අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > පයොගසිද්ධිපාඨ

‘‘තිජමානෙහි ඛසා ඛමාවීමංසාසු’’ ඉච්චාදීහි පච්චයවිධානඤ්ච පරරූපද්විත්තාදිකාරියඤ්ච ත්යාදිකණ්ඩෙ වුත්තනයෙනෙව ඤාතබ්බං. තිතික්ඛනං තිතික්ඛා, ‘‘ඉත්ථිය+මණක්තිකයකයා ච’’ ඉති සුත්තෙන අපච්චයො ච ‘‘ඉත්ථිය+මත්වා’’ති ආපච්චයො ච හොති. තථා වීමංසනං වීමංසා. ‘‘කිතා තිකිච්ඡාසංසයෙසු ඡො’’ති ඡප්පච්චයාදිම්හි කතෙ තිකිච්ඡනං තිකිච්ඡා, විචිකිච්ඡනං විචිකිච්ඡා. ගුප=ගොපනෙ, බධ=බන්ධනෙති ඉමෙහි ධාතූහි ‘‘නින්දායං ගුප+බධා බස්ස භො ච’’ ඉති ඡපච්චයාදිම්හි ච ද්විත්තෙ පරබකාරස්ස ඉමිනා භකාරෙ ච කතෙ අපච්චයාදි හොති. ජිගුච්ඡනං ජිගුච්ඡා, බීභච්ඡනං බීභච්ඡා. ‘‘තුංස්මා ලොපො චි+ච්ඡායං තෙ’’ ඉති ඉච්ඡාය+මත්ථෙ ඛ+ස+ඡප්පච්චයා හොන්ති. භුජ=පාලනජ්ඣොහාරෙසු, බුභුක්ඛනං බුභුක්ඛා. ජි=ජයෙ, ජිගිංසනං, ජිගිංසා. ඝස=අදනෙ, ජිඝච්ඡනං ජිඝච්ඡා.

තබ්බඅනීයා ක්රියත්ථා පරෙ භාවකම්මෙසු භවන්ති, බහුලංවිධානා කත්තුකරණාදීසුපි. භූ=සත්තායං, ‘‘යුවණ්ණාන+මෙ ඔපච්චයෙ’’ති ඔකාරෙ ‘‘ඌබ්යඤ්ජනස්සා’’ති ඌආගමො, ඤ්ඤකාරො ආද්යාවයවත්ථො. ඔස්ස ‘‘එඔන+ මයවා ¶ සරෙ’’ති අවාදෙසො, භූයතෙති භවිතබ්බං භවතා භවනීයං. භාවස්සෙ+කත්තා එකවචනමෙව, තඤ්ච නපුංසකලිඞ්ගං.

දබ්බමිව පකාසතීති-බහුවචනඤ්ච හොති.

කම්මෙ-අභිපුබ්බො, අභිභූයතෙ අභිභූයිත්ථ අභිභූයිස්සතෙති අභිභවිතබ්බො කොධො පණ්ඩිතෙන, අභිභවිතබ්බා තණ්හා, අභිභවිතබ්බං දුක්ඛං. එවං අභිභවනීයො අභිභවනීයා අභිභවනීයං, කම්මෙ අභිධෙය්යස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි.

විසෙස්සලිඞ්ගාතබ්බාදී, තත්ථා+දො පඤ්ච භාවජා;

නපුංසකෙ සියුං භාවෙ, ක්තො චා+නො අකත්තරි.

භාවස්මිං ඝණ පුමෙ එවං, ඉයුවණ්ණා ගහාදිජො;

අපච්චයොපි වා+සංඛ්යා, තු+මාදිත්වන්තකා සියුං.

ඉතො පරං උපසග්ගපුබ්බතා ච කාලත්තයස්ස වාක්යගහණඤ්ච වුත්තනයෙන ඤාතබ්බං, තස්මා අනුරූපවාක්යමෙව දස්සයිස්සාම –

ආස=උපවෙසනෙ, ආසනෙ ආසිතබ්බං තයා ආසනීයං. කම්මෙ-උපාසීයතීති උපාසිතබ්බො ගුරු උපාසනීයො. සී=සයෙ, එ+අයාදෙසා, සයනං සයිතබ්බං සයනීයං තයා. අතිසීයතීති අතිසයිතබ්බො කටො තෙ අතිසයනීයො. පද=ගමනෙ, ‘‘පදාදීනං ක්වචී’’ති යුක, කකාරො කානුබන්ධකාරියත්ථො, උකාරො උච්චාරණත්ථො, දස්සජො පුබ්බරූපඤ්ච, උප්පජ්ජනං උප්පජ්ජිතබ්බං උප්පජ්ජනීයං. පටිපජ්ජීයතීති පටිපජ්ජිතබ්බො මග්ගො පටිපජ්ජනීයො. බුධ=ඤාණෙ, බුජ්ඣතෙති බුජ්ඣිතබ්බො ¶ ධම්මො බුජ්ඣනීයො. සු=සවනෙ, සූයතෙති සොතබ්බො ධම්මො, ඤ්ඤිම්හි නාගමෙ ‘‘තථනරානං ටඨණලා’’ති ණෙ ච කතෙ ‘‘න තෙ කානුබන්ධ+නාගමෙසූ’’ති ඔකාරාභාවො. සුණිතබ්බො, සවනීයො. කර=කරණෙ –

ක්රියත්ථාන+මන්තබ්යඤ්ජනස්ස පරරූපං හොති යකාරතො අඤ්ඤස්මිං බ්යඤ්ජනෙ. කරීයතීති කත්තබ්බො ධම්මො, කත්තබ්බා පූජා, කත්තබ්බං කුසලං.

තුමාදීසු කරස්සා හොති වා. කාතබ්බං හිතං.

රන්තතො ක්රියත්ථා පච්චයනකාරස්ස ණ හොති. කරණීයො.

භර=භරණෙ, භරීයතීති භරිතබ්බො භරණීයො. ගහ=උපාදානෙ ‘‘මං වා රුධාදීනං’’ති අන්තසරා පරොමං වා හොති. මකාරො+නුබන්ධො. ‘‘ණො නිග්ගහීතස්සා’’ති නිග්ගහීතස්ස ණො, සංගය්හතීති සංගණ්හිතබ්බො සංගණ්හනීයො, ‘‘තථනරා’’දිනා ණකාරෙ ගහණීයො. රම=කීළායං, රමීයතීති රමණීයො විහාරො. ආප=පාපුණනෙ, ‘‘සකාපානං කුකකූ ණෙ’’ති එත්ථ ‘සකාපානං කුක+කූ’ති යොගවිභාගා කු, ඌආගමෙ නාගමස්ස ණෙ ච කතෙ පාපීයතීති පාපුණිතබ්බො. පරරූපෙ පත්තබ්බො, පාපුණනීයො, පාපනීයො.

මකාර+නකාරන්තානං ¶ ක්රියත්ථානං නිග්ගහීතං හොත්ය+යකාරෙ බ්යඤ්ජනෙ. වග්ගන්තං, ගමියතීති ගන්තබ්බො. ගමිතබ්බං ගමනීයං. ඛන=ඛණ=අවදාරණෙ, නිග්ගහීතං වග්ගන්තත්තඤ්ච, ඛඤ්ඤතෙති ඛන්තබ්බං ආවාටං ඛනිතබ්බං ඛනනීයං. හන=හිංසායං, හඤ්ඤතෙති හන්තබ්බං හනිතබ්බං හනනීයං. මන=ඤාණෙ, මඤ්ඤතෙති මන්තබ්බො මනිතබ්බො. ‘‘පදාදීනං ක්වචී’’ති යුක, චවග්ගාදිම්හි කතෙ මඤ්ඤිතබ්බං මඤ්ඤනීයං.

පූජ=පූජායං, ‘‘චුරාදිතො ණී’’ති ණිම්හි ඤුකාරස්ස ගුරුත්තා ඔකාරාවුත්ති ‘‘යුවණ්ණාන+මෙඔ පච්චයෙ’’ති එකාරෙ පූජෙතබ්බො ඌම්හි අයාදෙසෙ පූජයිතබ්බො පූජනීයො භගවා.

කත්තරි-යා=පාපුණනෙ, නීයතීති නිය්යානියො මග්ගො, ගච්ඡන්තීති ගමනීයා භොගා. කරණෙ-නහ=සොචෙය්යෙ, නහායන්ත්ය+නෙනාති නහානීයං චුණ්ණං. සම්පදානෙ-දා=දානෙ, සං+පපුබ්බො, සම්මා පදීයතෙ අස්සාති සම්පදානියො බ්රාහ්මණො.

භාවකම්මෙසු ක්රියත්ථා පරො ඝ්යණ හොති බහුලං. ඌම්හි කත්තබ්බං කාරියං. හර=හරණෙ, හරීයතීති හාරියං. භර=භරණෙ, භරිතබ්බං භාරියං. ලභ=ලාභෙ, ‘‘වග්ගලසෙහි තෙ’’ති පුබ්බරූපභකාරෙ ‘‘චතුත්ථදුතියා’’ දිනා තතියක්ඛරෙ ච කතෙ ලභිතබ්බං ලබ්භං.

ඝානුබන්ධෙ ¶ චකාර+ජකාරන්තානං ක්රියත්ථානං ක+ගා හොන්ති යථාක්කමං.

ණකාරානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ උපන්තස්ස අකාරස්ස ආ හොති. වචනං වුච්චතෙති වාක්යං. භජ=සෙවායං, භජනීයං භාග්යං, ජස්ස ගකාරො. චි=චයෙ, චයනං චීයතීති වා චෙය්යං. යස්ස ද්විත්තං.

නිතො පරස්ස චිස්ස ඡො හොතීතිආදිචකාරස්ස ඡො. විනිච්ඡයතීති විනිච්ඡෙය්යං, නාගමෙ විනිච්ඡිනිතබ්බං. එ+අයාදෙසෙසු විනිච්ඡෙතබ්බං විනිච්ඡනීයං. නී=පාපනෙ, නීයතීති නෙය්යො නෙය්යා නෙය්යං, නෙතබ්බං.

ආකාරන්තතො ක්රියත්ථා ඝ්යණ හොති භාවකම්මෙසු ආස්ස එ ච. දා=දානෙ, දාතබ්බං දෙය්යං. පා=පානෙ, පීයතීති පෙය්යං. මා=මානෙ, මීයතීති මෙය්යං. ඤා=අවබොධනෙ, ඤායතීති ඤෙය්යං ඤාතබ්බං, ඌම්හි නාගමො ‘‘ඤාස්ස නෙ+ජා’’ති ඤාස්ස ජාදෙසෙ ජානිතබ්බං, විජානියං. ඛා=පකථනෙ, සංඛාතබ්බං සංඛෙය්යං.

