📜

2. භූකණ්ඩ

1. භූමිවග්ගවණ්ණනා

180. ඉධ ¶ භූකණ්ඩෙ සාඞ්ගොපාඞ්ගෙහි භූම්යාදීහි දසහි, පාතාලෙන චාති එකාදසහි කොට්ඨාසෙහි කමතො වග්ගා භූමිවග්ගාදිනාමකා වග්ගා වුච්චන්තෙ. සප්පධානොපකාරකානි අඞ්ගානි ඛාරාදීනි, අඞ්ගානං උපකාරකානි ච උපඞ්ගානි අද්ධාදීනි.

181. සාද්ධපජ්ජෙන භූමියා නාමානි. වසූනි රතනානි ධාරයතීති වසුන්ධරා. ඛමු සහනෙ, ඛස්ස ඡො, ඡමා, අථ වා ඡි ඡෙදනෙ, සත්තානමධොපතනං ඡින්දතීති ඡමා, මො, ඉත්ථියමා ච. භවන්ත්යස්සං භූතානීති භූමි. භූ සත්තායං, මි. පුථඉති පාටිපදිකෙ ඨිතෙ නදාදි, ඊ, පුථස්ස පුථුආදෙසෙ, වුද්ධිම්හි ච කතෙ පුථවී. උස්සුවාදෙසෙ පුථුවී. පථාදෙසෙ තු පථවී, ඉමස්මිං පක්ඛෙ අවාගමො, අථ වා ථව ගතියං, පථවති එත්ථාති පථවී, නදාදි, සබ්බත්ථ පත්ථරතීති වා පථවී, ථර සන්ථරණෙ පපුබ්බො, රස්ස වො, නදාදි, පුථවී, අස්සු.

‘‘මධුනො කෙටභස්සාපි, මෙදමංසපරිප්ලුතා;

තෙනායං මෙදිනී දෙවී, වුච්චතෙ බ්රහ්මවාදිභී’’ති [චින්තාමණිටීකා 11.3]. –

වචනතො මෙදයොගා මෙදිනී, ඊ, ඉනී ච. මිද ස්නෙහනෙ වා, යු, නදාදි, ඉස්සෙත්තඤ්ච. මහ පූජායං, නදාදි. විත්ථිණ්ණත්තා ¶ උබ්බී, නදාදි, අවති භූතානීති වා උබ්බී, අස්සු. වසූනි සන්ත්යස්සං වසුමතී. ගච්ඡන්ති යස්සං ලොකා, සා ගො, පුමිත්ථියං. කා සද්දෙ, කායති එත්ථ, කායති මාරවිජයකාලෙති වා කු, උ. වසූනි ධාරයතීති වසුධා. සබ්බං ලොකං ධරයතීති ධරණී, යු, නදාදි. ධරතීති ධරා, ඉත්ථියං ආ. ගමු ගමනෙ, ගච්ඡන්ත්යස්සං ජගතී, අන්තපච්චයො, ගස්ස ද්විත්තං, ජත්තඤ්ච, නලොපො, නදාදි. භූ සත්තායං, රි, නදාදි, ක්විම්හි භූ. භූතෙ සත්තෙ ධරතීති භූතරො. අව රක්ඛණෙ, යු, නදාදි, අවනී.

182. ඛාරා ලවණරසා මත්තිකා ඌසොත්යුච්චතෙ. ඛාදතීති ඛාරා, දස්ස රො. පදෙසකත්තා මත්තෙන පමාණෙන යුත්තා මත්තිකා. ඌස රුජායං, ඌසො. ඌසයොගා ඌසවා, වන්තු. රපච්චයෙ ඌසරො. ද්වෙපි තීසු වත්තන්තෙ.

ථල ඨානෙ, අධිකරණෙ අ. කිත්තිමං ථලං, අකිත්තිමා ථලී, නදාදි. ථද්ධලූඛම්හි භූභාගෙ භූමිප්පදෙසෙ ජඞ්ගලසද්දො වත්තති. තත්ථ නිජ්ජලත්තා කක්ඛළත්තා ථද්ධො. තික්ඛසක්ඛරාදිවිදාරගවාදිඛුරගණ්ඩුප්පාදවච්චාදිසහිතත්තා ලූඛො වෙදිතබ්බො. ගල චවනාධොපතනාදනෙසු. ජලං ගලති එත්ථ, ජලෙන වා ගලන්ති එත්ථාති ජඞ්ගලො, නිජ්ජලො දෙසො, ‘‘ජඞ්ගලො නිජ්ජලෙ දෙසෙ, තිලිඞ්ගො පිසිතෙ ථිය’’න්ති [තිකණ්ඩසෙස 3.3.393] හි තිකණ්ඩසෙසො, ලස්ස ලොපො, නිග්ගහීතාගමො ච.

183. වෙදෙන ¶ පඤ්ඤාය ඊහන්ති එත්ථාති වෙදෙහො. සො එව විදෙහො, ඉමං දීපමුපාදාය සිනෙරුනො පුබ්බදිසාභාගත්තා පුබ්බො ච සො විදෙහො චෙති පුබ්බවිදෙහො. එවමපරුත්තරෙසු. ගවෙන යන්ත්යෙත්ථාති ගොයානො. අපරො ච සො ගොයානො චෙති අපරගොයානො. ජම්බුයා ලක්ඛිතො, කප්පට්ඨායිතාදිප්පභාවෙන වා තප්පධානොදීපොති ජම්බුදීපො. ධම්මතාසිද්ධස්ස පඤ්චසීලස්ස ආනුභාවෙන කං සුඛං උරු මහන්තමෙත්ථාති කුරු, කුං පාපං රුන්ධන්ති එත්ථාති වා කුරු, ක්වි. දීප දිත්තිප්පකාසනෙසු, ජලමජ්ඣෙ දිප්පන්තීති දීපා, දිප්පන්ති එත්ථ සද්ධම්මාති වා දීපා, පමාණතො මහන්තා දීපා මහාදීපා.

184. කුරුආදයො එකවීසති ජනපදන්තරා ජනපදවිසෙසා, ආදිනා සුරමහපච්චුග්ගතා තලකුටා අස්මාකාදයො ච පුම්බහුත්තෙ පුල්ලිඞ්ගෙ බහුත්තෙ ච සියුං. කුරු නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රූළ්හීසද්දෙන ‘‘කුරූ’’ති බහුවචනෙන වුච්චති, එවං සබ්බත්ර. කුං පාපං රුන්ධතීති කුරු, ඛත්තියකුමාරා, තෙසං නිවාසො කුරූ, පච්චයලොපතො න වුද්ධි, සබ්බත්රෙවං [පාණිනි 1.2.52 4.2.81 සුත්තෙසු පස්සිතබ්බං]. අරිවිජයලොකමරියාදාතික්කමාදීසු සක්කොන්තීති සක්කා. කොසං ලන්ති ගණ්හන්ති, කුසලං පුච්ඡන්තීති වා කොසලා. මගෙන සද්ධිං ධාවන්තීති මගධා, ක්වි, මංසෙසු ගිජ්ඣන්තීති වා මගධා. ගිධ අභිකඞ්ඛායං. සෙවන්ති යෙනාති සිවි, සි සෙවායං, වි. සිවං කරොන්තීති වා සිවී, අඤ්ඤත්ථෙ ඉ. කල සද්දෙ, ඉඞ්ගපච්චයො, කලිඞ්ගා ¶ , තෙසං නිවාසො කලිඞ්ගා, උත්තරාපථො [‘‘ජගන්නාථා පුබ්බභාගෙ කණ්හාතීරන්තරං සිවෙ කලිඞ්ගදෙසො සංවුත්තො’’ ඉත්යුත්තදෙසෙ (ථොමනිධි)], කලිං ගණ්හන්තීති වා කලිඞ්ගා, ක්වි, කලං මධුරසද්දං ගායන්තීතිවා කලිඞ්ගා, අස්සිත්තං, කෙන සුඛෙන ලිඞ්ගන්තීති වා කලිඞ්ගා, ලිඞ්ග ගමනත්ථො දණ්ඩකො ධාතු. අත්තනා ඛාදිතං ලඤ්ජං පරාජිතෙහි යාචිතෙපි පුන න වමන්තීති අවන්තී. පඤ්චාලස්ස පුත්තා පඤ්චාලා. වජ්ජෙතබ්බාති වජ්ජී, ‘‘වජ්ජෙතබ්බා ඉමෙ’’ත්යාදිනා පවත්තවචනමුපාදාය වජ්ජීති ලද්ධනාමා රාජානො. වජ්ජීරට්ඨස්ස වා රාජානො වජ්ජී. රට්ඨස්ස වා පන තංසමඤ්ඤා තංනිවාසිරාජකුමාරවසෙන වෙදිතබ්බා. ගං පථවිං ධාරෙන්තීති ගන්ධාරා, කිත්තිගන්ධෙන අරන්තීති වා ගන්ධාරා. චිත උස්සාහනෙ, චෙතන්ති උස්සහන්ති යුද්ධකම්මාදීසූති චෙතයො.

185. වඞ්ග ගමනත්ථො දණ්ඩකො ධාතු. විසිට්ඨානි දෙහානි යෙසං විදෙහා, පුබ්බවිදෙහදීපතො ආගතත්තා වා විදෙහා. ඔජ දිත්තියං, කම්බුනා සම්බුකෙන ඔජන්ති තස්සං වොහාරකරණතොති කම්බොජා, කම්බුකජො ඔජො බලමෙතෙසන්ති වා කම්බොජා. මද මද්දනෙ, මද්දන්තීති වා මද්දා, මං සිවං දදන්තීති වා මද්දා, පඤ්චකාමගුණාදීහි මොදන්තීති වා මද්දා, මද හාසෙ. භඤ්ජ අවමද්දනෙ, භග්ගා. අඞ්ග ගමනත්ථො දණ්ඩකො ධාතු. සීහං ලන්තීති සීහළා. කාස දිත්තියං, සම්පත්තියා කාසන්තීති කස්මීරා, මීරො. කාස දිත්තියං, ඉ, කාසී. පඩි ගතියං, පණ්ඩු, උ. අථ වා කුං පාපං රුන්ධති එත්ථාති කුරු, ඉති එකොපි ජනපදො නිස්සිතානං බහුත්තා බහුවචනෙන වුච්චති. එවං සබ්බත්ථ.

186. ද්වයං ¶ භුවනෙ. ලුජ අදස්සනෙ, ලුජ්ජතීති ලොකො, ගස්ස කො, ජස්ස වො. භවන්ති එත්ථාති භුවනං, යු. ජගති, විට්ඨපාදීනිපි භුවනපරියායානි. ද්වයං දෙසසාමඤ්ඤෙ. දිස අතිසජ්ජනෙ, අතිසජ්ජනං පබොධනං, ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’ති දිසති අපදිසතීති දෙසො. සි සෙවායං, සඤ්ඤායං අ, විසයො.

සිට්ඨාචාරරහිතො මිලක්ඛදෙසො කාමරූපාදි පච්චන්තො නාම. මිලක්ඛ අබ්යත්තියං වාචායං, මිලක්ඛන්ති අබ්යත්තවාචං භාසන්තීති මිලක්ඛා. සිට්ඨාචාරමග්ගදස්සනත්ථාය පඤ්ඤාචක්ඛුනො අභාවා රාගාදිමලං අක්ඛිම්හි යෙසන්ති වා මිලක්ඛා, අස්සිත්තං, තෙසං නිවාසට්ඨානං මිලක්ඛදෙසො. පච්චන්තෙ මජ්ඣිමදෙසස්ස බහිද්ධාභාගෙ ජාතො පච්චන්තො.

බ්යවත්ථා චතුවණ්ණානං, යස්මිං දෙසෙ න විජ්ජතෙ;

මිලක්ඛදෙසො සො වුත්තො, මජ්ඣභූමි තතො පරං [චින්තාමණිටීකා 11.7].

අරියාචාරභූමිත්තා මජ්ඣො ච සො දෙසො චෙති මජ්ඣදෙසො, නවයොජනසතපරික්ඛෙපො මජ්ඣිමදෙසො.

187. සලිලප්පායො බහූදකො දෙසො අනූපො නාම, අනුගතා ආපා අත්රාති අනූපො, ආපස්ස ආදිනො ¶ උත්තං, පරලොපො වා. කච බන්ධනෙ, ඡො, කච්ඡං. අනූපදෙසො ච. අභිනවොග්ගමනෙන තිණෙන ලක්ඛිතෙ හරිතෙ දෙසෙ සද්දලො, දල දිත්තියං, භාවෙ අ. විජ්ජති දලො යත්ථ සද්දලො.

188. නදියා ආභතෙන අම්බුනා උදකෙන ජීවන්ති එත්ථාති නද්යම්බුජීවනො දෙසො නදී මාතා අස්සාති නදීමාතිකොති වුච්චති, බහුබ්බීහිම්හි කො. වුට්ඨියා වස්සෙන නිප්ඵජ්ජති සස්සමෙත්ථාති වුට්ඨිනිප්ඵජ්ජසස්සකො දෙසො දෙවො මාතා අස්සාති දෙවමාතිකොති වුච්චති, බහුබ්බීහිම්හියෙව කො, දෙවසද්දො චෙත්ථ වුට්ඨිමාහ.

189. අනූපාදයො දෙවමාතිකාන්තා තීසු ලිඞ්ගෙසු. චන්දසූරාදො චන්දසූරියසිනෙරුපබ්බතාදිම්හි සස්සතිසද්දො ඊරිතො කථිතො. සබ්බදා සරන්ති ගච්ඡන්තීති සස්සතියො, සර ගතියං, සරසද්දස්ස සො,ති.

රඨ ගතියං, රඨන්ති එත්ථ නගරාදයොති රට්ඨං, තො. නාගරෙහි විජිනිතබ්බන්ති විජිතං. ආළියං පවත්තමානො යො සෙතු, සො පුරිසෙ පුල්ලිඞ්ගෙ වත්තති. සි බන්ධනෙ, තු. අල භූසනෙ, ඉ, ආළි, තස්සං ආළියං.

නගරපබ්බතාදිනො ¶ උපාන්තභූ සමීපභූමි පරිසරො පරිතො සරන්ත්යත්රාති, ණො.

තිකං වජෙ. ගාවො තිට්ඨන්ත්යත්රාති ගොට්ඨං. කුල සඞ්ඛ්යානෙ, ගාවො කුලන්ත්යෙත්ථාති ගොකුලං, ගුන්නං කුලං ඝරන්ති වා ගොකුලං. වජ ගතියං, වජන්ති යං ගාවො නිවාසනත්ථායාති වජො. ගොට්ඨානකං, ගොට්ඨානන්තිපි වජස්ස නාමානි.

190. සිලොකෙන මග්ගස්ස නාමානි. පථිකෙහි මජ්ජතෙ නිත්තිණං කරීයතෙති මග්ගො, මජ්ජ සුද්ධියං, ණො, ජස්ස ගත්තං, පථිකෙහි මග්ගීයතෙති වා මග්ගො, මග්ග අන්වෙසනෙ, මං සිවං ගච්ඡති එත්ථ, එතෙනාති වා මග්ගො, ‘‘මො සිවෙ පරිසායඤ්චෙ’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහෙ, සිවං ගමනං කරොතීත්යත්ථො, ක්රියාවිසෙසනමෙතං. පථි ගතියං, චුරාදි, නාගමො. පන්ථයන්ති යන්ත්යනෙනාති පන්ථො, අ, කාරිතලොපො. පථති යාත්යනෙනාති පථො. අද ගමනෙ, අදති යත්ථ සා අද්ධා, ධො, අද්ධා මග්ගො, අද්ධාසද්දොයං කාලෙපි, සමභාගත්ථවචනෙ තු අද්ධං, තස්මා අද්ධසද්දො පුමනපුංසකවසෙන ද්විලිඞ්ගො, රාජාදිත්තෙ අද්ධා, අරාජාදිත්තෙ අද්ධං. අඤ්ජ ගතියං, අසො. වජ ගතියං, උමො, ජස්ස ටො. පද ගතියං, අ, දස්ස ජො, ද්විත්තං, පජ්ජො. අය ගතියං, යු, පද ගතියං, අවො, නදාදි. වත්ත වත්තනෙ, වත්තනං ගමනාදි, අනි, නදාදි, වත්තනී. කන්තනදණ්ඩෙ පුන්නපුංසකං. පථිකෙහි පාදෙහි හඤ්ඤතෙති පද්ධති. පාදසද්දසමානත්ථෙන පදසද්දෙන නියතප්පයොගතො වුත්තිනා සිද්ධො, පදසද්දූපපදො හනධාතු,ති, හනස්ස ධො, අලොපො. පද්ධතිසහචරණතො වත්තනී, තංසහචරණතො පදවී ච ඉත්ථියං.

191-192. තබ්භෙදා ¶ තස්ස මග්ගස්ස විසෙසා ජඞ්ඝමග්ගාදයො අපථන්තා. ජඞ්ඝාහි ගතො මග්ගො ජඞ්ඝමග්ගො. සකටෙහි ගතො මග්ගො සකටමග්ගො. තෙ ජඞ්ඝමග්ගසකටමග්ගා මහාමග්ගෙ වත්තන්ති.

එත්ථ ච ‘‘තෙථා’’ති අථසද්දො න වත්තබ්බො, ‘‘තෙ චා’’ති පන වත්තබ්බො. ‘‘මතාද්ධනී’’ති පාඨෙ පන සති ‘‘තෙථා’’ති වත්තබ්බොයෙව, තදා එකපදිකෙ අද්ධනි මග්ගෙ එකපදී මතාති යොජනා කාතබ්බා. ගච්ඡතං එකො අසහායො පාදො යස්සං, න නිසින්නස්සෙව යමකොති එකපදී, සමාසන්තෙ නිච්චමීපච්චයො, කපච්චයෙ එකපදිකො, ඊස්ස රස්සත්තං.

චොරකණ්ටකාදිදොසෙ දුග්ගමෙ පථෙ කන්තාරො, පුන්නපුංසකෙ, කෙන පානීයෙන තරන්ති අතික්කමන්ති යන්ති කන්තාරො, තර තරණෙ, චොරකන්තාරාදීසු පනායං රූළ්හිවසෙන වුත්තො, අථ වා කති ඡෙදනෙ, සප්පටිභයත්තා කන්තති නිච්චගමනාගමනමෙත්ථාති කන්තාරො, ආරො, නාගමො ච. දුක්ඛෙන ගච්ඡන්ත්යෙත්ථාති දුග්ගමො.

193. ද්වයං පටිමග්ගෙ. පටි අභිමුඛෙන ගන්තබ්බො මග්ගො, පථො ච පටිමග්ගො, පටිපථො ච. දීඝමඤ්ජසං අතිදූරො මග්ගො ¶ අද්ධානන්ති වුච්චතෙ. අද්ධානං අයනං අද්ධානං, අච්චායතො මග්ගො, යථා ‘‘පදට්ඨාන’’න්ති, යලොපො.

ද්වයං පසත්ථෙද්ධනි. සොභනො පථො, පන්ථො චාති විග්ගහො. ගන්තබ්බපථභාවතො අපෙතං උප්පථං, අපථඤ්ච, අබ්යයීභාවසමාසො, අසද්දො අත්ර නිපාතො.

194-196. පරමාණූනං ඡත්තිංස එකො අණු නාම, අණුතොපි අණුතරත්තා පරමො අණු, අණුතො වා පරමොති පරමාණු, අණ සද්දත්ථො දණ්ඩකො ධාතු, උ. තෙ අණවො ඡත්තිංස තජ්ජාරී නාම, තං තං අත්තනො නිස්සයං මලීනකරණවසෙන ජරාපෙතීති තජ්ජාරී, ජර ජීරණෙ, ජර වයොහානිම්හි වා, අ, නදාදි. තාපි තජ්ජාරියො ඡත්තිංස රථරෙණු නාම, රථානං සඤ්චරණවසෙන පවත්තො රෙණු රථරෙණු. තෙ රථරෙණවො ඡත්තිංස ලික්ඛා නාම. ලක්ඛ දස්සනෙ, පකතිචක්ඛුනාපි ලක්ඛ්යතෙති ලික්ඛා, අස්සිත්තං.

තා ¶ ලික්ඛා සත්ත ඌකා නාම, ඌකාති වුච්චති සිරොවත්තකිමි, තප්පමාණත්තා ඌකා. තා සත්ත ඌකා ධඤ්ඤමාසො නාම, ධඤ්ඤො වීහියෙව පරිමාණිතබ්බත්තා මාසො චාති ධඤ්ඤමාසො, මසි පරිමාණෙ. තෙ සත්ත ධඤ්ඤමාසා අඞ්ගුලං නාම, අඞ්ග ගමනත්ථො, උලො, අඞ්ගුලං, පමාණං, උලිපච්චයෙ අඞ්ගුලි, කරසාඛා. අමුද්විච්ඡෙති අදුං ද්වාදසඞ්ගුලං විදත්ථි නාම, කණිට්ඨසහිතෙනඞ්ගුට්ඨෙන විත්ථාරීයතෙ, විධීයතෙති වා විදත්ථි, විපුබ්බො තනු විත්ථාරෙ. ධා ධාරණෙ, උභයත්රාපිති, පුබ්බපක්ඛෙ තස්ස ථො, නස්ස තො, තස්ස දො. පච්ඡිමෙ ධස්ස දො, තස්ස ථො, අසරූපද්විභාවො ච. තා දුවෙ විදත්ථී රතනං සියුං, රමු කීළායං, තනො, මලොපො. තානි සත්තෙව රතනානි යට්ඨි නාම, යත පයතනෙ,ති, තස්ස ඨො, තස්ස ටො. තා වීසති යට්ඨියො උසභං නාම, උස දාහෙ, අභො. එත්ථ පන උසභනදන්තරං උසභං. උසභානං අසීතිප්පමාණං ගාවුතං නාම, ගවං, ගවෙහි වා යුතං ගාවුතං. යුජ සමාධිම්හි, ගොනදන්තරෙහි ගහිතප්පමාණසමාධානන්ත්යත්ථො, තං චතුගාවුතං යොජනං නාම, යුජ සමාධිම්හි, යු, ‘‘එත්තකං යොජනං නාම හොතූ’’ති චතුගාවුතෙහි සමාධානන්ත්යත්ථො.

197. ආරොපිතානං ආචරියධනූනං පඤ්චසතං කොසො නාම, අනාරොපිතානන්ත්යපරෙ. කුස අව්හානෙ, ණො, කුසනං අව්හානං කොසො, ඉධ පන කොසප්පමාණත්තා කොසො, ද්විසහස්සකරප්පමාණො. අඤ්ඤත්ථ පන –

‘‘චතුක්කාධිවීසතියා ¶ , අඞ්ගුලෙහි කරො භවෙ;

ඛ්යාතමට්ඨසහස්සෙහි, කොසමානං විභාවිනා’’ත්යුත්තං.

චතුරම්බණන්ති චතුරම්බණවීහිබීජජාතරොපනයොග්යො භූමිප්පදෙසො කරීසං නාම, කරොන්ති එත්ථ කසනරොපනාදිකන්ති කරීසං, ඊසො. චතුරම්බණබීජජාතානි රොපෙන්ත්යෙත්ථාති චතුරම්බණං, අම්බණං එකාදසදොණමත්තං, අඤ්ඤෙ පන ‘‘චතුරම්බණං චතුයට්ඨිකං ඨානං කරීසං නාමා’’ති වදන්ති, තං කරීසබ්භන්තරානං පරියායභාවප්පසඞ්ගා න ගහෙතබ්බං.

පමාණතො හත්ථානමට්ඨවීසප්පමාණං ඨානං අබ්භන්තරං නාම, අබ්භන්තරෙ අන්තොකොට්ඨාසෙ ජාතං, න බහිකොට්ඨාසෙති අබ්භන්තරං. යත්ථ යත්ථ හි යො යො ඨිතො, නිසින්නො වා, තත්ථ තත්ථ සමන්තා අට්ඨවීසතිහත්ථප්පමාණං ඨානං තස්ස තස්ස අබ්භන්තරං ඨානං නාම. භූම්යාදිත්තා භූමිවග්ගො, අථ වා අඞ්ගාපෙක්ඛාය භූමියෙව පධානං, පධානෙන ච බ්යප්පදෙසො භවතීති භූමිවග්ගබ්යප්පදෙසො.

භූමිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. පුරවග්ගවණ්ණනා

198. ඡක්කං නගරෙ.

‘‘පට්ටනඤ්ච අධිට්ඨානං, නගරං පුටභෙදනං;

ථියො පූ නගරී පූරියො, ඨානීයං කබ්බටං පුට’’න්ති.

හි සිලොකපරියායෙසු වොපාලිතො.

‘‘විචිත්තදෙවායතනං ¶ , පාසාදාපණමන්දිරං;

නගරං දස්සයෙ විද්වා, රාජමග්ගොපසොභිත’’න්ති [චින්තාමණිටීකා 1.2.1]. –

නගරලක්ඛණං. පු පාලනෙ, පුර පාලනෙති ච, පුනාති පුරෙති ච රක්ඛති පරචක්කා දුග්ගතායාති පුරං, රො, අ ච, පුර අග්ගගමනෙතිපි ධාත්වත්ථො. නගා පාසාදාදයො අස්ස සන්ති නගරං, රො. වාකාරෙන නගරසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගත්තං සමුච්චිනොති [නගරියො වා පත්තනං (අමර 1.2.1) පක්ඛෙ පත්තනසාහචරියා නපුංසකත්තං. (චින්තාමණිටීකා 1.2.1)], පුරසද්දස්සාපීත්යාචරියා. අකුතොභයත්තා ඨානාය හිතං ඨානීයං, ඊයො. පණිකානං පුටා භිජ්ජන්තෙ අත්රාති පුටභෙදනං.

නිච්චනිවාසනට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉතරං දස්සෙතුමාහ ‘‘ථිය’’මිච්චාදි. රාජා තිට්ඨති එත්ථාති රාජඨානී, යු, නදාදි, නිච්චනිවාසනට්ඨානෙපි ‘‘චතුරාසීතිනගරසහස්සානි කුසවතීරාජඨානීපමුඛානී’’ත්යාදීසු [දී. නි. 2.263]. දාරුක්ඛන්ධාදීහි ආ සමන්තතො වරන්ති පරික්ඛිපීයන්ති එත්ථාති ඛන්ධාවාරො, පත්ථනත්ථො වරධාතු ආපුබ්බත්තා පරික්ඛිපනත්ථො හොති. පඤ්චකං නගරෙ, ‘‘ඛන්ධාවාරො’’ති පන එකමෙව අචිරනිවාසනට්ඨානස්ස නාමං.

199. මූලපුරා අඤ්ඤත්ර මූලපුරං වජ්ජෙත්වා යං පුරමත්ථි යොජනවිත්ථිණ්ණපාකාරාදිපරික්ඛිත්තං, තං මූලපුරස්ස තරුට්ඨානියස්ස සාඛාසදිසත්තා සාඛානගරං නාම.

200-201. සාද්ධපජ්ජද්වයෙන ¶ මූලපුරස්ස නාමානි. වානරසීසං, තංසණ්ඨානො වා පාසාණො එත්ථ අත්ථීති ‘‘වානරසීස’’න්ති වත්තබ්බෙ වස්ස බත්තං, වණ්ණවිපරියයං, දීඝං, ණත්තං, සස්ස ලොපඤ්ච කත්වා ‘‘බාරාණසී’’ති වුත්තං. සවත්ථස්ස ඉසිනො නිවාසනට්ඨානත්තා සාවත්ථි, සබ්බං ධනමෙත්ථ අත්ථීති වා සාවත්ථි[ම. නි. අට්ඨ. 1.14], සබ්බස්ස සාවො, ධනවාචකො අත්ථසද්දො, ඉ. තික්ඛත්තුං විසාලීභූතත්තා වෙසාලී, අස්සත්ථුත්ථෙ ඊ. මථි හිංසායං, ඉලො, අස්සිත්තං, මිථිලා. අලං භූසනමෙත්ථාති ආළවී, වී, ළත්තඤ්ච. කුස අව්හානෙ, ‘‘ඛාදථ පිවථා’’ත්යාදීහි දසහි සද්දෙහි කොසන්ති එත්ථාති කොසම්බී, බො, නදාදි, කුසම්බරුක්ඛවන්තතාය වා කොසම්බී, කුසම්බස්ස ඉසිනො අස්සමතො අවිදූරෙ මාපිතත්තාති එකෙ [උදා. අට්ඨ. 35; ම. නි. ටී. 1.14; 2.284]. උග්ගං රිපුං ජයති යත්ථ, සා උජ්ජෙනී, යු, නදාදි. තක්ක ඌහෙ, ඌහො ඌනපූරණං, තක්කනං තක්කො, සො සීලං සභාවො යත්ථ සා තක්කසීලා, යො හි පුරිසකාරෙන ඌනො, සො තත්ථ ගන්ත්වා තමූනං පූරෙතීති. චම අදනෙ, පො, චම්පා. සානං ධනානං ආකරං උප්පත්තිට්ඨානං සාකරො, සො එව සාගලං. සංසුමාරසණ්ඨානො ගිරි එත්ථාති සංසුමාරගිරං, සංසුමාරො ගායති එතස්ස මාපිතකාලෙති වා සංසුමාරගිරං, ගෙ සද්දෙ, ඉරො. රාජූනමෙව ආධිපච්චවසෙන පරිග්ගහිතබ්බත්තා රාජගහං. ආදිකාලෙ කපිලනාමස්ස ඉසිනො නිවාසනට්ඨානත්තා කපිලවත්ථු, පුමනපුංසකෙ.

සාකො රාජූනං යුද්ධාදීසු සත්ති සඤ්ජාතා එත්ථාති සාකෙතං, ‘‘සාකො සත්තිම්හි භූපාලෙ, දුමදීපන්තරෙසු චෙ’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ. සඤ්ජාතත්ථෙ ඉතො, සාකො නාම රාජා, දුමො වා එත්ථ ආදිකාලෙ සඤ්ජාතොති වා සාකෙතං. ඉන්දං පරමිස්සරියභාවං පාපුණන්ති එත්ථාති ඉන්දපත්තං, ඉන්දො වා ¶ සක්කො දෙවරාජා, සො පත්තො එත්ථාති ඉන්දපත්තං. උක්කං ධාරයති එතස්ස මාපිතකාලෙති උක්කට්ඨා, වණ්ණවිකාරො. යස්ස මාපිතට්ඨානෙ පාටලීනාමකො එකො තරුණරුක්ඛො අත්ථීති තං පාටලිපුත්තකං, අථ වා පටලි නාම එකො ගාමණී, තස්ස පුත්තො එත්ථ වසතිආදිකාලෙති පාටලිපුත්තකං. චෙතියරට්ඨෙ උත්තමත්තා චෙතුත්තරං, ‘‘ජෙතුත්තර’’න්ති පාඨෙ පන වණ්ණවිකාරො, වෙරිජයට්ඨානත්තා ජෙතඤ්ච තං උත්තමත්තා උත්තරඤ්චෙති වා ජෙතුත්තරං. යස්ස මාපිතකාලෙ දීපො දිප්පති, තං සඞ්කස්සං, කාස දිත්තියං, ද්විත්තං, සම්මා කසන්ති එත්ථාති වා සඞ්කස්සං, කස විලෙඛනෙ, යස්ස මාපිතකාලෙ නිමිත්තමොලොකෙන්තා බ්රාහ්මණා කුසහත්ථං නරං පස්සිත්වා මාපෙන්ති, තං කුසිනාරං. ආදිනා මථුර [මධුර, මාධුර (ක.)] පාසාණපුරසොණිකාදයොප්යනෙකපුරවිසෙසා සඞ්ගහිතා.

202. චතුක්කං අබ්භන්තරගාමමග්ගෙ. රථස්ස හිතා රච්ඡා, පබ්බජ්ජාදි. විසයන්තෙ පකාසයන්තෙ වික්කයෙන දබ්බානි යස්සං, සා විසිඛා, විපුබ්බො සි සෙවායං, ඛො, විසන්ති එත්ථාති වා විසිඛා, විස පවෙසනෙ, ඛො. රථස්ස හිතා රථිකා, ඉකො. වී ගමනෙ, ථි, වීථි.

අනිබ්බිද්ධා රච්ඡන්තරෙන මජ්ඣෙ අනිබ්බිද්ධා රච්ඡා බ්යූහො නාම. බ්යූහෙති සම්පිණ්ඩෙති ජනෙ අඤ්ඤත්ර ගන්තුමප්පදානවසෙනාති බ්යූහො, ඌහ සම්පිණ්ඩනෙ විපුබ්බත්තා. න නිබ්බිජ්ඣතෙ රච්ඡන්තරෙනාති අනිබ්බිද්ධො, විධ සම්පහාරෙ, අ. නිබ්බිද්ධා රච්ඡන්තරෙන රච්ඡා පථො, අද්ධීති ච වුච්චති. පථ ගමනෙ, පථො. අද ගමනෙ,ති, අද්ධි.

203. චතුක්කං ¶ චච්චරෙ. චතුන්නං පථානං සමාහාරො චතුක්කං, චර ගතිභක්ඛනෙසු, චරො, රස්ස චො, චච්චරං, අඞ්ගණවාචකො චායං. ද්වින්නං, චතුන්නං වා මග්ගානං සන්ධි මග්ගසන්ධි. සිඞ්ඝ ඝායනෙ, ආටකො.

ද්වයං වප්පස්සොපරි ඉට්ඨකාදිරචිතෙ වෙඨනෙ. වප්පං නාම දුග්ගනගරෙ පරිඛාමත්තිකං කූටං [කුටිං (ක.)] කත්වා ගොහි, හත්ථීහි ච විමද්දාපෙත්වා තිංසහත්ථප්පමාණං පාකාරස්ස හෙට්ඨිමතලං, තථා හත්ථසතං තතො උද්ධරිත්වා පංසුනා වප්පං කාරයෙ, තස්සොපරි පාකාරන්ති, පකුබ්බන්ති තන්ති පාකාරො, සමන්තතො කරීයතෙති වා පාකාරො, අකත්තරි ච කාරකෙ සඤ්ඤායං ණො, රස්සස්ස දීඝතා. වු සංවරණෙ, වුණොතීති වරණො, යු, රාගමො ච. ‘‘සාලො’’තිපි පාකාරස්ස නාමං.

ද්වයං රාජභවනසාමඤ්ඤෙ. සබ්බගෙහානං විසෙසෙන පකාසනතො උද්දාපො, දීප පකාසනෙ, ඊස්සාකාරො. සඞ්ගම්ම කරොන්ති තන්ති උපකාරිකා, ණ්වු. කෙ පච්චයෙ ථීකතාකාරපරෙ පුබ්බො අකාරො දීඝං [කාතන්ත 2.2.65], අකාදෙසොපි හි ‘‘කො’’ති වුච්චති, යථා දෙවදත්තො ‘‘දත්තො’’ති. කපච්චයො වා.

204. ද්වයං ගෙහාදිනො මත්තිකෙට්ඨකාදිමයභිත්තියං. කුට ඡෙදනෙ, කුටති ඡින්දති මග්ගන්ති කුට්ටං. භිදි ද්විධාකරණෙ,ති, ¶ භිත්ති. ගුන්නං වාචානං පුරං ගොපුරං. ද්වාරසමීපෙ කතො කොට්ඨකො ද්වාරකොට්ඨකො, කුස අක්කොසෙ, ඨකො, කොට්ඨකොති ගෙහවිසෙසො.

ද්වයං ඉන්දඛීලෙ. ඉස ඉච්ඡායං, එස ගවෙසනෙ වා, ඉකො. ඉන්දස්ස සක්කස්ස ඛීලො කණ්ටකො ඉන්දඛීලො. ද්වයං ද්වාරපස්සොපසාලායං’හම්යාදිපිට්ඨෙ ච වාතකුටිකායං. අඩ්ඩ අතික්කමහිංසාසු, අ. ආලකපච්චයෙ අට්ටාලකො.

205. උපරි මාලාදියුත්තං සොභනථම්භද්වයමුභයතො නිඛනිත්වා යං බහිද්වාරං කප්පීයතෙ, තං තොරණං. තුර වාරණෙ, යු, ථවන්තා වා රණන්ත්යත්රාති තොරණං, තු අභිත්ථවෙ. රණ සද්දත්ථො, වණ්ණවිකාරො. ද්වාරස්ස බහි බහිද්වාරං. පරි සමන්තතො ඛඤ්ඤතෙති පරිඛා. දීඝභාවෙන යුත්තා දීඝිකා.

206-207. සදුමන්තං ගෙහෙ. මන්ද මොදනථුතිජළත්තෙසු, මන්දන්තෙ යත්ථාති මන්දිරං, ඉරො. සීදන්ති තත්ථාති සදනං, යු. සද ¶ විසරණගත්යාවසානෙසු. න ගච්ඡන්තීති අගා, ථම්භාදයො, තෙ රාති ගණ්හාතීති අගාරං. රස්සස්ස දීඝත්තෙ ආගාරං. චි චයෙ, නිචීයතෙ ඡාදීයතෙති නිකායො, යම්හි චිස්ස කාදෙසො නිපාතනා. ලී සිලෙසනෙ, ණො, නිලයො, ආලයො ච. වස නිවාසෙ, ආවසන්ත්යත්රාති ආවාසො, ණො. භූ සත්තායං, භවන්ත්යත්රාති භවනං. විසන්ති තන්ති වෙස්මං, මො. කිත නිවාසෙ, අධිකරණෙ යු, නිකෙතනං. නිවිසන්ති, නිවසන්ති වා යත්ර, තං නිවෙසනං. ඝර සෙචනෙ, ඝරති කිලෙසමෙත්ථාති ඝරං, ගය්හතීති වා ඝරං, ණො. ගහස්ස ඝරාදෙසො. ගණ්හාති පුරිසෙන ආනීතං ධනන්ති ගහං. අධිකරණෙ ථො, ආවසථො. සර ගතිචින්තාහිංසාසු, සරන්ති චින්තෙන්ති එත්ථ සුභාසුභකම්මානි, සරති වා සූරියසන්තාපාදිකන්ති සරණං. සි සෙවායං, ණො, පතිස්සයො. උච සමවායෙ, ඔකං. සල ගමනෙ, ‘‘ඉත්ථියමතියවො වා’’ති අ, සාලා, සරධාතුම්හි සති ලත්තමෙව විසෙසො. චි චයෙ, කම්මනි ණො, චයො. කුට ඡෙදනෙ, ඉ. වස නිවාසෙ,ති. උපධස්ස එත්තෙ ගෙහං. සදධාතුම්හා උමො, සදුමං.

ද්වයං මුඛරහිතදෙවකුලසදිසෙ යඤ්ඤායතනෙ. චිත පූජායං, කම්මනි ඉයො. යත යතනෙ, ආයතන්ති වායමන්ති එත්ථ ඵලකාමාති ආයතනං, අථ වා ආයන්තීති ආයානි, තානි තනොතීති ආයතනං, ඵලකාරකන්ත්යත්ථො. එත්ථ තුසද්දො සමාගතානං ද්වින්නං පුබ්බාපරගමනත්ථො. ‘‘චෙතියායතනානි චා’’තිපි පාඨො.

208. ද්වයං දෙවානං, නරපතීනඤ්ච ඉට්ඨකාදිමයෙ භවනෙ. අඤ්ඤස්සාපි සාදිස්යා. පසීදන්ති නයනමනාන්යත්රාති පාසාදො. යු ¶ මිස්සනෙ, පො, දීඝො ච, දීඝවිධානසාමත්ථියා ඔත්තාභාවො.

ද්වයං රාජතො අඤ්ඤෙසං ධනීනං බ්යවහාරකාදීනං භවනෙ. මුණ්ඩො ඡදනමෙතස්ස, න පාසාදස්ස වියාති මුණ්ඩච්ඡදො, ද්විත්තං. හර හරණෙ, යො, යම්හි මිආගමො ච.

දුග්ගපුරද්වාරෙ වා, යත්ථ කත්ථචි වා මත්තිකාදිමයෙ ගජකුම්භම්හි යො යූපො පාසාදො පතිට්ඨිතො, සො හත්ථිනඛො නාම, හත්ථිස්සෙව නඛො යස්සාති හත්ථිනඛො, නඛසද්දෙන වා නඛසහිතො පාසාදො ගය්හතෙ.

209. සුපණ්ණස්ස ගරුළස්ස වඞ්කෙන පක්ඛෙන සදිසඡදනං ගෙහං සුවණ්ණවඞ්කච්ඡදනං. වඞ්ක ගමනෙ. එකපස්සෙයෙව ඡදනතො අඩ්ඪයොගො.

එකෙනෙව කූටෙන යුත්තො අනෙකකොණො පතිස්සයවිසෙසො මාළො නාම, වට්ටාකාරෙන කතසෙනාසනන්ති කෙචි. මා මානෙ, ළො, මාළො.

චතුරස්සො පතිස්සයවිසෙසො පාසාදො නාම, ආයතචතුරස්සපාසාදොති කෙචි.

210. සන්තෙහි භාති දිබ්බතීති සභායං, සභා ච, පුරිමෙ යපච්චයො, සන්තස්ස සාදෙසො තූභයත්ර. මණ්ඩා රවිරංසයො, තෙ පිවති නාසයතීති මණ්ඩපො, වාසද්දෙන මණ්ඩපපදස්ස ¶ පුල්ලිඞ්ගත්තං සමුච්චිනොති, ජනානං ආලයො සන්නිපාතට්ඨානං ජනාලයො. ආසනත්ථාය කතා සාලා ආසනසාලා. පටික්කමන්ති එත්ථාති පටික්කමනං, කමු පදවික්ඛෙපෙ, අධිකරණෙ යු.

