📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස.

අභිධානප්පදීපිකාටීකා

ගන්ථාරම්භ

යස්ස ඤාණං සදා ඤාණං, නාඤ්ඤෙය්යා ඤාණකං විනා;

නිස්සෙසගුණයුත්තස්ස, තස්ස නත්වා මහෙසිනො.

සත්ථන්තරා සමාදාය, සාරං සබ්බධරා තථා;

කරිය්යතෙ’භිධානප්ප-දීපකස්සත්ථවණ්ණනා.

පණාමාදිවණ්ණනා

[ක] ඉධායං ගන්ථකාරො පඨමමත්තනො පරෙසම්පි සම්මා හිතත්ථනිප්ඵාදනත්ථං පුඤ්ඤසම්පද’මාචිනොති ‘‘තථාගතො’’ච්චාදිනා. තත්ථ කරුණාකරො මහාකරුණාය උප්පත්තිට්ඨානභූතො යො තථාගතො භගවා කරොපයාතං අත්තනො හත්ථගතං සුඛප්පදං සුඛස්ස පතිට්ඨානභූතං සුඛකාරණං වා සුඛදායකං වා පදං නිබ්බානං ඔසජ්ජ චජිත්වා කලිසම්භවෙ දුක්ඛකාරණභූතෙ භවෙ සංසාරෙ කෙවලදුක්කරං සුකරෙනාසම්මිස්සං අච්චන්තදුක්කරං පඤ්චවිධපරිච්චාගාදිකං කරං කරොන්තො පරත්ථං පරෙසමත්ථංයෙව අකා කතවා, තමෙදිසං තථාගතං අහං නමාමි.

[ඛ] යඤ්ච ධම්මං ජරාරුජාදිමුත්තා ජරාරොගාදීහි විමුත්තා මුනිකුඤ්ජරා මුනිසෙට්ඨා භගවන්තො අපූජයුං පූජිතවන්තො, තථා උත්තරෙ උත්තමෙ සත්තානං වා සංසාරමහොඝපක්ඛන්දානං තතො උත්තරණසමත්ථෙ යහිං තරෙ යස්මිං ධම්මප්ලවෙ ඨිතා සම්මාපටිපජ්ජනවසෙන ආරූළ්හා නරානරා මනුස්සා ච දෙවා ච තිවට්ටම්බුනිධිං කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටසඞ්ඛාතෙහි තීහි වට්ටෙහි ආකුලිතං සංසාරමහම්බුරාසිං තරිංසු තිණ්ණා, අඝප්පහං කිලෙසප්පහානකරං, සංසාරදුක්ඛප්පහානකරං වා තං ධම්මමපි අහං නමාමි.

[ග] මුනින්දොරසසූනුතං භගවතො උරෙ සම්භවධම්මදෙසනාය අරියභාවප්පත්තතාය මුනින්දස්ස ඔරසපුත්තභාවං ගතං පත්තං නුතං කිලෙසඛෙපනකං සුපුඤ්ඤඛෙත්තං පුඤ්ඤත්ථිකානං පුඤ්ඤබීජවිරුහනට්ඨානං සුඛෙත්තභූතං භුවනෙ ලොකෙ සුතං විස්සුතං , සුතධරං වා කිලෙසසවනාභාවෙන අස්සුතං අපාණොපි පාණො කරීයිත්ථාති පාණීකතො, පාතිමොක්ඛසංවරො, සොව සංවරො එතස්සත්ථීති පාණීකතසංවරො, තං පාණීකතසංවරං, වරං සීලාදිගුණෙහි සදෙවකෙහි ලොකෙහි පත්ථනීයං. ‘‘දෙවාපි තස්ස පිහයන්ති තාදිනො’’ති [උදා. 27] හි වුත්තං. සදා සබ්බස්මිං කාලෙ ගුණොඝෙන සීලාදිගුණසමූහෙන නිරන්තරන්තරං අවිච්ඡින්නමානසං, පරිපුණ්ණචිත්තං වා ගණම්පි අට්ඨන්නං අරියපුග්ගලානං සමූහං අපි අහං නමාමීති එවමෙත්ථ තිණ්ණම්පි සඞ්ඛෙපතො අත්ථයොජනා දට්ඨබ්බා.

