. ‘‘පරොක්ඛායඤ්චා’’ති චග්ගහණෙන හු හුති ද්විත්තං, ‘‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’’ති හස්ස ජො, ලලොපො වුද්ධි ච, ජුහොති අග්ගිං, අඤ්ඤත්ර ‘‘යවා සරෙ’’ති වකාරො, ජුහ්වති. ජුහොන්ති. ජුහ්වන්ති. ජුහොසි ජුහ්වසි, ජුහොථ ජුහ්වථ. ඉච්චාදි. කම්මෙ – ‘‘දීඝො සරස්සා’’ති දීඝෙ හූයති තෙන අග්ගි ඉච්චාදි. ජුහිස්සති, ජුහිස්සන්ති. අජුහවි අජුහොසි, අජුහවුං අජුහවිංසු අජුහවංසු අජුහොසුං. අජුහිස්ස, අජුහිස්සංස්සු. ජුහෙ ජුහෙය්ය. ජුහොතු, ජුහොන්තු ඉච්චාදි.

හා=චාගෙ, පුරෙ විය ද්වෙභාවඡාදෙසලොපෙ ‘‘රස්සො පුබ්බස්සා’’ති පුබ්බස්ස ආස්ස රස්සො. ජහාති ඉච්චාදි. කම්මෙ – ‘‘අඤ්ඤාදිස්සා+ස්සී ක්යෙ’’ති ක්යෙ ආස්ස ඊ, හීයති ඉච්චාදි. ජහිස්සති. අජහාසි, ‘‘දීඝා ඊස්ස’’ ඉති සි, පජහි, අජහිංසු අජහංසු, පජහිංසු පජහුං. කම්මෙ-පහීයි පහීයිත්ථ. ස්සාදි+එය්යාදි+ත්වාදීසුපි ඤෙය්යා.

දා=දානෙ, ද්විභාවරස්සත්තානි, ලලොපො, දදාති, දදන්ති ඉච්චාදි. ‘‘ගමවදා’’ දිනා දජ්ජාදෙසෙ දජ්ජති, දජ්ජන්ති ඉච්චාදි. ලස්සෙ+කාරෙ දානං දෙති ඉච්චාදි.

22. දාස්ස දං වා මිමෙස්ව+ද්විත්තෙ

අද්විත්තෙ වත්තමානස්ස දාස්ස දං හොති වා මිමෙසු. වග්ගන්තං, දම්මි දෙමි, දම්ම දෙම. ඊකාරෙ දීයති ඉච්චාදි. අනාගතත්ථෙ ඉඤාගමෙ සරණොපාදි, දදිස්සති, දදිස්සන්ති. දජ්ජිස්සති, දජ්ජිස්සන්ති. ලවිකරණෙ ¶ දස්සති, දස්සන්ති. අජ්ජතනෙ-අදදි, අදදිංසු, අදජ්ජි, අදජ්ජිංසු, අදාසි, අදංසු. අනජ්ජතනෙ-අදදා, අදදු. කාලාතිපත්තියං-අදදිස්ස අදජ්ජිස්ස, ලෙ අදස්ස, දස්සංසු. එය්යාදිම්හි-දදෙ දදෙය්ය දජ්ජෙ දජ්ජෙය්ය. ‘‘ටා’’ති බහුලාධිකාරා දජ්ජාදෙසා පරස්ස එය්යස්ස ටා, දජ්ජා, දජ්ජුං දජ්ජෙය්යං දදෙය්යුං. ත්වාදීසු-දදාතු, දදන්තු, දජ්ජතු, දජ්ජන්තු, ලස්සෙ+කාරෙ දෙතු, දෙන්තු ඉච්චාදි. සබ්බත්ථ කම්මෙපි යොජනීයං.

ධා=ධාරණෙ, ත්යාදිම්හි චග්ගහණෙන ද්විත්තෙ පුබ්බාකාරස්ස රස්සත්තෙ ලලොපෙ ‘‘චතුත්ථදුතියානං තතියපඨමා’’ති පුබ්බධකාරස්ස දකාරෙ ච කතෙ දධාති, දධන්ති. පිපුබ්බො, ‘‘තදමිනා’’ දිනා ආස්ස ලොපො, ‘‘ධාස්ස හො’’ති ද්විත්තෙ පරස්ස ධාස්ස හකාරො, ද්වාරං පිදහති, පිදහන්ති. ලස්සෙ+කාරෙ නිධෙති, නිධෙන්ති. කම්මෙ-විධීයති, විධීයන්ති ඉච්චාදි. ධස්සති, පිදහිස්සති, පරිදහෙස්සති. අධාසි, පිදහි. අධස්ස, පිදහිස්ස. දධෙ දධෙය්ය, පිදහෙ පිදහෙය්ය. දදාතු, පිදහතු, නිධෙතු, නිධෙන්තු ඉච්චාදි. (ජුහොත්යාදයො).

භූවාදි ච ජුහාදි ච, හුවාදිධාතවො චි+මෙ;

සවුද්ධිකභූවාදීහි, තිධා භෙදං උපෙන්ති තෙ.

අධුනා ¶ විකරණපභෙදපකාසනත්ථං රුධාදීනං අට්ඨගණානං කානිචි රූපානි උදාහරියන්තෙ –

රුධ=ආවරණෙ, ත්යාදයො හොන්ති. එව+මුපරිපි සබ්බගණෙසු.