වදාදීහි ¶ ක්රියත්ථෙහි යො හොති බහුලං භාවකම්මෙසු. වද=වචනෙ, වදනං වජ්ජතීති වා වජ්ජං. මද=උම්මාදෙ, මදනං මජ්ජතෙ අනෙනාති වා මජ්ජං. ගමනං ගම්මතෙති වා ගම්මං. ගද=වචනෙ, ගජ්ජතෙ ගදනීයං වාති ගජ්ජං. පද=ගමනෙ, පජ්ජනීයං පජ්ජං ගාථා. අද+ඛාද=භක්ඛනෙ, ඛජ්ජතීති ඛජ්ජං ඛාදනීයං. දම=දමනෙ, දම්මතෙති දම්මො දමනීයො.

භුජා+න්නෙති ගණසුත්තෙන අන්නෙ වත්තබ්බෙ යපච්චයො.

ලහුභූතස්ස උපන්තස්ස ඉයුවණ්ණස්ස එඔ හොන්ති යථාක්කමං. යස්ස පුබ්බරූපෙ භුඤ්ජිතබ්බොති භොජ්ජො ඔදනො, භොජ්ජා යාගු.

එතෙ සද්දා යපච්චයන්තා නිපච්චන්තෙ. කර=කරණෙ, ඉමිනා නිපාතනා යෙ කිචාදෙසෙ ච කතෙ පුබ්බරූපං, කත්තබ්බං කිච්චං. හන=හිංසායං, ඝච්චාදෙසාදිම්හි කතෙ හනනං හඤ්ඤතෙති වා ඝච්චං. භර=භරණෙ, භච්චාදෙසාදිම්හි කතෙ භරණීයො භච්චො. භූ=සත්තායං, යම්හි ඔකාරෙ ඉමිනා අවාදෙසෙ භවතීති භබ්බො. ලිහ=අස්සාදනෙ, යම්හි ඉමිනා හස්ස යකාරෙ ලෙහිතබ්බං ලෙය්යං, එකාරවුද්ධි.

ගුහාදීහි ¶ ක්රියත්ථෙහි භාවකම්මෙසු යක හොති. ගුහ=සංවරණෙ, ‘‘ලහුස්සුපන්තස්සා’’ති සම්පත්තස්ස ඔකාරස්ස ‘‘න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසූ’’ති පටිසෙධො. ‘‘හස්ස විපල්ලාසො’’ති විපල්ලාසෙ ගුහනං ගුහිතබ්බං ගුය්හං. දුහ=පපූරණෙ, දොහනං දුය්හතීති වා දුය්හං. සාස=අනුසිට්ඨියං –

සාසස්ස සිස වා හොති කානුබන්ධෙ. පුබ්බරූපං, සාසීයතීති සිස්සො.

සිද්ධා එවෙ+තෙ තබ්බාදයො පෙසා+තිසග්ග+ප්පත්තකාලෙසු ගම්යමානෙසුපි, සාමඤ්ඤෙන විධානතො. පෙසනං – ‘‘කත්තබ්බ+මිදං භවතා’’ති ආණාපනං අජ්ඣෙසනඤ්ච. අතිසග්ගො නාම ‘‘කි+මිදං මයා කත්තබ්බං’’ති පුට්ඨස්ස ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිනා පටිපත්තිදස්සනමුඛෙන කත්තබ්බස්ස අනුඤ්ඤා. පත්තකාලො නාම සම්පත්තසමයො. යො කිච්චකරණසමයං උපපරික්ඛිත්වා කරොති, තස්ස සමයාරොචනං, න තත්ථ අජ්ඣෙසන+මත්ථි. භොතා ඛලු කටො කත්තබ්බො කරණීයො කාරියො කිච්චො’’ එවං ත්වයා කටො කත්තබ්බො, භොතො හි පත්තො කාලො කටකරණෙ.

එවං උද්ධමුහුත්තෙපි වත්තමානතො පෙසාදීසු සිද්ධා එව. තථා අරහෙ කත්තරි සත්තිවිසිට්ඨෙ ච පතීයමානෙ, ආවස්සකා+ධමීණතාවිසිට්ඨෙ ච භාවාදො සිද්ධා. උද්ධං මුහුත්තතො-භොතා කටො කත්තබ්බො. භොතා රජ්ජං කාතබ්බං, භවං අරහො. භොතා ¶ භාරො වහිතබ්බො, භවං සක්කො. භොතා අවස්සං කටො කත්තබ්බො. භොතා නික්ඛො දාතබ්බො.

කත්තරි කාරකෙ ක්රියත්ථා ල්තු+ණ්කා හොන්ති. කර=කරණෙ, පරරූපෙ ‘‘ල්තු+පිතාදීන+මා සිම්හී’’ති ආ සිලොපො ච. කරොතීති කත්තා. එවං භරතීති භත්තා. හරතීති හත්තා. භිදතීති භෙත්තා, එකාරො, ඌම්හි භෙදිතා. ඡින්දතීති ඡෙත්තා. භොජනස්ස දාතා භොජනදාතා. සන්ධාතීති සන්ධාතා. වචතීති වත්තා. ඔකාරපරරූපෙසු භුඤ්ජතීති භොත්තා. ‘‘පදාදීනං ක්වචී’’ති යුකාගමො, බුජ්ඣතීති බුජ්ඣිතා. ජානාතීති ඤාතා. ඡින්දතීති ඡෙතා. සුණාතීති සොතා. ‘‘ඌ+ලස්සෙ’’ති ඌස්ස එකාරෙ ගණ්හාතීති ගහෙතා. භවතීති භවිතා. සරතීති සරිතා. ‘‘මනානං නිග්ගහීතං’’ති මස්ස නිග්ගහීතෙ වග්ගන්තෙ ච ගච්ඡතීති ගන්තා. නකාරන්තානම්පි නිග්ගහීතං, ඛනතීති ඛන්තා. සනතීති සන්තා. මඤ්ඤතීති මන්තා. පාලෙතීති පාලයිතා පාලෙතා, එත්ථ චුරාදිත්තා ණි.

ණිණාපීසු-භාවයතීති භාවයිතා භාවෙතා. එවං සාරයිතා සාරෙතා, දාපයිතා දාපෙතා, හාපයිතා හාපෙතා, නිරොධයිතා නිරොධෙතා, බොධයිතා බොධෙතා, ඤාපයිතා ඤාපෙතා, සාවයිතා සාවෙතා, ගාහයිතා ගාහෙතා, කාරයිතා කාරෙතා, කාරාපයිතා කාරාපෙතා ඉච්චාදි.

ණ්කපච්චයෙ-ණකාරො ¶ වුද්ධ්යත්ථො. රථං කරොතීති රථකාරකො, ‘‘අස්සා ණානුබන්ධෙ’’ති ආ අමාදිසමාසො ච. අන්නං දදාතීති අන්නදායකො. ‘‘අධාතුස්ස කා+ස්යාදිතො ඝෙ+ස්සී’’ති ඝෙ පරෙ අස්ස ඉආදෙසො, අන්නදායිකා, අන්නදායකං කුලං. ‘‘ආස්සා+ණාපිම්හි යුක’’ ඉතිණාපිතො+ඤ්ඤත්ර යුක. ලොකං නෙතීති ලොකනායකො, එකාරෙ ‘‘ආයා+වා ණානුබන්ධෙ’’ති ආයාදෙසො. එවං විනෙතීති විනායකො.

අකම්මුපපදෙ-කරොතීති කාරකො, එවං දායකො නායකො, ඔකාරෙ ආවාදෙසෙ සුණාතීති සාවකො. පුරෙ විය ඉකාරෙ සාවිකා. ලුනාතීති ලාවකො. පු=පවනෙ, පුනාතීති පාවකො. භවතීති භාවකො, උපාසතීති උපාසකො. ගණ්හාතීති ගාහකො පාවකො, යාජකො. වධ=හිංසායං, වධෙතීති වධකො, ‘‘අඤ්ඤත්රාපී’’ති වුද්ධිපටිසෙධො. ‘‘හනස්ස ඝාතො ණානුබන්ධෙ’’ති ඝාතාදෙසො, හනතීති ඝාතකො. ‘‘මං වා රුධාදීනං’’ති මං, රුන්ධකො, ගුරුත්තා න වුද්ධි. තථා භුඤ්ජතීති භුඤ්ජකො. ආයස්ස රස්සෙ කිණාතීති කයකො. පාලෙතීති පාලකො. පූජෙතීති පූජකො.

ඛාදීසු-තිතික්ඛතීති තිතික්ඛකො. වීමංසතීති වීමංසකො ඉච්චාදි. පනුදතීති පනූදකො, ‘‘බ්යඤ්ජනෙ’’ච්චාදිනා දීඝො. ‘‘භීත්වා+නකො’’ති එත්ථ ‘ආනකො’ති යොගවිභාගා ආනකො, ආස්ස රස්සෙ නකාරාගමෙ ච ‘‘ඤාස්ස නෙ ජා’’ති ජාදෙසො, ජානනකො. ණාපිම්හි –

අණ-ඉති ¶ දණ්ඩකධාතු, ආණාපෙතීති ආණාපකො. තථා සඤ්ඤාපකො, පතිට්ඨාපකො. සං+ප පුබ්බො ආප=පාපුණනෙ, නිබ්බානං සම්පාපෙතීති නිබ්බානසම්පාපකො. කාරාපකො, කාරාපිකා ඉච්චාදි.

බහුලංවිධානා කම්මෙපි-පාදෙහි හරීයතීති පාදහාරකො. චුප=මන්දගමනෙ, ගලෙ චුප්පතීති ගලචොපකො.

සිද්ධොව ල්තු අරහාදීසු ‘‘භවං ඛලු කඤ්ඤාය පරිග්ගහාරහො’’ති (පරිග්ගහිතා). සීලත්ථෙ-උපාදානසීලොති උපාදාතා. සාධු ගච්ඡතීති ගන්තා. මුණ්ඩනධම්මා මුණ්ඩනාචාරාති මුණ්ඩයිතාරො, එත්ථ ‘‘ධාත්වත්ථෙ නාමස්මී’’ති ඉම්හි ඌආගමෙ එ+අයාදෙසෙ මුණ්ඩයිතුසද්දම්හි ආරඞාදෙසෙ ච කතෙ යොස්ස ටො.

ක්රියත්ථා ආවී හොති බහුලං කත්තරි. ‘‘දිසස්ස පස්ස+දස්ස=දස+ද+දක්ඛා’’ති දස්සාදෙසො, භයං පස්සතීති භයදස්සාවී. නීම්හි භයදස්සාවිනී. භයදස්සාවි චිත්තං. අප්පවිසයතාඤාපනත්ථං භින්නයොගකරණං. සාමඤ්ඤවිහිතත්තා සීලාදීසු ච හොතෙව.

ආසිංසායං ගම්මමානායං ක්රියත්ථා අකො හොති කත්තරි. ජීව=පාණධාරණෙ, ජීවතූති ජීවකො. නන්ද=සමිද්ධියං, නන්දතූති නන්දකො. භවතූති භවකො.