[ඝ-ඞ] එවං පුඤ්ඤසම්පදමාචිනිත්වා කිමභිමතං සාධනීයමිච්චාහ ‘‘පකාසිස්සමභිධානප්පදීපික’’න්ති. බුද්ධාදීනමභිධානානං සරූපවසෙන, ලිඞ්ගවසෙන ච පරිදීපනතො පකාසනතො ‘‘අභිධානප්පදීපික’’න්ති ලද්ධනාමං සත්ථං පකාසිස්සං අන්තොභාවෙන නිප්ඵන්නං බහිභාවෙන පකාසිස්සං. අන්තොභාවස්ස හි බහිභාවමපෙක්ඛිත්වා භාවිතමුපපන්නං. නනු සන්තෙව පුබ්බාචරියානං නාමලිඞ්ගප්පකාසනාන්යමරකොසතිකණ්ඩොප්පලින්යාද්යභිධානසත්ථානි, පාණිනි බ්යාඩිවරරුචිචන්දගොමි රුද්දවාමනාදිවිහිතානි ච ලිඞ්ගසත්ථානි, තතො කිමිදමුච්චතෙ ඉච්චාහ ‘‘නාමලිඞ්ගානි බුද්ධභාසිතස්සාරහානි දස්සයන්තො’’ති. එතෙන සන්තෙස්වපි පුබ්බාචරියානං සත්ථෙසු යස්මා න තෙසු නාමලිඞ්ගානි බුද්ධවචනානුරූපානි හොන්ති , තස්මා තදනුරූපානි නාමලිඞ්ගානි දස්සයන්තො අභිධානසත්ථං පකාසිස්සාමීති එතමත්ථං දීපෙති. නම්යතෙ අභිධීයතෙ අත්ථො අනෙනාති නාමං, සද්දසත්ථෙ නමුධාතුවසෙන. ලිඞ්ගයතෙ ‘‘ඉත්ථියමතො ආපච්චයො’’ත්යාදිනා විභජ්ජතෙති, ඉත්ථාදයො වානෙන ලිඞ්ගීයන්තෙ බ්යඤ්ජීයන්තෙති ලිඞ්ගං, ඉත්ථිපුමනපුංසකං. කිමෙතස්ස අභිධානසත්ථස්ස කරණෙ පයොජනන්ති පුච්ඡායං යස්මිං සති තං සොතාරො සොතුමුස්සහන්ති, තං දස්සෙතුමාහ ‘‘නාමලිඞ්ගෙස්වි’’ච්චාදි. යතො බුද්ධවචනෙ පටුනො භාවො පාටවං, තදෙව අත්ථො පයොජනං, තං ඉච්ඡන්තීති පාටවත්ථිනො, තෙසං පාටවත්ථීනං සොතූනං නාමලිඞ්ගෙසු කොසල්ලං කුසලතා ඡෙකභාවො බුද්ධවචනෙ මහබ්බලං අත්ථස්ස නිච්ඡයකාරණං හොති, අතො තස්මා කාරණා බුද්ධභාසිතස්සාරහානි නාමලිඞ්ගානි දස්සයන්තො අභිධානප්පදීපිකං සත්ථං පකාසිස්සන්ති සම්බන්ධො.