211. ජිනස්ස වාසභූතං භවනං ගන්ධකුටි නාම, දිබ්බගන්ධෙහි පරිභාවිතා කුටි ගන්ධකුටි.

තිකං පාකට්ඨානෙ. රසානි සන්ත්යස්සං රසවතී, පචනං පාකො, තස්ස ඨානං පාකට්ඨානං. මහන්තානි බහූනි අසිතබ්බානි සන්තෙත්ථ මහානසං, අස භක්ඛනෙ, යු, වණ්ණවිපරියයො.

212. සුවණ්ණකාරාදිසිප්පීනං කම්මසාලා ආවෙසනං. ආවිසන්ත්යස්මිං ආවෙසනං, යු. පානමන්දිරං සුරාපානත්ථං කතමන්දිරං සොණ්ඩා නාම, කත්තබ්බාකත්තබ්බං විචාරෙත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතවත්ථුකාරණා සබ්බං දෙය්යධම්මං සනොන්තීති සොණ්ඩා, සන දානෙ, තනාදි. ඩො, අස්සොත්තං, වණ්ණවිකාරො ච, තෙසං එසා වසති සොණ්ඩා. පානසද්දසන්නිධානා සුරාසොණ්ඩායෙවිධ ගහිතා. වච්චස්ස ගූථස්ස විසජ්ජනට්ඨානං වච්චට්ඨානං. වච්චස්ස විසජ්ජනට්ඨානා කුටි වච්චකුටි. මුනීනං ඉසීනං වසනට්ඨානං අස්සමො නාම, ආ කොධං සමෙන්ති එත්ථාති අස්සමො, ආ භුසො සමෙන්ති එත්ථ රාගාදයොති වා අස්සමො.

213. තිකං ¶ පණ්යවික්කයසාලායං. පණ බ්යවහාරෙ, පණිතබ්බාති පණ්යා, වත්ථාදයො, තෙ එත්ථ වික්කිණන්තීති පණ්යවික්කයො, කී දබ්බවිනිමයෙ, සො එව සාලා ගෙහන්ති පණ්යවික්කයසාලා. ආපණයන්තෙ බ්යවහරන්තෙ අස්මින්ති ආපණො, ණො. පණ්යානං වික්කයාය නීයමානානං වීථි පන්ථො පණ්යවීථිකා. වස අච්ඡාදනෙ, තො, උදකං වසිතං අච්ඡාදනං කතමනෙනාති උදොසිතො, වස්සොත්තං, භණ්ඩට්ඨපනස්ස සාලා භණ්ඩසාලා. කමු පදවික්ඛෙපෙ, චඞ්කමත්යත්රාති චඞ්කමනං, චඞ්කමො ච, ද්විත්තාදි.

214. ජලන්ති එත්ථාති ජන්තා, ජල දිත්තියං, අන්තො, ‘‘ඉත්ථියමතියවො වා’’ති අ, ආ, ලලොපො, ජනෙත්යත්ර අග්ගින්ති වා ජන්තා, ජන ජනනෙ, අන්තො, සා එව ඝරං ජන්තාඝරං. අග්ගිනො සාලා අග්ගිසාලා. පා පිවනෙ, පපිවන්ත්යස්සන්ති පපා, අ. පානීයට්ඨා සාලා පානීයසාලා, සා එව පානීයසාලිකා.

ගස ගමනෙ, භො, සස්ස බො. අවති රක්ඛතීති ඔවරකො, අරො, සකත්ථෙ කො, අස්සොත්තඤ්ච. වසනං වාසො, තදත්ථං අගාරං වාසාගාරං. සයති එත්ථාති සයනී, යු, නදාදි, සා එව ගහං සයනිග්ගහං.

215. චතුක්කං ¶ රාජිත්ථාගාරෙ, තදත්ථියතො [තදට්ඨියතො (ක.)] උපචාරෙන රාජිත්ථීසුපි. රාජිත්ථීනමගාරං ඉත්ථාගාරං. අවරුන්ධීයන්තෙ රාජිත්ථියො අනෙනාති ඔරොධො, රුධ ආවරණෙ. සුද්ධා කාමාපගමත්තා පරිසුද්ධා රක්ඛකා අන්තෙ සමීපෙ යස්සාති සුද්ධන්තො. අන්තෙ අබ්භන්තරෙ පුරං ගෙහං අන්තෙපුරං, පුරස්ස අන්තෙති වා අන්තෙපුරං. ‘‘අන්තොපුර’’න්තිපි පාඨො.

රඤ්ඤං රාජූනං අසබ්බවිසයට්ඨානං සබ්බෙහ්යසාධාරණට්ඨානං ‘‘කච්ඡන්තර’’න්ති මතං කථිතං, යං ‘‘පමදවන’’න්ති වුච්චති, පමදවනං නාම උපකාරිකාසන්නිහිතං වා පුරසන්නිහිතං වා අන්තෙපුරොචිතං, යත්ර අන්තෙපුරසහිතො එව රාජා විහරති, නාඤ්ඤජනප්පවෙසො [අමර 14.3]. පමදානං වනං පමදවනං. නිපාතනා යාකාරානං [ඊකාර ආකාරානන්ති අත්ථො] ඉත්ථිගතානං රස්සො ක්වචීතිරස්සො. කච්ඡස්ස පකොට්ඨස්ස අන්තරං අබ්භන්තරං කච්ඡන්තරං. පකොට්ඨං නාම අබ්භන්තරද්වාරං.

216. ද්වයං ඉට්ඨකාදිරචිතෙ ආරොහනෙ. උපානෙන සහ වත්තතෙති සොපානො, සොපානං වා නපුංසකෙපි. ආරූය්හතෙ යෙන තං ආරොහනං, යු, රුහ ජනනෙ.

ද්වයං කට්ඨාදිරචිතායං. නිච්ඡයෙන සයන්ති පාකාරාදිකමෙතායාති නිස්සෙණී, සි සෙවායං, ණී, නදාදි. උද්ධමාරොහතෙ එතායාති අධිරොහිණී, සාසද්දො ද්වින්නම්පි ඉත්ථිලිඞ්ගත්තං ජොතෙති.

217. පඤ්චකං ¶ ජාලකෙ. වාතං පිවතීති වාතපානං. ගවං අක්ඛි ගවක්ඛො, සමාසන්තත්තා අ, සඤ්ඤාසද්දතො පුල්ලිඞ්ගත්තං, අක්ඛි සද්දෙ වා, ගවං අක්ඛි ගවක්ඛීති විග්ගහො. ජල දිත්තියං, ජාලං. සීහරූපයුත්තං පඤ්ජරං සීහපඤ්ජරං. ආලොකානං ආතපානං පවිසනට්ඨානං සන්ධි ඡිද්දන්ති ආලොකසන්ධි, ආලොකීයන්ති එතෙනාති ආලොකො, සො එව සන්ධීති වා ආලොකසන්ධි.

ද්වයං ලඞ්ගියං. ලගි ගත්යත්ථො, අ, නදාදි. පරි පුනප්පුනං ගමනාගමනවසෙන හන්තීති පලිඝො, ණො. කපිරූපමත්ථකත්තා කපිසීසො. අග්ගළං නාම කවාටකො [කවාටඵලවිධාරණො (ක.)], තස්ස ථම්භො අග්ගළත්ථම්භො, ‘‘අග්ගළං තීසු කල්ලොලෙ, දණ්ඩෙ චාන්තකවාටෙසූ’’ති රභසො, ඉත්ථියමතො ආපච්චයො, අග්ගළා. නිස්සෙසතො අබ්බති වස්සොදකමනෙනාති නිබ්බං, අබ්බ ගතිහිංසාසු. ඡද්දස්ස ඡදනස්ස කොටි හෙට්ඨිමාවසානං ඡද්දකොටි, තස්සං.

218. තිකං ගෙහච්ඡදනෙ. ඡාදෙති එතෙනාති ඡදනං, ඡද සංවරණෙ, චුරාදි. පටගමනෙ, ‘‘පට්යාදීහ්යල’’න්ති අලො. ඡාදෙති එතෙනාති ඡද්දං, ද්විත්තාදි.

තිකං ¶ ගෙහඞ්ගණෙ. අජ ගතිම්හි, ඉරො, අජිරං. චර ගතිභක්ඛනෙසු, චරො. අඞ්ග ගමනෙ, කරණාධිකරණෙසු යු, වණ්ණවිකාරො, ණත්තං.

පඤ්චකං ගෙහද්වාරතො බහිපකොට්ඨකෙ, වීථියං ද්වාරපිණ්ඩකෙ ච. අලින්දො ත්වඤ්ඤපිණ්ඩකෙපිච්ඡතෙ. පඨමං හනන්ති ගච්ඡන්ති එත්ථාති පඝාණො, පඝණො ච, හනස්ස ඝණාදෙසො. අලි සඛා ඉන්දො එත්ථාති අලින්දො, ‘‘ගෙහෙකදෙසෙ අලින්දො, පඝාණො පඝණොභවෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 12.12]අමරමාලායං. ආලින්දො, දීඝාදි. පධානං මුඛං පමුඛං, ගෙහස්ස හි චතූසු මුඛෙසු තදෙව පධානං, යත්ථ සාධුජනාපි ආගන්තුකාපි නිසීදන්ති. ද්වාරං බන්ධති පිදහති එත්ථාති ද්වාරබන්ධනං.

219. ද්වයං ද්වාරබාහායං. පීඨානි ලොහවිකතිආදීහි සඞ්ඝටීයන්ති එත්ථාති පීඨසඞ්ඝාටකං, පීඨෙහි සඞ්ඝටීයතීති වා පීඨසඞ්ඝාටකං, ඝට ඝටනෙ. ද්විභාගෙන බාහාසදිසත්තා බාහා, ද්වාරස්ස බාහා ද්වාරබාහා. ‘‘කපාටං, කවාට’’න්තිපි ද්වාරබාහාය නාමානි, කං වාතං පාටයති, වාටයති චෙති කම්මනි ණො, ඉත්ථියං කපාටී.

ද්වයං ගෙහාදීනං කූටෙ. කුට ඡෙදනෙ, කම්මනි ණො. නය ගමනත්ථො, කෙ සීසෙ නයතීති කණ්ණීකා, ණ්වු, ඉත්තං, ණත්තඤ්ච.

220. ද්වයං ¶ ද්වාරෙ. ද්වෙ අරන්ත්යත්රාති ද්වාරං, දුජ්ජනෙ වාරයන්ත්යස්මා රක්ඛකාති වා ද්වාරං, උලොපො. පටිහරන්ති අපනෙන්ති එතස්මා රක්ඛකා අඤ්ඤාතන්ති පටිහරො, පටිපක්ඛෙ හරති එතස්මාති වා පටිහරො, රස්සස්ස දීඝත්තෙ පටිහාරො.

චතුක්කං උම්මාරෙ, යං ‘‘ද්වාරපිණ්ඩිකා’’ති වුච්චති. උර ගතිම්හි, මාරො කරණෙ. දෙහං නෙති පවෙසෙනාති දෙහනී, ‘‘දෙහලී’’තිපි පාඨො, දෙහං ලාති පවෙසෙනාති දෙහලී. ඉල ගතිම්හි, ණ්වු. ඉන්දො එව පාදං ඛිපති එත්ථාති ඉන්දඛීලො, ඛිප පෙරණෙ. පස්ස ලොපො, අථ වා ඉං ගමනං දදාතීති ඉන්දො, ද්වාරං, තත්ථ ඨපිතො ඛීලො කණ්ටකොති ඉන්දඛීලො, වෙගගභිඝාතනතො හි සො ඛීලො විය හොති.

ථම්භ පටිබන්ධනෙ, ථම්භො, ධාරෙතීති වා ථම්භො, ධර ධරණෙ, රම්භපච්චයො, වණ්ණවිකාරො ච. ථු අභිත්ථවෙ, උණො, යු වා, ධාරෙතීති වා ථූණො, යු, රලොපො, අස්සූ.

අඩ්ඪෙන්දුපාසාණෙ අද්ධචන්දාකාරෙ පාසාණෙ පටිකාසද්දො වත්තති. පට ගතියං, ණ්වු. ඉත්ථිකතාකාරපරෙ කෙ අස්සිත්තං. ගජි සද්දෙ, ණ්වු, අස්සිත්තං, බින්දාගමො ච. ඉස ඉච්ඡායං, ඨකො.

221. වලභීති ¶ චූළා, ‘‘සිඛායං වලභී චූළෙ’’ති රුද්දො[රස්සන්තා ච, සිඛායං වළභියං චූළෙති රුද්දො (චින්තාමණිටීකා 12.15)]. තච්ඡාදනෙ දාරුම්හි කට්ඨෙ ගොපානසී මතා. වඞ්කෙති දාරුවිසෙසනං. ගං වස්සොදකං, සූරියාදිකිරණඤ්ච පිවන්ති විනාසයන්ති අබ්භන්තරමප්පවෙසනවසෙනාති ගොපානා, ඉට්ඨකාදයො, තානි සිනොන්ති බන්ධන්ති එත්ථාති ගොපානසී.

සොධාදිගෙහෙසු ඡෙකපක්ඛාවාසත්ථං යො බහි කරිය කට්ඨෙකදෙසො ඨපීයතෙ, සො විටඞ්කො. කපොතෙ පාලයතීති කපොතපාලිකා, කම්මනි ණ්වු. ටකි නිවාසගතීසු. විනො පක්ඛිනො ටඞ්කන්ති එත්ථාති විටඞ්කො. ණො.

222. ද්වයං කුඤ්චිකාඡිද්දෙ. කුඤ්චිකාය විවරං ඡිද්දං කුඤ්චිකාවිවරං. තාළස්ස පවෙසනට්ඨානභූතො ඡිග්ගළො ඡිද්දං තාළච්ඡිග්ගළො.

තිකං කුඤ්චිකායං. කුඤ්ච කොටිල්යෙ, ණ්වු. තායති රක්ඛතීති තාලො. අලො, තලති තිට්ඨති එතෙනාති වා තාලො, තල පතිට්ඨායං. අවාපුරති විවරති යෙනාති අවාපුරණං, වර සංවරණෙ, යු, වස්ස පො, උත්තං, උපසග්ගස්ස දීඝතා ච, ‘‘අපාරුතා තෙසං අමතස්ස ¶ ද්වාරා’’ති [දී. නි. 2.71; ම. නි. 1.283] වචනතො පුර, පාර සංවරණෙතිපි ධාත්වත්ථං පඨන්ති. අවපුබ්බො වු සංවරණෙතිපි ධාත්වත්ථෙ පන සති වස්ස රත්තං, උපසග්ගස්ස දීඝතා ච, ‘‘අපාරුතා, සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා’’ත්යාදීසු පන පකාරවණ්ණාගමෙන සිද්ධො. විද ලාභෙ, ඉම්හි වෙදිකා, සකත්ථෙ කො. ඉතරත්ථ ඉයෙව.

223. සඞ්ඝාටාදයො මන්දිරඞ්ගා ගෙහඞ්ගවිසෙසා. සම්මා ඝටෙන්ති එත්ථ ගොපානස්යාදයොති සඞ්ඝාටො, පුබ්බපච්ඡිමදක්ඛිණුත්තරායාමවසෙන ථම්භානමුපරි ඨිතො කට්ඨවිසෙසො, තෙ පන පුබ්බපච්ඡිමයාමා තයො කට්ඨා, දක්ඛිණුත්තරයාමා පන හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො තයො කට්ඨා, උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන පන පඤ්චසත්තනවාදයොපි. ද්වින්නං පක්ඛානං අපතනත්ථං බන්ධනතො පාසො වියාති පක්ඛපාසො. තුලති සඞ්ඝාටෙසු පතිට්ඨතීති තුලා, තල පතිට්ඨායං, අස්සුත්තං, පක්ඛානං වා සමවාහිතභාවකරණතො තුලයති මිනාති එතායාති තුලා, තුල උම්මානෙ.

තිකං සම්මජ්ජනියං. මුජි සොධනෙ, යු. මජ්ජ සංසුද්ධියං, යු. සුධ සුද්ධියං, සබ්බත්ර කරණෙ යු.

224. තිකං සඞ්කාරඡඩ්ඩනප්පදෙසෙ. කට ඡඩ්ඩනමද්දනෙසු, සඞ්කටන්ති එත්ථාති සඞ්කටීරං, ඊරො, ‘‘සඞ්කටො’’ති වා සඞ්කාරො වුච්චති, තං ඊරයන්ති ඛිපන්ති එත්ථාති සඞ්කටීරං, ඊර ඛෙපෙ. සඞ්කාරස්ස ඨානං සඞ්කාරට්ඨානං. සඞ්කාරං කටති ¶ ඡඩ්ඩෙති එත්ථාති සඞ්කාරකූටං, අස්සූ, සකත්ථෙ කො.

චතුක්කං සම්මජ්ජනියා නිරාකතෙ [නිරස්සතෙ (ක.)] ථුසාදිම්හි. නානාවිධෙ සඞ්කාරෙ රාසීකරණවසෙන කචති බන්ධති එතෙනාති කචො, සො එත්ථ ඉච්ඡිතබ්බොති කචවරො, වර ඉච්ඡායං. උච්ඡිට්ඨො කලාපො සමූහො උක්ලාපො, කස්සාකාරලොපො. නානාවිධෙහි තිණාදීහි සඞ්කරීයතෙ මිස්සීකරීයතෙති සඞ්කාරො, ණො. අවකරොතිප්යත්ර. අවකරීයතෙ නිරස්සතෙති, අ. ‘‘සම්මජ්ජො මජ්ජනී චෙව, සඞ්කාරො’වකරො මතො’’ති හලායුධො. කස විලෙඛනෙ, අම්බු.

225. ඝරාදිභූමි ඝරඛෙත්තවිහාරාදීනං යො භූමිප්පදෙසො වත්ථු නාම, තං නපුංසකෙ, වසන්ති එත්ථාති වත්ථු, රත්ථු. ගස මදනෙ, ගසන්ති එත්ථාති ගාමො, මො. සංවසන්ත්යත්රාති සංවසථො, අථො.

පාකටො ඛ්යාතො ගාමො, සො නිගමො නාම, අතිරෙකො ගාමො නිගමො, භුසත්ථො නි, සඤ්ඤාසද්දත්තා රස්සො.

උපභුඤ්ජිතබ්බභොගමනුස්සාදීහි ( ) [(ඉභ්යො) (?)] වඩ්ඪිතො අධිකො ගාමො නිගමතොපි අධිකතරත්තා ‘‘අධිභූ’’ති ඊරිතො කථිතො, අධිකො භවතීති අධිභූ.

226. ද්වයං ¶ ගාමාදිපරියන්තභාගෙ. සි බන්ධනෙ, මො. පරිච්ඡින්දිත්වා ආදීයතෙති මරියාදා, පස්ස මො.

ද්වයං ආභීරකුටියං [ඝොසො ආභීරපල්ලී සියා (අමර 12.20)]. ඝු සද්දෙ, ඝොසන්ත්යත්රාති ඝොසො. ගොපාලානං ගාමො ගොපාලගාමකො, සකත්ථෙ කො.

පුරවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. නරවග්ගවණ්ණනා

227-228. පොරිසන්තානි මනුස්සජාතියා නාමානි. මනො උස්සන්නමස්සාති මනුස්සො, සතිසූරභාවබ්රහ්මචරියයොග්යතාදිගුණවසෙන උපචිතමානසා උක්කට්ඨගුණචිත්තා, කෙ පන තෙ? ජම්බුදීපවාසිනො සත්තවිසෙසා. තෙනාහ භගවා – ¶ ‘‘තීහි, භික්ඛවෙ, ඨානෙහි ජම්බුදීපකා මනුස්සා උත්තරකුරුකෙ මනුස්සෙ අධිග්ගණ්හන්ති දෙවෙ ච තාවතිංසෙ. කතමෙහි තීහි, සූරා සතිමන්තො ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති [අ. නි. 9.21]. තථා හි බුද්ධා භගවන්තො පච්චෙකබුද්ධා අග්ගසාවකමහාසාවකචක්කවත්තිනො ච අඤ්ඤෙ ච මහානුභාවා සත්තා තත්ථෙව උප්පජ්ජන්ති. සමානරූපාදිතාය පන සද්ධිං පරිත්තදීපවාසීහි ඉතරමහාදීපවාසිනොපි මනුස්සාත්වෙව පඤ්ඤායිංසූති එකෙ, අපරෙ පන භණන්ති ‘‘ලොභාදීහි, අලොභාදීහි ච සහිතස්ස මනස්ස උස්සදතාය මනුස්සා, යෙ හි සත්තා මනුස්සජාතිකා, තෙසු විසෙසතො ලොභාදයො, අලොභාදයො ච උස්සදා, තෙ ලොභාදීහි උස්සදතාය අපායමග්ගං, අලොභාදීහි උස්සදතාය සුගතිමග්ගං, නිබ්බානගාමිමග්ගඤ්ච පූරෙන්ති, තස්මා ලොභාදීහි, අලොභාදීහි ච සහිතස්ස මනස්ස උස්සදතාය පරිත්තදීපවාසීහි සද්ධිං චතුමහාදීපවාසිනො සත්තවිසෙසා මනුස්සාති වුච්චන්තී’’ති. ලොකියා පන මනුනො අපච්චභාවෙන මනුස්සාති වදන්ති, මනු නාම පඨමකප්පිකො ලොකමරියාදාය ආදිභූතො හිතාහිතවිධායකො සත්තානං පිතුට්ඨානියො, යො සාසනෙ ‘‘මහාසම්මතො’’ති වුච්චති, පච්චක්ඛතො, පරම්පරතාය ච තස්ස ඔවාදානුසාසනියං ඨිතා තස්ස පුත්තසදිසතාය මනුස්සාති වුච්චන්ති, තතො එව හි තෙ ‘‘මානවා, මනුජා’’ති ච වොහරීයන්ති, උස්සපච්චයො. මනුනො අපච්චං මානුසො, උසො. මර පාණචාගෙ, චො, මච්චො, පබ්බජ්ජාදිනා වා ත්යපච්චයො, ධාත්වන්තස්ස ලොපො ච. තතො ‘‘යවත’’මිච්චාදිනා චො, ද්විත්තං. මනුනො අපච්චං මානවො. මාණවොප්යත්ර, ණවො. මනුම්හා ජාතො මනුජො. නී නයෙ, නෙතීති නරො, අරො. පුස පොසනෙ, ණො, පුරෙතීති වා පොසො. පුර පූරණෙ, සො, උස්සොත්තං, රලොපො. පුනාතීති පුමා,පු ¶ පවනෙ, මො, සිස්සා. පුරෙතීති පුරිසො, පොරිසො ච, ඉසො, රස්සස්ස දීඝතාය පූරිසො ච. එත්ථ ච මනුස්සාදිපඤ්චකං ඉත්ථියම්පි වත්තතෙ, නරාදයො තු පුමෙයෙව විසිට්ඨලිඞ්ගත්තා. තත්ර මනුස්ස මානුස මනුජ මාණවෙහි නදාදිත්තා ඊපච්චයො, එකසකාරලොපො, මනුසී, මානුසී, මනුජී, මාණවී. මච්චා, ඉත්ථියමතො ආපච්චයො.

විද්දසුපරියන්තං පණ්ඩිතෙ. පණ්ඩා බුද්ධි සඤ්ජාතා අස්සාති පණ්ඩිතො, තරත්යාදි. පඩි ගතියං වා, තො. බුජ්ඣතීති බුධො. විදති ජානාතීති විද්වා, විද ඤාණෙ, වො, සිස්සා. භූ සත්තායං, අත්ථෙ විභාවෙති පකාසෙති සීලෙනාති විභාවී, ණී. රාගාදයො සමෙතීති සන්තො, තො, සුන්දරො අන්තො අවසානමෙතස්සාති වා සන්තො. සුන්දරා පඤ්ඤා යස්ස සප්පඤ්ඤො. කින්නාම න වින්දතීති කොවිදො, නෙරුත්තො, කුං පාපං වින්දතීති වා කොවිදො. ධී පඤ්ඤා යස්සත්ථීති සො ධීමා, සොභනං ඣායතීති සුධී, ඣෙ චින්තායං. ඣස්ස ධො, ඊ, සුන්දරා ධී යස්සාති වා සුධී. කවි වණ්ණෙ, ඉ, ඉත්ථියං කවී ච, කු සද්දෙ වා, ඉ, කවි. බ්යඤ්ජයතීති බ්යත්තො, අඤ්ජ ගතියං, තො. භුජාදීනමන්තො නො ද්වි ච. විසිට්ඨො අත්තා යස්සාති වා බ්යත්තො. චක්ඛ දස්සනෙ, යු, විචක්ඛණො, විචාරෙතීති වා විචක්ඛණො, නෙරුත්තො. විගතො සාරදො එතස්මාති විසාරදො.

229. මෙධා ධාරණා මති පඤ්ඤා යස්සාති මෙධාවී, වී. අතිසයමතියුත්තතාය මතිමා. පඤ්ඤාය යොගතො පඤ්ඤො. විසෙසං ජානාති සීලෙනාති විඤ්ඤූ, රූ. විද ඤාණෙ, උරො, විදුරො[විදූරො (ක.)]. රූපච්චයෙ විදූ. ධීයොගා ධීරො, රො. විසිට්ඨදස්සනසීලතාය ¶ විපස්සී, ණී. දොසං ජානාතීති දොසඤ්ඤූ, රූ. බුජ්ඣතීති බුද්ධො, තො. දු ගතියං, අ, උස්සාවො [දු ගතියං අබ්බො (සූචි)], දබ්බො. විද ඤාණෙ, දසු.

230-231. මහිලාන්තං ඉත්ථිසාමඤ්ඤෙ. ඉසු ඉච්ඡායං, තො, නදාදි. සීමස්ස අන්තො සීමන්තො, කෙසවෙසො, තංයොගා සීමන්තිනී, ඉනී. නරස්සායං නාරී, ඉදමත්ථෙ ණො. තිට්ඨති ගබ්භො යස්සං, සා ථී. ධා ධාරණෙ වා, වණ්ණවිකාරො, ඊ. බන්ධ බන්ධනෙ, ඌ, බන්ධස්ස වධාදෙසො ච [ණ්වාදි 3], වධූසද්දො සුණිසාභරියානම්පි වාචකො. වන සම්භත්තියං, තො, ඉකාරාගමො ච. අඞ්ග ගමනත්ථො, යු, අඞ්ගනා, විසිට්ඨනාරියම්පි අඞ්ගනා, තදා කල්යාණඞ්ගනාරීලක්ඛණොපෙතං පසත්ථං හත්ථපාදාදිකමඞ්ගමස්සත්ථීති අස්සත්ථ්යත්ථෙ අඞ්ගා කල්යාණෙ නපච්චයො [මොග්ගල්ලාන 4.92]. විරූපෙසුපි මදො රාගමදො යස්සා සා පමදා, විසිට්ඨනාරියංප්යත්ර පමදා, තදා පකට්ඨො මදො රූපසොභග්ගජනිතො චෙතොවිකාරො යස්සා සා පමදා. රූපලාවණ්යසම්පන්නතාය සුන්දරී, විසිට්ඨායම්පි. කමනීයවුත්තිතාය කන්තා, කමු කන්තියං, තො. කන්තියොගා වා කන්තා, විසිට්ඨායම්පි. රමයති විනොදයති නායකං, සා රමණී, නන්දාදීහි යු, නදාදි, විසිට්ඨායම්පි. දය රක්ඛණෙ, කම්මනි තො. අප්පං බලං යස්සා සා අබලා, අප්පත්ථොයං අකාරො. මාතුයා ගාමො විය ගාමො යස්සා ¶ සා මාතුගාමො, මාතා විය ගච්ඡතීති වා මාතුගාමො, ගමු ගමනෙ, ණො, මාතා විය ගසතීති වා මාතුගාමො, ගස අදනෙ, මො, මාතා විය ගායතීති වා මාතුගාමො, ගා සද්දෙ, මො. මහී විය සුචිං අසුචිම්පි ලාතීති මහිලා, මහන්තෙසු බහූසුපි රත්තචිත්තෙසු ඉලති ගච්ඡතීති වා මහිලා, ඉල ගමනෙ, මහ පූජායං වා, ඉරො, ලත්තං, ආ, මහිලා. මහෙලාප්යත්ර.

තිකං විසිට්ඨනාරියමෙව. ලල විලාසෙ, නන්දාදීහි යු. ලල ඉච්ඡායන්ති චුරාදිගණතො වා යු. භයපකති භීරු, භී භයෙ, රු, ‘‘භීරු අත්තෙ ජනෙ’ත්ථිය’’න්ති රභසො. අතිසයිතකාමා කාමිනී, කාමො සිඞ්ගාරරූපො මදො යස්සාත්ථීති ඉනී, සබ්බත්රෙවං. වාමලොචනා, භාවිනී, නිතම්බිනී, රාමාඉච්චාදීනිපි විසිට්ඨනාරීනාමානි.

ද්වයං පඨමවයසි වත්තමානායං.

අට්ඨවස්සා භවෙ ගොරී, දසවස්සා තු කඤ්ඤකා;

සම්පත්තෙ ද්වාදසෙ වස්සෙ, කුමාරීත්ය’භිධීයතෙ [චින්තාමණිටීකා 16.8].

ඉහ ත්වභෙදොපචාරෙනෙකත්තං. අඤ්ඤෙ පනාහු ‘‘කඤ්ඤාසද්දොයං පුමුනාභිසම්බන්ධපුබ්බකෙ සම්පයොගෙ නිවත්තෙතී’’ති. කුමාර කීළායං, චුරාදි, කුමාරයතීති කුමාරී, අ, නදාදි, සකත්ථෙ කො, ණ්වුනා වා සිද්ධො. කමනීයතෙති කඤ්ඤා, කන දිත්තිකන්තිගතීසු, යො, න්යස්ස ඤත්තං, අ, ආ.

යුවසද්දතො ¶ පාටිපදිකතොති, යුවති. වරිත්ථිපරියායසාමඤ්ඤෙපි යුවතිසද්දො පකත්යන්තරමත්ථීති. තර තරණෙ, යු, උත්තං, ඊ ච.

232. සාභිසෙකා ලද්ධාභිසෙකා රාජිත්ථී මහෙසී නාම, මහ පූජායං, කම්මනි ඉසො, ඉස්සෙ, තතො ඊ, මහතියො රාජිත්ථියො ඊසති අභිභවතීති වා මහෙසී, ඊස ඉස්සරියෙ, ඊ. මහෙසිතො අඤ්ඤා රාජනාරියො භොගිනියො භොගයොගා, ඊ, ඉනී ච. යානාරී පුරිසස්ස සඞ්කෙතං යාති, සා ‘‘ධවත්ථිනී, අභිසාරිකා’’ති චොච්චතෙ. ධවං පතිං අත්ථයති ඉච්ඡතීති ධවත්ථිනී, අත්ථ යාචනිච්ඡාසු, ඉනී, අසතීවිසෙසො. සර ගතියං, අභිසරති සඞ්කෙතන්ති, ණ්වු.

233. ඡක්කං වෙසියං. චතුසට්ඨිකලාකුසලතාය, සීලරූපාදිමත්තාය ච ගණ්යතෙ ආදීයතෙ ගණිකා, ගණ සඞ්ඛ්යානෙ, ණ්වු. වෙසො ආකප්පො, තෙනාතිසොභතෙ, කම්මවෙසෙහි වා ඉච්ඡීයතෙති. අතිසොභනෙ, ඉච්ඡත්ථෙ වා යපච්චයො. වණ්ණසම්පන්නා දාසී වණ්ණදාසී, දාසිම්පි හි වණ්ණසම්පන්නං කෙචි සාමිකා ධනලොභෙන ගණිකං කරොන්ති. නගරං සොභෙතීති නගරසොභිනී. රූපෙන උපජීවතීති රූපූපජීවිනී. අතිසයවෙසයුත්තතාය වෙසී.

ද්වයං අසතීසාමඤ්ඤෙ. කුලානි අටති නාසයතීති කුලටා. බන්ධමනුබන්ධං කායතීති බන්ධකී, නදාදි.

234. චතුක්කං උත්තමනාරියං. වරො ආරොහො සොණි යස්සා සා වරාරොහා. උත්තමගුණයොගා උත්තමා. සොණිගාරවෙන ¶ මත්තගජො විය බන්ධනගාමිනී මත්තකාසිනී, කස ගතියං. වරවණ්ණයොගා වරවණ්ණිනී, ඉනී.

‘‘සීතෙ සුඛොණ්හසබ්බඞ්ගී, ගිම්හෙ යා සුඛසීතලා;

භත්තු භත්තා ච යා නාරී, සා භවෙ වරවණ්ණිනී’’ති. රුද්දො;

ද්වයං අඛණ්ඩිතචරිත්රායං. පති සාමිකොව කමනීයො යස්සා පතිබ්බතා, පතිම්හි වතමස්සාති වා පතිබ්බතා. අස භුවි, අන්තො, ඊ, ආදිලොපො. සමෙතීති වා සතී, සමු උපසමෙ, අන්තො, ඊ.

ද්වයං කාමරත්තරාජපුත්තාදිනො කුලස්ස නියතපතියං. කුලානුරූපා ඉත්ථී කුලිත්ථී, කුලං පාලෙති රක්ඛතීති කුලපාලිකා, ණ්වු.

235. ද්වයං මතභත්තිකායං. විගතො ධවො භත්තා යස්සා විධවා. පති සුඤ්ඤො නට්ඨො යස්සාති පතිසුඤ්ඤා.

ද්වයං අත්තිච්ඡාය පත්යන්වෙසිනියං කඤ්ඤායං. පතිං වරති ගවෙසතීති පතිම්බරා, දුතියායාලොපො. සයමෙව පතිං වරතීති සයම්බරා, පඨමායාලොපො, වර පත්ථනායං.

චතුක්කං විජාතායං. විජනී ගබ්භවිමොක්ඛනෙ, තො, විජායිත්ථාති විජාතා. සූ අභිසවෙ, තො. ජාතං අපච්චං පුත්තො එතිස්සාති ජාතාපච්චා. පසූතාව පසූතිකා, කපච්චයො, ඉත්තඤ්ච.

236. ද්වයං ¶ දූතියං. යා පෙසීයතෙ, සා දූතී, දු ගමනෙ,ති, ඊම්හි දූතී. සඤ්චාරයති යථාභිමතන්ති, ණ්වු.

තිකං දාසියං. දු කුච්ඡිතං අසති භක්ඛතීති දාසී, ඊ, දීයන්තෙ තායාති වා දාසී, දා දානෙ, සො, ඊ ච. චිට පෙසනෙ, කම්මනි ණො, ඊ. කුටං උදකකුම්භං ධාරෙතීති කුටධාරිකා, ණ්වු.

ද්වයං සුභාසුභනිරූපිනියං සංවරිකාදිම්හි. වර ගතියං, කත්තරි ඉනී. සුභාසුභස්ස ඉක්ඛණං නිරූපනං යස්සාත්ථීති, ඉ, සකත්ථෙ කො. ඉමෙ ද්වෙ සද්දා තුල්යත්ථා.

යා සයං ඛත්තියජාති යස්ස කස්සචි භරියා, සා ඛත්තියානී, ඛත්තියා ච. ඛත්තියස්සාපච්චං ඛත්තියානී, ආනො, ඊ. ණම්හි ඛත්තියා.

237. පජ්ජං අග්ගිසක්ඛිපුබ්බකතපාණිගහිතායං භරියායං, අඤ්ඤත්ර තූපචාරා. දාරයන්තෙ යෙනාති දාරො, දර විදාරණෙ, අකත්තරි ච කාරකෙ සඤ්ඤායං ණො. ජායති පුත්තො යායාති ජායා, ජන ජනනෙ, යො, ජනිස්ස ජා ච, ආ, ජයතීති වා ජායා, ජි ජයෙ, යො, ජිස්ස ජා, ආ, ජායා. කල සඞ්ඛ්යානෙ, අත්තො. ඝරං නෙතීති ඝරණී, ණත්තං. භරිතබ්බතො භරියා, භර භරණෙ, යො. පියායිතබ්බතො පියා,පී තප්පනකන්තීසු, යො. පජං පුත්තං පාලෙතීති පජාපති, පා පාලනෙ,ති, ආත්තං, රස්සත්තඤ්ච ¶ . ද්වින්නං පූරණී දුතියා. පඨමො භත්තා, භරියා දුතියා. සාමිකස්ස පාදෙ පරිචරතීති පාදපරිචාරිකා, ණ්වු. පතිනී, පාණිගහිතා, සහධම්මිනීතිපි තස්සායෙව නාමානි.

238. තිකං සඛියං. තෙසු තෙසු කිච්චෙසු සහ ඛායති පකාසතීති සඛී, සහපුබ්බො ඛා පකාසනකථනෙසු, ඊ. අල භූසනෙ ආපුබ්බො, ඉ. වයසා තුල්යා වයසා, තුල්යෙ සඤ්ඤායං සො [පාණිනි 4.4.91 සුත්තෙ යපච්චයො දිස්සති].

ජරොවුච්චති චොරස්සාමිකො, තස්සායං ජාරී, ණො, ඊ. සාමිකං අතික්කම්ම අඤ්ඤත්ර චරතීති, ඉනී.

239. පුමෙ තූති ලිඞ්ගන්තො තුසද්දො න පුබ්බං භජතෙ. අර ගමනෙ, තු, අරස්සුත්තං. රතියා ජායතීති රජො, තිලොපො. පුප්ඵ විකසනෙ, පුප්ඵං.

තිකං රජස්සලායං. උතුයොගාඋතුනී, ඉනී. රජයොගා රජස්සලා, සලො. පුප්ඵවන්තතාය පුප්ඵවතී. ථීධම්මිනී, අවී, අත්තෙයී, මලිනී, උතුමතී, උදකීඉච්චාදීනිපි තස්සා නාමානි.

තිකං ගබ්භිනියං. ගරු අලහුකො ගබ්භො කුච්ඡි එතිස්සාති ගරුගබ්භා. ආපන්නො පත්තො ගබ්භට්ඨො සත්තො එතායාති ආපන්නසත්තා. ගබ්භයොගා ගබ්භිනී.

තිකං ¶ යෙන වෙඨිතො ගබ්භො කුච්ඡියං තිට්ඨති, තත්රාසයෙති ඛ්යාතෙ. ගබ්භො ආසයතෙ තිට්ඨත්යත්රාති, ණො. ජරං එතීති ජලාබු. උ, රස්ස ලො, යස්ස බො, ජරාපුබ්බො ඉ ගතියං. කලං ජරතං ලාතීති කලලො, කල සඞ්ඛ්යානෙ වා, අලො.

240-241. සත්තකං භත්තරි. ධූ කම්පනෙ, සන්තාසං ධුනොතීති ධවො, අ. සං එතස්සත්ථීති සාමිකො, ආමිපච්චයො, සකත්ථෙ කො, ඉපච්චයො වා, නිග්ගහීතස්ස මො, අස්ස ච දීඝො, සාමිකො. භර භරණෙ, භරතීති භත්තා, රිතු. කමු ඉච්ඡායං, තො, ‘‘පක්කමාදීහි න්තො චා’’ති න්තත්තං. පා රක්ඛණෙ, අති, පති. වර ඉච්ඡායං, අ, වරො. පී තප්පනකන්තීසු, යො.

රතිකාරණත්තා පතිනො උප උපපති, සමාසෙ කතෙ අභිධානතො පුබ්බනිපාතො, අප්පධානභූතො වා පති උපපති. ජර වයොහානිම්හි, ජීයන්තෙ අනෙනාති ජාරො, දාරො ච.

සත්තකං පුත්තෙ. නරකෙ න පතන්ත්යනෙන ජාතෙනාති අපච්චං, පත ගතියං, යො, ත්යස්ස චො, න පතති න විච්ඡින්දති වංසො ¶ එතෙනාති වා අපච්චං, පුත්තෙ, ධීතරි ච නිච්චනපුංසකොයං. පූ පවනෙ. පුනාති පිතරො තෙනාති පුත්තො. ‘‘ඡදාදීහි තත්රණ’’ති තො. පූරෙතීති වා පුත්තො. අත්තතො ජාතො අත්රජො, ‘‘අත්තජො’’තිපි පාඨො. සුයතෙති සුතො. සු අභිසවෙ, සුණාතීති වා සුතො, තො, සු සවනෙ. තනුම්හා ජාතො තනුජො, තනයො ච, යො, තනොති මුදන්ති වා තනයො, අයො. සූයතෙති සූනු, කම්මනි නු, සූ පසවෙ.

පුත්තාදයො සූනුපරියන්තා ධීතරි වත්තමානා ඉත්ථියං වත්තන්ති. දුහිතා, ධීතා ච සදා නාරියමෙව. දුහ පපූරණෙ, රාතු, ඔත්තාභාවො, ඉකාරාගමො ච. ධා ධාරණෙ, රාතු, ආස්සී. පුත්තාදයො ච තෙ සාමඤ්ඤෙනෙව කුණ්ඩගොලකාදීනං වාචකා. සවණ්ණායං තු ඌඪායං සජාතො සයං ජනිතො සුතො ඔරසො නාම. සජාතසද්දෙන කුණ්ඩකගොලකඛත්තාදිබ්යවච්ඡෙදො. ජීවති භත්තරි ජාරජො සුතො කුණ්ඩාඛ්යො. මතෙ භත්තරි ජාරජො ගොලකාඛ්යො. අරියාසුද්දජො සුතො ඛත්තා නාම [ඛත්තා අරියාසුද්දානං (අමර 20.3)]. ආදිනා මාගධාදීනං ගහණං. වුත්තඤ්හි –

‘‘අමතෙ ජාරජො කුණ්ඩො,

මතෙ භත්තරි ගොලකො’’ති [අමර 16.36].