කරතො ¶ කත්තරි ණ නො හොති. කරොතීති කාරණං. කත්තරීති කිං, කරොති අනෙනාති කරණං.

හාතො වීහිස්මිං කාලෙ ච ණනො හොති. ‘‘ආස්සා’’ත්යාදිනා යුක, ජහන්ති උදකංති හායනා වීහයො. ජහාති භාවෙ පදත්ථෙති හායනො සංවච්ඡරො. වීහිකාලෙසූති කිං, ජහාතීති හාතා.

විදස්මා කූ හොති කත්තරි. කකාරො ‘‘කූතො’’ති විසෙසනත්ථො. විදතීති විදූ, ලොකවිදූ.

විපුබ්බා ඤාඉච්ච+ස්මා කූ හොති කත්තරි. විජානාතීති විඤ්ඤූ.

කම්මතො පරා ඤාඉච්ච+ස්මා කූ හොති කත්තරි. සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤූ. එවං මත්තඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූ, අත්ථඤ්ඤූ කාලඤ්ඤූ, කතඤ්ඤූ ඉච්චාදි. (භික්ඛූති පන ‘‘භරාදි’’ ණ්වාදිසුත්තෙන සිද්ධං).

කම්මතො පරා ක්රියත්ථා ක්වචි අණ හොති කත්තරි. කුම්භං කරොතීති කුම්භකාරො, අමාදිසමාසො. ඉත්ථියං කුම්භකාරී. එවං කම්මකාරො, මාසාකාරො, කට්ඨකාරො, රථකාරො සුවණ්ණකාරො ¶ , සුත්තකාරො, වුත්තිකාරො, ටීකාකාරො. සරං ලුනාතීති සරලාවොති ඔ+අවාදෙසා. මන්තෙ අජ්ඣායතීති මන්ථජ්ඣායො, ඉ=අජ්ඣෙනගතීසු, අධිපුබ්බො, එ+අයාදෙසා, අධිනො ඉස්ස යකාර+චවග්ගාදයො ච.

බහුලාධිකාරා ඉහ න හොති ‘‘ආදිච්චං පස්සති, හිමවන්තං සුණොති, ගාමං ගච්ඡති’’. ක්වචීති කිං, කම්මකරො, එත්ථ අපච්චයො.

කම්මතො පරා ගමා රූ හොති කත්තරි. රානුබන්ධත්තා අමභාගලොපො. වෙදං ගච්ඡතීති වෙදගූ, එවං පාරගූ.

සාමඤ්ඤවිධානතො සීලාදීසුපි හොති. භවපාරං ගච්ඡති සීලෙනාති භවපාරගූ. අන්තගමනසීලො අන්තගූ, එවං අද්ධගූ.

43. සමාන+ඤ්ඤ+භවන්ත+යාදිතූ+පමානා දිසා කම්මෙ රී+රික්ඛ+කා

සමානාදීහි යාදීහි චො+පමානෙහි පරා දිසා කම්මකාරකෙ රී+රික්ඛ+කා හොන්ති. ‘‘ස්යාදි ස්යාදිනෙ+කත්ථං’’ති සමාසෙ ‘‘රානුබන්ධෙ+න්තසරාදිස්සා’’ති දිසස්ස ඉසභාගලොපෙ ‘‘රීරික්ඛකෙසූ’’ති සමානස්ස සාදෙසෙ ච සමානො විය දිස්සතීති සදී, සදික්ඛො. කෙ – ‘‘න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසූ’’ති එත්තාභාවො, සදිසො.

සමානසද්දතො ¶ පරස්ස දිසස්ස ර හොති වා රී+රික්ඛ+කෙසූති පක්ඛෙ දස්ස රාදෙසෙ සරී, සරික්ඛො, සරිසො.

රී+රික්ඛ+කෙසු සබ්බාදීන+මා හොති. අඤ්ඤො විය දිස්සතීති අඤ්ඤාදී, අඤ්ඤාදික්ඛො, අඤ්ඤාදිසො.

රී+රික්ඛ+කෙසු න්ත+කිං+ඉමසද්දානං ටා+කී+ටී හොන්ති යථාක්කමං. ටකාරා සබ්බාදෙසත්ථා. භවාදී භවාදික්ඛො භවාදිසො, කීදී කීදික්ඛො කීදිසො, අයමිව දිස්සතීති ඊදී ඊදික්ඛො ඊදිසො. ආකාරෙ යාදී යාදික්ඛො යාදිසො, ත්යාදී ත්යාදික්ඛො ත්යාදිසො ඉච්චාදි.

රී+රික්ඛ+කෙසු තුම්හාම්හානං තාමා හොන්තෙ+කස්මිං යථාක්කමං. ත්වං විය දිස්සති, අයං විය දිස්සතීති තාදී මාදී ඉච්චාදි. එකස්මින්ති කිං, තුම්හාදිසො අම්හාදිසො.

රීරික්ඛකන්තතො+ඤ්ඤස්මිං උත්තරපදෙ තුම්හාම්හාන+මෙකස්මිං තං+මං හොන්ති යථාක්කමං. ත්වං දීපො එසං, අහං දීපො එසංති අඤ්ඤපදත්ථෙ තංදීපා මංදීපා. ත්වං සරණ+මෙසං, අහං සරණ+ මෙසන්ති ¶ තංසරණා මංසරණා. තයා යොගො තය්යොගො, මයා යොගො මය්යොගොති අමාදිසමාසෙ නිග්ගහීතලොපො.

රී+රික්ඛ+කෙසු එතස්ස එට වා හොති. එදී එතාදී, එදික්ඛො එතාදික්ඛො, එදිසො එතාදිසො.

භාවෙ කාරකෙ ච ක්රියත්ථා අ ඝණ ඝ කා හොන්ති බහුලං.

අපච්චයො-පග්ගණ්හනං පග්ගහො, එවං නිග්ගහො, ධම්මං ධාරෙතීති ධම්මධරො, එවං විනයධරො. තථා තං කරොතීති තක්කරො, ද්විත්තං. එවං හිතකරො, දිවසකරො, දිනකරො, දිවාකරො, නිසාකරො, ධනුං ගණ්හීති ධනුග්ගහො. එවං කවචග්ගහො. දද=දානෙ, සබ්බකාමං දදාතීති සබ්බකාමදදො, සබ්බදදො. ආතො ‘‘පරොක්ඛායඤ්චා’’ති චග්ගහණෙන ද්විත්තෙ ‘‘රස්සො පුබ්බස්සා’’ති රස්සෙ ච අන්නං දදාතීති අන්නදදො, එවං ධනදො. සංපුබ්බො ධා=ධාරණෙ, සබ්බං සන්ධහතීති සබ්බසන්ධො. නී=පාපනෙ, විපුබ්බො, විනෙසි විනෙති විනෙස්සති එතෙන එත්ථාති වා විනයො, එ+අයාදෙසා. නයනං නයො. සි=සෙවායං, නිපුබ්බො, නිස්සීයතීති නිස්සයො. සි=සයෙ, අනුසයි අනුසෙති අනුසෙස්සතීති අනුසයො. ඉ=ගතිම්හි, පතිපුබ්බො, පටිච්ච එතස්මා ඵල+මෙතීති පච්චයො. සං+උපුබ්බො, දාගමෙ සමුදයො ¶ . චි=චයෙ, විනිච්ඡයතෙ+නෙන විනිච්ඡයනං වා විනිච්ඡයො, ‘‘නිතො චිස්ස ඡො’’ති චිස්ස ඡො. උච්චයනං උච්චයො, සංචයො. ඛි=ඛයෙ, ඛයනං ඛයො. ජි=ජයෙ, විජයනං විජයො, ජයො. කී=දබ්බවිනීමයෙ, වික්කයනං වික්කයො, කයො. ලී=සිලෙසනෙ, අල්ලීයන්ති එත්ථාති ආලයො, ලයො. (ඉවණ්ණන්තා).

ආසුණන්තීති අස්සවා, ආස්ස රස්සො. පටිස්සවනං පටිස්සවො. සු=පස්සවනෙ, ආභවග්ගා සවන්තීති ආසවා. රු=සද්දො රවතීති රවො. භවතීති භවො. පභවති එතස්මාති පභවො. ලූ=ඡෙදනෙ, ලවනං ලවො. (උවණ්ණන්තා).

චර=චරණෙ, සංචරණං සංචරො. දර=විදාරණෙ, ආදරනං ආදරො. ආගච්ඡති ආගමනංති වා ආගමො. සප්ප=ගමනෙ, සප්පතීති සප්පො. දිබ්බතීති දෙවො. පක්කමනං පක්කමතීති වා පක්කමො, එවං වික්කමො. චර=චරණෙ, වනං චරතීති වනචරො. කාමො අවචරති එත්ථාති කාමාවචරො ලොකො, කාමාවචරා පඤ්ඤා, කාමාවචරං චිත්තං. ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො. පාදෙන පිවතීති පාදපො. එවං කච්ඡපො. සිරස්මිං රුහතීති සිරොරුහො, මනාදිත්තා ඔ. ගුහායං සයතීති ගුහාසයං චිත්තං, එවං කුච්ඡිසයා වාතා. පබ්බතෙ තිට්ඨතීති පබ්බතට්ඨො පුරිසො, පබ්බතට්ඨා නදී, පබ්බතට්ඨං භස්මං. එවං ථලට්ඨං ජලට්ඨං.

කිච්ඡත්ථෙ දුම්හි අකිච්ඡත්ථෙ සු+ඊසං+සුඛ උපපදෙසු-දුක්ඛෙන කරීයති කරණං වා දුක්කරං. එවං දුස්සයො, දුක්ඛෙන භරීයතීති දුබ්භරො මහිච්ඡො. එවං දුරක්ඛං චිත්තං, දුද්දසො ධම්මො, දුරනුබොධො ධම්මො. ඊසං සයතීති ඊසංසයො, එවං ¶ සුඛසයො. ඊසං කරීයතීති ඊසක්කරං කම්මං. සුඛෙන කරීයතීති සුකරං පාපං බාලෙන. එවං සුභරො අප්පිච්ඡො, සුදස්සං පරවජ්ජං, සුබොධ+මිච්චාදි. සබ්බත්ථ පාදිඅමාදිසමාසා.