[ච] ඉදානි සත්ථලහුභාවත්ථමාහ ‘‘භිය්යො’’ච්චාදි. භිය්යො බාහුල්ලෙන රූපන්තරා රූපභෙදෙන ඉත්ථිපච්චයපුම්භාවාදිකාරියකතෙන ථීපුන්නපුංසකං ඤෙය්යං, සො ච නාමානං නාමවිසෙසනස්ස, නාමපරාමසිසබ්බනාමසද්දස්ස ච ඤෙය්යො පකාරන්තරාභාවා. තත්ර නාමානං රූපභෙදො යථා – ඡුරිකා සත්ය’සිපුත්ති [අභිධාන 392 ගාථා]. අසි ඛග්ගො ච සායකො [අභිධාන 391 ගාථා]. පානීයං සලිලං දකන්ති [අභිධාන 661 ගාථා]. නාමවිසෙසනස්ස යථා – නිසීථො මජ්ඣිමා රත්තීති [අභිධාන 70 ගාථා]. නාමපරාමසිසබ්බනාමසද්දස්ස යථා – ආකඞ්ඛා රුචි වුත්තා සා, ත්වධිකා ලාලසා ද්විසූති [අභිධාන 163 ගාථා]. සාහචරියෙන නියතලිඞ්ගෙනාවිප්පයොගතො ථීපුන්නපුංසකං ඤෙය්යං. කත්ථචීති යත්ර රූපභෙදො නත්ථි, තං යථා – මරීචි මිගතණ්හිකා [අභිධාන 65 ගාථා]. රංසිමා භාකරො භානු [අභිධාන 63 ගාථා]. ආපො පයො ජලං වාරි [අභිධාන 661 ගාථා]. මරීඣාදයො හ්යභින්නරූපත්තා ලිඞ්ගන්තරෙපි සම්භාවියන්තෙහි නියතලිඞ්ගෙහි මිගතණ්හිකාභාකරජලාදිසද්දෙහි සාහචරියෙන තංලිඞ්ගෙ නිච්ඡීයන්තෙ. ආහච්චවිධානෙන ඉත්ථිපුමනපුංසකානං විසෙසෙත්වා කථනෙන ථීපුන්නපුංසකං ඤෙය්යං. ක්වචීති යත්ර න රූපභෙදො ලිඞ්ගනිණ්ණයස්ස නිමිත්තං, න ච සාහචරියං ලිඞ්ගභෙදොභිමතො, නෙකමෙව වා ලිඞ්ගමිච්ඡතෙ, තං යථා – වල්ලරී මඤ්ජරී නාරී [අභිධාන 550 ගාථා]. විටපො විටභීත්ථියං [අභිධාන 547 ගාථා]. භීතිත්ථී භයමුත්තාසො [අභිධාන 166 ගාථා]. වජිරං පුන්නපුංසකෙච්චාදි [අභිධාන 24 ගාථා].