‘‘මාගධො සුද්දඛත්තාජො’’ති [අභිධානු 503 ගාථා] ච.

උරසා මනසා නිම්මිතො, උරසද්දා තතියන්තා නිම්මිතත්ථෙ ණො, නිවිට්ඨත්තා තෙන නිම්මිතොති වුච්චති. උරසි භවොති වා ඔරසො.

242. චතුක්කංපතිපතිනීනං ¶ යුගෙ, ‘‘දාරා පුමෙ බහුත්තෙ ච, දං කලත්රෙ නපුංසකෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 16.38]අමරමාලා, ජංසද්දො ත්වබ්යයො දාරවචනො. තස්මා ‘‘ජම්පති, දම්පතී’’තිපි භවිතබ්බං, ඉධ පන කච්චායනමතෙනොදාහටා. ජායා ච පති ච ජායාපති. ඉතරීතරයොගද්වන්දො. ජායා ච පති ච ජානිපති, තථා ජායම්පතිආදයො, ජායාසද්දස්ස පතිම්හි පරෙ ජානි, තුදඤ්ච, ජායඤ්ච යදාදිනා.

තිකං නපුංසකෙ. විගතො රාගස්සවො යස්මා වස්සවරො. සු සවනෙ, අරො. පණ බ්යවහාරෙ, ඩො, පඩි ලිඞ්ගවෙකල්යෙ වා, භූවාදි. න ඉත්ථී න පුමා නපුංසකං, නිරුත්තිනයෙන ඉත්ථිපුමානං පුංසකභාවො, නස්ස ච පකති. තතියාපකති, සණ්ඩො, කලීබන්තිපි තස්ස නාමානි. තතියා පකති තතියප්පකාරො, සමජාතිකෙ ඉත්ථිපුරිසෙ අපෙක්ඛිත්වා තතියත්තං පකාරස්ස. පඨමා හි පකති ඉත්ථී, දුතියා පකති පුරිසො, ඉතරපකති තතියා පකති.

243. ඡක්කං ඤාතිමත්තෙ, බන්ධුයෙව බන්ධවො, අ, උස්සාවො. බන්ධතීති බන්ධු, උ. සස්ස අත්තනො ජනො සජනො. සමානං ගොත්තං කුලං අස්සාති සගොත්තො, සමානස්ස සභාවො. ඤා අවබොධනෙ, කම්මෙති, ඤාතියෙව ඤාතකො, අත්තං, සකත්ථෙ කො ච. සුසද්දොප්යත්ර [ස්ව (අමර 16.36)].

ද්වයං ¶ සත්තපුරිසාවධිකෙසු නිකටඤාතීසු. ලොහිතෙන සම්බන්ධො සාලොහිතො, සම්බන්ධස්ස සාදෙසො, පුබ්බනිපාතො ච, සමානං පිණ්ඩදානං යස්ස සපිණ්ඩො, සනාභයොප්යත්ර [නාභි සත්තපුරිසාවධිකකුලෙ (චින්තාමණිටීකා 16.33)]. තිකං පිතරි. තා පාලනෙ, තො කත්තරි. ජනයතීති ජනකො, ණ්වු. පා රක්ඛණෙ, රිතු, අස්සිත්තං.

244. ඡක්කං මාතරි. අම පූජායං, කම්මනි මො, බො ච, අම්මා, අම්බා. ජනයතීති ජනනී, යු, නදාදි. මාන පූජායං, පුත්තං මානෙතීති මාතා, රාතු, පාතීති වා මාතා, පාතිස්ස මො. ජනෙතීති ජනෙත්ති,ති. ජනෙතීති ජනිකා, ණ්වු, ඉත්තං.

අප්පධානභූතා මාතා උපමාතා, කුමාරෙ ධාරෙතීති ධාති. ධා ධාරණෙ,ති. ජායාය භරියාය භාතිකො කනිට්ඨො ච ජෙට්ඨො ච සාලො නාම, සස්ස අත්තනො එසා සා, භරියා, තස්සා භාතා සාලො, ජායාය භාතරි අලො. සර ගතිචින්තාහිංසාසු වා, ණො, ලත්තං, සාල විතක්කෙ වා, චුරාදි.

245. සාමිනො භත්තු භගිනී නනන්දා නාම, න නන්දතීති නනන්දා, අත්තාභාවො නස්ස විභාසාධිකාරා. නන්ද සමිද්ධියං, භූවාදි.

ද්වයං ¶ අය්යිකායං. මාතුයා මාතා මාතාමහී. පිතූනං පිතරි ච මාතරි ච ආමහං යදාදිනා, නදාදි. අරහ පූජායං, ණ්වු, රහස්ස යො, අය ගතිම්හි වා, ණ්වු, අය්යිකා.

මාතුයා භාතා මාතුලො නාම, මාතුයා භාතා මාතුලො, මාතු භාතරි උලපච්චයො. අස්ස මාතුලස්ස පජාපති ජායා මාතුලානී නාම, මාතුලස්ස භරියා මාතුලානී, මාතුලභරියායං ආනො, නදාදි, අථ වා මාතුලස්ස එසා මාතුලානී, ඊ, අස්ස ආනො.

246. ජායාපතීනං ද්වින්නං ජනනී මාතා සස්සු වුත්තා, සස ගතිහිංසාපානෙසු. තප්පිතා තෙසං ජායාපතීනං පිතා පන සසුරො නාම, සසධාතුම්හා උරො. භගිනියා පුත්තො පන භාගිනෙය්යො නාම, භගිනියා අපච්චං භාගිනෙය්යො, ණෙය්යො.

247. ද්වයං සුතස්ස, සුතාය ච පුත්තෙසු. නහ බන්ධනෙ, රිතු, නී නයෙ වා. පුත්තස්ස පුත්තො පපුත්තො, ත්තලොපො, උස්සත්තඤ්ච. සාමිභාතා දෙවරො නාම, අථ වා සාමිභාතා කනිට්ඨො සාමිනො භාතා දෙවරො නාම. ජෙට්ඨො තු සසුරො එවොච්චතෙ. දිවු කීළායං, අරො.

ද්වයං ¶ ධීතුපතිම්හි. ජන ජනනෙ, රිතු, අස්සාත්තං, නස්ස මාදෙසො ච. ද්වයං පිතුපිතරි. පිතුනො පිතා පිතාමහො.

248. හුසාන්තානි පදෙන පදෙන නාමානි. මාතුයා භගිනී මාතුච්ඡා, ච්ඡො. පිතුනො භගිනී පිතුච්ඡා, පිතුභගිනී පිතුච්ඡා භවෙත්යත්ථො.

පිතාමහසද්දො න කෙවලං ජනකපිතරමෙව වදති, අථ ඛො ජනකපිතුපිතාදයොපීති එත්ථාපි ‘‘පපිතාමහො’’ ඉච්චුදාහටො. පිතුනො අය්යකො පය්යකො, තුලොපො. සු සවනෙ, ණ්හා. ණිසම්හි සුණිසා. සම්හි හුසා, හත්තං. සබ්බත්ර ‘‘ඉත්ථියමතො ආපච්චයො’’ති ආ.

249. චතුක්කං එකොදරෙ භාතරි. සමානොදරෙ ඨිතො සොදරියො, සමානස්ස සො. සමානො ගබ්භො සගබ්භො, තත්ර භවො සගබ්භො, ණො. සමානොදරෙ ජාතො සොදරො. සමානොදරෙ ජාතො සහජො. සහසද්දො තුල්යවචනො.

මාතාපිතූ තෙ ද්වෙ ජනා පිතරො වුච්චන්තෙ. උභින්නම්පි ජනකබ්යප්පදෙසනියතත්තා අභෙදවචනිච්ඡායං පිතුත්තමත්ථෙව. නන්වභෙදා ජාති, තස්සා චොභයත්ර සත්තාදෙකත්තං, න ච ජාතියා ¶ ලිඞ්ගසඞ්ඛ්යා භවන්ති, අදබ්බත්තා බහුවචනං න සියාති? නෙස දොසො, න හි ජාතිපදත්ථිකස්ස න දබ්බං, දබ්බපදත්ථිකස්ස වා න ජාතීති. කින්තුභයෙසංප්යුභයපදත්ථො ඉහාත්ථවිසෙසො. ජාතිපදත්ථිකස්ස ජාති පධානභූතා දබ්බං ගුණභූතං, දබ්බපදත්ථිකස්ස තු විපරියයො, තත්ර ජාතිවචනිච්ඡායං දබ්බෙ විය ලිඞ්ගසඞ්ඛ්යා වත්තබ්බා, තස්ස ච බහුත්තා බහුවචනං. පුබ්බෙ වියාභෙදවචනිච්ඡායං පුත්තො ච ධීතා ච පුත්තා වුච්චන්තෙ, ජඤ්ඤත්තඤ්හි පුත්තබ්යපදෙසනියතං ධීතරිප්යත්ථි, විපරියයෙ තු න භවත්යනභිධානතො. භෙදවචනිච්ඡායං පුත්තධීතරොති භවති.

250. සස්සු ච සසුරො ච සසුරාති වුච්චන්තෙ. තදපච්චොහනසම්බන්ධිනිබන්ධනා හි බ්යප්පදෙසො සස්සුයම්පි ඨිතො. භෙදවචනිච්ඡායං තු පුබ්බෙ විය පච්චත්ථං සද්දනිවෙසො. භාතා ච භගිනී ච භාතරො වුච්චන්තෙ. එකගබ්භොසිතත්තං භාතුබ්යප්පදෙසනියතං භගිනියංප්යත්ථි. තතො එකගබ්භොසිතත්තස්සාභෙදවචනිච්ඡායං උභො භාතරො වුච්චන්තෙ. එත්ථ ච සබ්බත්රාපි විරූපෙකසෙසො දට්ඨබ්බො. දුවිධො හි එකසෙසො සරූපාසරූපවසෙන. තත්ර සරූපෙකසෙසෙ බහුවචනමෙව, ඉතරත්ර පන ද්විවචනං, යථා පුරිසො ච පුරිසො ච පුරිසා, නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපං, මාතා ච පිතා ච පිතරොති.

බාල්යයොබ්බනවුඩ්ඪත්තානි තීණි වයානි. තත්ර තිකං බාල්යෙ. ද්වයං යොබ්බනෙ. බාලස්ස භාවො බාලත්තං, ත්තං. තාපච්චයෙ බාලතා. ණ්යම්හි බාල්යං, අථ වා බල පාණනෙ, බලන්ති අස්සසිතපස්සසිතමත්තෙන ¶ පණන්තීති බාලා, බල්යන්තෙ සංවරීයන්තෙති වා බාලා, බල සංවරණෙ. තෙසං භාවො බාලත්තාදි. යුවස්ස භාවො යොබ්බඤ්ඤං, යොබ්බනඤ්ච, භාවෙ ණ්යො, ණො ච, අථ වා යු මිස්සනෙ, යු, උස්ස උවාදෙසො, වුද්ධි. තෙසං භාවො යොබ්බඤ්ඤාදි.

251. යෙ ජරාකතා සුක්කා කෙසාදයො, තෙ පලිතං නාම සියුං, තෙසං වා යං සුක්කත්තං, තං පලිතං නාම. පච පාකෙ, ඉතො, චස්ස ලත්තඤ්ච.

ද්වයං වලිපලිතාදිමති කායපරිපාකෙ. ජීයන්ති වුඩ්ඪා භවන්ති අස්සං ජරා, ජර වයොහානිම්හි, ජරා එව ජරතා, සකත්ථෙ තාපච්චයො. විස්සසාතිපි ජරාය නාමං. විසෙසෙන සංසතෙ අධො පාතයතීති විස්සසා. සංසති’රයං පමාදත්ථො, අවසංසනත්ථො ච, ඉහ අවසංසනත්ථො, නිග්ගහීතලොපො, ද්විත්තඤ්ච.

බාල්යයොබ්බනවුඩ්ඪත්තානි පුබ්බෙ වුත්තානි. ඉදානි තබ්බතිනාමාන්යාහ. තත්ර අද්ධං ඡාපසාමඤ්ඤෙ. පුථ, පථ විත්ථාරෙ, උකො, පුථුකො, පල ගමනෙ, ණ්වු, අස්සිත්තං, ද්විත්තඤ්ච, පිල්ලකො. ඡුප සම්ඵස්සෙ, උස්සාත්තං, ඡාපො. කුමාර කීළායං, කුමාරො. බල පාණනෙ, ණො, බාලො, පූ පවනෙ, තො, සකත්ථෙ කො, පොතකො, ඉත්ථියං පොතකී. පොතො, සාවො, සාවකො, අබ්භකො, ඩිම්භො, සුසුකො, සුසුඉච්චාදීනිපි ඡාපසාමඤ්ඤත්ථානි.

252. බාලසාමඤ්ඤවාචකානි ¶ දස්සෙත්වා විසෙසබාලනාමානි දස්සෙතුමාහ ‘‘අථු’’ච්චාදි. උත්තානො, උත්තානං වා සයතීති උත්තානසයො. කපච්චයෙ උත්තානසෙය්යකො. ථනං පිවතීති ථනපො, ඩිම්භසද්දොප්යත්ර.

253. සත්තකං තරුණෙ.

ආසොළසා භවෙ බාලො,

තරුණො තු තතො භවෙ;

වුද්ධො තු සත්තත්යායුම්හා,

තීණි වයානි ලක්ඛයෙ.

තර තරණෙ, උණො. වයසි යොබ්බනෙ තිට්ඨතීති වයට්ඨො, තො, ‘‘වයො බාල්යාදි පක්ඛී ච, යොබ්බනඤ්ච වයො ක්වචී’’ති [චින්තාමණිටීකා 16.42]රුද්දො, දහ භස්මීකරණෙ, අරො, යු මිස්සනෙ, අ, උවාදෙසො, සිස්සාකාරො. සස ප්ලුතගතිම්හි, උ, අස්සුත්තං, සුසු, තරුණස්ස වා පාටිපදිකස්ස සුස්වාදෙසො. මනුනො අපච්චං මානවො, වණ්ණවිකාරො, නස්ස ණත්තං, මාණවො. කුච්ඡායං කපච්චයො, මාණවකොති සිද්ධං. වුත්තඤ්ච –

‘‘අපච්චෙ කුච්ඡිතෙ මූළ්හෙ, මනුතොස්සග්ගිකො මතො’’ති [මහාභාස්ස 4.1.161]දර විදාරණෙ, ණ්වු.

ද්වයං සුඛවඩ්ඪිතෙ කුමාරෙ, සුඛො කුමාරො සුකුමාරො, ඛලොපො, සුඛෙන එධති වද්ධතීති සුඛෙධිතො. ‘‘සුඛොචිතො’’තිපි ¶ පාඨො, සුඛං උචිතං සම්පිණ්ඩිතං එත්ථාති සුඛොචිතො, උච සමවායෙ.

254-255. ද්විපාදෙන වුඩ්ඪස්ස නාමානි. ආයුමහත්තං ලාතීති මහල්ලකො, ණ්වු, ද්විත්තං. වඩ්ඪ වඩ්ඪනෙ, කත්තරි තො, තස්ස ඪො, ඩ්ඪස්ස ඩො, අස්සුත්තං, ධා ගතිනිවත්තියං, ඉරො, ධස්ස ථත්තං, ඉස්ස එත්තං. ජර වයොහානිම්හි, කත්තරි තො, තස්ස ඉන්නාදෙසො, ධාත්වන්තලොපො, ණත්තඤ්ච, ජිණ්ණො, සකත්ථෙ කම්හි ජිණ්ණකො. පකතං වයො යොබ්බනමස්සාති පවයොතිපි වුඩ්ඪස්ස නාමං.

වලිනන්තානි පාදෙන නාමානි. තත්ර තිකං ජෙට්ඨභාතරි. අග්ගෙ පුරෙ කාලෙ, පුබ්බෙ ච කාලෙ ජායතීති අග්ගජො, පුබ්බජො ච. අයඤ්ච වුඩ්ඪො අයඤ්ච වුඩ්ඪො, අයමිමෙසං විසෙසෙන වුඩ්ඪොති ජෙට්ඨො, වුඩ්ඪසද්දා ඉට්ඨපච්චයො, ‘‘වුඩ්ඪස්ස ජො ඉයිට්ඨෙසූ’’ති වුඩ්ඪස්ස ජො. අලොපෙ පරස්සාසවණ්ණත්තං.

තිකං පච්ඡාජාතෙ භාතරි. අයඤ්ච යුවා අයඤ්ච යුවා, අයමිමෙසං විසෙසෙන යුවාති කනිට්ඨො, කනියො[කණිට්ඨො කණියො (ක.)] ච. ඉයිට්ඨෙසු යුවසද්දස්ස කනාදෙසො [කණාදෙසො (ක.)]. අනු පච්ඡාකාලෙ ජාතො අනුජො. ජඝඤ්ඤෙ පච්ඡාකාලෙ ජාතො ජඝඤ්ඤජො. අපරස්මිං පච්ඡාකාලෙ ජාතො අපරජොති ද්වෙප්යත්ර.

වලි ¶ සිථිලං තචො චම්මං යස්ස වලිත්තචො, ද්විත්තං. වලි චම්මමෙතස්සත්ථීති වලිනො, ඉනො. උත්තානසයාදයො වලිනන්තා වාච්චලිඞ්ගත්තා තීසු ලිඞ්ගෙසු වත්තන්ති, යථා – උත්තානසයො බාලො, උත්තානසයා කුමාරී, උත්තානසයං නපුංසකං.

256. පඤ්චකං මත්ථකෙ. සි සයෙ, සො, දීඝො ච, අඞ්ගෙසු උත්තමඞ්ගත්තා උත්තමඞ්ගං, උත්තමො ච තං අඞ්ගඤ්චාතිපි උත්තමඞ්ගං. සීසඤ්ච උත්තමඞ්ගඤ්ච සීසොත්තමඞ්ගානි. සි සෙවායං, රො, සෙවන්ති එතෙනාති සිරො. මුද තොසෙ, ධො. සිස්සාකාරො. මස ආමසනෙ, ත්ථො, සකත්ථෙ කො ච, මසි පරිමාණෙ වා.

පජ්ජද්ධං කෙසෙ. කෙ මත්ථකෙ සෙති තිට්ඨතීති කෙසො. සත්තමියාලොපො, කති ඡෙදනෙ, අලො, අස්සුත්තං. වල සංවරණෙ, කම්මනි ණපච්චයො, වාලො. උත්තමඞ්ගෙ සීසෙ රුහතීති උත්තමඞ්ගරුහො. මුද්ධනි ජායතීති මුද්ධජො. වාලො ච උත්තමඞ්ගරුහො ච මුද්ධජො චෙති ඉතරීතරයොගද්වන්දො. චිකුරො, කචොතිප්යත්ර. චි චයනෙ, කුර සද්දෙ, අනෙකත්ථත්තා ඡෙදනෙ. වඩ්ඪමානො චිකරීයතෙති චිකුරො, කච බන්ධනෙ, අ.

257. කුසුමගබ්භා කෙසා කෙසචූළා මුත්තිකාදිනා බහි සංයතා සන්ථතා ධම්මිලො නාම. එකතො කත්වා ධරීයති ¶ බන්ධීයතීති ධම්මිලො, කම්මනි ඉලො. ධම්මෙන නානාදෙසියමනුස්සානං සමාචාරෙන ඉලතීති වා ධම්මිලො, ඉල ගමනෙ.

ද්වයං කුමාරානං සිඛාපඤ්චකෙ, චූළත්තයෙති කෙචි. කාකානං පක්ඛසණ්ඨානත්තා කාකපක්ඛො. සිඛා එව සිඛණ්ඩකො, සකත්ථෙ කො. සිඛාසිඛණ්ඩසද්දානමභෙදත්තායෙව හි ‘‘සිඛණ්ඩී, සිඛී චා’’ති මොරො වුත්තො.

පාසො, හත්ථො ච ඉමෙ ද්වෙ කෙසචයෙ කෙසපරියායතො පරෙ හුත්වා කෙසානං කලාපෙ වත්තන්ති, න කෙවලා, යථා – කෙසපාසො කෙසහත්ථො ඉච්චාදි. පා රක්ඛණෙ, පාති රක්ඛති අවයවෙති පාසො, සො, පස බන්ධනෙති කෙචි, ණො. හන ගතියං, අවයවා නිහනන්ති එත්ථාති හත්ථො, ථො, පක්ඛොප්යත්ර.

තාපසානං වතීනං තහිං කෙසචයෙ ජටාසද්දො වුච්චති, ජට ජටනෙ, ජට සඞ්ඝාතෙ වා, ‘‘ඉත්ථියමතියවො වා’’ති අ.

258. පොසිතභත්තාදීහි යා බන්ඣතෙ, තත්ර වෙණී, පවෙණී ච. වී පජනෙ, පජනං ගබ්භවිමොක්ඛො, වී තන්තසන්තානෙ වා, ණී. පක්ඛෙ පවෙණී.

ද්වයං සීසමජ්ඣට්ඨචූළායං. චූළ සඤ්චොදනෙ, චූළ හාවකරණෙ වා, අ. සිඛා වුත්තා. කෙසපාසීප්යත්ර, නදාදි.

නාරීනං ¶ කෙසමජ්ඣම්හි පද්ධති උජුගතමග්ගො සීමන්තොති මතො කථිතො. සීමස්ස අන්තො සීමන්තො, සී සයෙ වා, අන්තො, මජ්ඣෙ මකාරවණ්ණාගමො.

259. තිකං ලොමෙ. ලූ ඡෙදනෙ, වඩ්ඪමානං ලූයතෙති ලොමං, මො. තනුම්හි රුහතීති තනුරුහං, අ. රුහ ජනනෙ, රූහ පාතුභාවෙ වා, මො, හලොපො, ඔත්තඤ්ච, ලූ ඡෙදනෙ වා, මො, ලස්ස රත්තං, රොමං. අක්ඛිම්හි ජාතං ලොමං පම්හං, පඛුමඤ්චොච්චතෙ. පමිනොති තෙනාති පම්හං,පපුබ්බො මා පරිමාණෙ, හපච්චයො. අක්ඛිනො පක්ඛද්වයෙ ජාතං පඛුමං, උමො, කලොපො ච.

පුමමුඛෙ පුරිසානං මුඛෙ වුත්තං [පවුට්ඨං (ක.)] ලොමං මස්සු නාම, මස ආමසනෙ, සු, මස්සු.

තිකං භමුම්හි. භම අනවට්ඨානෙ, ඌ, මලොපො, භූ. උම්හි භමු, කපච්චයෙ භමුකො. භමුකසහචරණතො භමු පුල්ලිඞ්ගො.

260. තිකං නෙත්තොදකෙ. ඛිප පෙරණෙ, පො, ඉස්සත්තං. නෙත්තෙ ජාතං ජලං නෙත්තජලං. අස අධොපතනෙ, සු, අස්සු. නෙත්තජලඤ්ච අස්සු චාති ද්වන්දො. අස්සු නපුංසකෙ.

ද්වයං ¶ අක්ඛිපුත්තලිකායං. නෙත්තෙ දිස්සමානා තාරා නෙත්තතාරා. කඤ්ඤාසද්දතො තද්ධිතො අපච්චයො, කඤ්ඤාසද්දස්ස කනීනාදෙසො, ඉත්ථිකතාකාරපරෙ කෙ පුබ්බො අකාරො ඉකාරමාපජ්ජතෙ [කාතන්ත 2.2.65], කනීනිකා. තාරකාප්යත්ර.

ඡක්කං මුඛවිවරෙ, කවයො පන තදුපලක්ඛිතෙපි සමුදායෙ යුජ්ජන්තෙ. වද වියත්තියං වාචායං, කරණෙ යු. මු බන්ධනෙ, ඛො, ඔත්තාභාවො නිපාතනා, මුඛං. සබ්බධරකතෙ පන ඛඤ්ඤතෙති ධාතුනා මුඛන්ති නිපාතිතං, ඛනු අවදාරණෙ. තුඩි තොඩනෙ, අ. තනු විත්ථාරෙ වා, ඩො, අස්සුත්තං. වදති තෙනාති වත්තං, තො, වුච්චතෙ අනෙනාති වා වත්තං. වද වියත්තියං වාචායං, තො. ලප වචනෙ, කරණෙ යු. ආනන්ති අසන්ති අනෙනාති ආනනං, අන පාණනෙ, යු. අස්සංප්යත්ර. අස භක්ඛනෙ. කරණෙ සො.

261. අඩ්ඪං දන්තෙ. ද්වීසු ඨානෙසු ද්වික්ඛත්තුං වා ජායතෙති ද්විජො. ලපනෙ මුඛෙ ජායතීති ලපනජො. දා අවඛණ්ඩනෙ, දායති භක්ඛමනෙනාති දන්තො, අන්තො, දස අදනෙ වා, දසන්ති භොජ්ජමනෙනාති දන්තො, අන්තො, ධාත්වන්තලොපො. දමු දමනෙ වා, තො. දංස දංසනෙ, දංසතෙ විලිඛ්යතෙ භක්ඛමනෙනාති දංසනො, යු. රද විලෙඛනෙ, යු, රදනො. අම්හි රදො.

දන්තභෙදස්මිං දන්තවිසෙසෙ දාඨාසද්දො. ඉත්ථිලිඞ්ගොයං. දංසධාතුතො ඨො, දංසිස්ස ච දා, දාඨා, මුද්ධජදුතියොයං. අක්ඛිකොටීසු ¶ වාමදක්ඛිණනෙත්තානං අන්තෙසු අපාඞ්ගො වත්තති, සරීරඞ්ගසඞ්ඛාතස්ස කණ්ණස්ස අප සමීපං අපාඞ්ගො.

262. චතුක්කං ඔට්ඨෙ. දන්තෙ ආවරති ඡාදයතීති දන්තාවරණං. උස දාහෙ, තො, ‘‘සාදිසන්තපුච්ඡභන්ජහංසාදීහි ට්ඨො’’ති සහාදිබ්යඤ්ජනෙන ට්ඨො, ඔත්තද්විත්තානි, ඔට්ඨො. ගද්රභෙප්යයං. අථ වා උස දාහෙ, ට්ඨො, ඔත්තද්විත්තාදි, උභයත්රාපි මුද්ධජදුතියො, ඊසං කිඤ්චි කාලං ධාරෙති භක්ඛමෙත්ථාති අධරො, ඊසත්ථො හ්යත්ර අකාරො.

‘‘අ පුමෙ මාධවෙ ඤෙය්යො,

පටිසෙධෙ තදබ්යයං;

ඊසත්ථෙ ච විරුද්ධත්ථෙ,

සදිසත්ථෙ පයොගතො’’ති. –

හි එකක්ඛරකොසෙ වුත්තං. දසනෙ දන්තෙ ඡාදයතීති දසනච්ඡදො. එත්ථ කෙචි අධරසද්දෙන හෙට්ඨිමොට්ඨමෙවාහු, තෙසං වචනං ‘‘නෙත්තන්තාධරපාණිපාදයුගලෙහි’’ච්චාදීහි මහාකවිපයොගෙහි අසංසන්දනතො න ගහෙතබ්බං.

තිකං කපොලෙ. ගඩි වදනෙකදෙසෙ, අ, ධාතුප්පක්රියත්ථඤ්හි ධාතුපාඨවචනං, සබ්බත්රාප්යෙවං. කෙන ජලෙන පූරියතෙති කපොලො, අලො, කප අච්ඡාදනෙ වා, ඔලො, කපොලො, නදාදි. ගණ්ඩී. අධරා අධොභාගො චුබුකං නාම, චිබුකංප්යත්ර. චිබු ඔලම්බකෙ, ණ්වු, අස්සුත්තං.

263. ද්වයං ¶ ගීවාය පුරොභාගෙ. ගල අදනෙ, කරණෙ අ, ගිල ගිලනෙ වා, ගිලති අනෙනාති ගලො, ඉස්සත්තං. කණ සද්දත්ථො දණ්ඩකො ධාතු, ඨො, කණ්ඨො, මුද්ධජදුතියොයං.

තිකං එකත්ථං. ගා සද්දෙ, ඊවො. කං සීසං ධරතීති කන්ධරා. සිරං ධරතීති සිරොධරා, සිරො ධිය්යතෙ අස්සන්ති වා සිරොධරා, ධා ගතිනිවත්තියං, අරො.

සුවණ්ණමයො ආලිඞ්ගො මුරජභෙදො, තෙන සන්නිභා සදිසා යා ගීවා, සා කම්බුගීවා මතා, මහාපුරිසලක්ඛණමෙතං. අථ වා යා ගීවා තීහි ලෙඛාහි අඞ්කිතා ලක්ඛිතා, සා කම්බුගීවා මතා, මහාපුරිසලක්ඛණමෙතඤ්ච. කම්බු වුච්චති සුවණ්ණං, කම්බුමයෙන ආලිඞ්ගෙන සන්නිභා ගීවා කම්බුගීවා, කම්බ සංවරණෙ, උ, කම්බු.

264. තිකං ඛන්ධෙ. අන ගතියං, සො. භුජානං සිරො මත්ථකං භුජසිරො. කං මත්ථකං දධාතීති කන්ධො, සො එව ඛන්ධො කකාරස්ස ඛකාරකරණවසෙන, ඛමති භාරන්ති වා ඛන්ධො, ඛමු සහනෙ, තො, තස්ස ධො, මස්ස නො, නිග්ගහීතං වා ¶ . තස්සන්ධි තස්ස ඛන්ධස්ස මජ්ඣං ජත්තු නාම, යං ඛන්ධානං මජ්ඣෙ තිට්ඨති. ජන ජනනෙ, ජර වයොහානිම්හි වා, තු, ජත්තු, තං නපුංසකං.

ද්වයං බාහුමූලෙ. බාහූනං භුජානං මූලං බාහුමූලං. කච බන්ධනෙ, ඡො. අස්ස කච්ඡස්ස අධොභාගට්ඨානං පස්සං වුච්චති, දිස පෙක්ඛනෙ, අපච්චයො, දිසස්ස පස්සාදෙසො.

265. තිකං බාහුම්හි. වහති අනෙනාති වාහු, වාහු එව බාහු, කු [ණ්වාදි 6]. භුඤ්ජතෙ අනෙනාති භුජො. භුජ පාලනජ්ඣොහාරෙසු. බාහු ච භුජො චෙති ද්වන්දො, එතෙ ද්වෙ ද්වීසු, ඉත්ථියං භුජා. වහති යායාති බාහා. අපරොසද්දොප්යත්ර [අ පාරොසද්දොප්යත්ර (ක.), අ පවෙට්ඨසද්දොප්යත්ර (?)].

තිකං හත්ථෙ. හස හසනෙ, ථො. හර හරණෙ වා. නක්ඛත්තෙප්යයං. කර කරණෙ, අ. පණ බ්යවහාරථුතීසු, ඉ. පා රක්ඛනෙ වා, ණි. කරො ච පාණි ච කරපාණයො. පඤ්චසාඛො, සයොප්යත්ර.

පකොට්ඨන්තො හත්ථගණ්ඨි මණිබන්ධො නාම. පකොට්ඨො නාම ආමණිබන්ධං කප්පරස්ස අධොභාගො. මණිවිකතිං බන්ධති එත්ථාති මණිබන්ධො. කුස අක්කොසෙ, ඨො, පකොට්ඨො.

ද්වයං භුජමජ්ඣගණ්ඨිම්හි. කපු හිංසායං, අරො. කුප්පරොතිපි පාඨො, තදා අස්සුත්තං. කපු හිංසායං, ඔණි, කපොණි, ඉත්ථියං. කඵොණීප්යත්ර, තත්ථ පස්ස ඵත්තං.

266. පාණිස්ස ¶ පාණිතලස්ස සම්බන්ධීනං මණිබන්ධකනිට්ඨානං ද්වින්නං අන්තරං බහිට්ඨානං කරභො වුච්චති, යෙන කුමාරකා සත්ථං කත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරන්ති, කර හිංසායං, අභො, කර කරණෙ වා.

ද්වයං අඞ්ගුලිමත්තෙ. කරස්ස පාණිස්ස සාඛා කරසාඛා. අගි ගත්යත්ථො, අඞ්ග ගමනත්ථො වා, උලි. ඉත්ථිලිඞ්ගොයං [(නදාදි) (ක.)], අඞ්ගුලි.

තා අඞ්ගුලියො පඤ්චප්පභෙදා, යථා – අඞ්ගුට්ඨො තජ්ජනී මජ්ඣිමා අනාමිකා කනිට්ඨා චෙති කමා සියුං. අඞ්ග ගමනත්ථො, අස්සුත්තං, අග්ගෙ පුරෙ තිට්ඨතීති වා අඞ්ගුට්ඨො, නිග්ගහීතාගමො, අස්සුත්තඤ්ච. තජ්ජ හිංසායං, තජ්ජෙති යාය, සා තජ්ජනී, යු, නදාදි. මජ්ඣෙ තිට්ඨතීති මජ්ඣිමා. නත්ථි නාමමස්සාති අනාමිකා, සකත්ථෙ කො. අතිසයෙන ඛුද්දකාති කනිට්ඨා. යුවප්පානං කන, කණ වා ඉයිට්ඨෙසු.

267. තජ්ජන්යාදීහි යුතෙ අඞ්ගුට්ඨෙ තතෙ පසාරිතෙ සති පදෙසාදිකා චතස්සො සඤ්ඤා කමතො සියුං, යථා – තජ්ජනීයුතෙ ¶ අඞ්ගුට්ඨෙ තතෙ පදෙසො. දිස පෙක්ඛනෙ. මජ්ඣිමයුතෙ අඞ්ගුට්ඨෙ තතෙ තාලො, තල පතිට්ඨායං. අනාමිකාසහිතෙ අඞ්ගුට්ඨෙ තතෙ ගොකණ්ණො, ගොකණ්ණසදිසත්තා, තප්පමාණත්තා වා ගොකණ්ණො, අථ වා ගොකණ්ණො නාම එකො මිගවිසෙසො, තක්කණ්ණසදිසප්පමාණත්තා ගොකණ්ණො, තාලො ච ගොකණ්ණො ච තාලගොකණ්ණා. ලිඞ්ගභෙදා ‘‘තාලගොකණ්ණවිදත්ථී’’ති න වුත්තං, කනිට්ඨායුතෙ අඞ්ගුට්ඨෙ තතෙ විදත්ථි, විතනොතීති විතත්ථි, විතත්ථි එව විදත්ථි, තනු විත්ථාරෙ,ති, තස්ස ථො. විදත්ථි. ‘‘කමා තතො’’තිපි පාඨො.

කුඤ්චිතො සඞ්කොචිතො පාණි පසතාඛ්යො, පපුබ්බො සර ගතියං, තො. පමාණප්පකරණතො විතතඤ්ජලියෙවායං කවීහි ඉච්ඡිතො. සම්පුටඤ්ජලි පනායං, පසාරිතසහිතා [පසාරිතසහිතත්තා (ක.)] යස්ස අඞ්ගුලියො භවන්තීති.

කුඤ්චිතො ච තතඞ්ගුට්ඨො, සපතාකොති සම්මතො;

පතාකෙහි තු හත්ථෙහි, සම්පුටඤ්ජලි ඉච්ඡිතො.

දෙවතානං ගරූනඤ්ච, පිතූනඤ්චෙ’ච්ඡිතො පුරෙ;

අත්ථප්පකරණාදීහි, භෙදො ඤෙය්යො තහිං තහිං.

යථා ජලඤ්ජලිං දදාති, අඤ්ජලිනා පිවති, දෙවොයං කතඤ්ජලිරිති. පුටඤ්ජලිස්ස වා වක්ඛමානත්තා ඉධ විතතඤ්ජලියෙව.

268. තිකං සප්පකොට්ඨෙ විතතකරෙ. රමු කීළායං, තනො, මලොපො, රතනං, මණිබුද්ධාදීසු ච. කුක ආදානෙ, උ ¶ , ද්විත්තං. හස ධාතුම්හා ථො, තො වා, හත්ථො, හත්ථසහිතත්තා වා පකොට්ඨො හත්ථො.

ද්වයං සම්පුටඤ්ජලිම්හි. කරමයො පුටො කරපුටො, අඤ්ජ බ්යත්තිගතිකන්තීසු, අලි, අඤ්ජලි. කරපුටො ච අඤ්ජලි චෙති කරපුටඤ්ජලී.

ද්වයං නඛෙ. කරෙ ජායති රුහතීති කරජො. නත්ථි ඛං ඉන්ද්රියං එත්ථාති නඛො, සඤ්ඤාසද්දත්තා න අත්තං, අවිසයත්තා වා. පුනබ්භවො, කරරුහො, නඛරොතිපි නඛස්ස නාමානි.

ද්වයං පුටඞ්ගුලිකරෙතිඛ්යාතෙ මුට්ඨිම්හි. ඛට ඉච්ඡායං, ණ්වු, ඛද හිංසායං වා, දස්ස ටො. මු බන්ධනෙ,ති, තස්ස ඨො, ද්විත්තං.

269. පස්සද්වයවිත්ථතා පස්සද්වයෙපි විතතා පසාරිතා සහකරා සපාණයො ද්වෙ බාහූ බ්යාමො නාම, බ්යාමීයතෙ අනෙනාති බ්යාමො, විපුබ්බො යාම අඤ්ඡෙ. උද්ධං උපරි තතා විතතා භුජා ච පොසො ච තෙසං සමුදිතානං පමාණසදිසං පමාණං යස්ස තස්මිං උද්ධන්තතභුජපොසප්පමාණෙ පොරිසසද්දො වත්තති. භුජසද්දෙන සහකරා භුජා ගය්හතෙ, එකස්ස පමාණසද්දස්ස ලොපො, පුරිසස්ස පමාණං පොරිසං. පුරිසසද්දො චෙත්ථ සකරභුජපුරිසං වදති, තීසු, යථා – පොරිසං ජලං, පොරිසො හත්ථී, පොරිසී යට්ඨි.

270. ද්වයං උරසි. උස දාහෙ, රො, සලොපො, අර ගතිම්හි වා, අස්සුකාරො. හර හරණෙ, යො, රස්ස දො. කොළං [කොට්ඨ (ක.)] ¶ , භුජන්තරං, වක්ඛොතිපි උරොනාමානි. තිකං උරොජෙ. තනු විත්ථාරෙ, තනොති ඉච්ඡන්ති ථනො, තස්ස ථො, ථන දෙවසද්දෙ, ථන චොරියෙ වා. කුච සඞ්කොචනෙ, කුචො. පයො ඛීරං ධාරෙතීති පයොධරො. කුචො ච පයොධරො චාති ද්වන්දො.

ථනග්ගස්මිං ථනස්ස අග්ගෙ චූචුකං, නපුංසකෙ. ‘‘චූචුකො සො කුචානන’’න්ති [චින්තාමණිටීකා 16.77] තු රතනකොසො, චු චවනෙ, උකො, ද්විත්තං, දීඝො ච, චූචුකං, චන්චු ගතියං වා, උකො, නලොපො, අස්සූකාරො, චූචුකං.

ද්වයං පිට්ඨෙ කායස්ස පච්ඡාභාගෙ. පිට සද්දසඞ්ඝාතෙසු, තො. ඉතරත්ර ති, පිසු සෙචනෙ වා.

271. තිකං තනුමජ්ඣෙ. මජ්ඣෙ භවො මජ්ඣො. ලග සඞ්ගෙ, අ. මජ්ඣෙ භවං මජ්ඣිමං. චතුක්කං උදරෙ. කුස අක්කොසෙ, ඡි, සස්ස චො. ගහ උපාදානෙ, අනි, ඊම්හි ගහණී, ගබ්භං ගණ්හාති ධාරෙතීති වා ගහණී, ගබ්භාසයසඤ්ඤිතො මාතුකුච්ඡිප්පදෙසො, තෙජොධාතුම්හි පන යථාභුත්තාහාරස්ස විපාචනවසෙන ගණ්හනතො අඡඩ්ඩනතො ගහණී. උපුබ්බො දර ගමනෙ. උදරති උද්ධං ගච්ඡති වායු යත්රාති උදරං. ගු සද්දෙ, අභො, ද්විත්තාදි, ගබ්භො. පිචණ්ඩ ජඨර තුන්දාප්යත්ර.

කුච්ඡිසම්භවෙ කුච්ඡිට්ඨෙ කොට්ඨො, අන්තො චාති ඉමෙ ද්වෙ වත්තන්ති, කුස අක්කොසෙ, තො, ඨො වා. අම ගමනත්ථො, තො.

272. චතුක්කං ¶ කටියං. හනධාතුම්හා යු, හස්ස ද්විත්තං, හස්ස ජො, හනස්ස ඝො ච, ජඝනං. නිච්ඡයෙන තමතීති නිතම්බො, තමුධාතුම්හා බො. සූ පසවෙ, ණි. කට වස්සාවරණෙසු, කට්යතෙ ආවරීයතෙ වත්ථාදීහි කටි, ඉ, එතෙ ද්වෙ නාරියං. එත්ථ ච ජඝනසද්දෙන ඉත්ථිකටියා අග්ගභාගො, නිතම්බසද්දෙන ඉත්ථිකටියා පච්ඡාභාගො, සෙසද්වයෙන කටිසාමඤ්ඤං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, වුත්තඤ්ච ‘‘පච්ඡා නිතම්බො ථීකට්යා, ජඝනං තු පුරො භවෙ’’ති [අමර 16.74].