ඝණ-භවතීති භාවො, ඔ+ආවාදෙසා. අය=ඉති දණ්ඩකධාතු, අයති ඉතොති ආයො, ආහරතීති ආහාරො. උපහනතීති උපඝාතො, ‘‘හනස්ස ඝාතො ණානුබන්ධෙ’’ති ඝාතාදෙසො. රඤ්ජතීති රාගො, ‘‘කගා චජානං ඝානුබන්ධෙ’’ති ජස්ස ගො. රඤ්ජන්ති අනෙනාති රාගො. ‘‘අස්සා ණානුබන්ධෙ’’ති ආ, පජ්ජතෙ+නෙනාති පාදො. තුද=බ්යථනෙ, පතුජ්ජතෙ+නෙනාති පතොදො. ජරීයති අනෙනාති ජාරො, එවං දාරො. භජීයතීති භාගො. එවං භාරො. ලබ්භතීති ලාභො. වි+ඔපුබ්බො, වොහරීයතීති වොහාරො. දිය්යතීති දායො, යුක. විහඤ්ඤති එතස්මාති විඝාතො. විහරන්ති එත්ථාති විහාරො. ආරමන්ති එතස්මින්ති ආරාමො. පචනං වා පාකො, චස්ස කො. චජනං චාගො. යජනං යාගො. රජනං රාගො.

ආ+පරීහි පරස්ස දහස්ස ළො හොත+න+ඝණසු. පරිදහනං පරිළාහො. එවං දාහො. භඤ්ජනං සඞ්ගො. එවං සඞ්ගො. සංඛරනං සංඛාරො, ‘‘කරොතිස්ස ඛො’’ති කස්ස ඛො. එවං පරික්ඛාරො. ‘‘පුරස්මා’’ති කරස්ස ඛො, පුරෙක්ඛාරො, එත්තං තදමිනාදිපාඨා. එවං උපකාරො, ගාහො.

ඝ-වචතීති ¶ වකො. සිච=පග්ඝරණෙ, සෙචනං සෙකො. එවං සොකො, එඔවුද්ධියො. යුඤ්ජනං යොගො.

ක-පී=තප්පනෙ, පීනෙතීති පීයො, කානුබන්ධත්තා න වුද්ධි, ‘‘යුවණ්ණාන+මියඞුවඞ සරෙ’’ති ඉයඞ. ඛිප=පෙරණෙ, ඛිපතීති ඛිපො. භුඤ්ජන්ත්ය+නෙනාති භුජො. යුධ=සම්පහාරෙ ආයුජ්ඣන්ති අනෙනාති ආයුධං.

දාධාතො බහුල+මි හොති භාවකාරකෙසු. දා=දානෙ, ආදියතීතිආදි. එවං උපාදි. ධා=ධාරණෙ, උදකං දධාතීති උදධි, ‘‘සඤ්ඤාය+මුදො+දකස්සා’’ති උදකස්ස උදාදෙසො. ජලං ධියතෙ අස්මින්ති ජලධි. වාලානි ධීයන්ති අස්මින්ති වාලධි. සන්ධීයති සන්ධාතීති වා සන්ධි. ධීයතීති ධි. විධීයති විධාති විධානං වා විධි. සම්මා සමං වා චිත්තං ආදධාතීති සමාධි.

වමාදීහි භාවකාරකෙස්ව+ථු හොති. වම=උග්ගිරණෙ, වමනං වමීයතීති වා වමථු. වෙප+කම්ප=චලනෙ, වෙපනං වෙපථු.

ක්රියත්ථා ක්වි හොති බහුලං භාවකාරකෙසු. කකාරො කානුබන්ධකාරියත්ථො.

ක්රියත්ථා ¶ පරස්ස ක්විස්ස ලොපො හොති. සම්භවතීති සම්භූ. එවං විභවතීති විභූ, අභිභූ, සයම්භූ. තථා ධු=කම්පනෙ, සන්ධුනාතීති සන්ධු. විභාතීති විභා. පභාතීති පභා. සංගම්ම භාසන්ති එත්ථාති සභා, ‘‘ක්විම්හි ලොපො+න්තබ්යඤ්ජනස්සා’’ති අන්තබ්යඤ්ජනස්ස ලොපො. භුජෙන ගච්ඡතීති භුජගො. එවං උරගො. තුරං=සීඝං ගච්ඡතීති තුරඞ්ගො. ඛෙන ගච්ඡතීති ඛගො. විහායසෙ ගච්ඡතීති විහගො, තදමිනාදිපාඨා විහාදෙසො. න ගච්ඡතීති නගො. එවං අගො, ‘‘නගො වා+ප්පාණිනී’’ති විකප්පෙන නඤසමාසෙ ටාදෙසනිසෙධො. ජන=ජනනෙ, කම්මතො ජාතොති කම්මජො, අමාදිසමාසො, කම්මජො විපාකො, කම්මජා පටිසන්ධි, කම්මජං රූපං. එවං චිත්තජං, උතුජං, ආහාරජං. අත්තජො පුත්තො, වාරිම්හි ජාතො වාරිජො. එවං ථලජො. පඞ්කජං. ජලජං. අණ්ඩජං. සරසිජං, උපපදසමාසෙ බහුලංවිධානා විභත්යලොපෙ ‘‘මනාදීහී’’තිආදිනා සිආදෙසො. ද්වික්ඛත්තුං ජාතො ද්විජො, ‘‘තදමිනා’’ දිනා ක්ඛත්තුංලොපො. පච්ඡා ජාතො අනුජො. සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා. පජානාතීති පඤ්ඤා. එවං පතිට්ඨාතීති පතිට්ඨා. ඣා=චින්තායං, පරසම්පත්තිං අභිජ්ඣායතීති අභිජ්ඣා. හිතෙසිතං උපට්ඨාපෙත්වා ඣායතීති උපජ්ඣා. සො එව උපජ්ඣායො, ‘‘සකත්ථෙ’’ති යො. සම්මා ඣායන්ති එත්ථාති සංඣා. ක්විදන්තා ධාත්වත්ථං න ජහන්ති, ලිඞ්ගත්ථං පටිපාදයන්ති.

ක්රියත්ථා ¶ භාවකාරකෙසු අනො හොති. නන්ද=සමිද්ධියං, භාවෙ-නන්දියතෙ නන්දනං. කම්මෙ-අනන්දීයිත්ථ නන්දීයති නන්දීයිස්සති නන්දිතබ්බන්ති වා නන්දනං වනං. ගහනං ගහනීයං වා ගහණං, ‘‘තථනරා’’ දිනා නස්ස ණො. ගණ්හනං, නිග්ගහීතස්ස නො. චරිතබ්බං චරණං. භුයතෙ භවනං. හුයතෙ හවනං. රුන්ධිතබ්බං රුන්ධනං රොධනං වා. භුඤ්ජිතබ්බං භුඤ්ජනං භොජනං වා. බුජ්ඣිතබ්බං බුජ්ඣනං, ‘‘පදාදීනං ක්වචී’’ති යුක. බොධනං වා. සුති සුය්යති වා සවනං. පාපීයතීති පාපුණනං, ‘‘සකාපානං කුක+කූ’’ති යොගවිභාගා කුආගමෙ නාගමෙ ච තස්ස ණො ච. පාලීයතීති පාලනං ඉච්චාදි.

කත්තරි-රජං හරතීති රජොහරණං තොයං. විජානාතීති විඤ්ඤාණං. ඝා=ගන්ධොපාදානෙ, ඝායතීති ඝානං. ඣා=චින්තායං, ඣායතීති ඣානං. කරොති අනෙනාති කාරණං, දීඝො. විආකරීයන්ති එතෙනාති බ්යාකරණං. පූරති+නෙනාති පූරණං. දීයතෙ+නෙනාති දානං. පමීයතෙ+නෙනාති පමාණං. වුච්චතෙ+නෙනාති වචනං. පනුදති පනුජ්ජතෙ+නෙනාති වා පනුදනං. සූද=පගරණෙ, සූදති සුජ්ජතෙ+නෙනාති වා සූදනො. සුණාති සුයතෙ+නෙනෙති වා සවනං. ලුයති ලුයතෙ+නෙනෙති වා ලවනං. එවං නයනං. පුනාති පුයතෙ+නෙනෙති වා පවනො. සමෙතීති සමණො සමනං වා. තථා භාවෙති භාවීයති එතායාති වා භාවනං. එවං පාචනං පාචාපනං ඉච්චාදි. ‘‘අන+සණස්වා පරීහි ළො’’ති ළො, ආළාහනං.

අධිකරණෙ-තිට්ඨති අසින්ති ඨානං. එවං සයනං, සෙනං වා ආසනං. අධිකරීයති එත්ථාති අධිකරණං.

සම්පදානාපාදානෙසු-සම්මා ¶ පදීයතෙ යස්ස තං සම්පදානං. අපෙච්ච එතස්මා ආදදාතීති අපාදානං. බහුලාධිකාරා චලනාදීහිපි සීලසාධුධම්මෙසුපි අනො, චලති සීලෙනාති චලනො එවං ජලනො, කොධනො, කොපනො. මණ්ඩ=භුසනෙ, මණ්ඩෙති සීලෙනාති මණ්ඩනො. එවං භූසනො. ‘‘අඤ්ඤාත්රපී’’ති ඔකාරනිසෙධො.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ භාවෙ කාරකෙ ච ක්රියත්ථා අආදයො හොන්ති අනො ච බහුලං.

අ-ජර=වයොහානියං, ජිරති ජිරණං වා ජරා. ‘‘ඉත්ථිය+ම+ත්වා’’ති ආපච්චයො. පටිසම්භිජ්ජතීති පටිසම්භිදා. පටිපජ්ජති එතායාති පටිපදා. එවං සම්පදා, ආපදා. උපාදීයතීති උපාදා. ඉක්ඛ+චක්ඛ=දස්සනෙ, උපඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා. ‘‘යුවණ්ණාන+මෙඔ ලුත්තා’’ති එකාරො. චින්තනං චින්තා. සික්ඛ=විජ්ජොපාදානෙ, සික්ඛනං සික්ඛීයන්තීති වා සික්ඛා. එවං භික්ඛා. ඉච්ඡනං ඉච්ඡා. ‘‘ගමයමි’’ච්චාදිනා ච්ඡඞාදෙසො. පුච්ඡ=පුච්ඡනෙ, පුච්ඡනං පුච්ඡා. මිධ+මෙධ=සඞ්ගමෙ, අපඨිතධාතු, මෙධනං මෙධා. එවං ගුධ=පරිවෙඨනෙ, ගොධනං ගොධා. තිතික්ඛනං තිතික්ඛා. එවං වීමංසා, ජිගුච්ඡා, පිපාසා, පුත්තියා. ඊහනං ඊහා.

ණ-කරණං කාරා, ‘‘අස්සා ණානුබන්ධෙ’’ති ආ හොති, එව+මුපරිපි. හරණං හාරා මුත්තාවලි. තරණං තාරා, ධරණං ධාරා. අරණං ආරා.

යථාකථඤ්චි සද්දම්හි, රුළ්හියා අත්ථනිච්ඡයො.