[ඡ] ඉදානි රූපභෙදොති ලිඞ්ගනිණ්ණයස්ස පටිපත්තිහෙතුකො යො භින්නලිඞ්ගානං ද්වන්දො, තක්කරණපටිසෙධෙන අභින්නලිඞ්ගානමෙව ද්වන්දො කතොති පරිභාසිතුමුපක්කමතෙ ‘‘අභින්නලිඞ්ගින’’මිච්චාදි. අභින්නලිඞ්ගීනංයෙව නාමානං ද්වන්දො කතො, න භින්නලිඞ්ගීනං, යථා – විමුත්යසඞ්ඛතධාතු, සුද්ධිනිබ්බුතියො සියුන්ති [අභිධාන 9 ගාථා]. න කෙවලං ද්වන්දොයෙව, අථ ඛො එකසෙසොප්යභින්නලිඞ්ගානංයෙව කතො, යථා – නග්ගො දිගම්බරාවත්ථා. [අභිධාන 734 ගාථා]සබ්බධරකතෙ පන ‘‘ජීමූතා මෙඝපබ්බතා’’ ඉච්චුදාහටං. නනු ච භින්නලිඞ්ගානම්පි එකසෙසො කතො, යථා – මාතා පිතා තු පිතරො, පුත්තා තු පුත්තධීතරො [අභිධාන 249 ගාථා]. සසුරා සස්සු සසුරා, භාතුභගිනි භාතරොති [අභිධාන 250 ගාථා]. එත්ථ හි මාතා ච පිතා ච පිතරො, පුත්තො ච ධීතා ච පුත්තා, සස්සු ච සසුරො ච සසුරා, භාතා ච භගිනී ච භාතරොති භින්නලිඞ්ගානම්පි එකසෙසො දස්සිතොති. ඨානන්තරෙ තෙසං භින්නලිඞ්ගතාය දස්සිතත්තා න දොසො. තාතො තු ජනකො පිතා [අභිධාන 243 ගාථා]. අම්මා’ම්බා ජනනී මාතා [අභිධාන 244 ගාථා]. අපච්චං පුත්තොත්රජො සුතො [අභිධාන 240 ගාථා]. නාරියං දුහිතා ධීතා [අභිධාන 241 ගාථා]. ජායාපතීනං ජනනී, සස්සු වුත්තාථ තප්පිතා. සසුරොති ඉච්චාදිකඤ්හි තෙසං [අභිධාන 246 ගාථා] ඨානන්තරන්ති. තථා එත්ථ කමං විනා භින්නලිඞ්ගානං ගණනපාඨො විය සඞ්කරොපි න කතො. තත්ර හි සග්ගදිසාදයො අත්ථා යථාක්කමං තංසම්බන්ධා ච සක්කවිදිසාදයො අත්ථා සකසකසම්බන්ධසහිතා යථාභිධානං සරූපපටිපත්යමත්ථභිධෙය්යා, තථා තප්පරියායසම්බන්ධානි ච යානි නාමානි, තානි සබ්බානි තදභිධානාවසරෙ අභිධෙය්යානීති සුඛෙනෙකත්රෙව සකලනාමපටිපත්ති සරූපපටිපත්ති ච යථා සියාතිච්චෙතදත්ථං කමො අභ්යුපගම්යතෙ, තථා ච සත්යාවස්සං සග්ගාදිපරියායෙ දිවසද්දාදයො, හරාද්යවසරෙ කුමාරාදයො අභිධෙය්යා ඉති කමානුරොධෙන ලිඞ්ගසඞ්කරො පරිහරිතුමසක්කුණෙය්යො, යථාවුත්තන්තු කමං විනා නෙහ සඞ්කරො කතො, ඉති පරියායෙන ඉත්ථිප්පකරණාදික්කමෙන යථාසම්භවමභිධානතො, තං යථා – ඊති ත්විත්ථී අජඤ්ඤඤ්ච, උපසග්ගො උපද්දවොති [අභිධාන 401 ගාථා]. අත්ර හි යෙ තිලිඞ්ගා, තෙ තිලිඞ්ගාවසරෙ එව නිබද්ධා, න ගණනපාඨා විය උච්චාරණවසෙන, එවං සබ්බත්ර යථාසම්භවං නීයතෙ. වුත්තඤ්ච –

‘‘භෙදාඛ්යානාය න ද්වන්දො, නෙකසෙසො න සඞ්කරො;

කතොත්ර භින්නලිඞ්ගාන-මවුත්තානං කමං විනා’’ති [අමර 1.4].

ඉදානි ලිඞ්ගවාචකානං ඨානවසෙනත්ථෙසු ගමනං දස්සෙතුමාහ ‘‘ලිඞ්ගවාචකෙ’’ච්චාදි. ගාථාපාදන්තමජ්ඣට්ඨා ගාථානං පාදානඤ්ච අන්තමජ්ඣට්ඨා ලිඞ්ගවාචකා අනෙකත්ථලිඞ්ගවාචකානි ඤාණදස්සනාදීනි ලිඞ්ගානි පුබ්බමත්ථං වාචකවසෙන යන්ති ගච්ඡන්ති. අපරෙ ගාථාපාදානමාදිට්ඨා ලිඞ්ගවාචකා පරමත්ථං යන්ති ගච්ඡන්ති. තං යථා –

ඵලෙ විපස්සනාදිබ්බ-චක්ඛුසබ්බඤ්ඤුතාසු ච;

පච්චවෙක්ඛණඤාණම්හි, මග්ගෙ ච ඤාණදස්සනං[අභිධාන 794 ගාථා].