273. ලිඞ්ගන්තං ලිඞ්ගසාමඤ්ඤෙ. අඞ්ගෙ සරීරෙ ජායතීති අඞ්ගජාතං, අඞ්ගසද්දො සරීරවාචකො, අඞ්ගමෙතස්සත්ථීති කත්වා. රහසි ඨානෙ ජාතං අඞ්ගං රහස්සඞ්ගං, සත්තමියාලොපො, ඉස්සත්තං, සස්ස ද්විත්තඤ්ච. වත්ථෙන ගුය්හිතබ්බන්ති වත්ථගුය්හං. මිහ සෙචනෙ, කරණෙ යු, මිහති රෙතොමුත්තානි යෙනාති මෙහනං. නිපුබ්බො මිහ සෙචනෙ, තො, නිමිත්තං. උත්තමඞ්ගත්තා වරඞ්ගං. වජ ගතියං, අස්සීකාරො, පච්චයෙහි විනා ජායතීති වා බීජං, විරහත්තජොතකො හ්යෙත්ථ විකාරො. ඵල නිප්ඵත්තියං, ඵලති එතෙන පුත්තන්ති ඵලං. ලිඞ්ගති ‘‘ඉත්ථී, පුරිසො’’ති විභාගං ගච්ඡති යෙනාති ලිඞ්ගං.ලිඞ්ග ¶ ගමනෙ, ලීනං අපාකටං අඞ්ගන්ති වා ලිඞ්ගං. එතෙසු බීජඵලසද්දා අණ්ඩෙපි වත්තන්ති.

ද්වයං පුරිසලිඞ්ගපසිබ්බකෙ. අම ගමනෙ, ඩො, අණසද්දත්ථො වා, ඩො, අඩි අණ්ඩත්ථෙ වා, තො. කුස අක්කොසෙ, ණො. අණ්ඩසද්දො චෙත්ථ බීජෙපි, අණ්ඩකොසොති සමුදිතම්පි කොසස්ස නාමං, ‘‘කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව අණ්ඩකොසම්හා’’ති [පාරා. 13, 14] හි වුත්තං, අමරකොසෙපි[අමරකොසෙ 16.76] අණ්ඩකොසොති සමුදිතෙනෙව නාමං වුත්තං. එත්ථ ච අණ්ඩස්ස බීජස්ස කොසො අණ්ඩකොසොති විග්ගහො කාතබ්බො.

ද්වයං ඉත්ථියා අඞ්ගජාතෙ. යු මිස්සනෙ, අධිකරණෙනි, යොනි, ඉත්ථියං පුමෙ චායං, ඉත්ථී ච පුමා ච ඉත්ථිපුමං, තස්මිං. භජන්ති අස්මින්ති භගං. මාරමන්දිර මාරකූපා චාත්ර.

274-275. තිකං ඉත්ථිපුරිසානං සම්භවෙ. සුචිස්ස පටිපක්ඛො අසුචි, ඉකාරන්තො, ද්වීසු, සම්භවලිඞ්ගො වා. සංපුබ්බා භූධාතුම්හා අ. සක සාමත්ථියං, තො, තස්ස කො, අස්සුත්තං, සුච සොකෙ වා, කො.

ද්වයං වච්චමග්ගෙ. පුනන්ති අනෙනාති පායු. පූ පවනෙ, උ, ඌස්සායො, පය ගමනත්ථො වා, පයති වච්චමනෙනාති පායු, ¶ කරණෙ උ, අයං පුරිසෙ පුල්ලිඞ්ගෙ වත්තති. ගුද කීළායං, අ. අපානංප්යත්ර.

අට්ඨකං වච්චෙ. ගූථ කරීසොස්සග්ගෙ, ගුප ගොපනෙ වා, ථො. කිර විකිරණෙ, ඊසො, කරීසං. වර වරණසම්භත්තීසු, චො, ගූථඤ්ච කරීසඤ්ච වච්චඤ්චෙති ද්වන්දො, තානි විකප්පෙන පුමෙ වත්තන්ති, නිච්චං නපුංසකෙ, පුල්ලිඞ්ගත්තං තෙසං කත්ථචියෙව, සබ්බත්ර නපුංසකත්තමෙව බහුලන්ත්යත්ථො. මල චලනෙ, අ, මල ධාරණෙ වා. සක සත්තියං, සස්ස ඡො. උච්චාරීයතෙ ජහ්යතෙති උච්චාරො, උපුබ්බො චරධාතු චජනෙ, උක්ඛිපනෙ ච වත්තති. මිහ සෙචනෙ, ලො, වණ්ණවිපරියයො, ළත්තඤ්ච. අවකරීයතෙති උක්කාරො, අවස්සුත්තං, කිර වික්ඛිපනෙ. සමලංප්යත්ර. සමු උපසමෙ, අලො.

ද්වයං මුත්තෙ. සු සවනෙ, සවනං සන්දනං, චුරාදි, ණො. මුච මොචනෙ, තො, මුත්ත පස්සාවෙ වා. උච්චතෙ කථීයතෙ. ගොමුත්තෙ ගවං සම්බන්ධිනි මුත්තෙ පූතිමුත්තසද්දො වත්තති. අජ්ජ පවත්තම්පි හි තං දුග්ගන්ධභාවෙන පූතිමුත්තන්ත්වෙව වුච්චති, යථා ‘‘පූතිකායො’’ති. අස්සාදීනං මලෙ ඡකණසද්දො, සක සත්තියං, යු, සස්ස ඡො.

276. නාභියා අධොභාගො වත්ථි නාම, සො ද්වීසු. වත්ථි මුත්තපුටං. ‘‘මුත්තාසයපුටො වත්ථි’’රිති [චින්තාමණිටීකා 16.73]රතනමාලා. වසති මුත්තමෙත්ථාති වත්ථි, වස නිවාසෙ,ති, තස්ස ථො, ත්ථිපච්චයෙන වා සිද්ධං. උච්ඡඞ්ගං අඞ්කඤ්ච ඉමෙ ද්වෙ උභො සද්දා ¶ පුමෙ වත්තන්ති. උස්සජ්ජති එත්ථාති උච්ඡඞ්ගං, සජ සඞ්ගෙ, සස්ස ඡො, ද්විත්තං. අඞ්ක ගමනත්ථො, අ, අඞ්කො, අථ වා අඞ්ක ලක්ඛණෙ, අ, අඞ්කො, ‘‘උච්ඡඞ්ගචිහනෙස්ව’ඞ්කො’’ති අමරකොසෙ[අමර කොසෙ 23.4].

ද්වයං ජාණූපරිභාගෙ. අර ගමනෙ, උ, අස්සූකාරො. සන්ජ සඞ්ගෙ, ආසජ්ජති වත්ථමත්රාති සත්ථි, ථි. ඌරු ච සත්ථි චෙති ද්වන්දො, නපුංසකෙපි.

තිකං ජාණුම්හි, ඌරුනො පබ්බං ගණ්ඨි ඌරුපබ්බං. ජන ජනනෙ, ණු. ද්විත්තෙ ජණ්ණු.

277. ද්වයං පාදගණ්ඨිම්හි. ගුප රක්ඛණෙ ඵො, සකත්ථෙ කො. පාදස්ස ගණ්ඨි පාදගණ්ඨි. ඝුටිකාප්යත්ර. ඝුට පරිවත්තනෙ, ඝුට්යතෙ අනෙනෙති ඝුටිකා, ණ්වු.

ද්වයං පාදස්ස පච්ඡාභාගෙ ගොප්ඵකස්සාධො භාගෙ. පුමෙ තූති ත්වන්තං ලිඞ්ගපදං. පස බාධනඵුසනෙසු,ති, තස්ස ණො, සස්ස හො, වණ්ණවිපරියයො, ණිපච්චයෙන වා සිද්ධං. සකාරවණ්ණාගමෙ වුද්ධියඤ්ච පාසණ්හි. එලිප්යත්ර, ඉල ගතියං,ති, තලොපො.

ද්වයං පාදග්ගෙ. පාදස්ස අග්ගං පාදග්ගං. පකට්ඨං පදං පපදන්ති කම්මධාරයො. ‘‘පපදො’’තිපි පාඨො. තිකං පාදෙ. පද ගතිම්හි, ණො, පජ්ජතෙති පාදො. පජ්ජතෙ ගච්ඡතීති, අ. චරම්හා කරණෙ යු, චරණං, ඉදං පුමෙ විකප්පෙන, නිච්චං නපුංසකෙ. අඞ්ඝිප්යත්ර, අහි ගතියං. ඉ, හස්ස ඝො.

278. ද්වයං ¶ හත්ථාද්යවයවෙ. අඞ්ගි ගත්යත්ථො, අ. අවපුබ්බො යු මිස්සනෙ, අ. පතීකො, අපඝනොප්යත්ර. පතිපුබ්බා ඉම්හා කො. අපපුබ්බා හනිම්හා අ, ඝනාදෙසො ච.

ද්වයං පස්සට්ඨිම්හි. පා රක්ඛණෙ, සු, ළිකාරවණ්ණාගමො, සකත්ථෙ කො, පස්ස ඵො. අළාගමෙ ඵාසුකා. ‘‘පාසුළිකා, පාසුකා’’තිපි පාඨො. ඵුස සම්ඵස්සෙතිපි ධාතු, තදා උපච්චයාදි.

ද්වයං අට්ඨිමත්තෙ. අසු ඛෙපනෙ, ඉ, සස්ස ට්ඨො, අට්ඨි, ඉදං පණ්ඩකෙ නපුංසකෙ වත්තති. ධා ධාරණෙ, තු, ඉත්ථී. කීකසං, කුල්ලංප්යත්ර. ගලස්ස කණ්ඨස්ස හෙට්ඨිමන්තෙ ජාතමට්ඨි ගලන්තට්ඨි. අක ගමනෙ, ඛො, සකත්ථෙ කො.

279-280. ද්වයං සිරසොට්ඨිඛණ්ඩෙ. සමුදිතෙ තු කරොටි, ඉත්ථී [අමර 16.69]. කපු සාමත්ථියෙ, අරො, කං සීසං පාලෙතීති වා කප්පරො, රස්සො, ලස්ස රත්තඤ්ච. කං පාලයතීති ¶ , කම්මාදිම්හි ණො. ‘‘සිරොට්ඨිම්හි කපාලො’ථී, ඝටාදිසකලෙපිචෙ’’ති රුද්දො[චින්තාමණිටීකා 16.68]. කපාලො අථීති [අනිත්ථීති අත්ථො] ඡෙදො. කපාලසද්දො විකප්පෙන පුල්ලිඞ්ගො. කඩි ඡෙදෙ, අරො. මහතී සිරා මහාසිරා, සිරාති ච. සි බන්ධනෙ, රො.

තිකං සුසිරවත්යං වායුවහන්තසිරායං. තිවිධා හි කායසිරා එකා වායුවහා, අපරා සුත්තමිවාට්ඨිබන්ධිනී, අඤ්ඤා ආහාරවාහිනී අන්තඛ්යා. තත්ර තතියෙන පඨමා, පඨමදුතියෙහි දුතියා ච දීපිතා, තතියා පන පරතො වක්ඛති. නහ බන්ධනෙ, අරු. සි බන්ධනෙ, රො. ධම සද්දෙ, යු. නදාදි, අනි වා, ධමනී.

තතියං දස්සෙතුමාහ ‘‘රසග්ගසා’’ත්යාදි. රසං ගසතීති රසග්ගසා, ගස අදනෙ. රසං හරති නෙතීති රසහරණී, යු, නදාදි.

තිකං මංසෙ. මන ඤාණෙ, සො. මිස සද්දෙ, ආපුබ්බො ආමසනෙ වා. පිස අවයවෙ, තො. පලලං, කබ්බංප්යත්ර.

ද්වයං ආතපාදිනා සුක්ඛමංසෙ. තිලිඞ්ගකන්තූති ත්වන්තං ලිඞ්ගපදං. වල, වල්ල සංවරණෙ, ඌරො, ඉත්ථියං ‘‘ඉත්ථියමතො ආපච්චයො’’ති ආ, වල්ලූරා. උද්ධං තත්තං උත්තත්තං. තප සන්තාපෙ, තො.

281. චතුක්කං ලොහිතෙ. රුහ ජනනෙ, තො, ඉතො වා. රුන්ඣතෙ චම්මෙනාති රුධිරං, ඉරො. සොණ වණ්ණෙ, තො. රඤ්ජ රාගෙ, තො. අසං, ඛතජංප්යත්ර [ඛතා ජායතෙ (චින්තාමණිටීකා 16.64)].

තිකං ¶ ඛෙළෙ. ලා ආදානෙ, අලො, ඉත්ථියමා, ලල ඉච්ඡායං වා, ඉත්ථියමා. ඛෙල ගතියං, අ. ඛල චලනෙ, සඤ්චයෙ වා, ණො, ළත්තං, ඛං වා ආකාසං ඉලතීති ඛෙළො. ඉල ගතියං, කම්මනි ණො, ඉල ගතිම්හි වා, අ, ඉස්සෙ.

ද්වයං පිත්තෙ. මා පරිමාණෙ, ධු. මද උම්මාදෙ වා, ණු, දස්ස ධො. මායූති පාඨෙ මය ගතියං, ණු. මාධුමායුසද්දා ද්වෙ පුරිසෙ පුල්ලිඞ්ගෙ. අපිදධාතීති පිත්තං. අපිපුබ්බො ධා පිධානෙ, තො, අලොපො, භුජාදි, පිත්තං, නපුංසකෙ.

ද්වයං සෙම්හෙ. සිලිස සිලෙසනෙ, චුරාදි, සිලිස්යතෙ අත්රෙති සෙම්හො, මන, ලිසස්ස හො, වණ්ණවිපරියයො. ඉතරත්ර උමො, සිලෙසුමො. කඵොප්යත්ර, කෙන තොයෙන ඵාති වුද්ධි යස්ස කඵො, නෙරුත්තො.

282-283. විලීනො විභූතො ස්නෙහො වසාත්යුච්චතෙ, වස නිවාසෙ, ආ. ද්වයං අවිලීනස්නෙහෙ. මිද ස්නෙහනෙ, ණො. වප බීජසන්තානෙ, අ, වපා. ‘‘වපා විවරමෙදෙසූ’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ, අමරකොසෙ පන මෙදාදීනමෙකත්ථතා දීපිතා, වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘මෙදො තු වපා වසා’’ති [අමර 16.64].

තිකං චන්දනසුවණ්ණාද්යලඞ්කාරකතසරීරසොභායං. කපු සාමත්ථියෙ, ආකප්පනං ආකප්පො, ණො. ‘‘නෙපච්ඡෙ ගෙහමත්තෙ ¶ ච, වෙසො වෙස්යාගහෙපි [වෙස්සගහෙපි (ක.)] චෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 16.99]රභසො. වස කන්තියං, විසි බ්යාපනෙ වා, ණො. නිස්සෙසතො පථනං පඛ්යානං නෙපච්ඡං, පථ පඛ්යානෙ ඝ්යණ. පටිකම්මං, පසාධනංප්යත්ර.

ඡක්කං හාරාද්යාභරණෙ. මඩි භූසායං, කරණෙ යු. සාධ සංසිද්ධියං, යු, සාඨ සඞ්ඛාරගතීසු වා, පසාඨනං, මුද්ධජදුතියොත්ර. භූස අලඞ්කාරෙ, කරණෙයෙව යු. ආභරිය්යතෙ තන්ති ආභරණං, භර භරණෙ, කම්මනි යු. අලං විභූසනං කරිය්යතෙනෙනෙති අලඞ්කාරො, ණො. පිළන්ධ භූසනෙ, කරණෙ යු. පරික්ඛාරොප්යත්ර [පරිකරොප්යත්ර (ක.)].

ද්වයං මකුටෙ. කිර විකිරණෙ, ඊටො. මකි මණ්ඩනෙ, උටො. මුකුටොතිපි පාඨො, එතෙ ද්වෙ අනිත්ථී.

ද්වයං මකුටග්ගට්ඨෙ නායකමණිම්හි. මකුටචූළායං චුම්බිතා මණි චූළාමණි. මකුටසිරසි චුම්බිතා මණි සිරොමණි.

284. ද්වයං උණ්හීසපට්ටෙ. සිරසො වෙඨනං සිරොවෙඨනං. උපුබ්බො නහ බන්ධනෙ, ඊසො, වණ්ණවිකාරො. යං බහුකාලං දෙබ්යාමනුස්සෙස්වපි භවති, තත්ර කණ්ණාභරණෙ කුණ්ඩලාදිද්වයං. කුඩි දාහෙ, අලො. වෙඨ වෙඨනෙ, කණ්ණස්ස වෙඨනං කණ්ණවෙඨනං, මුද්ධජදුතියොයං.

තිකං තාළකාඛ්යෙ කණ්ණාභරණෙ. කණ්ණානං භූසනං කණ්ණිකා, කණ්ණා භූසනෙ බහුලලක්ඛණෙ ණිකො. කණ්ණච්ඡදනං ¶ පූරති යෙන සො කණ්ණපූරො. කණ්ණස්ස විභූසනං කණ්ණවිභූසනං, කරණෙ යු. තාලපත්තංප්යත්ර.

285. ද්වයං ගීවාභරණෙ. කණ්ඨස්ස භූසා කණ්ඨභූසා, ථී. ගීවායං භවං ගීවෙය්යං, භවත්ථෙ එය්යො, ගීවාය ආභරණං වා ගීවෙය්යං, ගීවතො ආභරණෙ එය්යො.

ද්වයං මුත්තාවලියං. හරීයතෙ මනො යෙන හාරො. මුත්තානං ආවලි පන්ති මුත්තාවලි. හාරාසද්දොප්යත්ර.

චතුක්කං පකොට්ඨාභරණෙ. පකොට්ඨො නාම කප්පරස්සාධොභාගො. නී නයෙ, උරො, ඉයාදෙසො. වල සංවරණෙ, අයො, අනිත්ථී, නියුරොපි. කට වසාවරණගතීසු, ණ්වු. පරි සමන්තතො හරති චිත්තං යන්ති පරිහාරකං, ණ්වු. අවාපකොප්යත්ර.

286-287. ද්වයං මුත්තාදිඝටිතවලයවිකත්යාභරණෙ. කා සද්දෙ, කණපච්චයො, කණ සද්දෙ වා, ද්විත්තං, කඞ්කණං, කකි ගත්යත්ථෙ ¶ වා, යු, කකි ලොල්යෙ වා, කඞ්කති යෙනාති කඞ්කණං, කරණෙ යු. කරස්ස භූසා කරභූසා, ථී.

ද්වයං ඛුද්දඝණ්ටිකායං. කිං කුච්ඡිතං කණතීති කිඞ්කණී, නදාදි. කිඞ්කිණීතිපි පාඨන්තරං, තදා යදාදි. ඛුද්දා එව ඝණ්ටා ඛුද්දඝණ්ටිකා, සකත්ථෙ කො, ඝට චලනෙ.

ද්වයං අඞ්ගුල්යාභරණෙ. අඞ්ගුලියං භවං අඞ්ගුලීයකං, ඊයො, සකත්ථෙ කො, අඞ්ගුලීනමාභරණං අඞ්ගුල්යාභරණං. උම්මිකාප්යත්ර. තමෙවාඞ්ගුලීයකං සාක්ඛරමක්ඛරවන්තං ‘‘මුද්දිකා, අඞ්ගුලිමුද්දා’’ති චොච්චතෙ. මුද තොසෙ, ණ්වු, ආ, මුද්දිකා, ඵලවිසෙසෙප්යයං. අඞ්ගුලියං භවා මුද්දා අඞ්ගුලිමුද්දා.

ද්වයං ඉත්ථිකට්යාභරණෙ. රස සද්දෙ, කත්තරි යු, ආ, රසනා. සායෙව ඉනීම්හි රසනී. ‘‘සාරෙ ධනිම්හි රසනං, ජිව්හායං රසනා න සො’’ති රුද්දො. මෙහනස්ස ඛස්ස මාලා මෙඛලාති නිරුත්ති, මෙහනින්ද්රියස්ස මාලාත්යත්ථො. කාඤ්චී සත්තකී, සාරසනංප්යත්ර.

එකයට්ඨි භවෙ කාඤ්චී, මෙඛලා ත්ව’ට්ඨයට්ඨිකා;

රසනා සොළසා ඤෙය්යා, කලාපා පඤ්චවීසති [කලාපො පඤ්චවීසකො (චින්තාමණිටීකා 16.108)].

තිකං සොවණ්ණෙ පගණ්ඩභූසනෙ. පගණ්ඩො නාම කප්පරස්සොපරිභාගො. කෙ සද්දෙ, උරො, යාගමො. අඞ්ග ගමනෙ. දො. බාහුමූලස්ස, බාහුමූලෙ වා භවං විභූසනං බාහුමූලවිභූසනං.

288. චතුක්කං ඉත්ථිචරණවිභූසනෙ. අඞ්ගදාකාරං පාදභූසනං පාදඞ්ගදං. මජි සද්දත්ථො, ඊරො, පාදෙ කටකං පාදකටකං. ඌනං පාදං පූරෙතීති නූපුරො, වණ්ණවිපරියයො. පාදකටකො ච නූපුරො චෙති කටකසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගෙපි පවත්තනතො ¶ ද්වන්දසමාසො. තුලාකොටි, හංසකොප්යත්ර. තුල ගතිකොටිල්යෙ. කුටිලකොටිත්තා තුලාකොටි, පුමෙ. හංසගතිත්තා හංසකො.

289. මුඛඵුල්ලාදයො අලඞ්කාරප්පභෙදා සියුං. මුඛඵුල්ලං නාම සුවණ්ණමයො මුඛාලඞ්කාරො, මුඛෙ ඵුල්ලතීති මුඛඵුල්ලං, ඵුල්ල විකසනෙ, දන්තාදීසු සුවණ්ණමයාලඞ්කාරොපි මුඛඵුල්ලමෙව. උණ්ණතං සුවණ්ණාදිරචිතං නලාටාභරණං, උපුබ්බො නමු නමනෙ. එත්ථ ච මුඛඵුල්ලුණ්ණතානං විසෙසං විපරියයෙනාපීති වදන්ති. ගාවීනං ථනාකාරත්තා ගත්ථනං, ඔස්සත්තං, තමෙව උත්තමත්තා උග්ගත්ථනං, චතුයට්ඨිකො හාරභෙදො. ගමු ගමනෙ, ණ්වු, ද්විත්තං, අස්සිත්තඤ්ච, ගිඞ්ගමකං, බාත්තිංසයට්ඨිකො හාරභෙදොව. ආදිනා අද්ධහාරො, මාණවකො, එකාවලී, නක්ඛත්තමාලාදයො හාරභෙදා ච සඞ්ගය්හන්ති [අමර 16.106].

290. පජ්ජං වත්ථමත්තෙ. චිල වස්සනෙ, චිල්යතෙ අච්ඡාදීයතෙති, ණො, ථියං චෙලී. ඡද සංවරණෙ, ආපුබ්බො කරණෙ, යු. වස අච්ඡාදනෙ, වස්යතෙ අච්ඡාදීයතෙති වත්ථං, ථො. ණම්හි වාසො. යුම්හි වසනං. අම ගමනෙ, කරණෙ යු, අංසුකං, රංසිපරියායොප්යයං. අම්බ සද්දෙ, කත්තරි අරො. පට ගමනෙ, කරණෙ අ, සොභනචෙලෙප්යයං. දු ගමනෙ, කරණෙ සො, ද්විත්තං, දුරූපං අසති ඛෙපතීති වා දුස්සං, දුරූපං අසති දීපෙතීති වා දුස්සං, දුපුබ්බො අස දිත්තියං ¶ . චල වසනෙ, අස්සොත්තං, ළත්තඤ්ච. සට රුජාවිසරණගත්යාවසානෙසු, ණ්වු.

291. පජ්ජං වත්ථභෙදෙ. තත්රාදිද්වයං දුකූලඛ්යෙ වත්ථෙ. ඛු සද්දෙ, මො, ඛුමසද්දා විකාරෙ ණො, ඛුමාය විකාරො ඛොමං, ඛුමා නාම අතසී, තබ්බක්කලසම්භවං වත්ථං, වාච්චලිඞ්ගොයං. කූල ආවරණෙ, දුක්ඛෙන කුල්යතෙති දුකූලං, දුමෙහි ජාතං කූලන්ති වා දුකූලං. කෙචි පන ‘‘දුකූලම්පි එකං වත්ථන්තරං, න ඛොමනාම’’න්ති වදන්ති. තං ‘‘ඛොම’මට්ටෙ දුකූලෙ ච, අතසීවසනෙපි ච’’, ‘‘ඛොම’මට්ටෙ දුකූලෙචා’’ති නානත්ථසඞ්ගහතිකණ්ඩසෙසෙසු[නානත්ථසඞ්ගහ 3.3.295] වුත්තත්තා න ගහෙතබ්බං. කොසො නාම කිමිගබ්භො, තතො ජාතත්තා කොසෙය්යං, එය්යො, ‘‘කොසෙය්යං කිමිකොසොත්ථ’’න්ති [අමර 16.111] හි වුත්තං. කොසෙය්යමෙව ධොතං පට්ටුණ්ණං නාම, වුත්තඤ්ච ‘‘පට්ටුණ්ණං ධොතකොසෙය්ය’’න්ති [අමර 16.113]. පත්තුණ්ණන්තිපි පාඨන්තරං. පට්ටුණ්ණරට්ඨෙ ජාතත්තා පට්ටුණ්ණන්තිපි වදන්ති. කමු කන්තියං, කමනීයත්තා කම්බලො, රඞ්කුනාමකස්ස හරිණවිසෙසස්ස ලොමෙනසඤ්ජාතවත්ථං [රාඞ්කවං විගරොමජං (අමර 16.111)], අලො, වාගමො ච මජ්ඣෙ. වාසද්දො කම්බලසද්දස්ස නපුංසකත්තං සමුච්චිනොති. රල්ලකොපි [අමර 16.116] කම්බලපරියායො. සණ සද්දෙ, කත්තරි අ, සණො නාම ථිරත්තචො එකො රුක්ඛයොනි, යස්ස තචෙන කෙවට්ටාදයො ජාලාදීනි කරොන්ති, සණස්ස විකාරො සාණං, වත්ථං. මිගලොමානි කොට්ටෙත්වා සුඛුමානි කත්වා කතමම්බරං කොටුම්බරං, කුට ඡෙදනෙ, උස්සො, අස්සු, කොටුම්බරට්ඨෙජාතත්තා වා කොටුම්බරං. භඞ්ගං නාම ඛොමාදීනි සබ්බානි ¶ එකජ්ඣානි වොමිස්සෙත්වා කතවත්ථං, භන්ජ අවමද්දනෙ, අථ වා භඞ්ගං නාම සාණඵලං, තබ්බිකාරත්තා වත්ථං භඞ්ගං, වුත්තඤ්ච නානත්ථසඞ්ගහෙ ‘‘භඞ්ගා සාණාඛ්යසස්සෙපී’’ති. සස්සසද්දෙන චෙත්ථ ඵලං වුත්තං, ‘‘රුක්ඛාදීනං ඵලං සස්ස’’න්ති [අමර 14.15] වචනතො. භඞ්ගම්පි වාකමයමෙවාති කෙචි. වත්ථන්තරං වත්ථවිසෙසො. ආදිනා කප්පාසාදයොපි ගහිතා.

292-293. චතුක්කං පරිධානභූතෙ අධොවත්ථෙ. අධොභාගෙ වසීයතෙති නිවාසනං, නිසද්දො අධොභාගස්ස ජොතකො. වස අච්ඡාදනෙ, කම්මනි යු. බාහුල්යෙන අන්තරෙ මජ්ඣෙ භවං අන්තරීයං, ඊයො. සමානලිඞ්ගත්තා ද්වන්දො. අන්තරෙ භවං අන්තරං, ණො. අන්තරෙ මජ්ඣෙ භවො වාසො අන්තරවාසකො, සකත්ථෙ කො. උපසංබ්යානංප්යත්ර [අමර 16.117].

පඤ්චකං උපරිධානෙ. වර අච්ඡාදනෙ, පපුබ්බො, කම්මනි ණො, උභයත්රාපි වුද්ධි, පාවාරො. උත්තරස්මිං දෙහභාගෙ ආසජ්ජතෙති උත්තරාසඞ්ගො, ආ පුබ්බො සඤ්ජ සඞ්ගෙ. උපරි සංවීයතෙ පිධීයතෙ බාහුල්යෙනාති, යු. උපසංපුබ්බො වී තන්තසන්තානෙ. උත්තරස්මිං දෙහභාගෙ භවං විජ්ජමානං උත්තරං, උත්තරීයඤ්ච, ණො, ඊයො ච. සංබ්යානංප්යත්ර.

නවං වත්ථං අහතන්ති මතං කථිතං, න හඤ්ඤති යං පාසාණාදීහීති අහතං. තන්තතො අචිරමාහරිතං වත්ථං. අනාහතං, නිප්පවාණි, තන්තකංප්යත්ර. වුත්තඤ්ච ‘‘අනාහතං නිප්පවාණි, තන්තකඤ්ච නවම්බරෙ’’ති [අමර 16.112].

ද්වයං ¶ චිරකාලත්තා නිද්දසෙ ජිණ්ණවත්ථෙ. නත්ථි අන්තො දසා යස්ස නන්තකං, සකත්ථෙ කො. කුච්ඡිතො පටො කප්පටො, කප්ප විතක්කෙ වා, අටො. ද්වයං අථිරවත්ථෙ, ජිණ්ණවසනං අථිරං වත්ථං. ‘‘පට’’ඉති චරති ඵොටතීති පටච්චරං, පටච්චරමෙව පළච්චරං, ළත්තං.

294. ද්වයං කොටිකාදිසන්නාහෙ, චොළෙ ච. කච බන්ධනෙ, උකො, නිග්ගහීතාගමො ච. වාණං සරං වාරයතීති වාරවාණො, කම්මනි ණො, අභිධානතො වාරස්ස පුබ්බනිපාතො, අනිත්ථියමෙතෙ. වත්ථස්ස අවයවෙ දසාසද්දො ඉත්ථී. ‘‘දසා වත්යමවත්ථායං, වත්ථංසෙ බහුම්හි ද්විසූ’’ති [චින්තාමණිටීකා 16.114]රභසො. දා ඡෙදනෙ, කම්මනි සො, රස්සො.

උත්තමඞ්ගම්හි සීසෙ යො කඤ්චුකො සුවණ්ණාදිමයො, සො ‘‘නාළිපත්තො’’ති කථිතො. නාළිපත්තො තංසණ්ඨානො සුවණ්ණාදිපටො නාළිපත්තො. සීසකං, සිරියං, සිරොහන්තිපි තස්ස නාමානි.

295. තිකං දීඝත්තෙ. ආපුබ්බො යමු උපරමෙ, ණො. ආ භුසො යාති ගච්ඡතීති වා ආයාමො, යා ගතිපාපුණෙසු, මො. දීඝස්ස භාවො දීඝතා. රුහ ජනනෙ, ණො.

ද්වයං ¶ විත්ථාරෙ. වත්ථවිසයෙ ‘‘ඔසාරො’’ති රූළ්හෙ. සමන්තතො නය්හතීති පරිණාහො, නහ බන්ධනෙ, ණො. විත්ථාරෙන සරණං විසාරො, සො එව විසාලතා.

296. චතුක්කං චීවරෙ. අරහතං ධජො අරහද්ධජො, රූළ්හියා තදඤ්ඤචීවරෙසු. කසායෙන, කසාවෙන ච රත්තං කාසායං, කාසාවඤ්ච, සමානලිඞ්ගත්තා ද්වන්දො. චි චයෙ, ඊවරො. වත්ථඛන්ධෙහි චීයතෙති චීවරං.

මණ්ඩලාදයො තදඞ්ගානි සමූහභූතස්ස චීවරස්ස අවයවානි. මඩි භූසායං, අලො, මණ්ඩලං. චීවරපරියන්තොයං මහාපථවියා චක්කවාළපබ්බතො විය චීවරස්ස සමන්තතො තිට්ඨති. විවට්ටො නාම චීවරමජ්ඣගතමග්ගො, සො හි විසුං විසුං වට්ටතීති විවට්ටොති වුච්චති, වට්ට ආවට්ටනෙ. කුසි නාම මග්ගානං මජ්ඣගතවත්ථඛණ්ඩං, කුස ඡෙදනෙ, කම්මනි ඉ, කුසි, පුමිත්ථියං.

297. ඵලාදීනං යානි චත්තාරි සන්ති, එතා වත්ථස්ස යොනියො කාරණානි තතො තදුප්පත්තිතො. කප්පාසිකං වත්ථං ඵාලං නාම ඵලවිකාරත්තා, විකාරෙ ණො, තීසු. යථා – ඵාලො පටො, ඵාලා චෙලී, ඵාලං වත්ථං. ඛොමාදයො පන පටා තචබ්භවා තචතො සඤ්ජාතා.

298. කොසෙය්යං ¶ වත්ථං කිමිජං නාම. මිගලොමමයන්තු කම්බලං. ද්වයං බ්යවධායකපටෙ, කණ්ඩපටෙපීති කෙචි. සමානත්ථා එතෙ ද්වෙ තුල්යත්ථාත්යත්ථො. ජු ගතියං, භූවාදි, ජු බන්ධනෙ වා, යු, අනකාදෙසො, සා ඉත්ථී. තිරො කරීයති පිධීයති යාය, සා තිරොකරණී, යු. පතිසීරාප්යත්ර. පතිපුබ්බො සි බන්ධනෙ, රො.

299. ද්වයං උපරිබන්ධපටෙ, අථසද්දොත්ර ලිඞ්ගාදිජොතකො. උද්ධං ලොචතෙ බන්ධීයතෙති උල්ලොචං, ලුච දස්සනෙ. චන්දාතපෙ විතන්යතෙති විතානං, තනු විත්ථාරෙ, ණො, චුරාදි. ද්වයම්පි පුන්නපුංසකන්ති ඊරිතං කථිතං.

ද්වයං සිනානෙ. නහ සොචෙ, කරණෙ යු, සිනා සොචෙ, කරණෙ යු, ‘‘සිනානෙ’’ති සත්තම්යන්තං පදං. ද්වයං කුල්යාදිනා [කුට්යාදිනා (ක.), කුජ්ජනාදිනා (නිස්සය), කුඞ්කුමහලිද්දාදිනා (චින්තාමණිටීකා 16.121)] අඞ්ගනිම්මලීකරණෙ. උබ්බත්තීයතෙ විසාරීයතෙ මලමනෙනෙති උබ්බත්තනං, වතු වත්තනෙ, භූවාදි. මජ්ජ සුද්ධියං, යු. සමන්ති ද්වයමිදං සමානත්ථං.

300. තිකං නලාටකතෙ චිත්තකෙ. තිලකාකති තිලකො. චිත්තකාකති චිත්තකං. චකාරෙන තමාලපත්තාකති තමාලපත්තං ¶ . සාමඤ්ඤෙන විසෙසකං, උභො විසෙසකතිලකා අනිත්ථී, සෙසද්වයං නපුංසකං [අමර 16.123].

තිකං චන්දනෙ, චදි හිලාදනෙ, හිලාදනං සුඛාපනං, යු. ගන්ධානං සාරො උත්තමො ගන්ධසාරො, ගන්ධයුත්තො සාරො ථිරංසො වා ගන්ධසාරො. මලයදීපගිරිම්හි ජායතීති මලයජො. භද්දසිරීප්යත්ර.

301. තිකං පීතචන්දනෙ. ‘‘ගොසීස’’ඉති පබ්බතෙ මලයෙ දෙසෙ ජාතං ගොසීසං, ගො විය ජලං විය සීතන්ති වා ගොසීතං, තදෙව තස්ස සකාරං කත්වා ගොසීසං. තිලපණ්ණප්පමාණපණ්ණයුත්තතාය තෙලපණ්ණිකං. මනං හරතීති හරි, තමෙව චන්දනන්ති හරිචන්දනං. පීතසාරු, සුසීතංප්යත්ර. ගොසීසාදයො තයො පුමෙ, නපුංසකෙ ච වත්තන්ති.

චතුක්කං රත්තචන්දනෙ. තිලපණ්ණප්පමාණපණ්ණයුත්තතාය තිලපණ්ණී. පුරිමෙන භෙදකරණත්ථං න වුද්ධි. පත්තමඞ්ගමස්සෙති පත්තඞ්ගං, ඛුද්දපණ්ණතාය අප්පධානපත්තමිච්චත්ථො. ‘‘අඞ්ගං ගත්තන්ති කොපාය-පතීකෙස්වප්පධානකෙ’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහෙ. රඤ්ජ රාගෙ, හෙතුකත්තරි යු. රත්තවණ්ණතාය රත්තඤ්ච තං චන්දනඤ්චෙති රත්තචන්දනං, අමරකොසෙ පන ‘‘ගොසීසාදීනි රත්තචන්දනන්තානි විසෙසෙ වත්තන්තී’’ති [අමර 16.131] වුත්තානි. තත්ර ගොසීසස්ස යථාවුත්තොයෙවත්ථො. ධවලං, සුසීතලං, චන්දනං, තෙලපණ්ණිකං මලයපබ්බතදෙසජමෙව. හරි මණ්ඩූකො, තදාකාරෙ පබ්බතෙ ජාතං චන්දනං හරිචන්දනං. පක්කම්බඵලගන්ධි පීතවණ්ණං. තිලපණ්ණීපත්තඞ්ගානි රත්තචන්දනසදිසස්ස රත්තසාරස්ස එකස්ස චන්දනස්ස නාමානි.

ද්වයං ¶ රත්තචන්දනෙ. අථ වා තිලපණ්යාදීනි චත්තාරි ලොහිතචන්දනසදිසස්ස රත්තසාරස්ස එකස්ස චන්දනවිසෙසස්ස නාමානි. කුචන්දනංප්යත්ර. ‘‘පත්තඞ්ගං රඤ්ජනං රත්තං, පත්රඞ්ගඤ්ච කුචන්දන’’න්ති රතනමාලායං.

302. ද්වයං වණිජාදීනං ‘‘කාළෙයා’’ඉති රූළ්හෙපීතකට්ඨෙ. කාළවණ්ණං අනුසරති සීලෙනාති කාළානුසාරී, කාළවණ්ණජනකොත්යත්ථො. කාළං ජනෙතීති කාළියං, ‘‘කාළීයකන්තු කාළෙයං, වණ්ණදං කන්තිජාසක’’න්ති [ජාසකං කන්තිදායකං (චින්තාමණිටීකා 16.126)]බ්යාඩි.

තිකං අගරුසාමඤ්ඤෙ. ලූ ඡෙදනෙ, හො. ලහුනාමත්තා අගරු. රස්ස ලත්තෙ අගලු, ද්වයං පුමෙ. වංසිකං, රාජාරහං, කිමිජං, ජොඞ්ගකංප්යත්ර.

අස්මිං අගරුම්හි කාළෙ සති ‘‘කාළාගරූ’’ත්යුච්චතෙ. මල්ලිකාපුප්ඵගන්ධි අගරු පන මඞ්ගල්යොච්චතෙ.

ද්වයං සල්ලකීදවෙ. තුරුක්ඛො වුත්තො. පිඩි සඞ්ඝාතෙ, ණ්වු. සිහලො, යාවණොප්යත්ර.

303. ද්වයං මිගනාභියං. කත්ථ සිලාඝායං, ඌරො, නදාදි, සකත්ථෙ කො. මිගස්ස මදො මිගමදො, මිගො මරති යෙනාති වා මිගමරො, සො එව මිගමදො.

ද්වයං ¶ කුට්ඨෙ. කුට ඡෙදනෙ, ඨො, තො වා, ‘‘කුටාදීහි ඨො’’ති ඨො, කුට්ඨං, රොගභෙදෙපි. අත්තනො ඡායූපගතෙ අජෙ පාලෙතීති අජපාලකං, ණ්වු. පාරිභාබ්යං, පාකලං [ඵාලකී (ක.)], උප්පලං, වාප්පංප්යත්ර.

ද්වයං පිඩඞ්ගෙ. රොගං ලුනන්තො අඞ්ගති ගච්ඡතීති ලවඞ්ගො. දෙවානං කුසුමං පුප්ඵං දෙවකුසුමං. සිරිසඤ්ඤංප්යත්ර.

ද්වයං කුඞ්කුමෙ. කස්මීරරට්ඨෙ ජාතං කස්මීරජං. අග්ගිසිඛං, වරං, වල්ලීකං, පීතනං, රත්තසඞ්කොචං, පිසුනං, ධීරං ලොහිතචන්දනංප්යත්ර.

304. ද්වයං ධුනකෙ. යක්ඛෙහි කතො ධූපො යක්ඛධූපො, යක්ඛො දෙවො. සජ්ජරුක්ඛස්ස සිලෙසො සජ්ජුලසො. අස්සු, සිලොපො, එස්සත්තඤ්ච, සජ්ජස්ස රසො දවො සජ්ජුලසො, අස්සු, ලත්තඤ්ච. සජ්ජරසොතිපි පාඨො. රාලො, සබ්බරසො, බහුරූපොප්යත්ර.

තිකං තක්කොලෙ. තක්ක විතක්කෙ, ඔලො. කුල සඞ්ඛ්යානෙ, ණ්වු. කොසයුත්තං ඵලමෙතස්සාති කොසඵලං. ද්වයං ජාතිඵලෙ. කොසසහිතං ජාතිඵලමෙතස්සාති ජාතිකොසං. ජාතිඵලමෙතස්ස, න කිත්තිමන්ති ජාතිඵලං.