ක්ති-සම්භුවනං ¶ සම්භුති. ‘‘න තෙ’’ච්චාදිනා න වුද්ධි. සවනං සුති. නයනං නයති එතායාති වා නීති. මඤ්ඤතීති මති, ‘‘ගමාදිරානං ලොපොන්තබ්යඤ්ජනස්සා’’ති ගමාදිත්තා නලොපො. ගමනං ගන්තබ්බාති වා ගති. උපහනනං උපහති. රමන්ති එතාය රමනං වා රති. තනනං තති. නියමනං නියති. භුඤ්ජනං භුත්ති. යුඤ්ජනං යුත්ති, පරරූපං. එවං සමාපජ්ජනං සමාපජ්ජතෙති සමාපත්ති. සම්පත්ති. යජ=දෙවපූජාසඞ්ගතිකරණදානෙසු, යජනං ඉට්ඨි, ‘‘යජස්ස යස්ස ටියී’’ති ටිආදෙසො, ‘‘පුච්ඡාදිතො’’ති තස්ස ඨො, පරරූපපඨමක්ඛරා ච. සාසනං සිට්ඨි, ‘‘සාසස්ස සිස වා’’ති සිස, සානන්තරස්ස තස්ස ඨො’’ති ඨාදෙසො. භෙදනං භිජ්ජතෙති වා භිත්ති. භජ=සෙවායං, භජනං භත්ති. තන=විත්ථාරෙ, තනොතීති තන්ති, නස්ස නිග්ගහීතාදි.

ක-ගුහන්තී එත්ථාති ගුහා, ඔකාරනිවුත්ති. රුජතීති රුජා. මොදන්ති එතායාති මුදා නාම මුදිතා.

යක-විද=ඤාණෙ, විදනං විදන්ති එතායාති වා විජ්ජා, දස්ස ජෙ පුබ්බරූපං. යජනං ඉජ්ජා, ටිආදෙසො.

ය-සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා, ද්විත්තං. අජ=වජ=ගමනෙ, සමජනං සමජන්ති එත්ථාති වා සමජ්ජා. පපුබ්බො, පබ්බජනං පබ්බජ්ජා. තවග්ගවරණා’’දිම්හි ‘‘චවග්ගබයඤා’’ති යොගවිභාගෙන වස්ස බෙ ද්විත්තං. ඌම්හි පරිචරණං පරිචරියා. ජාගරණං ජාගරියා.

අන-පයොජකෙ ¶ කාරියධාතුතො කත්තුං පයොජනං කාරණං, එකාරනිසෙධො නස්ස ණො ච. එවං හරිතුං පයොජනං හාරණං. විද=අනුභවෙ, විත්ති වෙදයතීති වා වෙදනා. වන්ද=අභිවාදනථුතීසු, වන්දනං වන්දනා. උපාසනං උපාසනා. චිත=සංචෙතනායං, චෙතයතීති චෙතනා. දෙසියතීති දෙසනා. භාවියතීති භාවනා.

ජා=වයොහානිම්හි, හා=චාගෙ, ඉමෙහි ඉත්ථියං නි හොති. ජානං=වයපරිපාකො ජානි. හානං හානි.

කරතො රිරියො හොති+ත්ථියං. රානුබන්ධත්තා අරලොපෙ කරණං කිරියා. ‘‘ක්රියා’’ති ‘‘තුංතායෙ’’ච්චාදිම්හි ‘‘ක්රියායං’’ති යොගවිභාගා රියරම්හි අරලොපො, රිකාරො කකාරෙ+නුබන්ධො හොති.

ධාතුස්ස සරූපෙ+භිධෙය්යෙ එතෙ හොන්ති. වචඉච්ච+යං ධාතු එව වචි. එවං යුධි. ‘‘කරොතිස්ස ඛො’’ති විකරණස්ස ඤාපිතත්තා ‘‘කත්තරි ලො’’ති ලො, පචති. අකාරො කකාරොති ඝණන්තෙන කාරසද්දෙන ඡට්ඨීසමාසො.

ක්රියත්ථා ¶ ණී හොති සීලාදීසු. සංස=පසංසනෙ, පියපුබ්බො, පියං පසංසති සීලෙනාති පියපසංසී රාජා. අථ වා පියං පසංසති සීලෙන වා ධම්මෙන වා තස්මිං සාධු වාති පියපසංසී, පියපසංසනී, පියපසංසි කුලං, ආවුද්ධිම්හි තථා සච්චවාදී, ධම්මවාදී. සීඝයායීති ‘‘අස්සා+ණාපිම්හී යුක’’ ඉති යුක. පාපකාරී, මාලකාරී ඉච්චාදි. උණ්හං භුඤ්ජති සීලෙනාති උණ්හභොජී, ‘‘ලහුස්සුපන්තස්සා’’ති ඔකාරො.

ආභික්ඛඤ්ඤෙ-පුනප්පුන ඛීරං පිවතීති ඛීරපායී, යුක. අවස්සං කරොතීති අවස්සකාරී. ‘‘ස්යාදි ස්යාදිනෙ+කත්ථං’’ති සමාසෙ විභත්තිලොපෙ ච කතෙ ‘‘ලොපො’’ති නිග්ගහීතලොපො. සතන්දායීති එත්ථ බහුලංවිධානා විභත්තිඅලොපෙ අමාදිසමාසපටිසෙධෙ ච කතෙ වග්ගන්තං.

අඤ්ඤස්මිං අත්ථෙපි ‘‘ණී’’ති යොගවිභාගෙන සිද්ධං. සාධුකාරී, බ්රහ්මචාරී, අස්සද්ධභොජී. පණ්ඩිතං අත්තානං මඤ්ඤතීති පණ්ඩිතමානී, බහුස්සුතධාරී ඉච්චාදි.

සාධුකරණං සාධුකාරො, සො අස්ස අත්ථීති සාධුකාරීති ඝණන්තා ඊ.

54. ථාවරි+ත්තර භඞ්ගුර භිදුර භාසුර භස්සරා

එතෙ සද්දා නිපච්චන්තෙ සීලෙ ගම්යමානෙ. ඉමිනා නිපාතනා වරපච්චයො ච ථාස්ස ථො ච, තිට්ඨති සීලෙනාති ථාවරො. ඉ=අජ්ඣෙනගතීසු ¶ , ත්තරපච්චයො, ගච්ඡති සීලෙනාති ඉත්තරො. භඤ්ජ=ඔමද්දනෙ, භජ්ජතෙ සයමෙව භජ්ජති වා අත්තනා අත්තානන්ති භඞ්ගුරො, කම්මෙ කත්තරි වා ගුරපච්චයො. භිජ්ජතෙ සයමෙව භින්දති වා අත්තානන්ති භිදූරො, එත්ථ කූරපච්චයො, කකාරො+නුබන්ධො. පරභඤ්ජනවිසයෙසුපි උදාහරණෙසු න හොති. තත්ථාපි කෙචි ‘‘දොසන්ධකාරභිදූරො’’ති ඉදං සන්ධාය ඉච්ඡන්ති. භාසති දිප්පතීති භාසුරො, උරපච්චයො. සරපච්චයෙ භස්සරො, ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති රස්සො. (තෙකාලිකප්පච්චයා).

භූතෙ අත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා ක්තවන්තු+ක්තාවී හොන්ති කත්තරි. විජිනීති විජිතවා විජිතාවී, කානුබන්ධත්තා න වුද්ධි. ගුණවන්තු දණ්ඩිසමං. හු=හවනෙ, අග්ගිං අහවීති හුතවා හුතාවී, හුතාවිනී හුතවානී. ‘‘භූතෙ’’ති යාව ‘‘ආහාරත්ථා’’ති අධිකාරො.

භාවෙ කම්මෙ ච භූතෙ ක්තො හොති. අසනං ආසිතං භවතා, ඤි. කරීයිත්ථාති කතො කටො භවතා, ‘‘ගමාදිරානං’’ ත්යාදිනා රලොපො. එව+මුපරිපි.

ක්රියාරම්භෙ කත්තරික්තො හොති යථාපත්තඤ්ච, පකරීති පකතො භවං කටං. පකරීයිත්ථාති පකතො කටො භවතා. පසුපීති ¶ පසුත්තො භවං. පසුපීයිත්ථාති පසුත්තං භවතා, පරරූපං.

ඨාදීහි කත්තරි ක්තො හොති යථාපත්තඤ්ච. උපට්ඨාසීති උපට්ඨීතො භවං ගුරුං. උපට්ඨීයිත්ථාති උපට්ඨිතො ගුරු භොතා, ‘‘ඨාස්සී’’ති ඨාස්ස ඉ. එවං උපාසීති උපාසිතො. උපාසීයිත්ථාති උපාසිතො. ‘‘ඤි බ්යඤ්ජනස්සා’’ති ඤි. අනුවුසි අනුවුසීයිත්ථාති වා අනුවුසීතො. ‘‘අස්සූ’’ති අස්ස උකාරො. ආපුබ්බො සිලිස=ආලිඞ්ගනෙ, ආසිලෙසි ආසිලෙසීයිත්ථාති වා ආසිලිට්ඨො. ‘‘සානන්තරස්ස තස්ස ඨො’’ති ඨෙ පරරූපං පඨමක්ඛරඤ්ච. අධිසයි අධිසීයිත්ථාති වා අධිසයිතො ඛටොපිකං භවං, අධිසයිතා ඛටොපිකා භොතා. එවං ආරුහි ආරුහීයිත්ථාති වා ආරුළ්හො රුක්ඛං භවං, ආරුළ්හො රුක්ඛො භොතා, ‘‘රුහාදීහි හො ළ චා’’ති තස්ස හකාරො පුබ්බහකාරස්ස ච ළො. අනුජීරි අනුජීරීයිත්ථාති වා අනුජිණ්ණො වසලිං භවං, අනුජිණ්ණා වසලී භොතා, ‘‘තරාදීහි රිණ්ණො’’ති ක්තස්ස රිණ්ණාදෙසො ‘‘රානුබන්ධෙ’’ත්යාදිනා අරභාගස්ස ලොපො ච. අන්වජායි අන්වජායිත්ථාති වා අනුජාතො මාණවකො මාණවිකං, අනුජාතා මාණවිකා මාණවකෙන, ‘‘ජනිස්සා’’ති නස්ස ආ.

ගමනත්ථතො ¶ අකම්මකතො ච ක්රියත්ථා ආධාරෙ ක්තො හොති කත්තරි ච යථාපත්තඤ්ච. යා=පාපුණනෙ, යාතවන්තො අස්මින්ති යාතං ඨානං. යාතවන්තො යාතා, යානං යාතං. එත්ථ සන්තම්පි කම්මං අනිච්ඡිතං. යායිතාති යාතො පථො. ‘‘යෙ ගත්යත්ථා, තෙ බුද්ධ්යත්ථා. යෙ බුද්ධ්යත්ථා, තෙ ගත්යත්ථා’’ති වුත්තත්තා තථලක්ඛණං යාථාවතො ආගතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො ඉතිපි හොති. ආසිතවන්තො අස්මින්ති ආසිතං. ආසිතවන්තො ආසිතා. ආසන+මාසිතං.