රුධාදිකො අපරොක්ඛෙසු කත්තුවිහිතමාන+න්ත+ත්යාදීසු ලො හොති මඤ්ච+න්තසරා පරො. නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තං, ‘‘ලහුස්සුපන්තස්සා’’ති සංයොගත්තා න වුද්ධි. සො මග්ගං රුන්ධති, රුන්ධන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-නිපුබ්බො ක්යො ධස්ස චවග්ග+පුබ්බරූප+තතියක්ඛරජකාරා, තෙන මග්ගො නිරුජ්ඣති ඉච්චාදි. ඉඤාගමෙ රුන්ධිස්සති, නිරුජ්ඣිස්සති. අරුන්ධි, අරුන්ධිංසු. නිරුජ්ඣිත්ථො, නිරුජ්ඣි, නිරුජ්ඣිංසු. අරුන්ධිස්ස, අරුන්ධිස්සංසු, නිරුජ්ඣිස්ස, නිරුජ්ඣිස්සංසු. රුන්ධෙ රුන්ධෙය්ය, නිරුජ්ඣෙ නිරුජ්ඣෙය්ය. රුන්ධතු, රුන්ධන්තු. ත්වං රුන්ධ රුන්ධාහි. නිරුජ්ඣතු, නිරුජ්ඣන්තු ඉච්චාදි.

ඡිද=ද්වෙධාකරණෙ, ඡින්දති, ඡින්දන්ති. කම්මෙ-ඡිජ්ජති, ඡිජ්ජන්ති. භවිස්සතිපච්චයෙ – ‘‘ලභ වසච්ඡිදා’’ දිනා ච්ඡඞාදෙසෙ ඡෙච්ඡති ඡින්දිස්සති. කම්මෙ-පුබ්බරූපං, ඡිජ්ජිස්සති, ඡිජ්ජිස්සන්ති. අඡින්දි ඡින්දි, අච්ඡෙජ්ජි, අච්ඡෙජ්ජිංසු. අච්ඡින්දිස්සා අඡිජ්ජිස්සා. ඡින්දෙ ඡින්දෙය්ය, ඡිජ්ජෙ ඡිජ්ජෙය්ය, ඡින්දතු, ඡින්දන්තු, ඡිජ්ජතු, ඡිජ්ජන්තු ඉච්චාදි.

භුජ=පාලනජ්ඣොහාරෙසු, භුඤ්ජති, භුඤ්ජන්ති ඉච්චාදි. භවිස්සතිම්හි ‘‘භුජ+මුච+වච+විසානං ක්ඛඞ’’ති ධාත්වන්තෙන සහ ස්සස්ස ¶ ක්ඛඞාදෙසෙ වුද්ධි, භොක්ඛති, භුඤ්ජිස්සති, භොක්ඛන්ති, භුඤ්ජිස්සන්ති ඉච්චාදි.

මුච=මොචනෙ, මුච්චති, මුච්චන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-මුච්චති, මුච්චන්ති ඉච්චාදි. (රුධාදිනයො).

දිව=කීළා විජිගිංසා වොහාර ජුති ථුති ගතීසු,

දිවාදීහි කත්තරි ලවිසයෙ යක හොති. කකාරො කානුබන්ධකාරියත්ථො, එව+මුපරි ච. වස්ස බකාරෙ පුබ්බරූපං, සො ජුතං දිබ්බති, දිබ්බන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-ක්යෙ තෙන දිබ්බති, දිබ්බන්ති ඉච්චාදි. දිබ්බිස්සති, තෙන දිබ්බිස්සති. අදිබ්බි දිබ්බි. තෙන අදිබ්බි දිබ්බි. අදිබ්බිස්ස. තෙන අදිබ්බිස්ස. දිබ්බෙ දිබ්බෙය්ය. තෙන දිබ්බෙ දිබ්බෙය්ය. දිබ්බතු. තෙන දිබ්බතු ඉච්චාදි.

සිව=තන්තුසන්තානෙ, සිබ්බති, සිබ්බන්ති ඉච්චාදි. පද=ගමනෙ, උපුබ්බො, චවග්ගපුබ්බරූපානි, උප්පජ්ජති, උප්පජ්ජරෙ උප්පජ්ජන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙක්යෙ තෙන පටිපජ්ජතෙ ඉච්චාදි. භාවෙ-උප්පජ්ජතෙ තයා. බුධ=අවගමනෙ, ඣකාරපුබ්බරූපානි යක්ඛරෙසු. ධම්මං බුජ්ඣති, බුජ්ඣරෙ බුජ්ඣන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-මයා ධම්මො බුජ්ඣතෙ ඉච්චාදි. යුධ=සම්පහාරෙ, යුජ්ඣති+ච්චාදි. නහ=බන්ධනෙ, ‘‘හස්ස විපල්ලාසො’’ති යෙ විපල්ලාසො, සන්නය්හති+ච්චාදි. මන=ඤාණෙ, ඤ්ඤකාර+පුබ්බරූපානි, මඤ්ඤති+ච්චාදි. තුස=තුට්ඨිම්හි, පුබ්බරූපෙ තුස්සති+ච්චාදි. සම=උපසමෙ, සම්මති+ච්චාදි.