305. පජ්ජද්ධං කප්පූරෙ, ඝනො හුත්වා සරතීති ඝනසාරො. අබ්භමිව සිතං සිතබ්භො, අභිධානතො පුබ්බනිපාතො, කප්ප ¶ සාමත්ථියෙ, ඌරො. චන්දසඤ්ඤො, හිමවාලුකො, හිමාව්හයොප්යත්ර.

පජ්ජද්ධං ලාඛායං, ආ භුසො රත්තං කරොතීති අලත්තකො, ලත්තං, ක්වි. යු මිස්සනෙ, ණ්වු. ලාඛ සොසනෙ, අ, ලා ආදානෙ වා, ඛො. ජන ජනනෙ, තු, නලොපො. දුමාමයොප්යත්ර.

306. ද්වයං සරලද්දවෙ. සිරියා ලක්ඛියා ආවාසො සිරිවාසො. සරලනාමකස්ස රුක්ඛස්ස දවො රසො සරලද්දවො. පායසො, වකධූපො, සිරිවෙට්ඨොප්යත්ර. ‘‘සිරිවාසෙ පරමන්නෙ ච, පායසො සම්මතො පුමෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 16.129]රුද්දො. ද්වයං අඤ්ජනෙ. අඤ්ජු බ්යත්තිමක්ඛනගතිකන්තීසු, යු. කජ්ජ බ්යසනෙ. කජ්ජති රොගන්ති කජ්ජලං, අලො.

ද්වයං ගන්ධගාහාපනචුණ්ණෙ, වස හිංසත්ථො, වසති දුග්ගන්ධන්ති වාසො, ණො, වාස උපසෙවායං වා, වස නිවාසෙ වා. සො එව චුණ්ණං. යුජ යොගෙ, කම්මනි ණො, වාසො එව යොගො වාසයොගො. ද්වයං විලෙපනමත්තෙ. වණ්ණ වණ්ණක්රියාවිත්ථාරගුණවචනෙසු, චුරාදි. වණ්ණයතීති වණ්ණකං. ණ්වු. ලිප උපදෙහෙ. විලෙපීයතෙති විලෙපනං, කම්මනි යු.

307. යො ගන්ධමාල්යධූපාදීහි වත්ථතම්බුලාදීනං සඞ්ඛාරො, තං ‘‘වාසන’’මිත්යුච්චතෙ, වාස උපසෙවායං, වාසීයතෙ සඞ්ඛරීයතෙති වාසනං, යු.

තිකං ¶ පුප්ඵදාමෙ. මා මානෙ, ලො, මල ධාරණෙ වා, අ. මාලොව මාල්යං. දම ගතියං, පුප්ඵානි දමන්ත්යත්රෙති පුප්ඵදාමං, පුප්ඵානං රාසිකරණට්ඨානමිච්චත්ථො. දා ලවනෙ වා, මො. අමරකොසෙ පන ‘‘මාලාමාල්යානි මුද්ධනි පවත්තාය මාලාය නාමානී’’ති [අමර 16.135] වදති. මාලමාල්යසද්දා පුප්ඵෙපි, ‘‘මාලා මාල්යං පසුනෙ’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහෙ. ද්වයං ගන්ධග්ගාහිතෙ වත්ථාදො. භූ සත්තායං, කම්මනි තො, වුද්ධාදි. වාසාපෙති ගන්ධං ගාහාපෙති යන්ති වාසිතං, වස නිවාසෙ, කම්මෙ තො, තීසු, යථා – භාවිතො පටො, භාවිතා චෙලී, භාවිතං වත්ථං. වාසිතො, වාසිතා, වාසිතං වත්ථං.

308. පඤ්චකං මුද්ධමාලායං. තසි අලඞ්කාරෙ, භූවාදි. උද්ධං තසීයතෙති උත්තංසො. සිඛායං ජාතො සෙඛරො, රො. මුද්ධං අවති රක්ඛතීති අවෙළා, අව රක්ඛණෙ, එලො, ළත්තං. ‘‘ආවෙළා’’තිපි පාඨො, දීඝත්තං. සෙඛරො ච ආවෙළා චාති ද්වන්දො. මුද්ධනි අලඞ්කතං මාල්යං මුද්ධමාල්යං, තස්මිං. අවපුබ්බො තසි අලඞ්කාරෙ, උද්ධං තසීයතෙති අවතංසො, සො එව වටංසකො, සකත්ථෙ කො, තස්ස ටො, අනෙකත්ථත්තා උපසග්ගනිපාතානං උද්ධංභාවජොතකො චෙත්ථ අවසද්දොති තථොත්තං.

තිකං සෙය්යායං. සයන්ත්යස්සං සෙය්යා, යො. සයන්ත්යත්රෙති සයනං, සෙනඤ්ච. උභයත්රපි අධිකරණෙ යු, ඉස්සෙ, එ අය, ඉතරත්ර එත්තං, ‘‘වා පරො අසරූපා’’ති අලොපො ච, සයනීප්යත්ර.

ද්වයං ¶ මඤ්චෙ. පරිපුබ්බො අකි ලක්ඛණෙ, ණො, ඉලොපො, රස්ස ලත්තං. මචි ධාරණොච්ඡායපූජනෙසු, භූවාදි අ, සකත්ථෙ කො. ඛටාප්යත්ර, ඛට්යතෙ ආකඞ්ඛතෙ සයනත්ථිකෙහීති ඛටා, ඛට ආකඞ්ඛායං.

309. ද්වයං මඤ්චාධාරෙ. මඤ්චස්ස ආධාරො මඤ්චාධාරො. පටිපජ්ජති පවත්තති සෙය්යා යෙන, සො පටිපාදො. මඤ්චඞ්ගෙ මඤ්චාවයවෙ අටනිසද්දො ඉත්ථියං, අට ගමනත්ථො, අනි, යු වා, නදාදි, රස්සො.

310. කුළීරපාදාදයො ඉමෙ චත්තාරො මඤ්චන්තරා මඤ්චභෙදා සියුං. තත්ථ කුළීරො කක්කටකො තස්ස සණ්ඨානපාදත්තා කුළීරපාදො. අටනියං ආහච්චො, ආහච්ච වා පාදො තිට්ඨති යස්සාති ආහච්චපාදො, පුබ්බපක්ඛෙ ‘‘රිච්චා’’ති යොගවිභාගෙන රිච්චපච්චයන්තො ආහච්චසද්දො, පරපක්ඛෙ තු ත්වාපච්චයන්තො, යස්ස අටනිඡිද්දෙ පාදො පවිසිත්වා තිට්ඨති, සො ආහච්චපාදො. මස ආමසනෙ, ආරො, සකත්ථෙ කො. යස්ස පාදච්ඡිද්දෙ අටනි පවිසිත්වා තිට්ඨති, සො මසාරකො. බුන්දෙන පාදෙන සහ එකාබද්ධා අටනි යස්ස සො බුන්දිකාබද්ධො, එකාරස්සිත්තං. එත්ථ ච මජ්ඣෙ ද්වින්නං මඤ්චානං ලක්ඛණං විපරියයෙනාපි වදන්ති.

311. ද්වයං සීසාධාරෙ. විසෙසෙන සීසං වහතීති බිබ්බොහනං, යු, බත්තං, අස්සොත්තඤ්ච. උපධීයතෙ සීසාසනං කරීයතෙති උපධානං, යු, ධා ධාරණෙ.

තිකං ¶ සාමඤ්ඤපීඨෙ. පීඨ හිංසාසංකිලෙසෙසු, භූවාදි, ණ්වු, ආ. යදාදිනා කෙ පච්චයෙ ඉත්ථිකතාකාරෙ පරෙ පුබ්බො අකාරො ඉකාරමාපජ්ජතෙ, ‘‘කෙ’’ති කිං? චෙතනා. ‘‘පච්චයෙ’’ති කිං? බකා. ‘‘ඉත්ථී’’ති කිං? පාචකා. ‘‘කත’’ඉති කිං? වුත්තකම්මා, කම්මපච්චයොයං, තපච්චයෙ පීඨං [මොග්ගල්ලාන 4.142 සුත්තම්පි පස්සිතබ්බං]. ආසතෙ අස්මින්ති ආසනං.

ද්වයං උත්තමාරහපීඨෙ. කුච සංපච්චනකොටිල්යපතිථම්භවිලෙඛනෙසු, ඡො. භද්දං කල්යාණං පීඨං භද්දපීඨං. ගජදන්තාදිමයකෙසමජ්ජනියම්පි ද්වයමිදමාහු. තදා පසාධනී, කඞ්කතිකාප්යත්ර. පීඨන්තරෙ දීඝපීඨෙ ආසන්දී මතා. සද විසරණගත්යාවසානෙසු, නදාදි, බින්දාගමො ච.

312. ආයාමවිත්ථාරවසෙන මහන්තො ආසනප්පභෙදො ‘‘කොජවො’’ති මතො, කුජු ථෙය්යකරණෙ, ණො, කුයං පථවියං ජවතීති වා කොජවො, ජු ගතියං. දීඝෙන ලොමෙන යුත්තො ආසනප්පභෙදො ‘‘ගොනකො’’ති මතො, ගු සද්දෙ, යු, සකත්ථෙ කො, උස්සොත්තං.

ද්වයං අත්ථරණෙ. මිගලොමපුණ්ණතාය ජාතං උණ්ණාමයං. ථර සන්ථරණෙ, පාදිපුබ්බොව, න කදාචිපි පාදිරහිතො, ආ භුසො ථරීයතෙති අත්ථරණං, යු.

ද්වයං සංසිබ්බනචිත්තකෙ. චිත්තරූපමස්සත්ථීති චිත්තකං. බාහුල්යෙන න ඉකාරාගමො. වානෙන සංසිබ්බනෙන සඤ්ජාතං චිත්තරූපමස්සාති වානචිත්තකං, සකත්ථෙ කො.

313. ද්වයං ¶ නිරන්තරපුප්ඵපටෙ. ඝනං සන්ධිභූතං පුප්ඵරූපමෙත්ථාති ඝනපුප්ඵං. පටලමෙතිස්සාත්ථීති පටලිකා, ඉකො. ද්වයං බහුමුදුලොමෙ සෙතවත්ථෙ. සි සෙවායං, සිවත්ථිකෙහි සෙවීයතෙති සෙතො, තො. පට ගමනෙ, ණ්වු, පටිකා, අද්ධෙන්දුපාසාණෙපි.

ද්වීසුපි පරියන්තෙසු යස්සා දසා සන්ති, සා උද්දලොමී, උදිතං ද්වීසු ලොමං දසා යස්සා සා උද්දලොමී, ඉස්සත්තං, ද්විත්තඤ්ච. එකස්මිං පරියන්තෙයෙව දසා යස්සා එකන්තලොමී, එකස්මිං අන්තෙ පරියන්තෙ ලොමං දසා යස්සාත්ථීති එකන්තලොමී, උද්දලොමී ච එකන්තලොමී චෙති උද්දලොමිඑකන්තලොමිනො, ‘‘පදානං සන්ධි වත්තිච්ඡාතො, න සමාසන්තරගෙසූ’’ති වුත්තෙපි ගාථාභාවතො ඡන්දොහානිභයා විසන්ධි. යත්ථ පන ගාථායම්පි [අගාථායම්පි (?)] විසන්ධි ‘‘ධම්මසංවණ්ණනාය’න්තිආදිමාහා’’ත්යාදීසු, තත්ථ කථන්ති? ‘‘න සමාසන්තරඞ්ගෙසූ’’ති ඉමස්සානිච්චත්තා තත්ථාපි න දොසො, ‘‘නෙන නිද්දිට්ඨමනිච්ච’’න්ති හි පරිභාසිතං [නඝටිතං අනිච්චං (පරිභාසෙන්දුසෙඛර 97)].

314. තදෙව යථාවුත්තද්වයමෙව සොළසන්නං ඉත්ථීනං නච්චයොග්ගං නච්චස්ස යොග්යට්ඨානභූතං ‘‘කුත්තක’’මිත්යුච්චතෙ. හි පදපූරණෙ. ‘‘නච්චයොග්යම්හී’’තිපි පාඨො, තදා භාවසත්තමී. කරොන්ති ¶ එත්ථ නච්චන්ති කුත්තකං, කර කරණෙ, තො, අස්සු, භුජාදි, සකත්ථෙ කො.

සීහාදිරූපෙහි විචිත්තරූපං වත්ථං, ආසනං වා විකතිකා නාම භවෙ, එකස්සෙව හි කත්තුනො පකතිවිකතිසඞ්ඛාතාවත්ථාවසෙන ද්විත්තං, වත්තිච්ඡාවසෙන ලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාවිභත්තිභෙදඤ්ච හොති, යථා – මනුස්සා යක්ඛභත්තං අහෙසුං, සත්තප්පකරණානි අභිධම්මො නාම භවන්ති, දෙවදත්තො රජ්ජං පාපුණාතීති. යත්ර හි පකතියා වා විකතියා වාති ද්වින්නම්පි වුත්තතා සියා, තත්ර වාචකො පකතියායෙව සඞ්ඛ්යං ගණ්හාති, නෙතරස්ස තන්නිස්සිතභාවෙනාප්පධානතො [කච්චායනසාරෙ 6-7 ගාථාසු පස්සිතබ්බං]. යදා පන පකතියා සම්බන්ධාදිභාවං වත්තුමිච්ඡති, තදා අත්තනා වත්තබ්බස්ස අඤ්ඤත්ථස්සාභාවා විකතිප්යුච්චතෙ වාචකෙන, යථා – දෙවදත්තස්ස රජ්ජං පාපුණාති, ඉධ පන ලිඞ්ගභෙදෙනෙව වුත්තං ‘‘චිත්තං විකතිකා භවෙ’’ති. විකරීයතෙති විකති.

315. කට්ටිස්සකොසෙය්යසඞ්ඛාතානං ද්වින්නමත්ථරණානං කරණප්පකාරං දස්සෙතුං අරියාසාමඤ්ඤමාහ ‘‘කට්ටිස්ස’’මිච්චාදි. කොසියකට්ටිස්සමයං කොසියසුත්තකට්ටිස්සවාකෙහි පකතමත්ථරණං කට්ටිස්සං නාම, විරූපෙකසෙසවසෙන කොසියඤ්ච කට්ටිස්සඤ්ච කට්ටිස්සානි, තෙහි පකතං අත්ථරණං කට්ටිස්සං. කොසියසුත්තෙන පකතන්තු අත්ථරණං කොසෙය්යං නාම. රතනපතිසිබ්බිතන්ති ඉදං ද්වින්නම්පි විසෙසනං, අත්ථරණඤ්ච ඉති කමා කමතො ‘‘භවෙ’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. අත්ථරණසද්දස්සානුණ්ණාමයෙස්වපි පවත්තනතො එත්ථාපි ‘‘අත්ථරණ’’න්ති ¶ වුත්තං, යථා – සුත්තං කම්මන්ති. එත්ථ ච චකාරො පාදන්තත්තා ගරූසු ගණ්හිතබ්බො, තෙනෙව හි සත්තපඤ්ඤාසමත්තා පරිපුණ්ණා හොන්ති, අරියාය හි පඨමපාදෙ ද්වාදසමත්තා, තථා තතියෙ, දුතියෙ අට්ඨාරස, චතුත්ථෙ පන්නරසමත්තාති සම්පිණ්ඩිතා සත්තපඤ්ඤාසමත්තා හොන්ති.

316. තිකං දීපෙ. දීප දිත්තියං, දිවාදි. දිප්පතීති දීපො, ණො. ‘‘පදීපො’’ති අඤ්ඤපදනිවත්තනත්ථං උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. ජුති දිත්තියං, භූවාදි, ණො.

ද්වයං ආදාසෙ. ‘‘පුමෙ තූ’’ති ත්වන්තං ලිඞ්ගපදං. ආදිස්සතෙ අස්මින්ති ආදාසො, ණො, ආපුබ්බො දිස පෙක්ඛනෙ, ඉස්සා. දිප්පති එත්ථාති දප්පණො, යු, ඉස්සත්තං. මකුරොප්යත්ර.

ද්වයං චම්මමයකීළාගුළකෙ. වාසභවනෙහි යුවතීහි සහ කීළාසම්භවා ඤෙය්යා, තප්පක්කමෙනස්සාභිධානං. ගුඩි වෙධනෙ, ණුකො, උස්සෙ, ගුද්ද කීළායමෙව වා, තදා දස්ස ණ්ඩො. කදි අව්හානෙ රොදනෙ ච, ණුකො, කුද්ද කීළායමෙව වා, උස්සත්තං, පුබ්බදස්ස නො.

ද්වයං බීජනීමත්තෙ. වටි විභාජනෙ, තාලවණ්ටෙහි කතත්තා තාලවණ්ටං. වණ්ටං නාම බීජනාදිකරණත්ථං විසුං භාජිතො තාලපත්තාවයවො, තාලවණ්ටසද්දස්ස යථාවුත්තවචනත්ථයොගෙපි සති සඤ්ඤාසද්දත්තා බීජනීසාමඤ්ඤෙ පවත්ති වෙදිතබ්බා. යදා පන තාලවණ්ටෙහි කතබීජනිමෙව වත්තුමිච්ඡති, තදා එකෙන තාලසද්දෙන විසෙසෙත්වා ‘‘තාලතාලවණ්ට’’න්ති වත්තබ්බං. යථා – තිලස්ස තෙලං, සුගතස්ස සුගතචීවරන්ති. බිජන්ති වායුනා යොජයන්ති යාය ¶ , සා බීජනී, යු, නදාදි, යුජ යොගෙ, යස්ස වො, උස්සී, වජ ගතියං වා අස්සී. බ්යජනංප්යත්ර.

317. ද්වයං චඞ්කොටකෙ. කුට ඡෙදනෙ, සකත්ථෙ කො. කරඩි භාජනත්ථෙ, කො. ද්වයං කප්පූරාදිසම්පුටෙ [සරූපකාදිසම්පුටෙ (ක.)]. සමුග්ගච්ඡතීති සමුග්ගො, ක්වි. පුට සංසිලෙසනෙ, භූවාදි, අ.

පජ්ජද්ධං මෙථුනෙ. ගාමවාසීනං ධම්මො ආචාරො ගාමධම්මො, ගාමසද්දෙන චෙත්ථ ගාමවාසිනො වුත්තා, යථා ‘‘ගාමො ආගතො’’ති. අසතං අසප්පුරිසානං ධම්මො, සද්ධම්මපටිපක්ඛත්තා වා අසද්ධම්මො. බ්යය ඛයෙ, බ්යයති බලමෙතෙනාති බ්යවායො, මජ්ඣෙ වාගමො, අථ වා විගතො අයො වුඩ්ඪි තස්මාති අවායො, අතිසයො අවායො බ්යවායො. මිථුනානං ඉත්ථිපුරිසානං සමානච්ඡන්දානං ආචාරො මෙථුනං, තදඤ්ඤෙසු උපචාරො, රමු රමනෙ, භාවෙ, කරණෙ වාති.

318. චතුක්කං විවාහෙ. වහ පාපුණෙ, ණො. උපපුබ්බො යමු උපරමෙ, අ. අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පාණිනො ගහණං පාණිග්ගහො. නී නයෙ, අ. උබ්බාහො, පාණිපීළනංප්යත්ර.

ධම්මකාමත්ථා තයො වග්ගා වුච්චන්තෙ. ආගමනිද්දිට්ඨො සමාචාරො ධම්මො. විසයවිසයිසන්නිපාතජං සුඛං කාමො. සබ්බොපකරණං ¶ අත්ථො. සමොක්ඛකා මොක්ඛසහිතා ධම්මකාමත්ථා චතුබ්බග්ගො වුච්චන්තෙ. තිවග්ගෙන විසංයුත්තො මොක්ඛො නිබ්බානං. තුල්යබලෙහි පන ධම්මාදීහි චතූහි පධානෙහි චතුභද්ර[අමර 17.57] මුච්චතෙ.

319-320. ද්වයං ඛුජ්ජෙ. කුච්ඡිතං වජ්ජතීති ඛුජ්ජො, කස්ස ඛො, වලොපො, ණො. ගඩි නින්දායං, උලො.

තිකං රස්සසරීරෙ පුග්ගලෙ. රස සද්දෙ, සො. බ්යාමප්පමාණං න ලාතීති වාමනො, නෙරුත්තො. රස්සො ච වාමනො චෙති ද්වන්දො. ලකුඩි වාමනත්ථෙ, අ, සකත්ථෙ කො, ලකු විය ඝටිකා විය ඩෙති පවත්තෙතීති වා ලකුණ්ඩකො.

පඤ්චකං පඞ්ගුළජනෙ. පරෙන අඞ්ගතීති පඞ්ගුළො, උලො. පීඨෙන සප්පති සීලෙනාති පීඨසප්පී, සප්ප ගමනෙ, උපච්චයෙ පඞ්ගු, ද්වීසු. ඡින්නො ගමනාදිඉරියාපථො යස්සාති සො ඡින්නිරියාපථො. විගතා අක්ඛසදිසා ජඞ්ඝා යස්සාති පක්ඛො, යථා හි රථස්ස අක්ඛෙ භින්නෙ ගමනං න සිජ්ඣති, තථෙව තස්සාපි අක්ඛජඞ්ඝාය භින්නායාති ඔපම්මසංසන්දනං.

ද්වයං ඛඤ්ජෙ. ඛජි ගතිවෙකල්යෙ, භූවාදි, ඛඤ්ජතීති, අ. ඛොඩි ගතිපටිඝාතෙ, කො.

ද්වයං ¶ අවාක්යෙ. වත්තුමසක්කුණෙය්යත්තා මිගසදිසොති මූගො, ඉස්සූ. සුඤ්ඤං වචො යස්සාති සො සුඤ්ඤවචො.

හත්ථාදිවඞ්කො පුරිසො ‘‘කුණී’’ත්යුච්චතෙ. කුණනං කුණො හත්ථාදිවෙකල්යං, තමෙතස්සත්ථීති කුණී, අථ වා කුණ සඞ්කොචනෙ, ඊ, කුච්ඡිතං නයතීති වා කුණී, ණත්තං, ‘‘හත්ථෙන කුණී, පාදෙන කුණී’’ඉච්චාදිපයොගා. ද්වයං අපාඞ්ගදස්සනෙ ජනෙ. වල සංවරණෙ, ඉරො. කුච්ඡිතං කරොතීති කෙකරො, උස්සෙ.

321. ද්වයං නික්කෙසසීසෙ. නික්කෙසං සීසමෙතස්ස, ඛල ඛලනෙ, සඤ්චයෙ ච, ආටො, නික්කෙසත්තා ඛං තුච්ඡං සීසං ලාතීති ඛල්ලාටො, ටො.

තිකං ඛුරමුණ්ඩසීසෙ. මුණ්ඩ ඛණ්ඩනෙ, භූවාදි, අ. භණ්ඩ පරිභාසනෙ, උ, සකත්ථෙ කො, මුණ්ඩකො, මුණ්ඩිකොප්යත්ර.

අක්ඛීනං මජ්ඣෙ එකෙනාක්ඛිනා සුඤ්ඤො කාණො නාම, කණ සද්දගතිනිමීලනෙසු, ණො, කණති නිමීලතීති කාණො, තං පනස්ස නිමීලනං එකෙනෙවක්ඛිනා. අට්ඨකථාදීසු පන ‘‘කාණොති එකච්ඡිකාණො, උභයච්ඡිකාණො වා’’ති [සං. නි. අට්ඨ. 1.1.132] වුත්තං. ද්වයෙන අක්ඛිද්වයෙන සුඤ්ඤො අන්ධො නාම, අන්ධ දස්සනූපසංහාරෙ, අ.

322. ද්වයං ¶ නට්ඨසොතප්පසාදෙ. බන්ධ බන්ධනෙ, ඉරො. නලොපො. සුති කණ්ණො හීනො විකලො යස්සාති සුතිහීනො. එළොප්යත්ර.

තිකං ගිලානසාමඤ්ඤෙ. ගිල හාසක්ඛයෙ, යු, බ්යාධිරොගොසඤ්ජාතො යස්ස බ්යාධිතො. අත සාතච්චගමනෙ, අධිකරණෙ, කත්තරි වා උරො, ආතුරො, දීඝාදි. ආමයාවී, විකතො, අපටු, අබ්භමිතො, අබ්භාන්තොප්යත්ර.

උම්මාදො වාතාදිපකොපො රොගවිසෙසො, තබ්බති උම්මත්තො, මද උම්මාදෙ, උග්ගතෙහි වාතාදිදොසෙහි මදයතීති උම්මාදො, ණො. ඛුජ්ජාදයො උම්මත්තන්තා වාච්චලිඞ්ගෙ යුත්තතාය වාච්චලිඞ්ගිකා, යථා – ඛුජ්ජො පුරිසො, ඛුජ්ජා ඉත්ථී, ඛුජ්ජං නපුංසකං. උම්මත්තො පුරිසො, උම්මත්තා ඉත්ථී, උම්මත්තං නපුංසකං.

323. නවකං රොගමත්තෙ. තකි කිච්ඡජීවනෙ, භූවාදි, ආ භුසො තඞ්කතීති ආතඞ්කො, අ. අම රොගෙ, යො, මය ගතිම්හි වා, අථ වා අම රොගෙ, චුරාදි, ආමයති රුජ්ජතීති ආමයො, අ, කාරිතලොපාභාවො. විධ විජ්ඣනෙ, විජ්ඣතීති බ්යාධි, ඉ, අකාරවණ්ණාගමො, බාධ විබාධායං වා, තදා යාගමො, විවිධා වා ආධයො මනොපීළා යස්මිංස ¶ බ්යාධි, ‘‘පුමෙ ආධි මානසී බ්යථා’’ති [අමර 8.28] හි අමරකොසෙ වුත්තං. රොගෙගදො, කුවෙරායුධෙ ගදා, ගදො භාථරිකණ්හස්ස, ‘‘ආමයෙ චායුධෙ ගදා’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහෙ. රුජ රොගෙ, කත්තරි ණො, රුජා ඉත්ථී. ගිලානස්ස භාවො ගෙලඤ්ඤං. කල ගතිසඞ්ඛ්යානෙසු, න කලති යෙන තං අකලං, තමෙව අකල්ලං, ලො. බාධ විබාධායං, භූවාදි, අ. උපතාපොප්යත්ර.

ද්වයං ඛයරොගෙ, රසාදිසත්තධාතුයො සොසයතීති සොසො, සුස සොසනෙ, දිවාදි, ණො. ඛි ඛයෙ, ඛයතීති, අ. යක්ඛා, රාජයක්ඛාප්යත්ර. යක්ඛ පූජායං, චුරාදි.

324. ද්වයං නාසරොගෙ. අපිහිතා නාසා අනෙනාති පීනාසො, පීනසොපි. උපසග්ගතො නාසාය බහුබ්බීහිම්හි නසාදෙසං කුබ්බන්ති [පාණිනි 5.4.119], අපිස්සාකාරලොපො වණ්ණනාසො, රස්සස්ස දීඝතා. ‘‘සොසො යක්ඛා රාජයක්ඛා, පතීස්සායො තු පීනසො, ආපීනසො පතිස්සායො’’ති රභසො. පතිස්සයොප්යත්ර. වෙජ්ජගන්ථෙ ඉමෙසං පීනසපතිස්සායානං භෙදො අභිහිතො –

ආනහ්යතෙ යස්ස විසුස්සතෙ ච,

කිලිද්යතෙ ධූපති චෙව නාසා;

න ඤායතෙ ගන්ධරසෙ ච ජන්තු,

දුට්ඨං විජඤ්ඤා තමපීනසෙනාති.

ආනද්ධා ¶ පිහිතා නාසා,

තනුසාවප්පසෙකිනී;

ගලතාලොට්ඨසොසො ච,

නිත්තොදො සඞ්ඛකද්වයෙ;

භවෙ සරො පඝාතො ච,

පතිස්සායොති ලක්ඛිතොති.

ඉහ ත්වභෙදෙනොත්තං. පතිපුබ්බො සිධාතු රුජත්යත්ථො. නාසිකාය ජාතො රොගො නාසිකාරොගො.

ඝානෙ පවත්තො අස්සවො සිඞ්ඝානිකා නාම, සිඞ්ඝ ආඝානෙ, භූවාදි, සිඞ්ඝතීති සිඞ්ඝානං, යු, තත්ථ ජාතා සිඞ්ඝානිකා. ආ පුනප්පුනං සවති සන්දතීති අස්සවො, සූ අභිසවෙ. ද්වයං වණමත්තෙ. අර ගමනෙ, උ, අරු, නපුංසකෙයෙව. වණ ගත්තවිචුණ්ණනෙ, චුරාදි, අ, වණො, අනිත්ථී. ද්වයං ඵොටෙ. ඵුට සංසිලෙසනෙ, භූවාදි, ඵොටො, ණො. පීළ විබාධායං, චුරාදි, ණ්වු, ‘‘ඉත්ථියමතො ආපච්චයො’’ති ආ, පීළකො, පීළකා, පීළකං, තීස්වපි, තථා ඵොටො.

325. ද්වයං පක්කවණාදීසු සඤ්ජාතදුග්ගන්ධවිසෙසෙ. පුබ්බ පූරණෙ, භූවාදි, අ. පූය විසරණෙ, දුග්ගන්ධෙ ච, භූවාදි.

ද්වයං ලොහිතනිස්සරණරොගෙ. රත්තස්ස ලොහිතස්ස සණ්ඨානමතික්කමිත්වා සරණං ගමනං රත්තාතිසාරො. පක්ඛන්දති නිස්සරතීති පක්ඛන්දිකා. කමු පදවික්ඛෙපෙ. ‘‘ඉත්ථියමතියවො වා’’තිති. ‘‘පක්කමාදීහින්තො චෙ’’ති එත්ථ චකාරෙන තිස්සන්ති, ධාත්වන්තලොපො ච, සකත්ථෙ කො. ද්විත්තෙ. යදාදිනා පරකකාරස්ස ඛො, පක්ඛන්දිකා.

ද්වයං ¶ අපමාරෙ. සරණං සාරො, අපගතො සාරො යෙන අපමාරො, සස්ස මො. ඉතරත්ර මකාරාගමො. ද්වයං පාදභෙදෙ. පාදස්ස ඵොටො භෙදනං දරණං පාදඵොටො, ඵුට භෙදෙ. විරූපො පාදො එතාය හෙතුභූතායාති විපාදිකා. සමාසන්තෙ කො, පුබ්බාකාරස්සිත්තං, විදාරීයමානත්තා විපජ්ජමානො පාදො අස්සන්ති වා විපාදිකා.

326. ද්වයං වුඩ්ඪිප්පත්තණ්ඩකොසරොගෙ. වුඩ්ඪිප්පත්තො රොගො වුඩ්ඪිරොගො. වාතපූරිතං අණ්ඩං කොසො වාතණ්ඩං. ද්වයං ථූලපාදරොගෙ. ඝනාභාවතො සිථිලං පදං සීපදං, වණ්ණනාසො, දීඝාදි. භාරො පාදො යස්ස, තස්ස භාවො භාරපාදතා.

පඤ්චකං කණ්ඩුයං. කණ්ඩ භෙදනෙ, උ, දීඝෙ කණ්ඩූ, වධූසද්දොව. තිම්හි කණ්ඩූති, අස්සූ, චුරාදිත්තා යම්හි කණ්ඩූයා, යලොපාභාවො. ඛජ්ජ ථෙය්යකරණබ්යථනෙසු, භූවාදි, උ. යුම්හි කණ්ඩූවනං, අස්සූ. උවාදෙසො, දීඝො ච.

327. තිකං කච්ඡුයං. යා ‘‘ඛසුරොගො’’ති වුච්චති. පාත්යත්තානන්ති පාමං, මන, පාමාප්යත්ථි, පුල්ලිඞ්ගො, රාජාදි, විසෙසෙන තච්ඡති කාසන්ති විතච්ඡිකා, තච්ඡ තනුකරණෙ, ණ්වු ¶ , ‘‘විවච්ඡිකා’’ [විච්චච්චිකා (අමර 16.53)] තිපි පාඨො. වච්ඡ පරිභාසනතජ්ජනෙසු, භූවාදි. කච බන්ධනෙ, උ, චස්ස ඡත්තං, ද්විත්තාදි. තිලකාළකන්තං ද්වයං ද්වයං සමත්ථං. තත්ර ද්වයං සොථෙ. සු ගතිවුඩ්ඪීසු, භූවාදි, ථො. ථුපච්චයෙ සයථු, උස්සත්තං, යාගමො ච. සොඵොප්යත්ර. සොකං ඵායති බහුලං කරොතීති සොඵො, ඵාය වුඩ්ඪියං, ඵායස්ස ඵො, නෙරුත්තො.

ද්වයං අරිසරොගෙ. අමඞ්ගලතාය දු නින්දිතං නාමමස්ස දුන්නාමං, සකත්ථෙ, කුච්ඡායං වා කො, දීඝකොසිකායං දුන්නාමා, ඉත්ථී. අරි විය සසති හිං සතීති අරිසං, සස හිංසායං, ක්වි, අර ගමනෙ වා, ඉසො. ද්වයං වමනරොගෙ. ඡද්ද වමනෙ, චුරාදි, ණ්වු. වමු උග්ගිරණෙ, ථු. වමිධුප්යත්ර. ඡද්දිකා, වමි ඉත්ථියං, වමථු පුමෙ.

328-329. ද්වයං පරිතාපෙ. දු පරිතාපෙ, තනාදි, ථු. පරිතපනං සන්තාපනං පරිතාපො. ද්වයං තිලකාළකෙ. තිලසණ්ඨානං විය ජායතීති තිලකො. තිලං විය කාළො හුත්වා ජායතීති තිලකාළකො.

මහාවිරෙකො ‘‘විසූචිකා’’ත්යුච්චතෙ. නිස්සෙසතො සුචති ගච්ඡතීති සූචිකා. සුචි, සුච ගතියං, භූවාදි. සුච සොචෙය්යෙ ¶ වා, නිස්සෙසතො සොචෙතීති විසූචිකා, විසෙසෙන සූචි විය විජ්ඣතීති වා විසූචිකා. බහුමොසරණත්තා මහන්තො විරෙකො මහාවිරෙකො, රිච වියොජනසම්පුච්ඡනෙසු, ණො.

භගන්දලාදයො සත්ත ආමයන්තරා රොගභෙදා භවන්ති. තත්ර ගුදසමීපජො වණවිසෙසො භගන්දලා, ඉත්ථී. භගං යොනි, තං දාරයතීති රූළ්හීතො අපච්චයන්තො නිපාතිතො. දර විදාරණෙ, භූවාදි, ලත්තෙ භගන්දලා. භගන්දරොප්යත්ර. මෙහො මුත්තමෙහො, සො ච බහුමුත්තතාය මධුමෙහො, රත්තමෙහො, සුක්කමෙහොත්යනෙකවිධො. මිහ සෙචනෙ, භූවාදි, මිහති මුත්තන්ති මෙහො, ණො. ජර රොගෙ. භූවාදි, ජරතීති, අ. ජරො පසිද්ධො. කාස සද්දකුච්ඡායං, දිත්තියඤ්ච, භූවාදි, කාසතීති කාසො, ණො, කුච්ඡිතං අසතීති වා කාසො, කුආපුබ්බො. සස පාණනෙ, සසනං සාසො, භුසං සසනමෙතස්සත්ථීති වා සාසො, කුට ඡෙදනෙ, ඨො, කුට්ඨං. සාමඤ්ඤෙන තචොවිකාරෙ. සුක්කෙ තු සිත්තං. සූල රුජායං, භූවාදි, සූලං. විද්දධි, අස්මරී, මුත්තකිච්ඡාදයොප්යනෙකා රොගභෙදා.

පජ්ජද්ධං වෙජ්ජෙ. ආයුබ්බෙදසඞ්ඛාතං විජ්ජං ජානාතීති වෙජ්ජො, ‘‘ණ රාගා තස්සෙදමඤ්ඤත්ථෙසු චා’’ති ණො, විද ඤාණෙ වා, වින්දතීති වෙජ්ජො, ණ්යො, ද්යස්ස ජො. භිසජ්ජති චිකිච්ඡතීති භිසක්කො, අ, ජස්ස කො. රොගං හරති සීලෙනාති රොගහාරී, ණී. හරසද්දොයං කෙවලොපි ආනයනාපනයනෙසු වත්තති ‘‘මනොහරො, දුක්ඛහරො’’ඉච්චාදීසු, ඉධ අපනයනෙ. කිත රොගාපනයනෙ, භූවාදි. තිකිච්ඡතීති තිකිච්ඡකො, ඡපච්චයො, ණ්වු, ද්විත්තාදි. අගදකරොප්යත්ර, අගදං අරොගං පාණීනං කරොතීති අගදකරො, කම්මාදිම්හි ණො.

330. ද්වයං ¶ සල්ලනීහරණෙ වෙජ්ජෙ. කායෙ පවිට්ඨසරාදිසල්ලස්ස නීහරණො වෙජ්ජො සල්ලවෙජ්ජො. යථාවුත්තං සල්ලං නීහරණවසෙන කන්තති ඡින්දතීති සල්ලකත්තො, කති ඡෙදනෙ, තො. ද්වයං පටිකාරෙ. තිකිච්ඡනං තිකිච්ඡා, භාවෙ අ. පතිපුබ්බො කරොති තිකිච්ඡායං, කරතො රිරියා.

චතුක්කං ඔසධෙ. භිසජානමිදං භෙසජ්ජං, ණ්ය. න විජ්ජතෙ ගදො යස්මින්ති අගදො. භිසජානමිදං භෙසජං, ණො. උස දාහෙ. රොගමොසාපෙතීති ඔසධං, ධො, අථ වා ඔසධී නාම අසංයොගදබ්බං, තෙහි සංයොජිතං ඔසධං. ජායුප්යත්ර. ජි ජයෙ, ණු.

331. තිකං ආරොග්යෙ. අනත්ථකාරකත්තා කුච්ඡිතාකාරෙන සරීරෙ සෙන්තීති කුසා, රොගා, තෙ ලුනාති ඡින්දතීති කුසලං. ආමයස්සාභාවො අනාමයං, අබ්යයීභාවො. අරොගස්ස භාවො ආරොග්යං. කුසලානාමයාරොග්යන්ති සමාහාරද්වන්දො. ද්වයං අනාමයජනෙ. කල ගතිසඞ්ඛ්යානෙසු. කලති යථාසුඛං සබ්බිරියාපථෙසූති කල්ලො, ලො. ‘‘කාලං ඛමතීති කල්යං, අරොගතා, තස්සං නියුත්තො කල්යො’’ති අඞ්ගුත්තරනිකායටීකායං. නත්ථි ආමයො යස්මිං නිරාමයො. වුත්තොප්යත්ර. වුත්ති ජීවිතවුත්ති පසත්ථා අස්සත්ථීති වුත්තො. රොගතො නිග්ගතජනෙ පන උල්ලාඝො, ලාඝ සාමත්ථියෙ, උසද්දොයං රොගවිමුත්යත්ථො. නරාදිත්තා, නරප්පධානත්තා ච නරවග්ගො.

නරවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චතුබ්බණ්ණවග්ගවණ්ණනා

332. සන්තතිපරියන්තං වංසෙ. කුල සන්තානබන්ධූසු, භූවාදි, ණො, කුලං, වන සම්භත්තියං, සො. සංතනු විත්ථාරෙ, ණො. අභිමුඛං ජනෙතීති අභිජනො, ණො. ගො වුච්චති අභිධානං, බුද්ධි ච, තෙ තායතීති ගොත්තං. ගොත්රම්පි. ගවං සද්දං තායතීති වා ගොත්තං, තා පාලනෙ. අනුපුබ්බො ඉ ගතියං, කරණෙ අ. තනොතිස්මාති, සන්තති, නලොපො, ඉත්ථියං.

සන්තති පන්තිවිත්ථාර-ගොත්තෙසු කවිභී මතා;

පරම්පරා භවෙ චාපි, පුත්තකඤ්ඤාසු සන්තති.

ඛත්තියාදයො ඛත්තියබ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දා චත්තාරො වණ්ණා කුලානි භවන්ති, එතෙ හි අඤ්ඤමඤ්ඤමසඞ්කරතො වණ්ණෙතබ්බතො ඨපෙතබ්බතො වණ්ණාති වුච්චන්තෙ. වණ්ණ ඨපනෙ.

333-334. ඡක්කං ¶ කුලීනෙ. කුලස්සාපච්චං කුලිනො, ඉනො අපච්චෙ. සොභනො ජනො සජ්ජනො. සපරත්ථං සාධෙතීති සාධු, සාධ සංසිද්ධිම්හි, උ. සභායං සාධු සභ්යො. සාධ්වත්ථෙ යො. අය ගතියං. අයිතබ්බො උපගන්තබ්බොති අය්යො, කම්මනි යො. මහාකුලස්සාපච්චං මහාකුලො, ණො.