අජ්ඣොහාරත්ථා ආධාරෙ ක්තො හොති යථාපත්තඤ්ච. භුත්තවන්තො+ස්මින්ති භුත්තං. එවං පීතං, ‘‘ගාපාන+මී’’ති ඊ. භුඤ්ජනං භුත්තං පානං පීතං. භුඤ්ජීයිත්ථාති භුත්තො ඔදනො. එවං පීතං උදකං. අකත්තත්ථං භින්නයොගකරණං. බහුලාධිකාරා කත්තරිපි ‘‘අපිවිංසූති පීතා ගාවො’’ති හොතෙව. සිද=පාකෙ, පස්සිජ්ජීති පස්සන්නො, ‘‘ගමනත්ථ’’ දිනා ක්තො, ‘‘භිදා’’ දිනා තස්ස නො පරරූපඤ්ච. අමඤ්ඤිත්ථාති මතො. ඉච්ඡීයිත්ථාති ඉට්ඨො. අබුජ්ඣිතාති බුද්ධො, ‘‘ධො ධහභෙහී’’ති තස්ස ධො. පූජීයිත්ථාති පූජිතො, චුරාදිත්තා ණි. එවං සීලීයිත්ථාති සීලිතො. රක්ඛීයිත්ථාති රක්ඛිතො. ඛමීයිත්ථාති ඛන්තො, මස්ස නිග්ගහීතං. අක්කොච්ඡීයිත්ථාති අක්කුට්ඨො, ආස්ස රස්සො. රුස=රොසෙ, අරොසීති රුට්ඨො, ‘‘ගමනත්ථා’’ දිනා කත්තරි ක්තො. ඤිම්හි රුසිතො. හර=හරණෙ, අභි+ වි+ආපුබ්බො ¶ , අභිබ්යාහරීයිත්ථාති අභිබ්යාහටො. දය=දානගතිහිංසාදානෙසු, අදයීයිත්ථාති දයිතො. හස=ආලික්යෙ, අහසීති හට්ඨො. කාමීයිත්ථාති කන්තො, ‘‘ණිණාපීනං තෙසූ’’ති එත්ථ ‘‘ණිණාපීනං’’ති යොගවිභාගා චුරාදිණිලොපො. සංයමීති සංයතො. නඤපුබ්බො, න මරීති අමතො, නඤසමාසෙ නස්ස ටො.

කට්ඨං දුක්ඛං ආපන්නොති ඵලභූතෙ දුක්ඛෙ කට්ඨසද්දස්ස වත්තනතො ඵලස්ස භාවිත්තා භූතෙයෙව ක්තො. කස=ගතිහිංසාවිලෙඛනෙසු, අකසි=හිංසීති කට්ඨං.

භිදාදීහි පරෙසං ක්ත+ක්තවන්තූනං තස්ස නො හොති. ආකතිගණො+යං. ‘‘ක්තො භාවකම්මෙසූ’’ති කම්මෙ උපරි සබ්බත්ථ ක්තො. භිජ්ජිත්ථොති භින්නො, තස්ස නෙ පරරූපං. අභින්දීති භින්නවා, ‘‘කත්තරි භූතෙ’’ ච්චාදිනා ක්තවන්තු. එව+මුපරිපි. ඡිජ්ජිත්ථාති ඡින්නො. අඡින්දීති ඡින්නවා. ඡද=අපවාරණෙ, ඡාදීයිත්ථාති ඡන්නො. අඡාදයීති ඡන්නවා, චුරාදිත්තා ණි, තස්ස ‘‘ණිණාපීනං තෙසූ’’ති එත්ථ ‘‘ණි’’ ඉති යොගවිභාගා ලොපො. ඛිද=අසහනෙ, ඛිජ්ජීති ඛින්නො ඛින්නවා, කත්තරි. එව+මුපරිපි. උප්පජ්ජීති උප්පන්නො උප්පන්නවා. සිද=පාකෙ, අසිජ්ජීති සින්නො සින්නවා. සද=විසරණගත්ය වසාදනාදානෙසු, සිදීති සන්නො සන්නවා. පීනීති පීනො පීනවා. සූ=පසවෙ, සූනීති සූනො. පසවීති සූනවා. දී=ඛයෙ, දීයීති දීනො දීනවා. ඩී+ලී=ආකාසගමනෙ, ඩීයීති ඩීනො ඩීනවා. ලීයි ¶ ලෙයි අලීයීති ලීනො ලීනවා. අලුයීති ලූනො ලූනවා.

දාතො ක්ත+ක්තවන්තූනං තස්ස ඉන්නො හොති. අදායිත්ථාති දින්නො. අද්දීති දින්නවා.

ණො. උපරි සබ්බත්ථ ක්ත+ක්තවන්තූනංති යොජෙතබ්බං. කිර=විකිරණෙ, අකිරීයිත්ථාති කිණ්ණො. අකිරීති කිණ්ණවා. අපුරීති පුණ්ණො පුණ්ණවා. අඛීයිත්ථාති ඛීණො. අඛීයීති ඛීණවා.

තස්ස රිණ්ණො. රකාරො අන්තසරාදිලොපත්ථො. අතරීති තිණ්ණො තිණ්ණවා. අජීරීති ජිණ්ණො ජිණ්ණවා. පරිචීයිත්ථාති චිණ්ණො. පරිචීයීති චිණ්ණවා. එත්ථ චිස්ස විකප්පවිධානත්තා පන පරිචිත+උපචිතාදයොපි සිද්ධා එව.

භඤ්ජාදිතො තස්ස ග හොති. අභඤ්ජීති භග්ගො භග්ගවා. ‘‘ගමනත්ථා’’ දිනා කත්තරි ක්තපච්චයෙ තස්ස ඉමිනා ගකාරෙ පරරූපං නිග්ගහීතලොපො ච. ලග=සඞ්ගෙ, අලගීති ලග්ගො ලග්ගවා. මුජ්ජ=මුජ්ජනෙ, නිමුජ්ජීති නිමුග්ගො නිමුග්ගවා, එත්ථ සංයොගාදිලොපො. වීජ+භයචලනෙසු, සංපුබ්බො, සංවිජ්ජීති සංවිග්ගො සංවිග්ගවා.

සුසතො ¶ පරෙසං ක්ත+ක්තවන්තූනං තස්ස ඛො හොති. සුස=සොසෙ. සුස්සීති සුක්ඛො සුක්ඛවා.

පචා පරෙසං ක්ත+ක්තවන්තූනං තස්ස කො හොති. පච්චීති පක්කො. පචීති පක්කවා.

මුචා පරෙසං ක්ත+ක්තවන්තූනං තස්ස කො වා හොති. මුච=මොචනෙ, මුච්චීති මුක්කො මුත්තො. අමුචීති මුක්කවා මුත්තවා. සක්කො-තිණ්වාදීසු ‘‘ඉ භී කා’’ දිනා සිද්ධං. අසක්ඛීති සක්කො. ක්ත+ක්තවන්තූසු සත්තො සත්තවාත්වෙව හොති.

106. මුහ+බහානඤ්ච තෙ කානුබන්ධෙ+ත්වෙ

මුහ+බහානං දුහිස්ස ච දීඝො හොති තකාරාදො කානුබන්ධෙ ත්වාන+ත්වාවජ්ජිතෙ. මුහ=වෙචිත්තෙ, බහ+බ්රහ+බ්රූහ වුද්ධියං. මුය්හිත්ත බය්හිත්ථාති මූළ්හො බාළ්හො, ‘‘ගමනත්ථා’’ දිනා අකම්මකත්තා කත්තරි ක්තෙ දීඝො ‘‘රුහාදීහි හො ළ චා’’ති තස්ස හො ච හස්ස ළො ච හොති. එවං ගූළ්හො. ‘‘කානුබන්ධෙ+ත්වෙ’’ති යාව ‘‘සාසස්ස සිස වා’’ ත්ය+ධිකාරො.

වහස්ස උස්ස දීඝො හොති තෙ. වුය්හිත්ථාති වූළ්හො, ‘‘අස්සූ’’ති උකාරෙ ඉමිනා දීඝො.

ධා=ධාරණෙ+තිමස්ස ¶ හි හොති වා තෙ. නිධීයිත්ථාති නිහිතො. නිදහීති නිහිතවා නිහිතාවී.

ගමාදීනං රකාරන්තානඤ්ච අන්තස්ස ලොපො හොති තෙ. අගමීති ගතො. ඛඤ්ඤිත්ථාති ඛතො, කම්මෙ. එවං හඤ්ඤිත්ථාති හතො. තන=විත්ථාරෙ, තඤ්ඤිත්ථාති තතො. යම=උපරමෙ, සංයමීති සඤ්ඤතො, ‘‘ගමනත්ථා’’ දිනා කත්තරි ක්තො, ‘‘යෙ සංස්සා’’ති නිග්ගහීතස්ස ඤො පුබ්බරූපඤ්ච. එවං අරමීති රතො. කරීයිත්ථාති කතො.

වචාදීනං වස්ස උට වා හොති කානුබන්ධෙ අත්වෙ. වුච්චිත්ථාති උත්තං. අස්ස උ වුත්තං, උභයත්ථ පරරූපං. වස=නිවාසෙ, වසනං අවසි වසිංසු එත්ථාති වා උත්ථං වුත්ථං, ‘‘ගමනත්ථා’’ දිනා ක්තො, ‘‘සාස වස සංස සංසා ථො’’ති තස්ස ථො.

වද්ධස්ස අස්ස වා උ හොති කානුබන්ධෙ අත්වෙ. අවද්ධීති වුද්ධො වද්ධො, කත්තරි ක්තෙ ‘‘ධො ධ+හභෙහී’’ති තස්ස ධො, තතියක්ඛරදො ච සංයොගාදිලොපො ච. වුත්තීති ‘‘සබ්බාදයො වුත්තිමත්තෙ’’ති යොගවිභාගා අස්ස උ. වත්තීතිපි යථාලක්ඛණං.

යජස්ස ¶ යස්ස ටි+යී හොන්ති කානුබන්ධෙ අත්වෙ. යජනංති ක්තො, ‘‘පුච්ඡාදිතො’’ති තස්ස ඨෙ පරරූපාදිම්හි කතෙ ඉට්ඨං යිට්ඨං.

ඨාස්ස ඉ හොති කානුබන්ධෙ අත්වෙ. අට්ඨාසීති ඨිතො.

ගා+පාන+මී හොති කානුබන්ධෙ අත්වෙ. ගානං ගීතං. පානං පීතං. බහුලාධිකාරා පිත්වා.

ජනිස්ස ආ හොති කානුබන්ධෙ අත්වෙ. අජනීති ජාතො, ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’ති අන්තස්ස ආ හොති.