ජන=ජනනෙ ¶ , ‘‘ජනිස්සා’’ති ආ හොති කානුබන්ධෙ බහුලාධිකාරා, සො ජායති, ජායන්ති+ච්චාදි. කම්මෙ-ජනිතුං පයොජෙතීති ‘‘පයොජකබ්යාපාරෙ ණාපි චෙ’’ති ණිම්හි ‘‘අඤ්ඤත්රාපී’’ති වුද්ධිපටිසෙධෙ ක්යම්හි ‘‘දීඝො සරස්සා’’ති දීඝෙ ච කතෙ තෙන ජනීයති, ජනීයන්ති ඉච්චාදි. සො ජායිස්සති. තෙන ජනිස්සති. සො අජායි, තෙන අජනීයි. සො අජායිස්ස, තෙන අජනීයිස්ස. සො ජායෙ ජායෙය්ය, තෙන ජනීයෙය්ය. සො ජායතු, තෙන ජනීයතු ඉච්චාදි. (දිවාදිනයො).

තුදාදීහි කත්තරි ලවිසයෙ කො හොති. තුදති, තුදන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-තුද්යති තුජ්ජති, තුද්යරෙ තුද්යන්ති, තුජ්ජරෙ තුජ්ජන්ති+ච්චාදි. තථා තුදිස්සති තුජ්ජිස්සති. අතුදි, අතුදිංසු, අතුජ්ජි. අතුදිස්ස අතුජ්ජිස්ස, තුදෙය්ය තුජ්ජෙය්ය. තුදතු, තුදන්තු, තුජ්ජතු ඉච්චාදි.

විස=පවෙසනෙ, පපුබ්බො. සො ගාමං පවිසති ඉච්චාදි. කම්මෙ-පවිසීයති ඉච්චාදි. පවිසිස්සති. පවිසීයිස්සති. පාවිසි, ඊම්හි ‘‘භුජමුචා’’ දිනා යොගවිභාගා ක්ඛඞ. පාවිසි, පවිසි පාවෙක්ඛි, පථවිං පාවිසිංසු පවිසිංසු. පාවිසීයි. පාවිසිස්ස පවිසිස්ස. පාවිසීයිස්ස. පවිසෙ පවිසෙය්ය, විකරණලොපො ¶ පවිසීයෙය්ය. පවිසතු, පවිසීයතු ඉච්චාදි. නුදති. දිස=උච්චාරණෙ, උද්දිස්සති, ලිඛති, තුසති ඉච්චාදි. (තුදාදිනයො).

ජ්යාදීහි කත්තරි ලවිසයෙ ක්නා හොති. න වුද්ධි. කිලෙසෙ ජිනාති, ජිනන්ති. තෙන කිලෙසො ජීයති, ජීයන්ති, ක්යෙ දීඝො. ජිනිස්සති, ජිනිස්සන්ති. අජිනි ජිනි. අජීයි, අජීයිත්ථ. අජිනිස්ස. අජීයිස්ස. ජිනෙය්ය. ජිනාතු ඉච්චාදි. චි=චයෙ, තථා චිනාති, චිනන්ති ඉච්චාදි.

ඤාධාතුස්ස ජා හොති නකාරෙ. විජානාති.

සනාස්ස ඤාස්ස නායො වා හොති තිම්හි. නායති, විජානාති ඉච්චාදි. කම්මෙ-විඤ්ඤායති ඉච්චාදි. ක්යෙ ‘‘ආස්සෙ චා’’ති එත්ථ ‘‘ආස්සෙ’’ති යොගවිභාගා ආස්ස එ හොති, යස්ස ද්විත්තෙ ඤෙය්යති, ඤෙය්යන්ති ඉච්චාදි. විජානිස්සති, විජානිස්සන්ති. කම්මෙ – ‘‘ක්යස්ස ස්සෙ’’ති ක්යලොපෙ රස්සෙ ච කතෙ ඤාස්සති, ඤාස්සන්ති, විඤ්ඤායිස්සති, පඤ්ඤායිස්සති.

ඤාතො පරස්ස ස්සස්ස හි වා හොති කම්මෙ, පඤ්ඤායිහිති, පඤ්ඤායිහින්ති. අඤාගමෙ සමජානි, සංජානි, සංජානිංසු. සමජා- නිංසු ¶ . කම්මෙ-පඤ්ඤායි, පඤ්ඤායිංසු. අජානිස්ස. කම්මෙ-අඤ්ඤායිස්ස.

ඤාතො පරස්ස එය්යස්ස ඉයා+ඤා හොන්ති වා. ජානියා.

ඤාදෙසෙ සනාස්ස ඤාස්ස ජං වා හොති. ජඤ්ඤා, ජානෙය්ය, ජානෙය්යුං. කම්මෙ-පඤ්ඤායෙය්ය, පඤ්ඤායෙය්යුං. විජානාතු, විජානන්ථු. කම්මෙ-විඤ්ඤායතු ඉච්චාදි.

මා=මානෙ, ‘‘ආ ඊ ස්සාදීනං බ්යඤ්ජනස්සිඤ’’ ඉති ඉඤඉති යොගවිභාගා ඉඤාගමෙ පුබ්බසරලොපො, මිනාති, මිනන්ති. කම්මෙ-මීයති ඉච්චාදි. ලූ=ඡෙදනෙ, ‘‘ක්ණාක්නාසු රස්සො’’ති ධාතුස්ස රස්සො, ලුනාති, ලුනන්ති. කම්මෙ-ලූයති ඉච්චාදි. ධු=කම්පනෙ, ධුනාති ඉච්චාදි. (ජ්යාදිනයො).