භූභුජන්තං රාජසාමඤ්ඤෙ. අතිතෙජවන්තතාය විසෙසෙන රාජතෙ දිබ්බතෙති රාජා, රාජ දිත්තියං. භුයා භූමියා පති භූපති, භුං පාලෙතීති වා භූපති, පා රක්ඛණෙ,ති, රස්සො. පථවියා ඉස්සරො පත්ථිවො, ණො, ද්විත්තං, ඉත්තඤ්ච. ජගතිං භූමිං පාලෙතීති ජගතිපාලො, කම්මනි ණො. දිසානං පති දිසම්පති, දිසා, දිසට්ඨෙ වා පාලෙතීති දිසම්පති, රස්සත්තං, නිග්ගහීතාගමො ච. භුං භූමිං භුඤ්ජතීති භූභුජො, භුජ පාලනජ්ඣොහරණෙසු, ඉධ පාලනෙ, රුධාදි. මහිඛිතොප්යත්ර. ඛි නිවාසගතීසු, මහිං අඛි ගතවා මහීඛිතො.

335. පජ්ජද්ධං මුද්ධාභිසිත්තෙ ජාතිඛත්තියෙ, ‘‘රාජජච්චෙ ච ඛත්තියෙ’’ති වචනතො. රඤ්ඤො ඛත්තියස්සාපච්චං රාජඤ්ඤො, ඤ්ඤො ¶ අපච්චෙ. ‘‘ඛත්තියො තු විරා ඛත්තං, රාජඤ්ඤද්විජලිඞ්ගනො’’ති රභස, රතනකොසෙසු පරියායා. ඛත්තස්සාපච්චං ඛත්තියො, අපච්චෙ ඉයපච්චයො දිස්සතෙ, ඛෙත්තානං අධිපතිභූතත්තා වා ඛත්තියොතිආදිකප්පිකරාජා වුච්චති, තප්පභවත්තා පන මුද්ධාභිසිත්තෙස්වපි තංසමඤ්ඤා, එස්සත්තං. ඛත්තස්සාපච්චං ඛත්තං, ණො. රජ්ජාරොපනසමයෙ දක්ඛිණාවට්ටසඞ්ඛොදකෙන ගඞ්ගානීතෙන මුද්ධනි ඛත්තියකඤ්ඤාදීහි අභිසිත්තත්තා මුද්ධාභිසිත්තො, පඨමඛත්තියො. තප්පභවතාය පන අනභිසිත්තා ච මුද්ධාභිසිත්තාඛ්යා, යථා – බ්රහ්මබාහුජස්ස වංසෙ ජාතස්සාපි බ්රහ්මබාහුජො. බ්රහ්මබාහුතො ජාතත්තා බාහුජොති හි නිකායන්තරිකානං ලද්ධි. යස්මිං පන රාජිනි අසෙසා සාමන්තා පණමන්ති, සො අධිස්සරාඛ්යො [අමර 18.2]. සං සත්තො ලග්ගො අන්තො යස්සා සා සමන්තා, සවිසයානන්තරා භූමි, සමන්තාය ඉමෙ සාමන්තා, අනන්තරරාජානො.

ද්වයං චක්කවත්තිනි. සබ්බභූමියා ඉස්සරො සබ්බභුම්මො, ණ්යො. පුඤ්ඤොපනීතෙන චක්කරතනෙන වත්තතෙ අසාධුදමනිකාදිරාජවත්තං අනුතිට්ඨතීති චක්කවත්තී, ණී, චක්කරතනං වත්තෙති ආකාසෙ අත්තනො පුරතො ගමයතීති වා චක්කවත්තී, පුඤ්ඤචක්කං, චතුචක්කං වා සත්තෙසු වත්තෙති, තෙ වා අස්මිං වත්තෙතීති චක්කවත්තී, චක්කරතනුප්පාදනත්ථං ද්වාදසවස්සචරිතං දසරාජධම්මං වත්තමෙතස්සත්ථීති වා චක්කවත්තී. තත්ථ අන්තොජනස්මිං බලකායෙ ධම්මිකාරක්ඛාවරණගුත්තියා සංවිධානං, ඛත්තියෙසු, අනුයුත්තෙසු, බ්රාහ්මණගහපතිකෙසු, නෙගමජානපදෙසු, සමණබ්රාහ්මණෙසු, මිගපක්ඛීසු, අධම්මකාරපටික්ඛෙපො, අධනානං ධනුප්පාදනං, සමණබ්රාහ්මණෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හපුච්ඡනන්ති ඉදං දසවිධං චක්කවත්තිවත්තං, ඉදමෙව ච ගහපතිකෙ, පක්ඛිජාතෙ ච විසුං කත්වා ගහණවසෙන ද්වාදසවිධම්පි දීපෙසු. චතූස්වපි දීපෙසු ආණාධම්මචක්කානි සත්තෙසු ¶ පවත්තෙතීති වා චක්කවත්තී. අඤ්ඤො අසබ්බභුම්මො අනවකාසො සාමන්තො භූපො මණ්ඩලිස්සරො නාම. සයමාණාපවත්තිට්ඨානවසෙන පරිච්ඡින්නස්සෙව මණ්ඩලස්ස ඉස්සරො, න සබ්බමණ්ඩලස්සාති මණ්ඩලිස්සරොතිපි. එත්ථ ච ‘‘සබ්බභුම්මො, චක්කවත්තී’’ති ද්වීහි නාමෙහි චතුදීපිස්සරො රාජා දීපිතො, ඉධානාගතෙපි සඞ්ගහෙත්වා කථිතෙන අධිස්සරපදෙන එකදීපිස්සරො රාජා, මණ්ඩලිස්සරපදෙන පදෙසිස්සරො රාජා දීපිතො. අථ වා මණ්ඩලිස්සරපදෙන එකදීපිස්සරො රාජා, සෙසෙහි රාජරාජඤ්ඤාදීහි බාහුජපරියන්තෙහි පදෙසිස්සරො දීපිතො.

336. ද්වයං රාජභෙදෙ. සුඛුමතාය ලීනා අපාකටා ඡවියො යෙසං තෙ ලිච්ඡවිනො. ලිච්ඡවී ච වජ්ජී චාති ද්වන්දො. ද්වයං සම්මාසම්බුද්ධකුලෙ රාජිනි. පුරිමතරසම්භූතෙ සක්යකුලෙ සඤ්ජාතත්තා සක්යො, ණො. සක්කොපි. සක්යෙ භවො සාකියො, ඉයො, යලොපො, දීඝො ච.

පඤ්චකං බුද්ධපුත්තස්සායස්මතො රාහුලස්ස මාතරි. භද්ද කල්යාණෙ, සොඛ්යෙ ච. කුලාචාරරූපාදිවසෙන කල්යාණත්තා භද්දා. කච්චස්සාපච්චං කච්චානා, අපච්චසද්දොයං නිච්චං නපුංසකෙ පුත්තෙ, පුත්තියඤ්ච භවතීති. ‘‘රාහු විය චන්දං මම නික්ඛමනං ලාතුකාමො චායං මෙ පුත්තොති රාහුලොති නාමෙන භවිතබ්බ’’න්ති මනසි කත්වා ‘‘රාහු ජාතො, බන්ධනං ජාත’’න්ති පිතරා වුත්තො සික්ඛාකාමො ආයස්මා රාහුලොයෙවෙත්ථ රාහුලො, තස්ස මාතා රාහුලමාතා, බිම්බං වුච්චති සරීරං, අතිසයවණ්ණසරීරයුත්තතාය බිම්බා, වමිධාතුම්හා වා ¶ බො, වස්ස බත්තං. යසො වුච්චති පරිවාරො, කිත්ති ච, තෙ ධාරෙතීති යසොධරා, මනාදිත්තා අස්සො.

337-339. යෙසං ඛත්තියානං ධනං සතං හොති, කීදිසං තං ධනං? නිධානගං පථවාදීසු නිධානවසෙන ගතං පවත්තං, තෙසං ධනානං සතං කහාපණානං, කිත්තකප්පමාණානං? කොටීනං සතං. කෙන පරිච්ඡෙදෙන? හෙට්ඨිමන්තෙන හෙට්ඨිමකොට්ඨාසෙන, හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන වා කොටීනං සතං හොති. දිවසවළඤ්ජො දිවසෙ දිවසෙ වළඤ්ජිතබ්බො පන කහාපණො වීසතම්බණමත්තං හොති, තෙ ඛත්තියා ‘‘ඛත්තියමහාසාලා’’ත්යුච්චන්තෙ. මහන්තො ධනසාරො යෙසන්තෙ මහාසාලා, ලත්තං, අම්බණමත්ර එකාදසදොණමත්තං.

යෙසං ද්විජානං බ්රාහ්මණානං නිධානගානි නිධානවසෙන පවත්තානි අසීතිකොටිධනානි හොන්ති, දිවසවළඤ්ජො පන කහාපණො දසම්බණමත්තං හොති, තෙ ද්විජා ‘‘ද්විජමහාසාලා’’ත්යුච්චන්තෙ.

නිධානගෙ, වළඤ්ජෙ ච ධනෙ තදුපඩ්ඪෙ තෙසං ද්විජමහාසාලානං ධනස්ස උපඩ්ඪභාගෙ සති ගහපතිමහාසාලා නාම සියුං, උභයත්රාපි හෙට්ඨිමන්තෙනෙව ධනපරිච්ඡෙදො.

340. යො ¶ න හීනො, න චුක්කට්ඨො, මජ්ඣිමාධිකාරබ්යවට්ඨිතො රාජපුත්තසෙනාපතිමහාකණිත්ථරාදි, සො මහාමත්තො. මහතී මත්තා පරිච්ඡෙදො යස්ස මහාමත්තො, රූපභෙදෙන පට්ඨානං ක්ලීවං.

‘‘පකතියං මහාමත්තෙ, පඤ්ඤායං පරමත්තනි;

නපුංසකං පධානං තං, එකත්තෙ තු’ත්තමෙ සදා’’ති.

රභසො ච. ‘‘මහාමත්තො, පට්ඨානො චා’’ති තු පුංසකණ්ඩෙ වොපාලිතො. පකට්ඨෙ තිට්ඨතීති පට්ඨානං, යු [අභිධානප්පදීපිකා ටීකා 983, 1123 ගාථාසුපි පස්සිතබ්බං].

පඤ්චකං මන්තිනිම්හි. මතිප්පධානො සචිවො සහායො. ඉතිකත්තබ්බතාවධාරණං මන්තො, තංයොගා මන්තිනී. අස්සත්ථ්යත්ථෙ ඉනී, අථ වා මන්තෙන නයතීති මන්තිනී, අථ වා මන්තයොගා මන්ති, නෙතීති නී, මන්ති ච නී චාති මන්තිනී. ‘‘මතිසචිවමන්තිනී’’තිපි පාඨො, තදා ද්වින්නං තිණ්ණං වා ද්වන්දො. රඤ්ඤා සහ ජීවතීති සජීවො. සචතෙ සමවෙතො භවතීති සචිවො. සච සමවායෙ, වො, ඉකාරාගමො ච. සබ්බකිච්චෙසු රඤ්ඤා මන්තෙන අමා සහ භවතීති අමච්චො, අමාසද්දොයං නිපාතො සහත්ථෙ ච්චපච්චයො. සජීවමත්තෙ චාමච්චසද්දො වත්තති. ද්වයං සෙනාපතිම්හි. සෙනං නයතීති සෙනානී. චමූනං සෙනානං පති චමූපති.

341. න්යාසාදීනං ¶ ඉණාදානදායවිභාගාදීනං විවාදානං වොහාරානං උපදට්ඨරි උපදස්සිතෙ අක්ඛදස්සො, අක්ඛෙ වොහාරෙ පස්සතීති අක්ඛදස්සො, ණො, ධම්මාධිකරණියො. පුච්ඡාවිවාකො, පඤ්හවිවාකොප්යත්ර.

පජ්ජඩ්ඪං පටිහාරෙ. ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො, ණිකො, ඔකාරාගමො. පටිහරති විඤ්ඤායති තෙනාති පටිහාරො, ණො. ද්වාරෙ තිට්ඨතීති ද්වාරට්ඨො, සකත්ථෙ කො. ද්වාරපාලකො. ද්වාරට්ඨිතො, දස්සකොප්යත්ර.

342. රාජූනං අඞ්ගරක්ඛගණො අනීකට්ඨොති මතො. ‘‘රක්ඛිවග්ගො තු යො රඤ්ඤං, සො’නීකට්ඨො’භිධීයතෙ’’ති අමරමාලායඤ්ච, අනීකෙන සමූහෙන තිට්ඨතීති අනීකට්ඨො, ණො.

ද්වයං මහල්ලකෙ. කඤ්චුකං චොළං, තංයොගා කඤ්චුකී. සොකං වින්දතීති සොවිදල්ලො. විද ලොභෙ, ලො, කලොපො. ථාපති, සොවිදොප්යත්ර. ද්වයං සෙවකෙ. පභුනො පච්ඡා ජීවතීති අනුජීවී, ණී. සෙව සෙවනෙ, භූ, ණ්වු. අත්ථීප්යත්ර. අත්ථ යාචනායං. අත්ථනමත්ථො, ආසීසො, තංයොගා අත්ථී.

343. ද්වයං ¶ අධිකමත්තෙ. ගාමෙසු අධිකත්තා අධිකා ඉක්ඛා අනුභවනමෙතස්ස අජ්ඣක්ඛො, ඉස්සත්තං. අධිකං කරොතීති අධිකතො. ඉදං ද්වයං ථායුකගොපානං ද්වින්නම්පි නාමං. තත්ර එකගාමෙ අධිකතො ථායුකො, බහූසු ගාමෙස්වධිකතො ගොපො. වුත්තඤ්චාමරකොසෙ ‘‘ථායුකොධිකතො ගාමෙ, ගොපො ගාමෙසු භූරිසූ’’ති. [අමර 18.7]රුද්දෙනාපි වුත්තං ‘‘ගාමෙස්වධිකතෙ ගොපො, ගොට්ඨජ්ඣක්ඛෙපි වල්ලභො’’ති [චින්තාමණිටීකා 18.7].

ද්වයං සුවණ්ණරජතජ්ඣක්ඛානං ද්වින්නම්පි නාමං. හිරඤ්ඤං වුච්චති අකතසුවණ්ණාදි, තත්ර නියුත්තො හෙරඤ්ඤිකො. කන දිත්තිගතිකන්තීසු, නිපුබ්බො, ඛො, නික්ඛො, සුවණ්ණාදිවිකාරො, තත්ර නියොගො නික්ඛිකො. විසෙසතො පන සුවණ්ණජ්ඣක්ඛෙ භොරිකො. භූරිසද්දො සුවණ්ණෙ, තංයොගා භොරිකො. රූප්යාජ්ඣක්ඛෙනික්ඛිකො, තස්මා’ය’මුභයත්රාපි හෙරඤ්ඤිකොති සාමඤ්ඤස්මිංයෙව. වුත්තඤ්ච –

‘‘භොරිකො කනකාජ්ඣක්ඛො,

රූප්යා’ජ්ඣක්ඛො තු නික්ඛිකො’’ති [අමර 18.7].

සස්ස අත්තනො විජිගීසභූතස්ස දෙසානන්තරො සමන්තතො මණ්ඩලීභූතො රාජා සත්තුරුච්චතෙ එකත්ථාභිනිවෙසිතත්තා. තතො පරං විජිගීසභූම්යෙකන්තරිකො මිත්තො එකත්ථකාරිත්තනොපකාරත්තා. අරිවිජිගීසමිත්තානං පන මණ්ඩලානං බහිභූතො දූරමණ්ඩලට්ඨො විජිගීසභූමියා අච්චන්තබ්යවහිතො බලාධිකොපි යො නාපකරොත්යුපකාරොති වා, ස උදාසීනො දූරමණ්ඩලත්තෙනොපකාරත්තා. දූරමණ්ඩලෙ ¶ ආසතීති උදාසීනො, උපුබ්බො ආස උපසෙවනෙ, යු, අස්සි, දාගමො ච. සත්තුමභියුඤ්ජමානස්ස විජිගීසස්ස සත්තුහිතාය යො පණ්හිං ගණ්හති පිට්ඨිතො වත්තති, සො පණ්හිග්ගාහො. ‘‘පණ්හි පච්ඡා පදං විජිගීසස්සා’’ති රතනකොසෙ. ‘‘පණ්හිපාදෙ බ්යූහපිට්ඨෙ’’ති [තිකණ්ඩසෙස 3.3.134]තිකණ්ඩසෙසො. ‘‘පණ්හි පච්ඡිමභාගෙ ච, පාදමූලොමදිට්ඨිසු. සෙනාපිට්ඨෙ කුම්භියඤ්චෙ’’ති තු නානත්ථසඞ්ගහෙ.

344-345. දිට්ඨන්තං රිපුම්හි. මිත්තපටිපක්ඛත්තා අමිත්තො, රපත්යවණ්ණං රජතෙති රිපු, උ, ඉත්තං, රප, ලප, ජප, ජප්ප වචනෙ වා. වෙරං විරොධො යස්සත්ථීති වෙරී, ඊ, දුක්ඛහෙතුත්තා සපත්ති ඉව සපත්තො, ඉවත්ථෙ අකාරපච්චයො. අර ගමනෙ,ති, භූවාදිත්තා ආගමො. සද සාදනෙ, තු, භූවාදි, සත්තු, යවාදිචුණ්ණෙපි. අර ගමනෙ, වෙරමරතීති අරි, රස්සන්තො ඉ. සපත්තාදීනං චතුන්නං ද්වන්දො, ‘‘බ්යඤ්ජනො ච විසංයොගො’’ති සුත්තෙ චග්ගහණෙන එකතකාරස්ස ලොපො ච. පතියමත්ථනං පච්චත්ථො, තංයොගා පච්චත්ථිකො, පතියං විපරීතගමනං. පන්ථ ගතියං, චුරාදි. පරිපන්ථො පරිස්සවට්ඨානං, තංයොගා පරිපන්ථී. පටිවිරුද්ධො පක්ඛො සහායො පටිපක්ඛො, තථා විපක්ඛො. න හිතො අහිතො. හිංසායං රමතීති [පරතීති (?)]පරො, ක්වි. පටිපක්ඛභාවෙන අමති ගච්ඡතීති පච්චාමිත්තො, අම ගමනෙ, තො, ද්විත්තං. නත්ථි එතස්මා ඊති උපද්දවොති අනීතො ¶ , මිත්තො, තප්පටිපක්ඛො පච්චනීතො, සො එව පච්චනීකො, තස්ස කො, යථා නියකො. විරොධොස්සත්ථීති විරොධී, ඊ. දිස, දුස අප්පීතියං, දිවාදි. විදුස්සනසීලතාය විද්දෙසී, ද්විත්තං, ඉස්සෙත්තං. දුස්සතීති දිසො, අ. තපච්චයෙ දිට්ඨො, ධාත්වන්තෙන සහ ට්ඨාදෙසො. ද්වෙසණො, දුහදයො, දස්සු, සාත්තවො, අභිඝාතීප්යත්ර.

ද්වයං අනුකූලනෙ. අනුරොධනං අනුරොධො, ණො. රුධ ආවරණෙ. අනුරූපං පවත්තනං අනුවත්තනං, වතු වත්තනෙ, භූ, යු.

346. පඤ්චකං මිත්තසාමඤ්ඤෙ. මිද ස්නෙහෙ, භූවාදි, තො, වයසා තුල්යො වයසො, මූලවයොසද්දෙහි සඤ්ඤායං සපච්චයො [යපච්චයො (?) පාණිනි 4.4.91 සුත්තං පස්සිතබ්බං], සබ්බකාරියෙසු සහ වයතීති වා වයසො, වය ගමනෙ, සහස්ස සො වණ්ණවිපරියයො. සහ අයති කිච්චෙසූති සහායො, අය ගමනෙ, සහස්ස සාභාවො, යථා සහධම්මිකො. සහ වා හානි, අයො වා වුඩ්ඪි යස්ස සහායො, තිපදබහුබ්බීහි, යථා පරක්කමාධිගතසම්පදා. අථ වා හානි ච ආයො ච හායා, නිලොපො, තෙ යස්ස අත්ථි, සො සහායො, ‘‘සපක්ඛකො, සලොමකො’’ත්යාදීසු විය සසද්දස්ස විජ්ජමානත්ථත්තා. සුන්දරං හදයමෙතස්සාති සුහදයො, අලොපො, ද්යස්ස ජො, සොව සුහජ්ජො. සහ පරිසහනෙ. පරිසහනං අදුස්සනං, ඛො, හලොපො, සඛා, රාජාදි, සමානො ඛ්යාතො පතීතො වා සඛා, යලොපො, සමානස්ස ¶ ච සභාවො. සිනිද්ධො, ස්නිද්ධො, සවයොප්යත්ර. සඛ්යසත්තපදිනා පන මෙත්තියං වත්තන්ති. සඛිම්හි භවං සඛ්යං. සත්තහි පදෙහි අවගම්යතෙති සත්තපදිනං[සත්තපදීන (අමර 18.12)], ඉනො.

ද්වයං අභෙජ්ජමිත්තෙ. සබ්බකාලං භජතීති සම්භත්තො, භජ සෙවායං, භූවාදි. දළ්හො ථිරො මිත්තො දළ්හමිත්තො. ද්වයං දිට්ඨමත්තමිත්තෙ. කිඤ්චි කාලං පස්සිතබ්බොති සන්දිට්ඨො. සංසද්දොයමප්පත්ථො. දිස පෙක්ඛනෙ, දස්සනං දිට්ඨං, තං මත්තා පමාණමෙතස්ස දිට්ඨමත්තකො, සකත්ථෙ කො.

347. ද්වයං චරපුරිසෙ තාපසාදිරූපෙන චරමත්තෙ. චරති ජානාති පරචක්කන්ති චරො, අ, චාරොපි, ණො. ගුළ්හපුරිසො ගුත්තපුරිසො. යථාරහවණ්ණො, පණිධි, අප්පසපො, ඵස්සොප්යත්ර. තත්රාදිද්වයං වාණිජකසිබලලිඞ්ගභික්ඛුකච්චායනාදිලෙසෙන ථායිනිචරෙ. ඉතරෙ ඉධාගතසදිසත්ථෙ. වණ්ණො පකාරො, යථාරහවණ්ණො යථාරහප්පකාරො. යෙන පරචක්කං සක්කා ඤාතුං තප්පකාරවා ඉච්චත්ථො. පණිධිය්යතෙ ඤෙය්යමස්මිං පණිධි, ඉ. අපකට්ඨං සප්පති චරතීති අපසප්පො, අ. ඵුස බාධනඵුසනෙසු, අ, ඵස්සො.

තිකං පථිකෙ. පථෙ ගච්ඡතීති පථාවී, වී, දීඝො. ඉකො, පථිකො. අද්ධනි මග්ගෙ ගච්ඡති සීලෙනාති අද්ධගූ. අද්ධගොප්යත්ර.

ද්වයං දූතෙ. දු පරිතාපෙ, තො. සන්දෙසං වාචිකං හරත්යනෙනෙති [හරතීති (?)].

ද්වයං ¶ ජොතිසිකෙ. ගණයතීති ගණකො, ණ්වු. මුහුත්තං කාලවිසෙසං ජානාතීති මුහුත්තිකො, වාග්ගහණෙන න වුද්ධි. සංවච්ඡරො, ජොතිසිකො, දෙවඤ්ඤූ, මොහුත්තො, ඤාණිකො, කාතන්තිකොප්යත්ර. කතන්තො දෙවමත්තං, තං ජානාතීති කාතන්තිකො.

348. ද්වයං ලෙඛකෙ. ලිඛ ලෙඛනෙ, භූ, ණ්වු. ලිපෙන මස්යොපදෙසෙන භවතීති ලිපි, ඉ, වණ්ණසණ්ඨානො, තං කරොතීති ලිපිකාරො. අක්ඛරචණො, අක්ඛරචුඤ්චුප්යත්ර. චන දානෙ, භූ. චඤ්චු ගතියං.

මෙලානන්දා මසිමණි, මෙලන්ධු වණ්ණකූපිකා;

මසිජලන්තු මෙලා ච, පත්තඤ්ජනං මසි ද්විසු.

ලෙඛනී වණ්ණතූලී ච, වණ්ණකක්ඛරතූලිකා;

වණ්ණදූතො සොත්ථිමුඛො, ලෙඛො වාචිකහාරකො.

කාචනකිතලිකො ච, කාචනං තන්නිබන්ධනං;

ලෙඛ්යට්ඨානං ගන්ථකුටි, මුද්දා පච්චයකාරිනී [තිකණ්ඩසෙස 2.8.27, 28, 29].

ද්වයං වණ්ණෙ. වණ්ණීයති පකාසීයති අත්ථො යෙන, සො වණ්ණො, වණ්ණ පකාසනෙ. න ඛරති න ඛීයතීති අක්ඛරො, ඛර විනාසෙ, ඛි ඛයෙ වා, තදා අරො. ලිඛනං, ලිපි, ලිඛි ඉමෙ වණ්ණසණ්ඨානෙ වත්තන්ති. ලිපිලිඛියො ඉත්ථියං.

භෙදාදයො ඉමෙ චතුරො උපායා සත්තුවිජයකාරණානි. සත්තුවිජයමුපගච්ඡන්ති එතෙහීති උපායා. පරස්මා විසිලෙසනං භෙදො.

ස්නෙහරාගාපනයනං ¶ , සංහාසොප්පාදනං තථා;

සන්තජ්ජනඤ්ච භෙදොයං, විඤ්ඤූහි තිවිධො මතො [කාමන්දකීයනීතිසාර 17.8].

තත්රායං තවානුග්ගතෙන පවුද්ධො පාසාදතරවො විය අත්තානඤ්චොච්ඡින්දිස්සතීති සඞ්කායං ජනිතායං ස්නෙහභත්තිඤ්චාපනයති. අභිභවනඤ්චොපාදයති [පද්ධඤ්චොපාදයති (ක.)]. අඤ්ඤස්ස ච පරියපච්චාමිත්තානුග්ගහණස්ස මරණමෙවන්තො භවිස්සතීත්යෙවංපකාරමභිභයනං සන්තජ්ජනං.

වධොත්ථග්ගහණඤ්චෙව, පරික්ලෙසො තථෙව ච;

ඉති දණ්ඩවිධඤ්ඤූහි, දණ්ඩොපි තිවිධො මතො [කාමන්දකීයනීතිසාර 17.9].

පරික්ලෙසො බන්ධනතාළනාදි.

අඤ්ඤමඤ්ඤොපකාරානං, දස්සනං ගුණකිත්තනං;

සම්බන්ධස්ස සමක්ඛානං, ආයතිං සම්පකාසනං.

වාචා පෙසලයා සාධු, තවාහමිති චප්පණං;

ඉති සාමවිධඤ්ඤූහි, සාමං පඤ්චවිධං මතං [කාමන්දකීයනීතිසාර 17.4-5].

‘‘අස්මිං එවං කතෙ ඉදං අම්හාකං භවිස්සතී’’ති ආසාදස්සනං ආයතිසම්පකාසනං. අප්පණමිත්යඞ්ගස්ස දානං.

දානඤ්ච පඤ්චධා සාරස්සාසාරස්ස ච දබ්බස්ස ගහිතස්ස සමප්පණං, තථාගහිතස්සානුමොදනං, තථා අපුබ්බදානං, තථා ‘‘අමුස්ස දබ්බං ගණ්හාහි, තථෙව භවිස්සතී’’ති පරසෙසු සයං ගාහප්පවත්තනං, තථා ඉණප්පමොචනඤ්චෙති. යථාහ –

‘‘යො සම්පත්තධනොස්සග්ගො, උත්තමමජ්ඣිමාධමො;

පතිදානං තථා තස්ස, ගහිතස්සානුමොදනං.

දබ්බදාන’මපුබ්බඤ්ච ¶ , සයං ගාහප්පවත්තනං;

දෙය්යස්ස පටිමොක්ඛො ච, දානං පඤ්චවිධං මත’’න්ති [කාමන්දකීයනීතිසාර 17.6-7].

එතෙ චත්තාරො උපායා මායාදීස්වෙවන්තොගධා, තථා හි මායොපෙක්ඛා ච දණ්ඩන්තොගධා. ඉන්දජාලඤ්ච භෙදෙ අන්තොගධං. කෙචි පනාහු

‘‘සාමං දානඤ්ච භෙදො ච, දණ්ඩො චෙති චතුක්කකං;

මායොපෙක්ඛින්දජාලඤ්ච, සත්තොපායා පකිත්තිතා’’ති [කාමන්දකීයනීතිසාර 17.3].

349. නාමමත්තෙන වුත්තානං භෙදාදීනමිදානි පරියායාන්යාහ. තත්ර ද්වයං භෙදෙ. ජප මානසෙ ච [ජපො චින්තනවාචාසු (ධාත්වත්ථසඞ්ගහ, 135 ගාථා)], භූ, ණො. භිදි ද්විධාකරණෙ, ණො.

තිකං දණ්ඩෙ. දණ්ඩ නිපාතනෙ, චුරාදි. සහො වුච්චති බලං, තබ්භවං සාහසං. දමනං දමො, දීඝපටිසෙධො.

350. සාමං සුද්දවග්ගෙ, දානඤ්ච බ්රාහ්මණවග්ගෙ කථෙස්සති. සාම්යාදයො සත්තරෙවාචරියමතෙ. පරම්පරොපකාරිත්තා රජ්ජස්සඞ්ගානි. පකට්ඨමුපකුබ්බන්ති රජ්ජන්ති පකතියොති චොච්චන්තෙ. වුත්තඤ්ච කාමන්දකීයෙ –

‘‘සාම්ය’මච්චඤ්ච රට්ඨඤ්ච, දුග්ගං කොසො බලං සඛා;

පරම්පරොපකාරීදං, සත්තඞ්ගං රජ්ජමුච්චතෙ [කාමන්දකීයනීතිසාර 4.1].

අමච්චරට්ඨදුග්ගානි ¶ , කොසො දණ්ඩො ච පඤ්චමො;

එතා පකතියො වුත්තා, විජිගීසස්ස රාජිනො.

එතා පඤ්ච තථා මිත්තං, සත්තමො පථවීපති;

සත්තප්පකතිකං රජ්ජං, ඉච්චාහ සූරපූජිතො’’ති.

තත්ර පොරසෙණීනං පධානභාවෙපි සති රට්ඨග්ගහණෙන, බලග්ගහණෙන වා ගහණසිද්ධන්ති නෙහ විසුං ගහණං කතං, අමරකොසෙ පන ද්වීහි ගහණෙ සිද්ධෙපි පධානත්තාඛ්යාපනත්ථං විසුං ගහිතා. වුත්තඤ්හි තත්ර –

‘‘සාම්ය’මච්චො සඛා කොසො, රජ්ජදුග්ගබලානි ච;

රජ්ජඞ්ගානි පකතයො, පොරානං සෙණියොපි චෙ’’ති [අමර 18.17].

එසඤ්ච සාම්යමච්චරට්ඨදුග්ගකොසබලසඛීනං පුබ්බතරස්ස ගරුත්තං විඤ්ඤෙය්යං, ඉහ තු නාමලිඞ්ගානුසාසනෙ අභිධානසත්ථෙ අනුපයොගතො යථාක්කමං ගරුත්තං න වත්තුමිච්ඡතීති බ්යතික්කමෙනොපඤ්ඤාසො කතො.

සුවණ්ණාදිමයභණ්ඩාගාරං කොසො, පබ්බතොදකරුක්ඛාදීහි දුග්ගමං පුරං දුග්ගං, විජිතං ජනපදවතී භූමි, බලං චක්කං, තඤ්ච මොලභතසෙණිසහායාමිත්තාටවිකභෙදෙන ඡබ්බිධං. තත්ර කමාගතං මොලං, වෙතනසම්බන්ධං භතං, පොරං බලං සෙණී, සහායභූතං සහායො, අමිත්තභූතං අමිත්තං, අටවිකං අටවිසහායො මිත්තං. තදපි සහජ්ජං, පාකතං, කිත්තිමඤ්චෙති තිවිධං. ‘‘ලිඞ්ගෙ සභාවෙ පකති, පොරාමච්චාදියොනිසු. තිලිඞ්ගං ගුණසාම්යෙපී’’ති [බ්යාඛ්යාසුධා 1.4.29]රුද්දො.

351. පභාවාදීනං ¶ වසා සත්තියො නාම තිස්සො භවන්ති. සක සත්තියං,ති. තත්ර යං සන්ධාදීනං, භෙදාදීනඤ්ච යාථාවතො අවට්ඨාපනං, තං ඤාණබලං මන්තසත්ති, සකසම්පත්තුප්පත්තියං කොසදණ්ඩා පභූසත්ති, තෙසංයෙව පභුත්තසම්පාදනෙ සාමත්ථියතො. වුත්තඤ්ච ‘‘කොසදණ්ඩබලං පභූසත්ති’’රිති [චින්තාමණිටීකායම්පි]. බලවතී උස්සාහචෙට්ඨා උස්සාහසත්ති. වුත්තඤ්ච ‘‘වික්කමබලමුස්සාහසත්ති’’රිති [බ්යාඛ්යාසුධා 2.8.19 චින්තාමණිටීකායම්පි].

පභාවාදීනං සකාරණං සරූපං දස්සෙතුමාහ ‘‘පභාවො’’ච්චාදි. දමනං දණ්ඩො, තදත්ථියා බලම්පි දණ්ඩො. තතො ජාතං යං තෙජො, තං පභාවො. තතො ජාතො යො තෙජො, සො ‘‘පභාවො’’තිපි පුල්ලිඞ්ගෙන යොජනීයං. පභවන්ති තෙජස්සිනො අනෙනෙති පභාවො, ණො. පකට්ඨො වා භාවො පභාවො. කොසො ධනං, තතො ජාතො යො තෙජො, සො පභාවො නාම. තථා කොසජො තෙජො ධනෙන සත්තූනමුපකරණං. පතපන්ති තෙජස්සිනො භවන්ත්යනෙනෙති පතාපො, ණො.

352. ද්වයං මන්තෙ. මන්තා වුච්චති පඤ්ඤා, සා එතස්මිං විජ්ජති තාය නිප්ඵාදෙතබ්බත්තාති මන්තො, අථ වා මන්ත ගුත්තභාසනෙ, භාවෙ ණො. ඉතරත්ර භාවෙ යු.

සො ¶ මන්තො ද්විගොචරො ද්වින්නං ජනානං විසයභූතො චතුක්කණ්ණො නාම. චත්තාරො කණ්ණා එත්ථ චතුක්කණ්ණො. සො මන්තො තිගොචරො තිණ්ණං ජනානං විසයභූතො ඡක්කණ්ණො නාම. මන්තො නාම චතුක්කණ්ණො වා ඡක්කණ්ණො වා කත්තබ්බො, න තතො පරන්ති ද්වින්නමෙවෙත්ථ ගහණං. අමරකොසෙ පන ඡක්කණ්ණොපි පටික්ඛිත්තො. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘අඡක්කණ්ණො, යො තතියාද්යගොචරො’’ති [අමර 18.22].

සබ්බපාරිසදත්තා [සබ්බපාඨිපදත්තා (ක.)] බ්යාකරණස්ස සොතූනං සමයන්තරෙස්වපි පටුභාවජනනත්ථං ඉධානාගතාපි ඡග්ගුණාදයො ආනෙත්වා කථෙතබ්බා. වුත්තඤ්හි –

‘‘සබ්බපාරිසදං [සබ්බපාටිපදං (ක.)] හිදං, සබ්බසත්ථ’මතො මතං;

නිස්සීයතෙ ක්වචි කිඤ්චි, සබ්බෙස’මත්ර වාදින’’න්ති.

යථා ඡග්ගුණා සන්ධි විග්ගහයානාසනද්වෙධාසයා [අමර 18.18-9]. තත්ර සන්ධි උපහාරලක්ඛණො තිවිධො කොසදණ්ඩභූමිප්පදානහෙතුකො. අපහාරලක්ඛණො විග්ගහො, සොපි තිවිධො පකාසයුද්ධං කූටයුද්ධං තුණ්හියුද්ධන්ති.

පරබ්යසනතාසපත්තිදෙසකාලාත්යුදයාවාපයානමත්තෙන සාද්ධෙ පරස්මිං කතාචරස්ස ගුණානුරත්තපකතිස්ස විජිගීසස්ස යාත්රා යානං[කාමන්දකීයනීතිසාරෙ 11 සග්ගෙ පස්සිතබ්බං], තඤ්ච විග්ගය්හයානං සන්ධායයානං සම්භූයයානං පසඞ්ගයානං උපෙක්ඛියයානමිති පඤ්චවිධං. පතිග්ගාහීනං නිග්ගය්හ, සන්ධාය, උපෙක්ඛිය වා යං යානං, තං විග්ගය්හයානාදි. යදා න සක්කොති, තදා සාමන්තෙහි සහෙකීභූය යානං සම්භූයයානං. අඤ්ඤත්ර ගන්තබ්බෙ අඤ්ඤස්මිං පසඞ්ගතො ගමනං පසඞ්ගයානං.

‘‘න මං පරො හන්තුං සමත්ථො, නාහම්පි පර’’මිති කාලාදිකෙ පරික්ඛිත්වා විජිගීසස්ස දුග්ගාදීනි වඩ්ඪයතො ඨිති ආසනං, තදපි විග්ගය්හාසනසන්ධායාසනාදිභෙදෙන පඤ්චවිධං. බලීනං ¶ සත්තූනං මජ්ඣෙ කාකක්ඛිවා’ලක්ඛිතස්සො’භයත්ර වචනෙනත්තනො සමප්පණං ද්වෙධං. අඤ්ඤතරෙන වා බලවතරෙන සන්ධි, අඤ්ඤතරෙන අබලෙන විග්ගහො ද්වෙධං. සත්තුනො වා පකතීහි සන්ධාය යො තෙන විග්ගහො, සත්තුනෙව වා යො සන්ධිවිග්ගහසමුදායහෙතුකො [සත්තුනොව වා සන්ධිවිග්ගහසමුදායහෙතුනො (බ්යාඛ්යාසුධා 1.8.18)] දුග්ගාසයස්ස බ්යාපාරො, සොපි ද්වෙධං. පරසන්තානමප්යොභයවෙදනානං උභයතො වුත්ති ද්වෙධමුච්චතෙ.

‘‘උච්ඡිජ්ජමානො රිපුනා නිරුපාය පතික්රියො. සත්තිහීනො සමාසියතෙ’’ති [බ්යාඛ්යාසුධා 1.8.18] හීනෙනාඤ්ඤස්ස බලවතරස්ස ධම්මවිජයිනො සමාසයනං [බලවතා අරිනා උච්ඡිජ්ජමානස්ස හීනසත්තිනො යං බලවධම්මවිජයිසමාසයනං (බ්යාඛ්යාසුධා 1.8.18)], තස්සෙව වා බලිනො සත්තුනො කොසාදිප්පදානෙන ආසයනං ආසයො වුච්චතෙ. එතෙ ඡග්ගුණා.

යස්මිඤ්ච ගුණෙ ඨිතො විජිගීසො සක්කොත්යත්තනො අට්ඨවග්ගියකම්මානි පවත්තයිතුං, පරස්ස චෙතාන්යුපහන්තුං, ගුණමාධිට්ඨෙය්ය, සා වුඩ්ඪි.

කසි වණිජ්ජං පථො දුග්ගං, සෙතු කුඤ්ජරබන්ධනං;

ඛන්යාකරධනාදානං, සුඤ්ඤානඤ්ච නිවෙසනං [කාමන්දකීයනීතිසාර 5.78].

ඉත්යෙසො අට්ඨවග්ගො.

යස්මිං වා ගුණෙ ඨිතො සකම්මානං වුඩ්ඪි, ඛයං වා නාභිපස්සති, තං ඨානං, යස්මිං වා ගුණෙ ඨිතො සකම්මානමුපඝාතං පස්සති, තස්මිං න තිට්ඨෙය්ය, සො ඛයො, අයං නීතිවෙදීනං තිවග්ගො [අමර 18.19]. ඉතරෙසං ධම්මත්ථකාමා තිවග්ගො.

ද්වයං ¶ ගුය්හෙ. රහසි භවං රහස්සං, සො, රහෙ වා භවං රහස්සං. ගුහ සංවරණෙ, කම්මනි යො. ඉදං ද්වයං තීසු. රහස්සො මන්තො, රහස්සා වාචා, රහස්සං මන්තනං.

353. පඤ්චකං විජනෙ. විජි පුථභාවෙ, භූ, තො ච. විචි විවෙචනෙ, පුථුභාවෙ ච වා. ‘‘විවිත්තං තීසු විජනෙ, අසංපක්කපවිත්තෙසූ’’ති රුද්දො. විගතො ජනො අස්මාති විජනො. ඡාදෙතීති ඡන්නො. ඡද සංවරණෙ. විත්තමරහතීති රහො, රහ චාගෙ, රමන්තෙ අස්මින්ති වා රහො, වණ්ණවිකාරො. ‘‘රහො නිධුවනෙ චාපි, රහො ගුය්හෙ නපුංසක’’න්ති [බ්යාඛ්යාසුධා 2.8.22]රභසො. දුතියො රහොසද්දො අබ්යයං. නිස්සලාකා, උපාසුප්යත්ර. නිස්සලාකා ථී, උපාසු අබ්යයං.

ද්වයං විස්සාසෙ. සස පාලනෙ, ණො. සම්භ විස්සාසෙ. ‘‘විස්සම්භො කෙලිකලහෙ, විස්සාසෙ’පණයෙපි චෙ’’ති [චින්තාමණිටීකායම්පි]රුද්දො.

ද්වයං න්යායෙ. යුජ සමාධිම්හි, සමාධි අභ්යුපගමො, තො. උපගන්තබ්බත්තා උපායිකං. උපායා සකත්ථෙ ඉකො, ඔපායිකං, ඔපයිකම්පි [පාණිනි 5.4.34 (ගණ)], ලබ්භං, භජමානං, අභිනීතං, න්යායං, ඤායංප්යත්ර.