ණාදො සද්ධාචීවරාදි-හෙත්වාධාරෙසු පච්චයො;

කීළාදිබ්බවිහාරාදො, විහාරො සුගතාලයෙ [අභිධාන 857 ගාථා].

ඛග්ගෙ කුරූරෙ නෙත්තිංසො, පරස්මිඤ්චාත්ර තීස්වමු[අභිධාන 1089 ගාථා];

කුසලෙ සුකතං සුට්ඨු-කතෙ ච සුකතො තිසු [අභිධාන 938 ගාථා].

සමයො සමවායෙ ච, සමූහෙ කාරණෙ ඛණෙ;

පටිවෙධෙ සියා කාලෙ, පහානෙ ලාභදිට්ඨිසු [අභිධාන 778 ගාථා].

කන්තාරො වනදුග්ගෙසු [අභිධාන 1107 ගාථා].

එත්ථ ච –

යෙභුය්යතාබ්යාමිස්සෙසු, විසංයොගෙ ච කෙවලං;

දළ්හත්ථෙනතිරෙකෙ චා-නවසෙසම්හි තං තිසු [අභිධාන 786 ගාථා].

සමාධිස්මිං පුමෙකග්ගො-නාකුලෙ වාච්චලිඞ්ගිකො [අභිධාන 1035 ගාථා].

ජළෙ ථූලො මහත්යපි [අභිධාන 1066 ගාථා] ච්චාදීසු

ගාථාමජ්ඣට්ඨානං , පාදන්තමජ්ඣට්ඨානඤ්ච ලිඞ්ගවාචකානං පුබ්බපරත්ථෙස්වපි ගමනභාවතො ‘‘පුබ්බං යන්තී’’ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා ගාථානං මජ්ඣන්තට්ඨා පුබ්බං යන්ති, ගාථාමජ්ඣට්ඨා, පාදන්තමජ්ඣට්ඨා ච පුබ්බාපරඤ්ච යන්තීති යථාලාභයොජනා දට්ඨබ්බා.

[ජ] ඉදානි විසෙසවිධිම්හි සත්ථලහුභාවත්ථං පරිභාසතෙ ‘‘පුමිත්ථිය’’මිච්චාදි. පුමිත්ථියං ‘‘ද්වීසූ’’ති පදං ඤෙය්යං, යථා – අසනි ද්වීසු [අභිධාන 24 ගාථා]. සබ්බලිඞ්ගෙ ලිඞ්ගත්තයෙ ‘‘තීසූ’’ති පදං ඤෙය්යං, යථා – සත්තන්නං පූරණෙ සෙට්ඨෙ’තිසන්තෙ සත්තමො තිසු [අභිධාන 942 ගාථා]. එත්ථ ච නිසිද්ධලිඞ්ගනාමං පාරිසෙසතො ‘‘සෙසලිඞ්ග’’න්ති ඤෙය්යං [නිසිද්ධලිඞ්ග සෙසත්ථං (අමර 1.5.)], යථා – වස්ස සංවච්ඡරා නිත්ථීති [අභිධාන 81 ගාථා]. අත්ර චෙකලිඞ්ගනිසෙධබ්යාඛ්යානෙන ලිඞ්ගද්වයවිධානන්ති [එකලිඞ්ගනිසෙධබ්යාජෙන ලිඞ්ගද්වයාභිධානමිති (අමරකොසචින්තාමණිටීකා)].