ක්යාදීහි ලවිසයෙ ක්ණා හොති. ‘‘ක්ණාක්නාසු රස්සො’’ති රස්සෙ කිණාති, කිණන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-වික්කීයති, වික්කීයන්ති. වික්කිණිස්සති, වික්කිණිස්සන්ති. වික්කීයිස්සති, වික්කීයිස්සන්ති. අකිණි, වික්කිණි, වික්කීයි. අකිණිස්ස, වික්කිණිස්ස. වික්කිණෙ වික්කිණෙය්ය.

වික්කීයෙ ¶ . වික්කීයෙය්ය. වික්කිණාතු, වික්කිණන්තු, වික්කීයතු, වික්කීයන්තු ඉච්චාදි. සු=සවනෙ, සුණාති, සුණන්ති ඉච්චාදි.

සක+ආපානං කුක+කුඉච්චෙතෙ ආගමා හොන්ති ණෙ. සක්කුණාති, සක්කුණන්ති. සක්කුනාති, සක්කුනන්ති.

සකස්මා ක්ණාස්ස ක්ඛො වා හොති ස්සෙ. සක්ඛිස්සති, සක්ඛිස්සන්ති.

සකස්මා ක්ණාස්ස ඛො වා හොති ඊආදීසු. අසක්ඛි සක්ඛි, සක්ඛිංසු. අසක්ඛිස්ස, අසක්ඛිස්සංසු. සක්කුණෙ සක්කුණෙය්ය. සක්කුණාතු, සක්කුණන්තු.

අප=පාපුණනෙ, පපුබ්බො, ‘‘සකා+පානං කුක+කු ණෙ’’ති කුකතෙ සම්පත්ති පාපුණාති, පාපුණන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙපාපීයති, පාපීයන්ති. පාපුණිස්සති, පාපුණිස්සන්ති. කම්මෙ-පාපීයිස්සති, පාපීයිස්සන්ති. පාපුණි, පාපුණිංසු. කම්මෙ-පාපීයි, පාපීයිත්ථ. අපාපුණිස්ස. කම්මෙ-අපාපීයිස්ස. පාපුණෙ, පාපුණෙය්ය. කම්මෙ-පාපීයෙය්ය. පාපුණාතු, පාපුණන්තු. කම්මෙ-පාපීයතු ඉච්චාදි. (ක්යාදිනයො).

සුආදීහි ¶ ලවිසයෙ ක්ණො හොති. කානුබන්ධත්තා න වුද්ධි. ධම්මං සුණොති. පරස්සරලොපෙ සුණොන්ති. කම්මෙ-ක්යෙ දීඝෙ සූයති, සූයන්ති. ද්විත්තෙ සුය්යති සුය්යන්ති+ච්චාදි. ඉඤාගමෙ සුණිස්සති, සුණිස්සන්ති. කම්මෙ-ක්යලොපෙ වුද්ධි. සොස්සති, සොස්සන්ති ඉච්චාදි. අසුණි සුණි, අසුණිංසු සුණිංසු.

තෙසු ඊආදීසු සුතො පරෙසං ක්ණො+ක්ණානං රොට වා හොති. රකාරො අනුබන්ධො. ටො සබ්බාදෙසත්ථො. උස්ස ලොපෙ ද්විත්තං ඊස්ස සි ච. අස්සොසි, අස්සොසිංසු. ‘‘ඉංස්ස ච සිඤ’’ති යොගවිභාගා සිඤ, අස්සොසිංසු, පච්චස්සොසුං. අසුයි, අසුයිත්ථ. අසුණිස්ස, තෙන අසුයිස්ස. සුණෙ සුණෙය්ය, සුණෙය්යං. තෙන සූයෙ සූයෙය්ය. සුණාතු, සුණන්තු. සූයතු, සූයන්තු ඉච්චාදි.

ගි=සද්දෙ, ගිණොති. ගිණන්ති. ත්වං ගිණොසි. ගිණිස්සති, ගිණිස්සන්ති. අගිණිස්ස. ගිණෙය්ය. ගිණොතු ඉච්චාදි. වු=සංවරණෙ, ආවුණොති, ආවුණන්ති. ආවුණොසි ඉච්චාදි. සෙසෙසුපි යොජෙතබ්බං. (ස්වාදිනයො).

තනාදිතො කත්තරි ලවිසයෙ ඔ හොති. කිත්තිං තනොති, තනොන්ති ඉච්චාදි.

ඔවිකරණස්ස ¶ උ හොති පරච්ඡක්කවිසයෙ. තනුතෙ, තන්වන්තෙ. තනුසෙ, තනුව්හෙ. තන්වෙ, තන්වම්හෙ. කම්මෙ –

තනස්ස වා ආ හොති ක්යෙ. පපුබ්බො, පතායති. පතඤ්ඤති, පතායරෙ පතායන්ති පතඤ්ඤරෙ පතඤ්ඤන්ති+ච්චාදි. තථා විකරණලොපෙ ඉඤාගමෙ ච තනිස්සති, තනිස්සන්ති. පතායිස්සති. අතනි, අතනිංසු. අතනිස්ස. පතායිස්ස. තනෙය්ය, තනෙය්යුං. තනොතු, තනොන්තු ඉච්චාදි.

5,177. කරස්ස සොස්ස කුබ්බ+කුරු+කයිරා

කරස්ස ස ඔකාරස්ස කුබ්බාදයො වා හොන්ති න්ත+මාන+ත්යාදීසු. කුබ්බති, කුබ්බන්ති. කරොති, කරොන්ති. කරොසි, කරොථ.