සාසස්ස සිස හොති කානුබන්ධෙ අත්වෙ. සාසනංති ක්තො, තස්ස ‘‘සාස වස සංස සසා ථො’’ති ථෙ පරරූපං පඨමක්ඛරො ච, ‘‘ත+ථ+න+රා’’ දිනා තස්ස ටො. ථස්ස ඨො, සිට්ඨං. අඤ්ඤත්ර සත්ථං. ‘‘ගුහාදීහි යක’’ ඉති යකපච්චයෙ සාසීයතීති සිස්සො. උම්හි සාසියො.

සකාරන්තා ක්රියත්ථා පරස්සා+නන්තරස්ස තස්ස ඨ හොති. තුස්සීති තුට්ඨො, ‘‘ගමනත්ථා’’ දිනා ක්තෙ ඉමිනා තස්ස ඨෙ ¶ පරරූපාදි. එවං තුට්ඨවා. තබ්බ+ක්තීසු තොසනං තුට්ඨබ්බං, ‘‘අඤ්ඤත්රාපී’’ති ඔකාරාභාවො. එවං තුට්ඨි, කානුබන්ධත්තා න වුද්ධි.

කසස්මා පරස්සා+නන්තරස්ස තස්ස ඨ හොති කසස්ස වා ඉම ච. කසීයිත්ථාති කිට්ඨං. කිට්ඨාදිං විය දුප්පසුං, කම්මෙ ක්තො. ඉමාභාවෙ කට්ඨං, අකට්ඨපාකිමං සාලිං.

එතෙ සද්දා නිපච්චන්තෙ. ධංස+ධංසනෙ, ධංසීයිත්ථාති ධස්තො, බින්දුලොපො. උත්රසීති ඔත්රස්තො.

පුච්ඡාදීහි පරස්සා+නන්තරස්ස තස්ස ඨ හොති. පුච්ඡීයිත්ථාති පුට්ඨො. භජ්ජ=පාකෙ, භජීයිත්ථාති භට්ඨො, සංයොගාදිලොපො. යජිත්ථාති යිට්ඨො, ‘‘යජස්ස යස්ස ටි+යී’’ති යි.

එතෙහි පරස්සා+නන්තරස්ස තස්ස ථ හොති. සාසනං සාසීයිත්ථාති වා සත්ථං. වසනං වුත්ථං, ‘‘අස්සූ’’ති උ. පසංසනං පසංසීයිත්ථාති වා පසත්ථං. සස=ගති+හිංසා+පාණනෙසු, සසනං ගමනං හිංසනං ජීවනඤ්ච සත්ථං. අනුසාසීයිත්ථාති අනුසිට්ඨො, ත්ථස්ස ට්ඨො.

ධකාර ¶ හකාර භකාරන්තෙහි පරස්ස තස්ස ධ හොති. වද්ධිත්ථාති කම්මෙ ක්තෙ තස්ස ධකාරාදිම්හි ච ‘‘වද්ධස්ස වා’’ති උකාරෙ කතෙ සංයොගාදිලොපො, වුද්ධො. දුය්හිත්ථාති දුද්ධං. ලභීයිත්ථාති ලද්ධං.

දහා පරස්සා+නන්තරස්ස තස්ස ඪ හොති. දය්හිත්ථාති දඩ්ඪො, පරරූපාදිම්හි කතෙ ‘‘චතුත්ථදුතියෙ’’ ච්චාදිනා ඩකාරො.

බහා පරස්සා+නන්තරස්ස තස්ස ඪ හොති බහස්සු+ම ච ඪසන්නියොගෙන. බහ+බ්රහ+බ්රූහ=වුද්ධියං. අබහීති බුඩ්ඪො.

රුහාදීහි පරස්සා+නන්තරස්ස තස්ස හ හොති ළො ච+න්තස්ස. ආරුහීති ආරුළ්හො. ගුය්හිත්ථාති ගුළ්හො. අබහීති බාළ්හො. ද්වීසු ‘‘මුහබහා’’ දිනා දීඝො.

ක්තතස්ස හකාරො අන්තස්ස වා ළො ච. අමොහීති මුළ්හො, මුද්ධො, තස්ස ධො. (අතීතකාලිකපච්චයවිධානං).

වත්තමානත්ථෙ ¶ වත්තමානතො ක්රියත්ථා න්තො හොති කත්තරි. තිට්ඨතීති තිට්ඨන්තො, ‘‘කත්තරි ලො’’ති ලො, ‘‘ඨාපානං තිට්ඨපිවා’’ති තිඨාදෙසො. කත්තරි මාන+න්ත+ත්යාදිසු ඉමිනාව ලො.

භාවකම්මෙසු මානො. ඨානං ඨීයමානං. ‘‘ක්යො භාවකම්මෙස්ව+පරොක්ඛෙසු මාන+න්ත+ත්යාදීසූ’’ති භාවෙ කම්මෙ ච ක්යො. ‘‘ක්යස්සා’’ති ඊම. පචීයතීති පච්චමා නො. ක්යෙ පුබ්බරූපං.

අනාගතෙ අත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා තෙන්තමානා ස්සපුබ්බා හොන්ති, ලෙ ආස්ස ලොපො, ඨස්සතීති ඨස්සන්තො ඨස්සමානො. ඨීයිස්සතීති ඨීයිස්සමානං, ක්යෙ ඊ, ‘‘ඤිබ්යඤ්ජනස්සා’’ති ඤි. අස්ස ත්යාදිවිසයත්තා ‘‘ආඊස්සා’’ දිනා ඉඤ න හොති, අඊහි සහචරිතත්තා ස්සාස්ස. පච්චිස්සතීති පච්චිස්සමානො ඔදනො. ‘‘රා නස්ස ණො’’ති ණෙ පත්තෙ –

රන්තතො ¶ පරෙසං න්ත+මාන+ත්යාදීනං නස්ස ණො න හොති. කරොතීති කරොන්තො කුරුමානො, ‘‘තනාදිත්වො’’ති ඔ.

එතෙසං වා ච්ඡඞ හොති න්ත+මාන+ත්යාදීසු. ඞ-නුබන්ධත්තා අන්තස්ස හොති, ගච්ඡන්තො ගච්ඡමානො. යම=උපරමෙ, යච්ඡන්තො යච්ඡමානො. ඉච්ඡන්තො ඉච්ඡමානො. ආස=උපවෙසනෙ, අච්ඡන්තො අච්ඡමානො, ‘‘බ්යඤ්ජනෙ’’ච්චාදිනා රස්සො. දිස=අතිසජ්ජනෙ, දිච්ඡන්තො දිච්ඡමානො. වවත්ථිතවිභාසත්තා වාසද්දස්ස අඤ්ඤපච්චයෙසු ච ක්වචි, ඉච්ඡීයතීති ඉච්ඡිතබ්බං, ඉච්ඡනං ඉච්ඡා, ‘‘ඉත්ථිය+මණා’’ දිනා අප්පච්චයො. ඉච්ඡිතං, ඉච්ඡිතබ්බං, ඉච්ඡිතුං. අඤ්ඤෙසඤ්ච යොගවිභාගා, පවෙච්ඡන්තො.

එතෙස+මීයඞ වා හොති න්ත+මාන+ත්යාදීසු. ජීයන්තො. ‘‘ජරසදා’’ දිච්චාදිනා ඊම. ජීරන්තො. ජීයමානො ජීරමානො. මීයන්තො මරන්තො, මීයමානො මරමානො.

ඨාපානං තිට්ඨපිවා හොන්ති වා න්තාදීසු. තිට්ඨන්තො, තිට්ඨමානො. පිවන්තො පිවමානො.

ගමාදීනං ¶ ඝම්මාදයො වා හොන්ති න්තාදීසු. ඝම්මන්තො ගච්ඡන්තො, වජ්ජන්තො වදන්තො, දජ්ජන්තො දදන්තො.

177. කරස්ස සොස්ස කුබ්බ කුරු කයිරා

කරස්ස සඔකාරස්ස කුබ්බාදයො වා හොන්ති න්තාදීසු. කුබ්බන්තො කයිරන්තො කරොන්තො, එවං කුබ්බමානො ඉච්චාදි. අඤ්ඤත්ර ‘‘මානස්ස මස්සා’’ති මානස්ස මස්ස ලොපෙ කරාණො. ‘‘සොස්සා’’ති වුත්තත්තා කත්තරියෙව.

ගහස්ස වා ඝෙප්පො හොති න්තාදීසු. ඝෙප්පන්තො ඝෙප්පමානො.

ගහස්ස නිග්ගහීතස්ස ණො හොති, ‘‘මං වා රුධාදීනං’’ති මං, ගණ්හිතබ්බං, ගණ්හිතුං, ගණ්හන්තො.

130. න්ත+මාන+න්ති+යි+යුංස්වා+දිලොපොති

ආදිලොපො. අස=භුවි, භවතීති සන්තො සමානො.

ඨාස්ස පාදීසු ඨහො. සණ්ඨහන්තො. සන්තිට්ඨන්තො.

61. තුං තායෙ තවෙ භාවෙ භවිස්සති ක්රියායං තදත්ථායං

භවිස්සතිඅත්ථෙ ¶ වත්තමානතො ක්රියත්ථා භාවෙ තුමාදයො හොන්ති ක්රියායං තදත්ථායං පතීයමානායං. කරණාය ගච්ඡති කාතුං ගච්ඡති. ‘‘තුංතුනතබ්බෙසු වා’’ති කරස්ස වා ආ හොති, පුබ්බරූපෙ කත්තායෙ. ‘‘කරස්සා තවෙ’’ති නිච්චං ආ, කාතවෙ. නිපාතත්තා ‘‘අසඞ්ඛ්යෙහි සබ්බාසං’’ති චතුත්ථීසස්ස ලොපො. එව+මුපරි තුනාදීසු. කත්තුං කාමෙතීති කත්තුකාමො, අභිසඞ්ඛරිතු+මාකඞ්ඛති. සද්ධම්මං සුණිතුං, ඤිම්හි නාගමෙ තස්ස ණො, නාගමත්තා න වුද්ධි. සොතවෙ සොතුං සුණිතුං වා පත්ථෙහි. එවං අනුභවිතුං, පචිතුං. ගන්තුං, ‘‘මනානං නිග්ගහීතං’’ති නිග්ගහීතං. ගමිතුං, ඛන්තුං, ඛනිතුං, හන්තුං, හනිතුං, මන්තුං, මනිතුං, හරිතුං, අනුස්සරිතුං ඉච්ඡති. තථා තුදිතුං, පවිසිතුං, උද්දිසිතුං, භොත්තුං, සයිතුං, නෙතුං, ජුහොතුං, පජහිතුං, පහාතුං, දාතුං, රොද්ධුං, රුන්ධිතුං, භොත්තුං, භුඤ්ජීතුං, ඡෙත්තුං, ඡින්දිතුං, සිබ්බිතුං, ඌම්හි වස්ස බො, ද්විත්තං, බුද්ධුං, තස්ස ධො. බුජ්ඣිතුං, යුක. ජානිතුං ඤා=අවබොධනෙ. ජනිතුං. ජෙතුං ජිනිතුං. පත්තුං පාපුණිතුං. කෙතුං කිණිතුං. විනිච්ඡෙතුං, ඉස්ස එ, විනිච්ඡිනිතුං. ගහෙතුං ගණ්හිතුං. චොරිතුං චොරෙතුං චොරයිතුං, පාලෙතුං පාලයිතුං. පයොජකෙ-භාවෙතුං භාවයිතුං, කාරෙතුං කාරයිතුං කාරාපෙතුං කාරාපයිතුං ඉච්ඡති+ච්චාදි.