354. සිලොකං ඔවාදෙ. අවපුබ්බො වද වියත්තියං වාචායං, භාවෙ ණො. සාස අනුසිට්ඨිම්හි,ති, ආස්සි, අනුසිට්ඨි ¶ . අනුසාසතෙ අනුසාසනං. පුමවජ්ජෙ ඉත්ථියං, නපුංසකෙ ච. එත්ථ ච එකස්සෙවත්ථස්ස භින්නලිඞ්ගෙහි තීහි නාමෙහි කථනං න කෙවලං වාච්චලිඞ්ගොයෙව සද්දො, අථ ඛො වාචකලිඞ්ගොප්යත්ථීති දීපනත්ථං.

ද්වයං ආණායං. ආණ පෙසනෙ, භාවෙ අ, ආණා, ඉත්ථී. අවවාදො, නිද්දෙසො, සිට්ඨිප්යත්ර. ද්වයං බන්ධනෙ. දා දානෙ, භාවෙ යු, දා අවඛණ්ඩනෙ වා, වියොගදානතො උද්දානං.

355-356. ද්වයං අපරාධෙ. අපගච්ඡන්ත්යනෙනාති ආගු, ණු, පලොපො, රස්සස්ස දීඝතා, නපුංසකෙ ආගු. අපගතො රාධො යෙන අපරාධො, රාධ සංසිද්ධිම්හි. ද්වයං රාජගය්හෙ. කිර විකිරණෙ, කත්තරි අ, අත්තං. බල පාණනෙ, ඉ. කරසාහචරියතො බලි පුල්ලිඞ්ගෙ. භාගධෙය්යොප්යත්ර. භාගාසකත්ථෙ ධෙය්යො [පාණිනි 5.4.36 (වා.)], භාගත්තෙන තිට්ඨතීති වා භාගධෙය්යො, ඉයො.

ද්වයං තුට්ඨිදායෙ. මනොරථපුණ්ණත්තා පත්තබ්බො භාගො පුණ්ණපත්තො. තුස්සනං තුට්ඨො, සොස්සත්ථීති තුට්ඨී, තෙන දාතබ්බො දායො තුට්ඨිදායො, ආකාරන්තානමායො.

ඡක්කං ¶ පාභතෙ. තථා හි –

‘‘හෙමං සීහාසනං වෙසං, වුත්තං භද්දාසනං තථා;

උපායන’මුපග්ගය්හං, පාභතඤ්චො’පදා ථිය’’න්ති.

සිලොකාද්ධං නාම අමරමාලා.

උපගන්ත්වාදාතබ්බාති උපදා, අ, ඉත්ථී, තං තමත්ථං පත්ථෙන්තෙහි ආභරීයතෙ ආනීයතෙති පාභතං, පත්ථනත්ථජොතකොයං පසද්දො. උපෙය්යතෙති උපායනං, ඉතො යු, උපගච්ඡති යෙනාති වා උපායනං. කුච සඞ්කොචනෙ, ණො, විගතො කොචො යෙන උක්කොචො. පණ්ණෙන සත්ථපණ්ණෙන සද්ධිං ආකරීයතෙ ආනීයතෙති පණ්ණාකාරො, අඤ්ඤත්ර උපචාරා. පහිණන්ත්යනෙනෙති පහෙණකං, හි ගතියං, යු, සකත්ථෙ කො. පදෙසනං, උපග්ගය්හං, උපහාරොප්යත්ර.

ගුම්බාදිදෙය්යො ගුම්බඝටාදිකො [ගුම්බඝටාදිතො (?)] දෙය්යොසුඞ්කං, අනිත්ථී, ගුම්බො නාම ජලථලමග්ගාදීසු ලද්ධබ්බභාගො, තථා ඝට්ටොපි, සමානත්ථා හෙතෙ. ආදිනා පාභතම්පි සඞ්ගණ්හාති. සුඞ්ක ගමනෙ, සුඞ්කති යෙන, තං සුඞ්කං. ගමු ගමනෙ, බො, අස්සු, ගුම්බො. ද්වයං ගාමජනපදාදිතො ලද්ධබ්බභාගෙ. අය ගමනෙ, ණො, ආයො. අපච්චයෙ අයො. ධනානං සම්පත්තකාලෙ ආගමො ධනාගමො.

357. ද්වයං ඡත්තසාමඤ්ඤෙ. ආතපතො සූරියාලොකතො තායතීති ආතපත්තං, තො. ඡාදයතීති ඡත්තං, ඡද ¶ අපවාරණෙ, තො, ත්රණපච්චයෙ ඡත්රං, හෙමං සුවණ්ණඛචිතං රඤ්ඤං රාජූනං ආසනං සීහාසනාඛ්යං. සීහාකතිප්පධානත්තා සීහාකතිප්පධානං ආසනන්ති විග්ගහො.

ද්වයං චාමරෙ. වාලෙන කතා බීජනී වාලබීජනී. චමරො මිගො තස්සෙදං චාමරී. ‘‘චාමරා චාමරං රොමං, ගුච්ඡකඤ්චාවචූලක’’න්ති [තිකණ්ඩසෙස 2.8.406]තිකණ්ඩසෙසො. පකිණ්ණකංප්යත්ර. පකරීයතෙ වික්ඛිපතෙ පකිණ්ණකං, සකත්ථෙ කො.

358. ඛග්ගාදයො ඉමෙ පඤ්ච රාජූනං කකුධභණ්ඩානි භවන්ති. කුක ආදානෙ, ධො, වණ්ණවිපරියයො. රඤ්ඤො ගමනකාලෙ සදා ආදාතබ්බතො කකුධානි ච තානි රාජධනත්තා භණ්ඩානි චෙති කකුධභණ්ඩානි.

359. ද්වයං පුණ්ණඝටෙ. ජලපුණ්ණත්තා භද්දො කල්යාණො කුම්භො භද්දකුම්භො. ද්වයං හෙමභාජනෙ. භර භරණෙ, භරණං ධාරණං පොසනඤ්ච, ධාරණත්ථස්ස භරතිස්ස භිඞ්ගාදෙසො, භරති දධාති උදකන්ති භිඞ්ගාරො, ආරො. කරකො, කුණ්ඩිකාප්යත්ර.

හත්ථී ¶ ච අස්සො ච රථො ච පත්ති ච, තෙසං සමූහො හත්ථිස්සරථපත්ති චතුරඞ්ගිනී සෙනාත්යුච්චතෙ, සෙනඞ්ගත්තා සමාහාරද්වන්දොයං. චත්තාරි අඞ්ගානි යස්සං සංවිජ්ජන්ති, සා චතුරඞ්ගිනී, ඊ, ඉනී.

360. දන්ත්යන්තං හත්ථිනි. කුඤ්ජො හනු, දන්තො ච, තංයොගා කුඤ්ජරො, අතිසයෙ රො, කුං පථවිං ජරාපෙතීති වා කුඤ්ජරො, අලුත්තසමාසො, කුඤ්ජෙ වා ගිරිකූටෙ රමති, කොඤ්චනාදං නදන්තො වා චරති, කුං වා පථවිං තදාඝාතෙන ජරයතීති කුඤ්ජරො. වාරයති පරබලං වාරණො, නන්දාදීහි යු. හත්ථයොගා හත්ථී. මතඞ්ගස්ස ඉසිනො අපච්චං මාතඞ්ගො, මහන්තං අඞ්ගං සරීරමෙතස්සාති වා මාතඞ්ගො, හ නලොපො, අස්සාකාරො ච. ද්වෙ රදා දන්තා යස්ස ද්විරදො, ‘‘රද විලෙඛනෙ දන්තෙ’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහෙ. ගජ සද්දෙ, ගජතීති, අ. නගො පබ්බතො, සො විය දිස්සතීති නාගො, ණො. කරෙන, මුඛෙන චාති ද්වීහි පිවතීති ද්විපො. ඉ ගමනෙ, භො. දන්තයොගා දන්තී. සට්ඨිහායනො, දන්තාවලො, අනෙකපො, මතඞ්ගජො, කරී, ථම්භෙරමො, පද්මී, මහාමිගො, පීලු, සින්ධුරො, දීඝමාරුතො, රාජීවො, ජලකක්ඛො, නිල්ලුරො, කරටී, වරඞ්ගො, සුප්පකණ්ණො ඉච්චාදීනිපි හත්ථිනො නාමානි. සට්ඨිවස්සිකත්තා, ජාතියා සට්ඨිවස්සකාලෙ ථාමෙන හායනතො වා සට්ඨිහායනො.

වනකරීනං යො යූථජෙට්ඨො, සො සයූථානං ජෙට්ඨත්තා යූථජෙට්ඨො. සයූථෙ පාති රක්ඛතීති යූථපොති චොච්චතෙ.

361. කාළාවකාදීනි ¶ එතානි හත්ථිරාජානං කුලානි. කලම්බතෙ සද්දායතෙති කාළාවකො, ණ්වු, මලොපො. ගඞ්ගායං ජාතො ගඞ්ගෙය්යො, ඨානවසෙන සා සඤ්ඤා. පණ්ඩරවණ්ණතාය පණ්ඩරො. වණ්ණවසෙන තම්බවණ්ණතාය තම්බො. පිඞ්ගලවණ්ණතාය පිඞ්ගලො. ගන්ධයුත්තතාය ගන්ධො. මඞ්ග ගමනත්ථො, සොභනගමනයුත්තතාය මඞ්ගලො, අතිසායනෙ, පසංසායං වා ලො. හෙමවණ්ණතාය හෙමො. උපොසථකුලෙ ජාතත්තා උපොසථො, උපගන්ත්වා අරයො උසතීති වා උපොසථො, ථො, උස දාහෙ, උපපුබ්බො වස නිවාසෙ වා, වස්සො, උපොසථො, තිථීවිසෙසො ච. ඡබ්බණ්ණදන්තතාය ඡද්දන්තො. එතෙසඤ්ච කාළාවකො දසන්නං පුරිසානං බලං ධාරෙති, ගඞ්ගෙය්යො දසන්නං කාළාවකානං, එවං යාවඡද්දන්තා නෙතබ්බො, සම්මාසම්බුද්ධො පන දසන්නං ඡද්දන්තානං බලං ධාරෙති, තෙනෙව භගවා කාළාවකහත්ථිගණනාය කොටිසහස්සබලං ධාරෙති, පුරිසගණනාය දසන්නං පුරිසකොටිසහස්සානං බලං.

362. පාදො කරිපොතෙ. පඤ්චවස්සානි යාව කලභො, කල සඞ්ඛ්යානෙ, අභො, කලභො, ළත්තෙ කළභො, මාතාපිතූහි ¶ භරිතබ්බත්තා භිඞ්කො, භරතිස්ස භිඞ්කො. කරිසාවකොප්යත්ර. පාදො මත්තමාතඞ්ගෙ. දානං පභින්නො යස්ස පභින්නො. මජ්ජතීති මත්තො, මද උම්මාදෙ. ගජෙ ජායතීති ගජ්ජො, ණ්යො, මදො. සො සඤ්ජාතො යස්ස ගජ්ජිතො.

ද්වයං හත්ථිසමූහෙ. හත්ථීනං සමූහො හත්ථිඝටා. ගජානං සමූහො ගජතා, ගාමජනබන්ධුසහායාදීහි තා. පාදො හත්ථිනියං. හත්ථයොගා හත්ථිනී, ඊ, ඉනී. කණ සද්දෙ, ඉරු, සකත්ථෙ කො. කරෙණුකාතිපි, තදා කරයොගා කරෙණුකා, ඉණු. කරිණී, ධෙනුකා, වසා, කරෙණුප්යත්ර.

363. හත්ථිසිරොපිණ්ඩා හත්ථිනො සිරසි ද්වෙ පිණ්ඩා කුම්භාඛ්යා. කෙ සිරසි භවතීති කුම්භො, අස්සු, නිග්ගහීතාගමො ච. ද්වින්නං පන කුම්භානං මජ්ඣිමං විදු නාම [අමර 18.37]. අඞ්කුසසඞ්ඝාතං වින්දත්යස්මින්ති විදු, පුමෙ, උ. ද්වයං කණ්ණමූලෙ. චූළ නිමජ්ජනෙ, ණ්වු, චූළිකා, චුද සඤ්චොදනෙ වා, චොදෙන්ති එත්ථ අඞ්කුසාදීහි අදන්තන්ති චූළිකා, දස්ස ළො, ණ්වු.

ආසතෙ අස්මින්ති ආසනං, ඛන්ධදෙසො. ඛන්ධො එව දෙසො ඛන්ධදෙසො, තස්මිං. ද්වයං පුච්ඡමූලෙ. පුච්ඡස්ස මූලං හෙට්ඨිමභාගො.

364. තිකං ගජබන්ධනථම්භෙ. ආලන්ත්යස්මිං, අනෙන වා බන්ධන්ති ආලානං, යු. ආපුබ්බො බන්ධනත්ථො ලාධාතු. ආහනන්ති ¶ බන්ධන්ත්යස්මිං, අනෙන වා ආළ්හකො, හනධාතු, නස්ස ළො, වණ්ණවිපරියයො ච, ණ්වු. ථම්භ පටිබන්ධනෙ. බන්ධොප්යත්ර.

තිකං සඞ්ඛලෙ. අනිත්ථී තූති ත්වන්තං ලිඞ්ගපදං. ගල සෙචනෙ. නිගළති බන්ධති යෙනාති නිගළො, අ, කත්තුසාධනං වා. අදි බන්ධනෙ, අන්දතීති අන්දුකො. ණ්වු, අස්සු. භුසං ඛලත්යනෙන සඞ්ඛලං, කටි වත්ථබන්ධනෙපි, ‘‘ථීකටීවත්ථබන්ධෙපි, නිගළෙ සඞ්ඛලං තිසූ’’ති [චින්තාමණිටීකා 18.41]රභසො. සඞ්ඛලිකාප්යත්ර.

ද්වයං ගජගණ්ඩෙ. ගණ්ඩ වදනෙකදෙසෙ, අධාතූනම්පි ධාතූසු පාඨො, ධාතු හි ක්රියත්ථො. ගණ්ඩො කපොලසාමඤ්ඤෙපි. කට වස්සාවරණෙසු, අ. ද්වයං කරිමදජලෙ. දීයතෙති දානං. මද උම්මාදෙ, කරණෙ අ.

365. ද්වයං හත්ථිකරෙ. සොණ වණ්ණගතීසු, ඩො, සොඩ ගබ්බෙ වා, නිග්ගහීතාගමො, ණො ච. ද්වීසු ද්වෙපි.

ද්වයං සොණ්ඩග්ගෙ. කරස්ස සොණ්ඩස්ස අග්ගං. පුස පොසනෙ. ඛරො, සස්ස කො, උස්සොත්තං, පුස වුඩ්ඪිම්හි වා, භූ, පුස ස්නෙහසෙචනපූරණෙසු වා, කියාදි, පුස ධාරණෙ වා, චුරාදි.

හත්ථිස්ස කායමජ්ඣම්හි බන්ධනරජ්ජු කච්ඡා නාම. කච බන්ධනෙ, ඡො. දූසා, වරත්රාප්යත්ර. කුථො නාම හත්ථිපිට්ඨත්ථරිතචිත්රකම්බලං, සො ආදි යෙසන්තෙ කුථාදයො. කුථාදයො එව කප්පනො නාම භවන්ති. කප්ප සාමත්ථියෙ, සජ්ජනායඤ්ච ¶ , කරණෙ යු. කප්පනාපි. කච සජ්ජනායං, ථො, කුථො, තීසු. ‘‘නපුංසකමත්ථරණං, ථී පවෙණී කුථං තිසූ’’ති [චින්තාමණිටීකා 18.42] හි වොපාලිතො. පවෙණී, අත්ථරණං, වණ්ණො, පරිත්ථොමොති එතෙ කුථපරියායා.

366. ද්වයං රාජාරහෙ හත්ථිනි. රාජානමුපගන්ත්වා වහිතුමරහතීති ඔපවය්හො, අරහත්ථෙ ණ්යො. රාජානං වහිතුං අරහතීති රාජවය්හො, ණ්යො. ද්වයං කප්පිතහත්ථිනි. සජ්ජා සජ්ජනා සඤ්ජාතා යස්මිං සජ්ජිතො. කප්පා කප්පනා සඤ්ජාතා යස්මිං කප්පිතො. එතස්මායෙව පාඨා සජ්ජකප්පා සජ්ජනාකප්පනානං පරියායාති ඤෙය්යා.

හත්ථිනො පාදෙ විජ්ඣනකණ්ටකො ‘‘තොමරො’’ත්යුච්චතෙ. තුජ්ජතෙනෙනෙති තොමරො, තුද බ්යථනෙ, අරො, දස්ස මො, ඔත්තං. වෙණුකංප්යත්ර [කොත්රං වෙණුකමාලානං (අමර 18.41)], ක්වචි වෙළුකන්තිපි පාඨො.

367. හත්ථිනො කණ්ණමූලම්හි විජ්ඣනකණ්ටකො ‘‘තුත්ත’’මිත්යුච්චතෙ. තුජ්ජතෙනෙනෙති තුත්තං, තො. හත්ථිනො මත්ථකම්හි විජ්ඣනකණ්ටකො ‘‘අඞ්කුසො’’ත්යුච්චතෙ. අඞ්කතෙ අනෙනෙති අඞ්කුසො, අඞ්ක ලක්ඛණෙ, සො, අස්සු.

පජ්ජද්ධං ¶ හත්ථාරොහෙ. මඩි භූසායං, හත්ථිං මණ්ඩයති රක්ඛතීති හත්ථිමණ්ඩො, සොව හත්ථිමෙණ්ඩො, මි හිංසායං වා, ඩො, නිග්ගහීතාගමො. හත්ථිං පාති රක්ඛතීති හත්ථිපො, කම්මනි ණො. හත්ථිං ගොපයති රක්ඛතීති හත්ථිගොපකො. ගුප රක්ඛණෙ, සකත්ථෙ කො. ආධොරණො, නිසාදිනොප්යත්ර.

368. මාතඞ්ගහයාදීනං ගමනාදික්රියාසික්ඛාපකො ආචරියො ‘‘ගාමණීයො’’ත්යුච්චතෙ. ගමනං ගාමො, භාවෙ ණො. හත්ථාදීනං ගමනක්රියා ගාමො, තං නෙති සික්ඛාපෙතීති ගාමණීයො, අඤ්ඤක්රියාසික්ඛාපනෙතූපචාරා, ගාමං වා හත්ථාදිසමූහං නෙතීති ගාමණීයො, ගමනං වා සික්ඛාපෙතීති ගාමණීයො, සබ්බත්ර නස්ස ණත්තං.

පාදද්වයං අස්සෙ. හය ගතියං, අ. තුරං සීඝං ගච්ඡතීති තුරඞ්ගො, ක්වි, බින්දාලොපො, ලොපෙ සති තුරගො. වාහ පයතනෙ, අ. අස භක්ඛනෙ, අ. සින්ධූනමදූරභවො ජනපදොපි සින්ධවො, තත්ර භවො සින්ධවො, සංයොගන්තත්තා න වුද්ධි. ඝොටකො, පීති, තුරඞ්ගමො, වාජී, ගන්ධබ්බො, සත්තිරිච්චාදීනිපි අස්සෙ. ඝුට පරිවත්තනෙ, ණ්වු. පා පානෙ,ති. ‘‘පානෙ ථී පීති අස්සෙ සො’’ති රුද්දො. වාජයොගා වාජී, ඊ. ‘‘එසඤ්ච පුබ්බං පක්ඛො ආසි, ස තු දෙවෙත්යත්යත්ථිතෙන සාලීභූතමුනිනා සක්කං පයොජෙත්වා වජිරඡෙදිතො’’ති නිකායන්තරියා. සප සමවායෙ,ති, සත්ති, සාමත්ථියෙපි.

369. තස්ස ¶ අස්සස්ස භෙදො විසෙසො අස්සතරො, අස්සං තරතීති අස්සතරො, තර අතික්කමනෙ, තරපච්චයෙනාපි සිද්ධං. පධානස්සභූමිභවො සුජාතිකො අවිකාරී කුලීනකො අස්සො ආජානීයො නාම, ආ භුසො කාරණාකාරණං ජානාතීති ආජානීයො, අනීයො, ණ්යපච්චයෙන වා සිද්ධං, තදා ‘‘කියාදිතො නා’’ති නාගමො, ඊකාරාගමො ච [චින්තාමණිටීකා 18.44 ගාථායම්පි පස්සිතබ්බං]. කුලෙ සම්භූතො කුලීනකො, ඊනො, සකත්ථෙ කො. සඞ්ගාමෙ ගරුසත්ථප්පහාරෙන නිහතො සන්තො පියො සාමිකං න ජහති සුඛං වහනසීලො යො අස්සො, සො විනීතසද්දෙනොච්චතෙ. විසෙසෙන දම්මතං නෙති යන්ති විනීතො.

ද්වයං අස්සපොතෙ. කස ගමනෙ, ඔරො, අස්සි, කිඤ්චි සරතීති වා කිසොරො, බින්දුලොපො, අස්සො ච, හයො එව බාලත්තා හයපොතකො, අප්පත්ථෙ කො.

370. ද්වයං අථාමස්සෙ. ඝුට පරිවත්තනෙ, ණ්වු, ඝොටකො, අස්සසාමඤ්ඤෙප්යයං, ඛරං ගච්ඡතීති ඛලුඞ්ගො, සො එව ඛළුඞ්කො, ගකාරස්ස කකාරං කත්වා, රස්ස ලො, ළත්තමුත්තඤ්ච, ඛළුකොතිපි. ජවෙන සබ්බෙසමධිකො අස්සො ජවනො, යු.

ද්වයං ¶ කවීතිඛ්යාතෙ මුඛබන්ධනෙ. මුඛමාතිට්ඨතීති මුඛාඨානං. ඛෙ මුඛවිවරෙ ලීනො ඛලීනො. ‘‘කවිකා තු ඛලීනොති [ඛලීනෙ ථී (?)], කවියං කථනංත්යපී’’ති රභසො. කවි, කවිකාප්යත්ර. කු සද්දෙ. ඉ, ඊ ච, සකත්ථෙ කො. වාසද්දෙන නපුංසකත්තං සමුච්චිනොති. වුත්තඤ්ච අමරකොසෙ ‘‘කවිකා තු ඛලීනො’නිත්ථී’’ති [අමර 18.49].

අස්සාභිතාළිනී වෙත්තවිකතාදි කසා නාම. කස ගමනෙ, අ, කරණසාධනං.

371. අස්සස්ස නාසාගතරජ්ජුම්හි කුසා, කුස සිලෙසනෙ. ද්වයං අස්සායං. වල සංවරණෙ, වො, ළත්තං, ආ, වළවා. අසතීති අස්සා, ‘‘ඉත්ථියමතියවො වා’’ති අ, ආ ච, අස්සා. වාමීප්යත්ර. ද්වයං ඛුරෙ. ඛුර ඡෙදනෙ. සං සුඛං ඵරත්යනෙන සඵං, නෙරුත්තො. ‘‘සඵං ක්ලීවෙ ඛුරො පුමා’’ති [අමර 18.49]අමරකොසො.

ද්වයං පුච්ඡමත්තෙ. පුච්ඡ පමාදෙ. න ගච්ඡතීති නඞ්ගුට්ඨො, අඞ්ග ගමනෙ, ඨො, අස්සු, ද්වෙපි අනිත්ථියං. ලූමංප්යත්ර. ද්වයං කෙසවති නඞ්ගුට්ඨමත්තෙ, න තු හත්ථිනො එව. වාලසමූහයොගා වාලහත්ථො, යථා කෙසහත්ථො චයෙ, තථාත්රාපි. වාලො ධිය්යතෙ අස්මින්ති වාලධි, ඉ.

එත්ථානාගතාපි අස්සස්ස ධාරාඛ්යා [ධාවාඛ්යා (ක.)] පඤ්ච ගතියො කථෙතබ්බා. යථා –

අක්කන්දිතං ¶ ධොරිතකං, රෙචිතං වග්ගිතං ප්ලුතං;

ගතියොමෙ පඤ්ච ධාරා [ධාවා (ක.)], අස්සානං විඤ්ඤුනා මතා [අමර 18.48-9].

තත්ථ විත්ථම්භා සමාවගති අක්කන්දිතං, කන්දි ගතිසොසනෙසු, තො. තතො අධිකා චතුරාගති ධොරිතකං, ධොර ගතිචාතුරියෙ, තො, සකත්ථෙ කො. මණ්ඩලිකායානෙන ගමනං රෙචිතං, රිච වියොජනසම්බජ්ඣනෙසු, සම්බජ්ඣනං මිස්සනං. වෙගෙන පරික්ඛිත්තො පරිචරණං වග්ගිතං, වග්ග ගමනත්ථො. තුරං සමෙන ගමනං ප්ලුතං, ප්ලු ගතියං. ත’දුත්ත’මස්සසත්ථෙ ‘‘සමො’ධිකො ලයො වෙගී, තුරිතස්සො භවෙ කමා’’ති.

372. ද්වයං යුද්ධත්ථෙ චක්කයුත්තයානෙ. සන්ද ගමනෙ, සන්දතෙ ගම්යතෙනෙනෙති සන්දනො, යු. රමතෙනෙනෙති රථො, ථො, මලොපො. සතඞ්ගොප්යත්ර. සතමඞ්ගාන්යස්ස.

යං න රණාය යුද්ධත්ථං චක්කයුත්තං යානං, අපි තු කීළාභමනාද්යත්ථං, සො පුස්සරථො. වුත්තඤ්ච අමරකොසෙ ‘‘අයං පුස්සරථො චක්ක-යානං න සමරාය ය’’න්ති [අමර 18.51]. පුස පාසනෙ, සො, පුසනාමකෙන ඵලවිසෙසෙන යුත්තො රථො පුස්සරථො, පුස්සනක්ඛත්තෙන කතො, සජ්ජිතො වා රථොති පුස්සරථො.

බ්යග්ඝස්ස චම්මාවුතො පරික්ඛිත්තො රථො වෙය්යග්ඝො නාම, බ්යග්ඝස්ස විකාරො චම්මං වෙය්යග්ඝං, ණො, තෙන පරිවුතො රථො වෙය්යග්ඝො, ණො, උභයත්රාපි වුඩ්ඪාගමො. ‘‘පච්චත්තං [පච්චත්ථං (ක.)] අයන්ති ¶ ගච්ඡන්තීති පච්චයා’’ති වචනත්ථතො පච්චත්තමෙව [පච්චත්ථමෙව (?)] පච්චයා භවන්ති, යථා කාරිතන්තස්මාපි පයොජකවසෙන අනෙකකාරිතපච්චයා. දීපිනො චම්මාවුතො රථො දීපො නාම, දීපිනො විකාරො චම්මං දීපං, ණො, තෙන පරිවුතො රථො දීපො, ණො.

373. ද්වයං පුරිසයුත්තයානෙ. සි සෙවායං. සුඛත්ථිකෙහි සෙවීයතෙති සිවිකා, ණ්වු, වාගමො, ඉත්තං, කිතපච්චයා හි යෙභුය්යෙන කම්මාදීසුපි වත්තන්ති, කිච්චපච්චයා ච කත්තරිපි, යථා ‘‘විනයො, නිස්සයො, තපනීයා ධම්මා’’ත්යාදීසු, මහාපදෙසෙන වා කිතකිච්චපච්චයානං කත්තුකම්මාදීස්වපි පවත්ති වෙදිතබ්බා, සිවං කරොතීති වා සිවිකා, ඉකො. යාප්යෙහි අධමෙහි යායතෙ නිය්යතෙති යාප්යයානං. ‘‘යාප්ය පානීයකෙ නින්ද්යෙ’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහෙ.

ද්වයං සකටෙ. අනිත්ථී තූති ත්වන්තං ලිඞ්ගපදං. සක සත්තියං, අටො. අන පාණනෙ, කරණසාධනං, නත්ථි නාසා යස්සාති වා අනං, සාලොපො, රස්සො ච. ක්ලීවෙ’නං, සකටො, නිත්ථීත්යමරකොසො[අමර 18.52].

ද්වයං චක්කෙ. කරොති ගමනමනෙනෙති චක්කං, ද්විත්තං, චක්කාදි. රථස්ස අඞ්ගං රථඞ්ගං. තස්ස චක්කස්ස අන්තො අවසානං නෙමි, සා නාරියං ඉත්ථියං. නයති චක්කං නෙමි. යා භූමිං ඵුසති, නී නයෙ, මි, ඊපච්චයෙ නෙමී ච. පධිප්යත්ර.

374. තම්මජ්ඣෙ ¶ තස්ස රථස්ස, චක්කස්ස වා මජ්ඣෙ චක්කාකාරො පිණ්ඩිකා, යස්සං සබ්බානි කට්ඨානි ආසජ්ජන්තෙ. පිණ්ඩිකාසාහචරියා නාභි ඉත්ථී, ඊපච්චයෙ නාභී ච. සබ්බානි කට්ඨානි පිණ්ඩෙතීති පිණ්ඩිකා, පිණ්ඩ සඞ්ඝාතෙ, අ, සකත්ථෙ කො. පිණ්ඩීපි, නාභි වියාති නාභි.

රථස්ස යුගකට්ඨං යත්ර ආසජ්ජතෙ, ස යුගන්ධරො. කුං පථවිං වුණොති අච්ඡාදයතීති කුබ්බරො, වු සංවරණෙ, රො, උස්සත්තං. යුගං ධාරෙතීති යුගන්ධරො, සඤ්ඤායං අ, අභිධානා රස්සො.

අක්ඛො සකටං, තදවයවො වා, තථා චාහාජයාචරියො –

‘‘අක්ඛො විභීටකෙ නිම්බෙ, සකටෙ ච බ්යවහාරෙ;

රථස්සාවයවෙ කස්සෙ, පාසකෙප්ය’ක්ඛ’මින්ද්රියෙ’’ති.

තස්සග්ගගතෙ කීලෙ ආණී, ඉත්ථී. අණිපි, ‘‘සීමාස්සික්ඛග්ගකීලෙසු, අණී ආණී ඉමෙ ද්විසූ’’ති [චින්තාමණිටීකා 18.56] හි රුද්දො ද්විධා පඨති. ‘‘අණී ආණී ච අක්ඛග්ගකීලෙ සීමාස්සිසු මතා’’ති ච නානත්ථසඞ්ගහොපි. අස්සි කොණො. අණ සද්දෙ, ණි. පුබ්බපක්ඛෙ න වුඩ්ඪි, අන පාණනෙ වා, ණත්තං. කණ්ඩකාදිසත්ථෙහි පරිරක්ඛණත්ථං කතො රථාවරණො වරුථො, යො ‘‘රථගුත්තී’’ති ඛ්යාතො. වර වරණෙ, වරණමෙත්ථාවරණං, යථා රථං ථිරත්ථං තට්ඨඤ්ච ගොපතීති රථගුත්ති, ඉත්ථී, ‘‘ගුත්ති කාරාගාරෙ වුත්තා, භූගතෙ රක්ඛණෙ යමෙ’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ.

375. රථාදීනං ¶ පුරොභාගසඞ්ඛාතෙ මුඛෙ ධුරො. ධර ධාරණෙ, අස්සු, යානමුඛංප්යත්ර. අක්ඛොපක්ඛරාදයො රථස්ස අඞ්ගා නාම. අක ගමනෙ, ඛො, අක්ඛො, ද්වින්නං රථචක්කානං අන්තරගතො කට්ඨවිසෙසො. උපරි කරීයතෙති උපක්ඛරො, අක්ඛස්සොපරි කට්ඨවිසෙසො. අමරකොසෙ පන උපක්ඛරසද්දස්ස සබ්බරථාවයවවාචකත්තං වුත්තං ‘‘රථඞ්ගන්තු උපක්ඛරො’’ති [අමර 18.55]. ‘‘අපක්ඛරො’’තිපි පාඨො.

සබ්බස්මිං හත්ථාදිකෙ වාහනෙ යානාදිත්තයං, සබ්බත්ර කරණසාධනං. යොජනීයං යුජ්ජතෙනෙනාති යොග්ගං, ණ්යො. පත්තං ධොරණඤ්චාත්ර. පත ගතියං. ධොර ගතිචාතුරියෙ, එත්ථාපි කරණසාධනං.

376. චතුක්කං සාරථිම්හි. රථෙන චරති සීලෙනාති රථචාරී. සවති පෙරයතීති සූතො, සූ පෙරණෙ, තො. අජ ගමනෙ. පාජෙතීති පාජිතා, රිතු, දීඝාදි. සර ගතියං, ථි, රථෙන සහ ගච්ඡතීති වා සාරථි, ඉණ, අඤ්ඤත්රොපචාරා. නියන්තා, යන්තා, ඛත්තා, සබ්යට්ඨො, දක්ඛිණත්ථො, රථකුටුම්බීප්යත්ර.

‘‘නියන්තා පාජිතා යන්තා, සූතො ඛත්තා ච සාරථි;

සබ්යට්ඨො දක්ඛිණත්ථො ච, සඤ්ඤා රථකුටුම්බිනො’’ති [අමර 18.56-60]. –

වුත්තං ¶ . අත්ථතො සාරථිනො රථකුටුම්බී ච නාමං. රථනායකෙ තු ‘‘රථාරොහො ච රථිකො රථී’’ති පච්ඡා වක්ඛති. ඛුදි සංපෙසනෙ, තු, දස්ස තො, උස්සත්තඤ්ච, ඛත්තා.

තිකං රථෙ පාජිතතරා අඤ්ඤෙ යොධා, අත්ර යෙ ‘‘රථනායකා’’තිප්යුච්චන්තෙ. රථමාරොහතීති රථිකො, රථී ච. රථෙන යුජ්ජතීති වා රථිකො, රථී ච. රථිනො, සන්දනාරොහොප්යත්ර. ද්වයං යොධෙ. යුධ සම්පහාරෙ, ණො. භටති යුජ්ජතීති භටො, අ. ක්වචි යොද්ධොපි.

377-379. චතුක්කං පදාතිකෙ. පදෙහි අතති අජතීති පදාති, අත සාතච්චගමනෙ, ඉ. පද ගමනෙ. පදතීති පත්ති, ඉ, ද්විත්තං. පදෙන අදතීති වා පත්ති, අලොපො, දස්ස තො, ඉමෙ ද්වෙ, වක්ඛමානා ද්වෙ ච පුමෙ. පදෙහි ගච්ඡතීති පදගො, පදිකො. පාදාතිකො, පදාජයොප්යත්ර [පාදෙහි අජති ඊ, රස්සො ච පදාජිං (චින්තාමණිටීකා 18.66)].

ඡක්කං ¶ කවචෙ. නහ බන්ධනෙ, කරණෙ ණො. කඞ්ක ගත්යත්ථො, අටො. වරීයතෙ තන්ති වම්මං, වර වරණෙ, වර ඉච්ඡායං වා, මො, රස්ස මො. කච බන්ධනෙ, අ, වකාරවණ්ණාගමො. උරො ඡාදයන්ත්යනෙනාති උරච්ඡදො. වාසද්දො ද්වින්නං පුන්නපුංසකත්තං සම්පිණ්ඩෙති. ජල දිත්තියං, ණ්වු. තනුත්තං, දංසනං, ජගරොප්යත්ර. ‘‘ජගරො කඞ්කටො යොගො, සන්නාහො ච උරච්ඡදො’’ති [චින්තාමණිටීකා 18.64 බ්යාඛ්යාසුධා 2.8.64]වොපාලිතො.

තිකං කතසන්නාහෙ. චම්මෙන සම්මා නද්ධවාති සන්නද්ධො, ධො. සජ්ජු ගතියං, අ. වම්මෙන නද්ධවා වම්මිකො. දංසිතො, උරච්ඡදිකො, බ්යූළ්හකඞ්කටො, ජගරිකොප්යත්ර.

ද්වයං පරිදහිතෙ වත්ථාදො. ආපතිපුබ්බො මුචධාතු පරිදහනෙ, උභයත්ථ තො, භූජාදි. පක්ඛෙ ‘‘සුසපචසකතො ක්ඛක්කා චෙ’’ති සුත්තෙ චකාරෙන තපච්චයස්ස ක්කො, ධාත්වන්තලොපො ච. පිනද්ධො, අපිනද්ධොප්යත්ර. පුබ්බපක්ඛෙ අපිස්සාකාරලොපො.

චතුක්කං අභිචාරපදාතිම්හි. පුරෙ චරණසීලො, සත්තමියා අලොපො උභයත්රාපි. පුබ්බෙ ණී. පරපක්ඛෙ අ, පුබ්බං, පුබ්බෙ වා ගච්ඡතීති පුබ්බඞ්ගමො, දුතියායාලොපො. පුරොගො, අග්ගෙසරො, පට්ඨො, අග්ගතොසරො, පුරස්සරො, පුරොගමොප්යත්ර.

ද්වයං අසීඝගාමිනි. මන්දං ගච්ඡති සීලෙනාති මන්දගාමී, ණී. මන්ථ විලොළනෙ, අනෙකත්ථත්තා සංකිලෙසෙ ච. සංකිලිස්සතෙති මන්ථරො, අරො.

තිකං වෙගිනි. තුරමෙති ගච්ඡතීති තුරිතො, ඉ ගතියං, තො. තුරස්සි, පජවී, ජවොප්යත්ර. ද්වයං ජෙතුයොග්ගතාමත්තෙ. ජි ජයෙ, තබ්බො, ජෙතබ්බං, ණ්යපච්චයෙ ජෙය්යං.

380. තිකං ¶ සූරෙ. සුර වීර වික්කන්තෙති චුරාදිධාතු. සුරයති, වීරයතීති සූරො, වීරො ච, අ, දීඝාදි, කන්ත ඡෙදනෙ. වික්කන්තො. ද්වයං සහායමත්තෙ. සහ එති ගච්ඡතීති සහායො, සබ්බත්ර කත්තරි ච අ. අනුසද්දො පච්ඡාත්ථො. සමාති එතෙ ද්වෙ තුල්යත්ථා. අනුප්ලපො, අභිසරොපි. සන්නද්ධප්පභුතී සන්නද්ධසද්දාදයො අනුචරන්තා තීසු.

පාථෙය්යං නාම රාජාදීනං යාත්රාස්වෙව බහුලං පවත්තතීති ඉධ තං වුත්තං, පථෙ හිතං පාථෙය්යං, එය්යො. සම්බ මණ්ඩලෙ, අලො, සමෙති අද්ධානපරිස්සමමෙතෙනාති වා සම්බලං, අලො, බාගමො ච.

381. චතුක්කං සෙනායං. වාහයොගා වාහිනී. ධජයොගා ධජිනී. සි බන්ධනෙ, නො, සෙනා. චමු අදනෙ, ඌ. චමති භීරුන්ති චමූ. පුතනා, අනීකිනී, වරූථිනීප්යත්ර. එත්ථ ච පුතනා අනීකිනී වාහිනී චමූ සෙනාභෙදෙපි. ‘‘පුතනා’නීකිනී චමූ, සෙනා සෙනාන්තරෙපි චෙ’’ති රුද්දො, ‘‘සෙනාපභෙදෙ සෙනායං, සවන්ත්යමපි වාහිනී’’ති රභසො ච. චක්කාදිතිකං සාමඤ්ඤෙන සෙනායං, සෙනඞ්ගෙ ච. චාණක්යෙ තු සෙනාවිසෙසෙ අනීකො වුත්තො ‘‘තීණි තිකාන්යනීක’’න්ති.

අස්සෙව ¶ කාමන්දකීයෙ විවරණං, යථා –

‘‘අස්සස්ස පත්තියොධා යෙ, භවෙය්යුං පුරිසා තයො;

ඉති කප්පා තු පඤ්චස්සා, විධෙය්යා කුඤ්ජරස්ස තු;

පාදඞ්ගො පාජිතාවන්තො, පුරිසා දස පඤ්ච ච;

විධානමිති නාගස්ස, චතුක්කං සන්දනස්ස ච;

අනීකමිති විඤ්ඤෙය්ය-මිති කප්පා නව ද්විපා’’ති.

කරීයතෙ විග්ගහො යෙනෙති චක්කං. බල සංවරණෙ, අ. අණ සද්දෙ, ඉකො. වාකාරො නපුංසකත්තං සමුච්චිනොති.

චතුරඞ්ගබලාය සුසන්නද්ධාය සෙනාය යුද්ධත්ථං දෙසවිදෙසෙ වින්යාසො විභජිත්වා න්යසනං ඨපනං බ්යූහො කථ්යතෙ. විභජිත්වා ඌහනං ඨපනං බ්යූහො. තබ්භෙදා දණ්ඩභොගමණ්ඩලාසංහතා චත්තාරො පකතිබ්යූහා. තත්ර අනීකානං තිරියතො වුත්ති දණ්ඩො. සමත්ථානමනීකානමන්වාවුත්ති අඤ්ඤොඤ්ඤතො වුත්ති භොගො. මණ්ඩලරචනාය සරන්තානමනීකානං සබ්බතො වුත්ති සප්පසරීරමිව මණ්ඩලො. ඨිතානමිතරෙතරාසං හතානං විසිලිට්ඨතරානං අනීකානං පුථුවුත්ති අසංහතො. තදුත්තං කාමන්දකෙන –

‘‘තිරියතො වුත්ති දණ්ඩාඛ්යා, භොගොන්වාවුත්තිරෙව ච;

මණ්ඩලො සබ්බතොවුත්ති, පුථුවුත්ති අසංහතො’’ති.