කරස්ස ස ඔකාරස්ස කුං වා හොති මිමෙසු. කුම්මි කරොමි. කුම්ම කරොම. පරච්ඡක්කෙ කුරුතෙ කුබ්බතෙ, කුබ්බන්තෙ ඉච්චාදි. කයිරති, කයිරන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ-ක්යස්ස ද්විත්තෙ ඊස්ස රස්සො, කරිය්යති, කරීයති වා ඉච්චාදි. ‘‘තවග්ගවරණා’’ දිනා ¶ යෙ රස්ස යකාරෙ කය්යති, කය්යන්ති. බහුලාධකාරා කම්මෙ ක්වචි ඉමිනා කයිරාදෙසෙ තෙන කයිරති, කයිරන්ති ඉච්චාදි. භවිස්සතිම්හි –

කරස්ස සොස්ස හාස්ස ච ආහඞ වා හොති ස්සෙන සහ. කාහති, කාහන්ති ඉච්චාදි. ඉඤාගමෙ කාහිති, කාහින්ති ඉච්චාදි. ආහඞාදෙසාභාවපක්ඛෙ කරිස්සති, කරිස්සන්ති ඉච්චාදි. අජ්ජතනෙ –

කරස්ස ස ඔකාරස්ස කා හොති වා ඊආදීසු.

දීඝතො පරස්ස ඊස්ස සි වා හොති. අකාසි. ඊලොපෙ අකා, අකංසු. ඔස්ස සිආදෙසෙ අකාසි. සිඤාගමෙ අකාසිත්ථ. අකාසි, අකාසිං, අකාසිම්හ. අඤ්ඤත්ර අකරිකරි, අකරිංසු කරිංසු අකංසු ඉච්චාදි. තෙන අකරීයි ඉච්චාදි. අකරිස්ස ඉච්චාදි. කම්මෙ-අකරීයිස්ස ඉච්චාදි. එය්යාදිම්හි ‘‘ක්වචි විකරණානං’’ති ඔවිකරණලොපෙ කරෙකරෙය්ය, කරෙය්යුං ඉච්චාදි. කුබ්බෙ කුබ්බෙය්ය ඉච්චාදි.

කයිරා පරස්ස එය්යස්ස ටා හොති. සො කයිරා.

කයිරා ¶ පරස්ස එය්යුමාදීනං එය්යස්ස ලොපො හොති. කයිරුං. ත්වං කයිරාසි, කයිරාථ. කයිරාමි, කයිරාම.

කයිරා පරස්සෙ+ථස්ස ආ හොතීතිආදිස්ස එස්ස ආ හොති. කයිරාථ ධීරො. කම්මෙ-කරියෙය්ය, කරියෙය්යු+මිච්චාදි. කරොතු කුරුතු වා, කුබ්බන්තු කරොන්තු ඉච්චාදි. පරච්ඡක්කෙ-කුරුතං, කුබ්බන්තං. කුරුස්සු කරස්සු ඉච්චාදි. ‘‘එඔන+ම වණ්ණෙ’’ති අකාරො. කුරුව්හො, කුබ්බෙ, කුබ්බාමසෙ. කම්මෙ-කරීයතු ඉච්චාදි.

පාදිතො පරස්ස කරස්ස ක්වචි ඛ හොති. අභිසඞ්ඛරොති ඉච්චාදි. සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. ‘‘තදමිනා’’දිනා ඛාදෙසෙ අභිසංඛාසීති විසෙසො. සක=සත්තියං, සක්කොති ඉච්චාදි. අප=පාපුණනෙ, පපුබ්බො, පප්පොති ඉච්චාදි. (තනාදිනයො).

චුරාදීහි ක්රියත්ථෙහි සකත්ථෙ ණි පරො හොති. ‘‘ණිණාප්යාපීහි වා’’ති විකප්පෙන ලො. ධනං චොරයති චොරෙති ඉච්චාදි. කම්මෙ-චොරීයති ඉච්චාදි. චොරයිස්සති චොරෙස්සති ¶ ඉච්චාදි. කම්මෙ-චොරීයිස්සති ඉච්චාදි. අචොරයි චොරයි අචොරෙසි චොරෙසි ඉච්චාදි. අචොරයිස්ස ඉච්චාදි. කම්මෙ-අචොරීයිස්ස ඉච්චාදි. චොරයෙ චොරයෙය්ය ඉච්චාදි. චොරෙතු චොරෙන්තු ඉච්චාදි.

චින්ත=චින්තායං, සංයොගත්තා න වුද්ධි, චින්තෙති චින්තයති, චින්තෙන්ති. කම්මෙ-චින්තීයති, චින්තීයන්ති ඉච්චාදි. මන්ත=ගුත්තභාසනෙ, මන්තෙති මන්තයති ඉච්චාදි. පාල=රක්ඛණෙ, සො ධම්මං පාලෙති පාලයති. තෙන පාලීයති+ච්චාදි. (චුරාදිනයො).

භූවාදි ච රුධාදි ච, දිවාදි ච තුදාදයො;

ජ්යාදී කියාදී ස්වාදී ච, තනාදී ච චුරාදයො.