එවං ක්රියත්ථක්රියායං ගම්යමානායං, යථා සුබොද්ධුං වක්ඛාමි, එවං දට්ඨුං ගච්ඡති, ගන්තු+මාරභති, ගන්තුං පයොජෙති, දස්සෙතු+මාහ ඉච්චාදි.

අරහසක්කාදීසුපි ¶ සිද්ධං, තථා කාල සමයවෙලාසු. කො තං නින්දිතු+මරහති, රාජා භවිතු+මරහති, අරහො භවං වත්තුං, සක්කා ජෙතුං ධනෙන වා, සක්කා ලද්ධුං, භස්ස ධො. කත්තුං සක්ඛිස්සති. භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං, අභබ්බො කාතුං. අනුච්ඡවිකො භවං දානං පටිග්ගහෙතුං, ඉදං කාතුං අනුරූපං, දානං දාතුං යුත්තං, දාතුං වත්තුඤ්ච ලභති. එවං වට්ටති භාසිතුං, ඡින්දිතුං න ච කප්පති ඉච්චාදි. තථාකාලො භුඤ්ජිතුං, සමයො භුඤ්ජිතුං, වෙලා භුඤ්ජිතුං.

අලමත්ථෙපි සිද්ධං, අලමෙව දානානි දාතුං, අලමෙව පුඤ්ඤානි කාතුං.

62. පටිසෙධෙ+ලංඛලූනං ක්තුන ක්ත්වාන ක්ත්වා වා

අලං+ඛලුසද්දානං පටිසෙධනත්ථානං පයොගෙ ක්තුනාදයො වා හොන්ති භාවෙ. අලංපුබ්බො, සු=සවනෙ, අලං සවනං කත්වා ඛලු සවනං කත්වාති අලං සොතුන ඛලු සොතුන අලං සුත්වාන ඛලු සුත්වාන අලං සුත්වා ඛලු සුත්වා. නිපාතත්තා සිලොපො.

එකො කත්තා යෙසං බ්යාපාරානං, තෙසු යො පුබ්බො, තදත්ථතො ක්රියත්ථා තුනාදයො හොන්ති භාවෙ. ‘‘තුංතුනා’’ දිනා කරස්ස ආ, සො කාතුන කම්මං ගච්ඡති, අකාතුන පුඤ්ඤං කිලිස්සන්ති. රලොපෙ කම්මං කත්වාන භද්රකං, පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගං ගච්ඡති. අභිසඞ්ඛරණං කත්වා අභිසඞ්ඛරිත්වා කරිත්වා වා ¶ . තථා සිබ්බිත්වා ඡාදයිත්වා ජානිත්වා ධම්මං සුත්වා සුත්වාන ධම්මං මොදති, සුණිත්වා, පත්වා පාපුණිත්වා, කිනිත්වා, ජෙත්වා ජිනිත්වා ජිත්වා, චොරෙත්වා චොරයිත්වා, පූජෙත්වා පූජයිත්වා, තථා මෙත්තං භාවෙත්වා භාවයිත්වා, විහාරං කාරෙත්වා කාරයිත්වා කාරාපෙත්වා කාරාපයිත්වා සග්ගං ගමිස්සන්ති+ච්චාදි. පුබ්බෙති කිං, භුඤ්ජති ච පචති ච. ‘‘අපත්වා නදිං පබ්බතො, අතික්කම්ම පබ්බතං නදී’’තිආදීසු භූධාතුස්ස සම්භවා එකකත්තුකතා පුබ්බකාලතා ච ගම්යතෙ. ‘‘භුත්වා භුත්වා ගච්ඡතී’’ති ඉමිනාව සිද්ධං, ආභික්ඛඤ්ඤන්තු ද්විබ්බචනාව ගම්යතෙ. කථං ‘‘ජීවග්ගාහං අගාහයි, කායප්පචාලකං ගච්ඡතී’’ති, ඝණන්තෙන ක්රියාවිසෙසනෙන සිද්ධං, යථා ඔදනපාකං සයතීති.

ත්වාස්ස වා ප්යො හොති සමාසෙ. පකාරො ‘‘ප්යෙ සිස්සා’’ති විසෙසනත්ථො. අභිපුබ්බො පාදිසමාසො, අභිවදනං කත්වා අභිවාදිය භාසිස්සං. තථා අභිභුය්ය, ද්විත්තරස්සානි. සි=සයෙ –

සිස්ස ආ හොති ප්යාදෙසෙ. නිස්සයනං කත්වා නිස්සාය. පුබ්බරූපෙ විභජ්ජ විභජිය. දිස=අතිසජ්ජනෙ, උද්දිස්ස. පවිස්ස පවිසිය පවිසිත්වා, උපනය, අතිසෙය්ය අතිසයිත්වා, ඔහාය ඔහිත්වා. ආදාය, දාස්සි+යඞ, ආදිය. පට්ඨාය, විචෙය්ය, විඤ්ඤාය විජානිත්වා, සමාසෙති කිං, පත්වා. ක්වචා+ සමාසෙපි ¶ බහුලාධිකාරා, ලතං දන්තෙහි ඡින්දිය. තථා භුඤ්ජිත්වා.

ත්වාස්ස වා තුං+යානා හොන්ති සමාසෙ ක්වචි. අභිහරණං කත්වා අභිහට්ඨුං, අභිහරිත්වා, පාදිසමාසො, ‘‘පුච්ඡාදිතො’’ති තස්ස ඨො පරරූපාදි ච. අනුමොදනං කත්වා අනුමොදියාන අනුමොදිත්වා වා, කානුබන්ධෙපි ‘‘වා ක්වචී’’ති විකප්පත්තා ‘‘ලහුස්සුපන්තස්සා’’ති ඔකාරො. ක්වචා+සමාසෙපි බහුලාධිකාරා, දට්ඨුං, දිසතො ත්වාස්ස තුමාදෙසෙ දිසස්ස දස. අඤ්ඤත්ර ‘‘දිසා වාන+වා ස චා’’ති ත්වාස්ස වාන+වා ස හොන්ති, දිස්වා. එවං ලභනං කත්වා ලද්ධා ධනංතිආදීසු තස්ස ධො භවති.

ඉති පයොගසිද්ධියං ඛාදිකණ්ඩො සත්තමො.

මන්ථාචලොල්ලසිතඤාණවරෙන ලද්ධා;

සාරාමතා+තිසුඛිතා සුඛයන්ති ච+ඤ්ඤෙ,

තෙ මෙ ජයන්ති ගුරවො ගුරවො ගුණෙහි.

යස්ස සාධුගුණුබ්භූත-කිත්ති සබ්බත්ත පත්ථටා;

මොග්ගල්ලානො මහාපඤ්ඤො, ජයතී සො හ සබ්බදා.

පරමප්පිච්ඡතා+නෙක-සන්තොසූපසමෙසිනං;

සුචිසලෙඛවුත්තීනං, සදා+රඤ්ඤනිවාසිනං.

සාසනුජොතකාරීන+මාචෙරත්ත+මුපාගතං;

උදුම්බරගිරීඛ්යාතා+යතනං යතිපුඞ්ගවං.

මෙධඞ්කරොති ආඛ්යාත-නාමධෙය්යං තපොධනං;

ථෙරං ථිරදයා මෙධා-නිධානං සාධු පූජිතං.

සිස්සං සහාය+මාගම්ම, කල්යාණමිත්ත+මත්තනො;

සොධෙතුං සාසනං සත්ථු, පරක්කම+මකාසි යො.

සඞ්ඝරක්ඛිතනාමෙන, මහාථෙරෙන ධීමතා;

නිවාසභූතෙනා+නෙක-ගුණාන+ප්පිච්ඡතාදිනං.

මොග්ගල්ලානබ්යාකරණ-පයොගක්කමසාධකා;

එත්තාවතා කතා එසා, පයොගසිද්ධි නිට්ඨිතා.

තෙනෙව ¶ රචිතා සාධු, සාසනොදයකාරිනා;

ඛුද්දසික්ඛාය ටීකා ච, තථා සම්බන්ධචින්තනා.

සුසද්දසිද්ධිං යො යොග-නිච්ඡයං සබ්භි වණ්ණිතං;

අකා සුබොධාලඞ්කාරං, තථා සම්බන්ධචින්තනං.

සත්ථසඤ්චිතපුඤ්ඤෙන, නිබ්බානසාධකං හිතං;

සාධෙන්තො ලොකනාථස්ස, සද්ධම්මො තිට්ඨතං චිරන්ති.

ඉති සඞ්ඝරක්ඛිතමහාසාමිථෙරපාදවිරචිතා

(විසෙසලක්ඛණං). යථාවුත්තානං පන පයොගසිද්ධිනිගමන ගාථානං එකාදසන්නං පුබ්බෙයෙව වක්ඛමානා ඉමා ගාථායො දිස්සන්ති පොරාණෙ සීහළමූලපයොගසිද්ධිපාඨෙ. තා ච ගාථායො පච්ඡා සීහළමූලපයොගසිද්ධිසංසොධකෙන මෙධඞ්කරොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන පක්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා, තස්මා මයං තා ගාථායො සබ්බපච්ඡායෙව ඉමස්මිං-ඨානෙ ඨපෙම. තා පන ගාථායො කතමාති චෙ –

චාගවික්කමසද්ධානු-සම්පන්නගුණසාමිනො;

පරක්කමනරින්දස්ස, සීහළින්දස්ස ධීමතො.

අත්රජෙනා+නුජාතෙන, භූපාලකුලකෙතුනා;

දිසන්තපත්ථටොදාර-වික්කමෙන යසස්සිනා.

භුවනෙකභුජව්හෙන, මහාරාජෙන ධීමතා;

චතුපච්චයදානෙන, සතතං සමුපට්ඨිතො.

අප්පිච්ඡාදිගුණූපෙතො, ජිනසාසනමාමකො;

වනෙරතමහත්ථෙරො, මෙධඞ්කරසමව්හයො.

පාටවත්ථාය භික්ඛූනං, විනයෙ සුවිසාරදො;

පයොගසිද්ධිං සොධයි, සදා සප්පඤ්ඤගොචරං.

ඉමං ලිඛිතපුඤ්ඤෙන, මෙත්තෙක්යං උපසංකමි;

පතිට්ඨහිත්වා සරණෙ, සුප්පතිට්ඨාමි සාසනෙති.