ගන්ථලාහවං විධායෙදානි පටිපත්තිලාහවත්ථමාහ ‘‘අභිධානන්තරාරම්භෙ’’ඉච්චාදි. අභිධානන්තරස්ස අඤ්ඤස්ස අභිධානස්ස ආරම්භෙ සති, තු අන්තො යස්ස අභිධානස්ස, අථ ආදි යස්ස අභිධානස්සාති ඉදං අභිධානද්වයඤ්ච ඤෙය්යං. ත්වන්තමථාදිකං නාමාදිපදං පුබ්බෙන න සම්බජ්ඣතෙති භාවො. තත්ර නාමපදං යථා – ජිනො සක්කො තු සිද්ධත්ථො [අභිධාන 4 ගාථා]. කෙසවො චක්කපාණ්යථ [අභිධාන 16 ගාථා]. මහිස්සරො සිවො සූලී [අභිධාන 16 ගාථා]. ලිඞ්ගපදං යථා – පුමෙ තු පණ්හි පාසණි [අභිධාන 277 ගාථා]. පුමෙ තූතු රජො පුප්ඵං [අභිධාන 238 ගාථා]. සා තිරොකරණීප්යථ [අභිධාන 298 ගාථා]. පුන්නපුංසකමුල්ලොචං [අභිධාන 299 ගාථා]. අත්ථපදං යථා – උදරෙ තු තථා පාචා’නලස්මිං ගහණීත්ථියං [අභිධාන 973 ගාථා]. පණීතො තීසු මධුරෙ, උත්තමෙ විහිතෙප්යථ. අඤ්ජසෙ විසිඛායඤ්ච, පන්තියං වීථි නාරියං [අභිධාන 940 ගාථා]. අථසද්දෙන චත්ර අනන්තරියත්ථෙන සකපරියායොපලක්ඛණතො අථො සද්දාදීසු ච න පුබ්බෙන සම්බජ්ඣතෙ. පාණකො චාප්යථො උච්චාලිඞ්ගො ලොමසපාණකොති [අභිධාන 623 ගාථා].

[ඣ] ඉදානි බුද්ධවචනානමනුරූපානම්පි පචුරප්පයොගානමෙව කෙසඤ්චි ගහණං අත්තනො සත්ථන්තරාපසය්හතාවසෙන අහංකාරපුබ්බිකාභාවඤ්ච දස්සෙතුමාහ ‘‘භිය්යො පයොග’’මිච්චාදි. සොගතෙ සුගතස්ස වචනභූතෙ ආගමෙ පිටකත්තයෙ, තඤ්හි ආගච්ඡන්ති තිවිධසම්පත්තියො එතෙනාති ආගමොති වුච්චති. තස්මිං භිය්යො පයොගං බාහුල්ලෙන පයුජ්ජතෙති පයොගො, තං ආගම්ම ගහෙත්වා ක්වචි අරඤ්ඤවග්ගාදීසු නිඝණ්ටුයුත්තිඤ්ච නිඝණ්ටුනාමකෙ සත්ථෙ ආගතං බුද්ධවචනානුරූපං යුත්තිඤ්ච ආනීය ආනෙත්වා නාමලිඞ්ගං කථීයති අන්තොභාවෙන නිප්ඵන්නං බහිභාවෙන පකාසීයතෙ. ආවිභාවත්තමෙව හි ජඤ්ඤත්තං සන්තකාරියකාරිනො. ආසීසායං වා අවස්සම්භාවිනොපි වචනස්ස වත්තමානත්ථවත්තිච්ඡාය වත්තමානත්තං, තථා හි ලොකෙ අවස්සම්භාවිනො සිද්ධිමභිසන්ධාය භාවිනමප්පත්තං වත්තමානත්තෙන වා අතීතත්තෙන වා වත්තුමිච්ඡති, තං යථා – ‘‘ඉදං මමමපාපයෙ’’ති කොචි කෙනචාභිහිතො සන්තො අවස්සං තං භවිස්සතීති මඤ්ඤමානො පාපියමානං පත්තං වා වත්තුමිච්ඡති , තතොයෙව ‘‘ආසීසායං භූතමිව චෙ’’ති [පාණිනි 3.3.132] තදතිදෙසවචනං පච්චාඛ්යායතෙ.

පණාමාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.