ඛන්තියං තිජා, වීමංසායං මානා ච ඛ+සපච්චයා හොන්ති යථාක්කමං. තිජ=නිසානෙ, අකාරස්සා+පයොගො. ඛෙ ‘‘ලහුස්සුපන්තස්සා’’ති පත්තෙ+කාරස්ස ‘‘අඤ්ඤත්රාපී’’ති පටිසෙධො. යකාරවජ්ජිතබ්යඤ්ජනස්ස ‘‘පරරූප+මයකාරෙ බ්යඤ්ජනෙ’’ති පරරූපඤ්ච. ‘‘චතුත්ථදුතියා’’ දිනා පඨමක්ඛරකකාරෙ ච ‘‘ඛඡසාන+මෙකස්සරො+දි ද්වෙ’’ති තික්ඛ තික්ඛ ඉති ද්විභාවෙ ‘‘ලොපො+නාදිබ්යඤ්ජනස්සා’’තිආදිතො+ඤ්ඤස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ලොපෙ ච කතෙ තිතික්ඛාධාතුතො ත්යාදිපච්චය+ලවිකරණානි. තිතික්ඛති ඉච්චාදි පුරිමසමං ¶ . කම්මෙ-තිතික්ඛීයති ඉච්චාදි. ඉතො පරං කම්මොදාහරණං න කරිස්සාම.

මාන=පූජායං+තිමස්මා සපච්චය, ද්විත්තාදිම්හි කතෙ ‘‘මානස්ස වී පරස්ස ච මං’’ති පුබ්බමානස්ස වී ච පරමානස්ස මඤ්ච හොති. වීමංසධාතුතො තිපච්චයාදිම්හි කතෙ වීමංසති ඉච්චාදි. තිතික්ඛිස්සති, වීමංසිස්සති ඉච්චාදි. එව+මුපරිපි අජ්ජතනාදීසුපි යොජෙතබ්බං. පයොජකත්තා ණි, ‘‘ණිණාප්යාපීහි වා’’ති ලවිකරණං, තෙජයති තෙජෙති. තථා චුරාදිත්තා න ලවිකරණං, මානයති මානෙති.

තිකිච්ඡායං සංසයෙ ච වත්තමානා කිතා ඡො හොති. කිත=නිවාසෙ, ඡපච්චයෙ පුබ්බෙව පරරූපාදිම්හි ච කතෙ ‘‘කිතස්සා+සංසයෙ වා’’ති ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස තිආදෙසෙ තිකිච්ඡධාතුතො ත්යාදයො. තිකිච්ඡති, තිකිච්ඡන්ති+ච්චාදි. විපුබ්බතො කිතා ඡප්පච්චයාදිම්හි කතෙ ‘‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’’ති ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස කස්ස චො. විචිකිච්ඡති, විචිකිච්ඡන්ති+ච්චාදි. පයොජකත්තා කෙතයති+ච්චාදි පුරිමසමං.

නින්දායං ගුප+බධෙහි ඡො හොති බස්ස භො ච. ගුප=රක්ඛනෙ+තීමස්මා ඡප්පච්චයෙ ‘‘අඤ්ඤත්රාපී’’ති ඔත්තාභාවෙ ච පරරූපාදිම්හි ‘‘කවග්ගහා’’ දිනා ගස්ස ජෙ ච කතෙ ‘‘ගුපිස්සුස්සා’’ති ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස උස්ස ඉ හොති. ත්යාදි+ලවිකරණාදිම්හි ¶ ජිගුච්ඡති ඉච්චාදි. නින්දායං-බධ=බන්ධනෙ+තීමස්මා ඡප්පච්චයෙ ච ඉමිනාව බස්ස භකාරෙ ච පරරූපෙ පඨමක්ඛරෙ භච්ඡභච්ඡඉති ද්විත්තෙ අනාදිබ්යඤ්ජනස්ස ලොපෙ ‘‘චතුත්ථදුතියානං තතියපඨමා’’ති ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස භස්ස බකාරෙ ‘‘ඛඡසෙස්වස්සී’’ති ඉකාරෙ දීඝෙ ච කතෙ බීභච්ඡධාතුතො ත්යාදයො හොන්ති. බීභච්ඡති, බීභච්ඡන්ති ඉච්චාදි. අඤ්ඤත්ර ගොපෙති+ච්චාදි.

තුමන්තතො ඉච්ඡාය+මත්ථෙ තෙ ඛ+ස+ඡා හොන්ති බහුලං, තුංපච්චයස්ස ලොපො ච හොති, සුතත්තා. භුජ=පාලන+ජ්ඣොහාරෙසු. භොජනායාති විග්ගය්හ ‘‘තුං+තායෙ’’ච්චාදිනා තුංපච්චයෙ ‘‘ලහුස්සුපන්තස්සා’’ති ඔකාරෙ පරරූපෙ ච කතෙ භොත්තු+මිච්ඡතීති විග්ගය්හ ඉමිනා ඛපච්චයෙ තුංපච්චයස්ස ඉමිනා ච ලොපෙ ‘‘නිමිත්තාභාවෙ නෙමිත්තිකස්සාපි ච අභාවො’’ති ඤායා පරරූපඔකාරානං අභාවෙ ඛස්ස පරරූප+ඛකාරාදිම්හි ච කතෙ භුක්ඛ භුක්ඛ ඉති ද්විත්තෙ තතියබකාරො හොති, බුභුක්ඛධාතුතො ත්යාදයො හොන්ති, බුභුක්ඛති, බුභුක්ඛන්ති ඉච්චාදි.

ජි=ජයෙ, ජයනාය ඉති විග්ගය්හ පුරෙ විය තුමාදිම්හි කතෙ ජෙතු+මිච්ඡතීති විග්ගය්හ සප්පච්චයෙ ජිස ජිස ඉති ද්විත්තෙ අනාදිබ්යඤ්ජනලොපෙ ද්විත්තෙ පරස්ස ජිස්ස ‘‘ජිහරානං ගිං’’ති ගිං. ජිගිංසධාතුතො ත්යාදීසු ජිගිංසති, ජිගිංසන්ති ඉච්චාදි.

ඝස=අදනෙ ¶ , ඝසිතු+මිච්ඡති ඡප්පච්චයාදිම්හි පුරෙ විය කතෙ ඝස්ස ‘‘කවග්ගහා’’දිනා ඣෙ ඣස්ස ‘‘චතුත්ථදුතියා’’ දිනා ජකාරෙ ‘‘ඛඡසෙස්වස්සී’’ති ඉකාරෙ ච කතෙ ජිඝච්ඡධාතුතො ත්යාදයො හොන්ති. ජිඝච්ඡති, ජිඝච්ඡන්ති+ච්චාදි.

ඉච්ඡාකම්මතො ඉච්ඡාය+මත්ථෙ ඊයපච්චයො හොති. පුත්ත+මිච්ඡතීති ඊයපච්චයෙ ඊයාදිවුත්තිත්තා ‘‘එකත්ථතායං’’ති විභත්තිලොපො. පුත්තීයති, පුත්තීයන්ති+ච්චාදි.

කම්මතො උපමානා ආචාරත්ථෙ ඊයො හොති. පුත්ත+මිවා+චරති පුත්තීයති සිස්සං, පුත්තීයන්ති+ච්චාදි.

ඊයො හොති. කුටිය+මිවා+චරති කුටීයති පාසාදෙ. පාසාදෙවා+චරති පාසාදීයති කුටියං, පාසාදීයන්ති+ච්චාදි.

කත්තුතො+පමානා ආචාරත්ථෙ ආයො හොති. පබ්බතො ඉවා+චරති සීලාදිගුණයොගතොති පබ්බතායති යොගී, පබ්බතායධාතුතො ත්යාදයො.

කත්තුතො ¶ අභූතතබ්භාවෙ ආයො හොති බහුලං. භුසොති පඨමන්තතො අභුසො භුසො භවතීති භුසායති, භුසායන්ති ඉච්චාදි. ‘‘විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤෙසු ද්වෙ’’ති ආභික්ඛඤ්ඤත්ථෙ ද්විත්තෙ අපටපටා පටපටා භවතීති ආයෙ පටපටායති, පටපටායන්ති+ච්චාදි. අලොහිතො ලොහිතො භවති ලොහිතායති.

සද්දාදීහි දුතියන්තෙහි කරොතීති අස්මිං අත්ථෙ ආයො හොති. සද්දං කරොති සද්දායති. එවං වෙරායති, කලහායති, ධූපායති+ච්චාදි.

නමොඉච්චස්මා කරොතීති අස්මිං අත්ථෙ අස්සො හොති. නමො කරොතීති අස්මිං අත්ථෙ අස්සපච්චයෙ ත්යාදයො හොන්ති, තථාගතං නමස්සති, නමස්සන්ති ඉච්චාදි.

නාමස්මා ධාත්වත්ථෙ බහුල+මි හොති. හත්ථිනා අතික්කමතීති ඉපච්චයෙ ලවිකරණ+එකාර+අයාදෙසෙසු කතෙසු අතිහත්ථයති. එවං වීණාය උපගායති උපවීණායති, විනයං දළ්හං කරොති දළ්හයති, විසුද්ධා හොති රත්ති විසුද්ධායති, කුසලං පුච්ඡති කුසලායති+ච්චාදි.

සච්චාදීහි ¶ ධාත්වත්ථෙ ආපි හොති. සච්ච+මාචික්ඛතීති ආපිම්හි ත්යාදිපච්චයෙ ‘‘ණි+ණාප්යා+දීහි වා’’ති ලවිකරණ+එ+අයාදෙසා. සච්චාපයති, සච්චාපෙති ඉච්චාදි. අත්ථ+මාචික්ඛති අත්ථාපයති. එවං වෙදාපයති. සුක්ඛං කරොතීති සුක්ඛාපයති සුක්ඛාපෙති ඉච්චාදි.

කත්තාරං යො පයොජෙති, තස්ස බ්යාපාරෙ ක්රියත්ථා ණි+ණාපී හොන්ති බහුලං.

ණිපච්චයො උවණ්ණන්තා, ආතො ණාපෙව හොති+හ;

ද්වෙ ද්වෙ+කො හොති වා සෙසෙ, බහුලංත්යනුවුත්තියා.

අකම්මකාපි හොන්තෙව, ණි+ණාප්යන්තා සකම්මකා;

සකම්මකා ද්විකම්මා+ස්සු, ද්විකම්මා ච තිකම්මකා.

තස්මා කත්තරි කම්මෙ ච, ණි+ණාපීනං තු සම්භවො;

න භාවෙ සුද්ධකත්තා තු, කම්මං හොති පයොජකෙ.

නයාදීනං පධානඤ්ච, අපධානං දුහාදිනං;

සුද්ධකත්තා ණි+ණාපීසු, කම්ම+මක්ඛ්යාත ගොචරං.

භවිතුං පයොජයතීති අත්ථෙ ඉමිනා ණිප්පච්චයො. ණකාරො ණානුබන්ධකාරියත්ථො. ‘‘යුවණ්ණාන+මෙ+ඔ පච්චයෙ’’ති ඔකාරෙ ‘‘ආයා+වා ණානුබන්ධෙ’’ති ණානුබන්ධෙ ආවාදෙසො. ත්යාදිම්හි ‘‘ණි+ණාප්යා+පීහි වා’’ති ලවිකරණෙ එකාරෙ ‘‘එඔන+මයවා සරෙ’’ති අයාදෙසො. සො සමාධිං භාවයති භාවෙති ¶ , භාවයන්ති භාවෙන්ති+ච්චාදි. කම්මෙ-තෙන සමාධි භාවීයති+ච්චාදි. එත්ථ ‘‘දීඝො සරස්සා’’ති ක්යෙ ඉකාරස්ස දීඝො. භාවයිස්සති භාවෙස්සති, භාවයිස්සන්ති භාවෙස්සන්ති+ච්චාදි. අජ්ජතනෙ ඊස්ස සිම්හි අභාවෙසි භාවෙසි, අභාවයි භාවයි, අභාවයිංසු භාවයිංසු. පරස්සරලොපෙ අභාවෙසුං භාවෙසුං, අභාවයංසු භාවයංසු, අභාවයුං භාවයුං ඉච්චාදි. කම්මෙ-අභාවීයි භාවීයි ඉච්චාදි. අභාවිස්ස අභාවයිස්ස, අභාවිස්සංසු අභාවයිස්සංසු. කම්මෙ-අභාවයිස්සං ඉච්චාදි. භාවෙ භාවෙය්ය ඉච්චාදි. කම්මෙ-භාවීයෙය්ය ඉච්චාදි. භාවයතු භාවෙතු ඉච්චාදි. කම්මෙ-භාවීයතු ඉච්චාදි.

පචිතුං පයොජෙතීති අත්ථෙ ණි+ණාපී හොන්ති. සො දෙවදත්තෙන ඔදනං පාචයති පාචෙති ඉච්චාදි, තථා පාචාපයති පාචාපෙති+ච්චාදි. කම්මෙ-සො තෙන දෙවදත්තෙන ඔදනො පාචීයති පාචාපීයති+ච්චාදි, භවිස්සත්යාදීසුපි යොජෙතබ්බං.

ගන්තුං පයොජෙතීති අත්ථෙ සො තං පුරිසං ගාමං ගමයති ගමෙති ගච්ඡාපයති ගච්ඡාපෙති+ච්චාදි. කම්මෙ-තෙන සො ගාමං ගමීයති ගච්ඡාපීයති+ච්චාදි.

ගුහ=සංවරණෙ, ගුහිතුං පයොජෙතීති ණිම්හි ‘‘ගුහිස්ස සරෙ’’ති දීඝො. ගූහයති, ගූහයන්ති ඉච්චාදි.

දිස+දුස=අප්පීතියං, දුසිතුං පයොජෙතීති ණිම්හි ‘‘ණිම්හි දීඝො දුසස්සා’’ති දීඝෙ දූසයති+ච්චාදි.

තථා ඉච්ඡන්තං පයොජයති ඉච්ඡාපයති ඉච්ඡාපෙති, එසයති එසෙති. නියච්ඡන්තං පයොජයති නියමයති නියමෙති. තථා ආසයති ¶ ආසෙති, අච්ඡාපයති අච්ඡාපෙති. ලාභයති ලාභෙති, එවං වාසයති වාසෙති, වාසාපයති වාසාපෙති. වාහයති වාහෙති, වාහාපයති වාහාපෙති+ච්චාදි. එවං ජීරයති, මාරයති, දස්සයති ඉච්චාදි. හූ=සත්තායං, පහොන්තං පයොජයති පහාවයති පහාවෙති ඉච්චාදි. සායයති සායාපයති සායාපෙති. නායාපයති නායාපෙති. පතිට්ඨාපයති පතිට්ඨාපෙති. රස්සෙ පතිට්ඨපෙති. හන්තුං පයොජයතීති ණි+ණාපී, ‘‘හනස්ස ඝාතො ණානුබන්ධෙ’’ති ඝාතාදෙසෙ ඝාතයති ඝාතෙති. තථා ජුහාවයති ජුහාවෙති, ජහාපයති ජහාපෙති. හාපයති හාපෙති. දාපයති දාපෙති. විධාපයති විධාපෙති, පිදහාපයති පිදහාපෙති. (භූවාදිනයො).

ඉදානි රුධාදිඅට්ඨගණා දස්සීයන්තෙ-රොධයති රොධෙති. දෙවයති දෙවෙති. තොදයති තොදෙති. ජයාපයති ජයාපෙති. වික්කයති වික්කයාපෙති. සාවයති සාවෙති. විතානයති විතානෙති. චොරාපයති චොරාපෙති ඉච්චාදි.

ඛාදීහි පච්චයන්තෙහි, අපි හොන්ති ණි+ණාපයො;

ණි+ණාපිනා+නකානානං, දස්සනඤ්චෙත්ථ සාධනං.

තිතික්ඛන්තං පයොජයති තිතික්ඛෙති තිතික්ඛාපෙති, තිකිච්ඡයති තිකිච්ඡෙති තිකිච්ඡාපයති තිකිච්ඡාපෙති. එවං බුභුක්ඛෙති බුභුක්ඛාපෙති. පබ්බතායයති. පුත්තීයයති ඉච්චාදි. (ඛාදිපච්චයනයො).

ඉති පයොගසිද්ධියං ත්යාදිකණ්ඩො ඡට්ඨො.