බ්යූහසමවෙතො එව බ්යූහස්සෙකදෙසො පච්ඡාභාගො බ්යූහපණ්හි, බ්යූහස්ස පච්ඡා, බ්යූහන්තරමෙව වා. යත්ර ඨිතො රාජා සසෙනං පටිග්ගණ්හති, තං සෙනාය පච්ඡා ධනුසතද්වයන්තරෙන ඨිතපරිසසහිතං අනීකං ‘‘පටිග්ගහො’’ත්යුච්චතෙ.

382-383. එකො ¶ හත්ථී ද්වාදසපුරිසසහිතො ‘‘එකො හත්ථී’’ත්යුච්චතෙ, එතෙන ලක්ඛණෙන අධමන්තතො හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන තයො හත්ථිනො හත්ථානීකං නාම, තථා එකො තුරඞ්ගො තිපුරිසසහිතො, එකො ච රථො චතුපුරිසසහිතො එකො හයො, එකො රථොති එතෙන ලක්ඛණෙන අධමන්තතො තයො හයා ච තයො රථා ච හයානීකං, රථානීකං නාම, තෙනාහ ‘‘තයො තයො ගජාදයො’’ති. සසත්ථා ඛග්ගාදිසත්ථහත්ථා චතුජ්ජනා චත්තාරො පුරිසා පත්තානීකං නාම වුත්තා. හෙට්ඨිමන්තතොයෙවෙත්ථාපි පරිච්ඡෙදො. අමරකොසෙ ත්වඤ්ඤථා කථිතා –

‘‘එකකෙභරථා ත්යස්සා, පත්ති පඤ්චපදාතිකා;

පත්යඞ්ගෙහි තිගුණෙහි, කමා සඤ්ඤා යථොත්තරං.

සෙනාමුඛං ගුම්බගණා, වාහිනී පුතනා චමූ;

අනීකිනී ච තාසන්තු, දස අක්ඛොභිනී මත’’න්ති [අමර 18.80-1].

තස්සත්ථො – තීහි අස්සෙහි ගජෙනෙකෙන රථෙන ච පදාතීභි ච පඤ්චහි පත්ති නාම සෙනන්තරං. පත්යඞ්ගෙහි සබ්බෙහි ගජාදීහි ¶ යථාපුබ්බං ගුණෙහි යථොත්තරං කමෙන සෙනාමුඛාදිකා සඤ්ඤා භවති. යථොත්තරන්ති වචනෙන යථාපුබ්බමිත්යත්ථමාහ, තෙනෙදං වුත්තං ‘‘භවති තයො පත්තිනො සෙනාමුඛං. තීහි සෙනාමුඛෙහි ගුම්බො. ගුම්බත්තයෙන ගණො. ගණත්තයං වාහිනී. වාහිනිත්තයං පුතනා. පුතනත්තයං චමූ. චමුත්තයං අනීකිනී. තාසං අනීකිනීනං දස අක්ඛොභිනී’’ති.

තත්ර රථානං සඞ්ඛ්යා සත්තතිසහිතෙහි අට්ඨසතෙහාධිකාන්යෙකවීසතිසහස්සානි, එවමෙව ගජානම්පි සඞ්ඛ්යා, තථා ච –

පඤ්චසට්ඨිසහස්සානි, ඡසතානි දසෙව තු;

සඞ්ඛ්යා තා තුරඞ්ගානඤ්හි, විනා රථෙ තුරඞ්ගමෙ.

නරානං සතසහස්සං, සහස්සානි නවෙව ච;

සතානි තීණි ච’ඤ්ඤානි, පඤ්ඤාසඤ්ච පදාතයොති [බ්යාඛ්යාසුධා 2.8.80].

384. හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන සෙනං දස්සෙත්වා උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන දස්සෙතුමාහ ‘‘සට්ඨි…පෙ… යන්ති’’ච්චාදි. යන්තියා යානං කුබ්බන්තියා සෙනාය කත්තුභූතාය ධූලීකතෙසු සන්තෙසු. කෙසු? සට්ඨිවංසකලාපෙසු. කිත්තකප්පමාණෙසු? පච්චෙකං සට්ඨිදණ්ඩවන්තෙසු, එසා අක්ඛොභිනී නාම සෙනා උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන. කෙනචි ඛොභෙතුමසක්කුණෙය්යතාය අක්ඛොභිනී, යු, නදාදි. ඛුභ චලනෙ.

385. චතුක්කං ¶ සම්පත්තියං. ධනුක්කංසො සම්පත්ති. පද ගමනෙ, භාවෙති. යුපක්ඛෙ ‘‘ඉත්ථියමතියවො වා’’ති අ. ලක්ඛ දස්සනඞ්කෙසු, ඊ, ලක්ඛී, සිරී ච පුබ්බෙ දෙවතාවසෙන වුත්තා, ඉධ ධනුක්කංසවසෙන.

ද්වයං සම්පත්තිවිපරීතායං. විරූපං පජ්ජතීති විපත්ති, පදිම්හා කත්තරිති. විරූපං පජ්ජනං වා විපත්ති, භාවෙති. ආපදාසහචරණතො විපත්ති ථියං.

චතුක්කං සත්ථමත්තෙ. ආදාය යුජ්ඣන්තෙ යන්ති ආවුධං, යස්ස වො. ආයුධං වා. හර හරණෙ. හරති ජීවිතන්ති හෙති,ති, අස්සෙ, රලොපො, හනතිවසෙන වා සිද්ධං. සස හිංසායං, ථො. අත්ථංප්යත්ර. අසු ඛෙපනෙ.

386-387. සඞ්ඛෙපෙනායුධං දස්සෙතුමාහ. මුත්තාමුත්තඤ්ච අමුත්තඤ්ච පාණිතො මුත්තඤ්ච යන්තමුත්තඤ්චෙති සකලං තං ආයුධං චතුබ්බිධං බහූනම්පි තබ්භෙදානතිවත්තනතො.

චතුන්නං සරූපමාහ ‘‘මුත්තාමුත්තඤ්චා’’දි. යට්ඨි නාම සත්ථවිසෙසො, න කත්තරදණ්ඩො.

‘‘යට්ඨි හාරලතාසත්ථ-භෙදෙසු ධනුදණ්ඩකෙ’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහෙ.

තදාදි ¶ ආයුධං මුත්තඤ්ච තං අමුත්තඤ්චෙති මුත්තාමුත්තං, කම්මධාරයො, යථා කතාකතං. ඡුරිකා අසිපුත්ති, තදාදිකං අමුත්තං. යන්ත සඞ්කොචනෙ, යන්තං, ධන්වාදි.

388-389. පඤ්චකං ධනුම්හි. උසුං අසති ඛිපතීති, කම්මනි ණො, උස්සි. ධන ධඤ්ඤෙ, උ, හන හිංසායං වා, උ, හස්ස ධො, ධනු. ‘‘ධනු වංසවිසුද්ධොපි, නිග්ගුණො කිං කරිස්සතී’’ති [හිතොපදෙස කථාමුඛ 23] පුමෙ පයොගො. ‘‘සරා වාපො ධනු ඉත්ථී, තුණතා තිණතාපිචෙ’’ති [තිකණ්ඩසෙස 2.8.51]තිකණ්ඩසෙසො. කිං නාමෙන දණ්ඩයතීති කොදණ්ඩං, දණ්ඩ නිපාතනෙ, කිං නාමෙන දම්යතීති වා කොදණ්ඩං, දමුධාතුම්හා ඩො, කිං නාමෙන දුනොතීති වා කොදණ්ඩං, දු පරිතාපෙ, ඩො නිපාතිතො, කුටිලත්තා වා කුච්ඡිතො දණ්ඩො යස්සත්ථීති කොදණ්ඩං. චප සන්තාපෙ, අ, චපො, වංසභෙදො, තබ්බිකාරො චාපො, ණො. සරමසති ඛිපතීති සරාසනං. කම්මුකම්පි. කම්මාය පභවතීති කම්මුකං.

තිකං ගුණෙ. ගච්ඡති සරො යෙනාති ගුණො, මස්ස ණො, අස්සු, ගු සද්දෙ වා, ගවති එතෙනාති ගුණො, යු, ණත්තං. ජර වයොහානිම්හි, අ, ජියාදෙසො. පක්ඛෙ ඉකාරලොපො, ජයා. ‘‘ජියා චාථා’’තිපි පාඨො, තදා ද්වයං ¶ ගුණෙ. මුබ්බී, සිඤ්ජිනීප්යත්ර. මුබ්බවිකාරො මුබ්බී. සිඤ්ජ අබ්යත්තසද්දෙ, ඉනී.

තිපාදො කණ්ඩෙ. සර හිංසායං. සරන්ත්යනෙනාති, පුමෙ, සඤ්ඤායං ණො. පත්තං වාජො, තංයොගා පත්තී, ඊ. සා තනුකරණාවසානෙසු, දිවාදි, ණ්වු, යස්සාලොපො. වණ්යතෙ සද්දායතෙනෙනෙති වාණො, ණො, වණ සද්දෙ. කණ්යතෙනෙනෙති කණ්ඩං, කණ සද්දෙ, ඩො, කණ්ඩ භෙදෙ වා. ඉස ගමනෙ, උ, ඉස්සු, උස දාහෙ වා. ඛුර ඡෙදනෙ, අපො, අථ වා ඛෙ අරති ගච්ඡතීති ඛුරො, අස්සු, තං පාතීති ඛුරප්පො. තිජ නිසානෙ, යු. අස ඛිපනෙ, කම්මෙ යු. විසිඛො, අජිම්හගො, ඛගො, ආසුගො, කලම්බො, මග්ගණො, රොපොප්යත්ර. විසන්තො ඛණතීති විසිඛො. කල මදෙ, අම්බො. මග්ග අන්වෙසනෙ, යු. රුප විමොහනෙ, දිවාදි, අ, රොපො. ‘‘ථූලඛෙඩො විපාටො ච, චිත්රපුඞ්ඛො සරොපි චෙ’’ති [තිකණ්ඩසෙස 2.8.52]තිකණ්ඩසෙසෙ.

පඤ්චකං කලාපෙ. තූණ පූරණෙ, චුරාදි, නදාදි. ‘‘තූණො නිසඞ්ගො තූණිරො, උපාසඞ්ගො ච වාණධි’’රිති [චින්තාමණිටීකා 18.88]අමරමාලායං පුංසකණ්ඩෙ. ‘‘තූණා’’තිපි ඉත්ථිලිඞ්ගප්පකරණෙ වුත්තො, ඉධ පන ‘‘තුණී, තූණො’’ති ද්වීසු, සරසමූහානං ඨානත්තා කලාපො. ඉරපච්චයෙ තූණිරො. වාණා සරා ධියන්තෙත්රෙති වාණධි. ‘‘තූණො පසඞ්ග තූණිර-නිසඞ්ගා වාණධි ද්විසූ’’ත්යමරසීහෙ.

390. ද්වයං වාජෙ, යං ‘‘කණ්ඩපත්ත’’මිත්යුච්චතෙ. පත ගමනෙ, කරණෙ ඛො, තස්ස කො, පක්ඛෙන කතත්තා වා පක්ඛො ¶ . වජත්යනෙනාති වාජො, ණො. විසමපිවිත්ථාති විසප්පීතො සරො දිද්ධො නාම. දිස අප්පීතියං, තො. ලිත්තොප්යත්ර.

තිකං විජ්ඣිතබ්බෙ. විජ්ඣනත්ථං ලක්ඛ්යතෙති ලක්ඛං. විජ්ඣිතබ්බන්ති වෙජ්ඣං, ණ්යො, ඣස්ස ජ්ඣො, ඉස්සෙ. සරො වයති ගච්ඡති යස්මිං සරබ්යං, වස්සාකාරලොපො. නිච්චං සරානමභ්යාසනං වසීකරණං සරාභ්යාසො. ‘‘බ්යාධෙප්යුපාසනායඤ්ච, වාණාභ්යාසෙප්යුපාසන’’න්ති රුද්දො. ලක්ඛමුපගන්ත්වා අසනං ඛිපනං උපාසනං.

391. පඤ්චකං ඛග්ගෙ. මණ්ඩලං අග්ගං යස්ස. නිග්ගතො තිංසතො’ඞ්ගුලිතො නෙත්තිංසො. අස ඛෙපනෙ, අසතෙ ඛිප්පතෙති අසි, ඉ. ඛග්ග ඛණ්ඩභෙදෙ. සායකො සරෙපි. චන්දහාසො, රිට්ඨි, කක්ඛලකො, කරවාලොප්යත්ර. තස්ස ඛග්ගස්ස පිධානෙ කොසි, ඉත්ථී. කුස සිලෙසනෙ, ඉ, කොසි, රස්සන්තො. ඛග්ගඡුරිකාදීනං මුට්ඨියං ථරුසද්දො. ථර සත්ථගතියං, උ.

392. තිකං ඛග්ගාදීනං සත්ථානං වාරණඵලකෙ. ඛෙට භක්ඛනෙ, ණ්වු. ඵල විසාරණෙ, ණ්වු. ඵලතීති ඵලකං, අනිත්ථී. චර ගතිභක්ඛනෙසු, මො, චමු අදනෙ වා, අ. ඵලම්පි.

වණ්ටානිහාරස්සාඛග්ගාකති ¶ හත්ථකුණ්ඩාදි ඉල්ලී, ඉලීපි, ඉල ගතියං, නදාදි. කරං පාලයතීති කරපාලිකා, ණ්වු.

ද්වයං අසිපුත්තියං. ඡුර ඡෙදනෙ, ණ්වු. සසු හිංසායං,ති, නදාදි. අසිනො පුත්තී, අසිධෙනුකාපි.

ද්වයං වඩ්ඪකීනං මුග්ගරෙහි සමානාකාරායුධභෙදෙ. ලග සඞ්ගෙ, අලො, අස්සු, ළත්තඤ්ච. මුරං ගිරතීති මුග්ගරො, රස්ස ගො, ගිර නිග්ගිරණෙ, මුච්චතීති වා මුග්ගරො, අරො. දුඝණො, ඝනොපි.

393. ද්වයං සල්ලෙ. සල ආසුගතියං, අ, සර හිංසායං වා, ලො, රස්ස ලො. සඞ්ක සඞ්කායං, උ. සූලම්පි. සූල රුජායං.

ද්වයං වාසියං. වස ඡෙදනස්නෙහාවහාරණෙසු, ණී. තච්ඡ තනුකරණෙ, යු, නදාදි.

ද්වයං ඵරසුම්හි. ඡෙදකත්තා කුච්ඡිතා ධාරා යස්සාති කුධාරී. කුධාරොපි. පරං සසති හිංසතීති ඵරසු. උ, පස්ස ඵො, සලොපො ච. පරසුපි, සො පරසුසද්දො නපුංසකො. පරසුධොප්යත්ර.

ද්වයං පාසාණවිදාරණෙ. ටඞ්ක බන්ධනෙ. දර විදාරණෙ. පාසාණං දාරයතීති පාසාණදාරණො, යු. පාසාණදාරකොපි.

394. ද්වයං ¶ හත්ථප්පමාණෙ කණයෙ [කණ්ඩෙ (චින්තාමණිටීකා)]. චක්කපූරණාදිවායුවසෙන ඛිප්පතෙ. කණ සද්දෙ, අයො. භින්දනසීලතාය භින්දී, වාති ගච්ඡති තෙනාති වාලො, අලො, භින්දී ච සො වාලො චාති භින්දිවාලො, ළත්තෙ භින්දිවාළො, රස්සො.

චක්කාදයො සත්ථභෙදා. තත්ර චක්කාකාරො ආයුධවිසෙසො චක්කං. කන්ත ඡෙදනෙ, අස්සු, කුන්තො දීඝදණ්ඩො. ගදා, සත්ති ච පසිද්ධා.

තිකං කොණභාගෙ. කුණ සද්දොපකරණෙසු, කුණ සඞ්කොචනෙ වා, ණො. සි සෙවායං, අ, රස්සො, අස්සො. කුට කොටිල්ලෙ, ඉණ.

395. ද්විපාදං විජිගීසස්ස යාත්රායං, සබ්බත්ර භාවසාධනං. යා පාපුණෙ, නික්ඛමිත්වා යායතෙ නිය්යානං, යු. ‘‘ඡදාදීහි තත්රණ’’ති ත්රණ. යාත්රා, ආ. නදාදිනො ආකතිගණත්තා ඊපච්චයාභාවො. ඨා ගතිනිවත්තියං, පපුබ්බො යානෙ, යු, පතිට්ඨීයතෙ පට්ඨානං, පුරෙචාරිම්හි පට්ඨො.

පඤ්චකං ධූලීමත්තෙ. තථා ච ‘‘පංසු ඛොදො මතො රෙණු, චුණ්ණො ධූලි’ත්ථියං භවෙ’’ත්යමරමාලා. චුණ්ණ පිසනෙ, චුණ්ණ සඤ්චුණ්ණනෙ වා. පංස නාසනෙ, උ. රන්ජ රාගෙ, රජො, මනොගණොපි නපුංසකෙ, තංසහචරණතො පංසුපි. ‘‘ක්ලිවං’පරාධෙ රෙණුම්හී’’ති ¶ රභසො. අථ වා චුණ්ණරජොසහචරණතො පංසු නපුංසකෙ. ධූ විධුනනෙ, ධූ කම්පනෙ වා, ලි, නදාදි. රි ගතියං, ණු, ඉස්සෙ.

396. වංසක්කමවෙදීවංසථුතිං යො කුබ්බති, සො මාගධො. තස්මිං මධුකො වුත්තො. සො ච ඛත්තියාවෙස්සසම්භවො භවති, වංසමග්ගං ථවතීති මාගධො, ථස්ස ධො. මග්ගං ධවතීති මධුකො, ණ්වු, ග්ගලොපො.

වීරියාදිථුතිං සීලෙන යො පඨති, සො වන්දී, තස්සීලාදීසු ණී.

යො නිසාවසානං විභාවෙන්තො බොධයති, සො වෙතාළිකො, විභාවෙන්තො තාළසද්දෙන බොධයතීති වෙතාළිකො, ණිකො.

චක්කෙන චරන්තො බහූහි පීළෙත්වා යො පඨති, සො චක්කිකො, උභයත්ර චරත්යත්ථෙ ඉකො. ඝණ්ට භාසත්ථො, චුරාදි.

397. පඤ්චකං ධජෙ. කිත නිවාසෙ, රොගාපනයනෙ ච, උ, කිතති අපනෙති එතෙනාති කෙතු. ධජ ගමනෙ, අ. උප්පතතීති පටාකා, ආකො, පට ගතියං වා, පටාකා. කෙන වාතෙන දලීයතෙ විදාරීයතෙති කදලී, නදාදි, ඡින්නභින්නත්තා ¶ කුච්ඡිතං දලං පත්තමෙතිස්සාත්ථීති වා කදලී, පටාකා සහචරණතො ඉත්ථියං. කදලී මොචෙපි. යුම්හි කෙතනං. එත්ථ ච ධජසහචරණතො කෙතු පුන්නපුංසකෙ. ‘‘පටාකා වෙජයන්තී ච, කෙතනං ධජ’මනිත්ථී’’ත්ය [අමර 18.99]මරකොසෙ.

අඤ්ඤමඤ්ඤස්සෙති එකමපෙක්ඛිත්වා අපරස්සාපරං අපෙක්ඛිත්වා අඤ්ඤස්ස. යො අහංකාරො අභිමානො, සො ‘‘අහං අහ’’මිති කරොතීති අහමහමිකා භවෙ. ‘‘අහං අග්ගො භවාමි, අහං අග්ගො භවාමී’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤමතික්කම්ම යොධානං සමග්ගෙ ධාවනං, තත්ර තු අහංපුබ්බිකා. අහංසද්දො විභත්තිපතිරූපකො නිපාතො, සකත්ථෙ කපච්චයෙ කතෙ විච්ඡායං ගම්යමානත්තා ද්විත්තාභාවො.

398. චතුක්කං බලෙ. බල පාණනෙ, කරණෙ අ. ධා ගතිනිවත්තියං, කරණෙ මො, ධස්ස ථො. සහතෙනෙනාති සහං, සහොපි. සක සත්තියං,ති. ද්රවිණං, තරො, පරක්කමො, පාණොපි.

අතිසූරතා වික්කමො නාම.

ජයෙ ජිතෙ සති, කාරණභූතෙ වා කතං පානං ජයපානං. අමරකොසෙ පන ‘‘වීරපානං තු යං පානං, ජාතෙ භාවිනි වා රණෙ’’ති [අමර 18.103] වුත්තං. තස්සත්ථො – භවිස්සතිරණෙ ජීවිතසංසයා සංහාසුප්පාදනත්ථං, දෙවතායාචනපුබ්බකං සජාතියෙහි සහ සම්භූය යොධානං යං පානං ජාතෙ ච රණෙ විජයස්ස සන්දස්සනත්ථං, තං වීරපානමුච්චතෙ.

399-400. සාඩ්ඪපජ්ජං ¶ යුද්ධෙ. සඞ්ගාම යුද්ධෙ, චුරාදි, අ. හර හරණෙ, පසය්හකරණෙ ච. අර ගමනෙ, අ. සමරං. රණ සද්දෙ, ද්වෙප්යනිත්ථියං. අජ ගමනෙ, ණි, ආජි, රස්සන්තො. ආහුය්යන්තෙ අස්මිංයොධා, හු සද්දෙ, අ. යුධ සම්පහාරෙ, තො. ආදාය යුජ්ඣන්තෙත්ර ආයොධනං, යු. යුජ යොගෙ, සංයුගං, සංයුත්තම්පි. භණ්ඩ පරිභාසනෙ, යු. විග්ගය්හන්ති යුජ්ඣන්ත්යස්මිං විග්ගහො. කලහන්ත්යස්මිං කලහො. මෙධ මෙධාහිංසාසඞ්ගමෙසු, ණ්වු. ජඤ්ඤං, පවිදාරණං, අක්කන්දනං, සඞ්ඛ්යං, සමීකං, සම්පරායකං, අනීකං, අභිසම්පාතො, කලිසං, ඵොටො, අත්යාමද්දොඉච්චාදයොපි යුද්ධෙ. කෙචි පන ‘‘භණ්ඩනාදිපඤ්චකං කලහෙ, න යුද්ධෙ’’ති වදන්ති, තං ‘‘භණ්ඩනං කවචෙ යුද්ධෙ, ඛලිකාරෙපි වත්තතෙ’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ වුත්තත්තා න ගහෙතබ්බං.

ද්වයං මුච්ඡායං. මුච්ඡ මොහසමුස්සයෙසු. මුහ වෙචිත්තෙ. තිකං බලක්කාරෙ. පසහනං පසය්හො, සහ සත්තියං, ණ්යො. බලිනො, බලෙන වා කරණං බලක්කාරො. හඨ බලක්කාරෙ, ණො. පසඞ්ගොපි.

401. සුභාසුභානං ඵලානං සූචිකා පකාසකා යා භූතස්ස වත්ථුනො විකති අඤ්ඤථා උප්පත්ති, සා උප්පාතො. සුභාසුභඵලං ¶ පකාසෙන්තො පතති ගච්ඡතීති උප්පාතො. උප්පාදොපි. තසද්දො’යං පුබ්බපදස්ස, අපරපදස්ස වා ලිඞ්ගමාදත්තෙ. ‘‘අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො, විග්ගහො ච තං වාක්යඤ්චෙති විග්ගහවාක්ය’’න්ත්යාදීසු, ඉධ පන පුබ්බපදස්ස ලිඞ්ගමාදත්තෙ. උප්පාතස්ස තත්ර යුද්ධපක්කමෙනාභිධානං.

චතුක්කං උප්පාතස්ස පරියායෙ. ඉ ගමනෙ,ති, දීඝාදි. සබ්බකාලං න ජායතීති අජඤ්ඤං, ණ්යො, ඵලං න ජනෙතීති වා අජඤ්ඤං, තඤ්හි ධූමො විය අග්ගිස්ස කම්මඵලස්ස පකාසනමත්තමෙව කරොති, න තං ජනෙතීති අජඤ්ඤං නාම. උපගන්ත්වා සජ්ජති පකාසෙතීති උපසග්ගො, ණො. උපගන්ත්වා දුනොතීති උපද්දවො, දු පරිතාපෙ, අ. එත්ථ ච ඊත්යාදයො ජනකෙපි වත්තන්ති, යථා ජරාදීනමුපද්දවා.

402. මල්ලයුද්ධම්හි බාහුයුද්ධම්හි නිබ්බුද්ධං. අධොභාගං බන්ධනං වා කත්වා යුජ්ඣන්ත්යත්ර නිබ්බුද්ධං, යස්ස බො, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස වෙධං නිබ්බෙධෙන්ත්යත්රෙති වා නිබ්බුද්ධං. වෙධ වෙධනෙ, තො, එස්සු, අඤ්ඤත්රොපචාරා. ද්වයං ජයක්රියායං. ජි ජයෙ, ‘‘භාවෙ චා’’ති ණො. රණෙ යුද්ධෙ යො භඞ්ගො, සො පරාජයො. පරාපුබ්බො ජි යුද්ධභඞ්ගෙ. ද්වයං පලායනමත්තෙ, න තු සඞ්ගාමතොයෙව පලායනෙ. පරිවජ්ජෙත්වා අයනං ගමනං පලායනං. අපවජ්ජෙත්වා ගමනං අපක්කමො. පදාවො, දාවො, සන්දාවො, විද්දවො, දවො, අපයානංප්යත්ර.

403. පජ්ජං ¶ මාරණෙ. මර පාණචාගෙ, සබ්බත්ථ භාවසාධනං. මාරීයතෙ මාරණං, යු. හන හිංසායං, ණම්හි ‘‘හනස්ස ඝාතො’’ති ඝාතාදෙසො. නස අදස්සනෙ. සූද ධාරණෙ. හිංස හිංසායං. සර හිංසායං, ඉත්ථියමාපච්චයො, හිංසා. ණම්හි හනස්ස වධාදෙසො. සස හිංසායං. යුම්හි හනස්ස ඝාතො, ඝාතනං, නිබ්බරහනං, නිකාරණං, පවාසනං, සඤ්ඤාපනං, පමථනං, කථනං, උජ්ජාසනං, ආරම්භො, පිඤ්ජොප්යත්ර. වරහ බාධාන්යපරිභාසනහිංසාදානෙසු. කර හිංසායං. වස නිවාසෙ, පපුබ්බො හිංසත්ථො. ඤා මාරණතොසනනිසාමනෙසු, පාගමො, සඤ්ඤාපනං. මථ විලොළනෙ. කථ හිංසත්ථො. ජසු හිංසායං, ජසි තාළනෙ වා, චුරාදි. ආපුබ්බො රභි මාරණෙ. පිඤ්ජ හිංසාබලදානනිකෙතනෙසු. එතෙ යථාක්කමමිධානාගතානං ධාතවො.

404. පජ්ජං මරණෙ. කාලො අතීතාදි, තස්ස කිරියා, ‘‘කාලො ඝසති භූතානී’’ති [ජා. 1.2.190] හි වුත්තං. මරතිතො චු, මච්චු, වජාදිනා වා ත්යු. තතො මච්චුසදිසො ද්වීසු. අතික්කමිත්වා අයනං අච්චයො. ධන ධඤ්ඤෙ. කාලස්ස කිරියත්තා ¶ කාලො, අත්තභාවස්ස අන්තං කරොතීති වා කාලො, ණො. අමති ගච්ඡතීති අන්තො. චු චවනෙ.

405. තිකං මතෙ. පරං ලොකං එති ගච්ඡතීති පෙතො, පරෙතො ච, තො, පුබ්බෙ රලොපො. මරතීති මතො. පරාසු, පත්තපඤ්චත්තොප්යත්ර. ද්වයං මතදහනකට්ඨරාසිම්හි, යා ‘‘ඵුල්ලී’’ති වුච්චති. චීයතෙ යත්ථාති චිතකො, චිතො ච, තො. පුබ්බත්ර සකත්ථෙ කො. චිතා, චිත්යා, චිතිප්යත්ර.

ද්වයං සුසානෙ, ආගන්ත්වා දහන්ති අත්ර ආළහනං. දහ භස්මීකරණෙ, යු, දස්ස ළො. ආළාහනම්පි. ඡවස්ස සයනට්ඨානං සුසානං, ඡවස්ස සු, සයනස්ස ච සානො, අථ වා සෙන්ති අත්රාති සානං, යු, ඡවස්ස සානං සුසානං. ඡවස්ස සු. පිතුවනම්පි. ද්වයං මතසරීරෙ, කුණප පූතිගන්ධත්ථෙ. කුච්ඡිතං නෙතීති වා කුණපො, අපො, ණත්තං. ඡව ගතියං, අ.

406. අසීසකත්තා සිරොසුඤ්ඤො නච්චනාදික්රියාසහිතත්තා සහක්රියො දෙහො කායො කබන්ධො [‘‘යුද්ධෙ යොධෙසු සූරෙසු සහස්සං කත්ත (ඛණ්ඩ) මුද්ධසු තදාවෙසා කබන්ධො තු එකො’මුද්ධා ක්රියාන්ධිතො’’ති කබන්ධලක්ඛණං], යුද්ධෙ සහස්සපූරණො කබන්ධො. ‘‘නච්චතී’’ති වුත්තත්තා නච්චනාදික්රියාරහිතෙ තූපචාරො. අවිජ්ජමානෙන කෙන සිරසා අන්ධො කබන්ධො, වකාරමජ්ඣො. අවිජ්ජමානස්සාපි හි කාරණභාවො ¶ ලොකෙ දිට්ඨො, යථා වස්සෙන කතො සුභික්ඛො, දුබ්භික්ඛො ච, යථා ලොකෙ, තථා සාසනෙපි, යථා අනන්තරපච්චයාදීනි.

ආමකෙහි කුච්ඡිතෙහි අපූතිගතමතසරීරෙහි සම්පුණ්ණෙ ආමකෙ සුසානස්මිං සිවථිකා වුත්තා, අත්ථප්පධානනිද්දෙසෙන චෙත්ථ සද්දො නිද්දිට්ඨො, යථා ‘‘සතො සම්පජානො’’ති පුග්ගලප්පධානනිද්දෙසෙන ධම්මොති. ඡවා ධිය්යන්තෙත්ර සිවථිකා, ණ්වු, ඡස්ස සො, ථත්තං, ඉත්තඤ්ච. ඡවථිකාපි.

407. ද්වයං ආකඩ්ඪිතමනුස්සගවාදො. මුඤ්චනසඤ්ඤාය වන්දතීති වන්දී. වන්ද අභිවාදනථුතීසු, ඊ, රස්සොපි, වන්දි. සත්තූනං කරෙන හත්ථෙන මරිතබ්බත්තා කරමරො. පග්ගහො, උපග්ගහොපි. ද්වයං ජීවිතෙ, අන පාණනෙ, පාණන්ති අනෙනාති පාණො, ණො. භවති යෙනාති අසු. අස භුවි, උ, ආසුපි, අසු ඛුභනෙ වා.

බන්ධනාගාරං බන්ධනගෙහං කාරා නාම. කරොන්ති හිංසන්ති අත්ර කාරා, අ. කර හිංසායං. බන්ධනාලයොපි. කර හිංසායං, යත නිය්යාතනෙ. කාරණා, යතනා ච. තිබ්බවෙදනාප්යත්ර.

ඛත්තියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

408. ද්විපාදං ¶ බ්රාහ්මණෙ, බ්රහ්මුනො බන්ධු, බ්රහ්මා බන්ධු යස්ස වා බ්රහ්මබන්ධු. කුලාචාරබ්රාහ්මණභාවවසෙන ද්වික්ඛත්තුං ජාතත්තා ද්විජො, එකජෙ තූපචාරා. වපිස්මා පො, අස්සි. බ්රහ්මුනො අපච්චං බ්රහ්මා, බ්රාහ්මණො ච, නාගමො, ණත්තං, දීඝාදි. සුතායුතකථනත්ථං ‘‘භොභො’’ති වචනං වදති සීලෙන, ණී.

ද්වයං ඡන්දොජ්ඣෙතරි. බ්රහ්මසුත්තං අධීතෙ සොත්තියො, ‘‘නෙන නිද්දිට්ඨමනිච්ච’’න්ති [කාතන්ත 1.2.18 නඝටිතං අනිච්චං (පරිභාසෙන්දුසෙඛර 97)] වුත්තත්තා වුද්ධි, යදාදිනා වා ඡන්දසද්දස්ස සොත්තියාදෙසො [පාණිනි 5.2.84]. ඡන්දං අධීතෙ ඡන්දසො, සො පුල්ලිඞ්ගො.

ද්වයං සිස්සෙ. සොතුං ඉච්ඡන්තීති සිස්සා, සු සවනෙ, සො, උස්සි. ආචරියස්ස අන්තෙ සමීපෙ වසනසීලො, සඤ්ඤාසද්දත්තා සත්තමියා අලොපො.

409. බ්රහ්මචාරීආදයො එතෙ චතුරො ජනා අස්සමා නාම භවන්ති, අස්සමසද්දොයං පුන්නපුංසකෙ. තත්ර මුඤ්ජමෙඛලාදියුත්තො වෙදජ්ඣායකො බ්රහ්මචරියායං ඨිතො බ්රහ්මචාරී. වෙදජ්ඣයනං බ්රහ්මචරියං චරතීති, ණී. ධම්මත්ථකාමෙසු ඨිතො පඤ්චමහායඤ්ඤකාරී ගහට්ඨො, ගහා දාරා ¶ තත්ර තිට්ඨන්තීති ගහට්ඨො. ගහට්ඨො පරො තතියස්සපි වානපත්ථො. වනපත්ථෙ වනෙකදෙසෙ, දූරවනෙ වා භවො වානපත්ථො, අස්ස භූමිසෙය්යාජටාජිනධාරණවනවාසොන්යහාරභොජිතාදි ධම්මො. වානපත්ථස්සමෙව තතියමායුසො භාගං ඛෙපයිත්වා ගහිතකාසාවදණ්ඩො භික්ඛො සබ්බභූතෙසු සමො ඣානායතනවරො භික්ඛු. සමු තපසි, ඛෙදෙ ච, ආසම්මන්ති අත්රාති, අකත්තරි කාරකෙ සඤ්ඤායං ණො. ‘‘අස්සමො බ්රහ්මචරියාදි- චතුක්කෙපි මඨෙපි චෙ’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ.

410. සීලාදයො තයො සික්ඛාධම්මෙ සහ එකතො චරන්තා මිථු අඤ්ඤමඤ්ඤං සබ්රහ්මචාරිනො නාම, බ්රහ්මචාරීහි සහ චරන්තීති සබ්රහ්මචාරිනො. ‘‘මිථූ’’ති ඉමිනා සබ්රහ්මචාරීසද්දස්ස තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණත්තං දීපිතං, තෙන බ්රහ්මචාරීනම්පි සබ්රහ්මචාරිත්තමුපපන්නං.

ද්වයං උපසම්පදාදායකෙ. මනසා උපෙච්ච සිස්සානං වජ්ජාවජ්ජං ඣායතීති උපජ්ඣායො, උපජ්ඣා ච. ඣෙ චින්තායං, ණො, පුබ්බත්ර එ අය, පක්ඛෙ රාජාදිපක්ඛෙපෙන උපජ්ඣා, පරසමයෙ පන වෙදාදිපාඨයිතා ‘‘උපජ්ඣායො, උපජ්ඣා’’ති චොච්චතෙ, උපෙච්ච අධීයතෙ අස්මාති කත්වා.

ද්වයං නිස්සයදායකෙ. සිස්සානං හිතං ආචරතීති ආචරියො, ණ්යො. නිස්සයං දදාතීති, කම්මාදිම්හි ණ්වු.

411. සාසනෙ ¶ ආචරියං දස්සෙත්වා පරසමයෙපි දස්සෙතුමාහ ‘‘උපනීයෙ’’ච්චාදි. අථ වා යො ද්විජො බ්රාහ්මණො යංකිඤ්චි බ්රාහ්මණං උපනීය අත්තනො සන්තිකං ආනෙත්වා කප්පාදිඡළඞ්ගිකත්තා සාඞ්ගං සගුය්හත්තා රහස්සඤ්ච වෙදං කම්මභූතං පුබ්බං පඨමමෙව කෙනචි අසික්ඛාපිතෙයෙව අජ්ඣාපයෙ සික්ඛාපෙය්ය, සො බ්රාහ්මණෙසු ‘‘ආචරියො’’ති වුච්චති, ආදිතො චාරෙති සික්ඛාපෙතීති ආචරියොති කත්වා, ණ්යො. යථාවුත්තා අඤ්ඤෙ උපජ්ඣායා.

412. පජ්ජද්ධං උපදෙසපරම්පරායං. පරෙ ච පරෙ ච පරම්පරා, පුබ්බාචරියා. තතො ආභතං පාරම්පරියං. ඉතිහසද්දො නිපාතසමුදායො. ‘‘ඉතිහ පුබ්බාචරියෙහි වුත්තමිද’’න්ති කථෙතබ්බං වචනං එතිහ්යං, ණ්යො. ණම්හි එතිහං. ආචරියං උපගන්ත්වා දිස්සති උච්චාරීයතීති උපදෙසො, දිසී උච්චාරණෙ, ණො.

තිකං යඤ්ඤෙ. යජ දෙවපූජාසඞ්ගහකරණදානධම්මෙසු, යජනං යාගො, ණො. සග්ගත්ථිකෙහි කරීයතෙති කතු, තු. ජස්ස ඤ්ඤත්තෙ යඤ්ඤො. යාගත්ථං මන්තාදිනා පරික්ඛතා පරිසඞ්ඛතා භූ භූමි වෙදි නාම, ඊපච්චයෙ වෙදී ච. වින්දති අස්සං ලාභසක්කාරන්ති වෙදි, විද ලාභෙ, ඉණ.

413. අස්සමෙධාදයො ¶ පඤ්ච ‘‘මහායාගා’’ත්යුච්චන්තෙ. පොරාණකරාජකාලෙ කිර සස්සමෙධං පුරිසමෙධං සම්මාපාසං වාචාපෙය්යන්ති චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි අහෙසුං, යෙහි රාජානො ලොකං සඞ්ගණ්හිංසු, තත්ථ නිප්ඵන්නසස්සතො දසමභාගග්ගහණං සස්සමෙධං නාම, සස්සසම්පාදනෙ මෙධාවිතා සස්සමෙධං නාමාත්යත්ථො. මහායොධානං ඡමාසිකභත්තවෙතනානුප්පදානං පුරිසමෙධං නාම, පුරිසස්ස සඞ්ගණ්හනෙ මෙධාවිතා පුරිසමෙධං නාමාත්යත්ථො. දලිද්දමනුස්සානං හත්ථතො ලෙඛං ගහෙත්වා තීණි වස්සානි විනා වඩ්ඪියා සහස්සද්විසහස්සමත්තධනානුප්පදානං සම්මාපාසං නාම. තඤ්හි සම්මා මනුස්සෙ පාසෙති හදයෙ බන්ධිතා විය ඨපෙති, තස්මා ‘‘සම්මාපාස’’න්ති වුච්චති. ‘‘තාත මාතුලා’’ත්යාදිනා පන සණ්හවාචාය භණනං වාචාපෙය්යං නාම, පෙය්යෙ වජ්ජපියවචනතාත්යත්ථො. එවං චතූහි වත්ථූහි සඞ්ගහිතං රට්ඨං ඉද්ධඤ්චෙව හොති ඵීතඤ්ච පහූතන්නපානං ඛෙමං නිරබ්බුදං. මනුස්සා මුදා පමොදමානා උරෙ පුත්තෙ නච්චෙන්තා අපාරුතඝරද්වාරා විහරන්ති, ඉදං ඝරද්වාරෙසු අග්ගළානං අභාවතො නිරග්ගළන්ති වුච්චති, අයං පොරාණිකපවෙණී, අපරභාගෙ පන ඔක්කාකරාජකාලෙ බ්රාහ්මණා ඉමානි චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි, ඉමඤ්ච රට්ඨසම්පත්තිං පරිවත්තෙන්තා උද්ධං මූලං කත්වා ‘‘අස්සමෙධ’’න්තිආදිකෙ පඤ්ච යඤ්ඤෙ නාම අකංසු, වුත්තඤ්හෙතං භගවතා බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තෙ –

‘‘තෙසං ආසි විපල්ලාසො, දිස්වාන අණුනා අණුං;

තෙ තත්ථ මන්තෙ ගන්ථෙත්වා, ඔක්කාකං තදුපාගමු’’න්ති [සු. නි. 301, 304].

ඉදානි ¶ තෙහි පරිවත්තෙත්වා ඨපිතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අස්සමෙධො’’ච්චාදිමාහ. තත්ථ අස්සං එත්ථ මෙධන්ති වධන්තීති අස්සමෙධො. පුරිසං එත්ථ මෙධන්ති වධන්තීති පුරිසමෙධො. සම්මා යුගච්ඡිද්දෙ පක්ඛිපිතබ්බදණ්ඩකං පාසෙන්ති ඛිපෙන්ති එත්ථ සම්මාපාසො. මන්තපදාභිසඞ්ඛතානං සප්පිමධූනං ‘‘වාජ’’න්ති සමඤ්ඤා, තමෙත්ථ පිවයන්තීති වාජපෙය්යො. සබ්බස්ස අත්තනො සාපතෙය්යස්ස අනිගූහිත්වා නිරවසෙසතො දින්නත්තා නත්ථි එත්ථ අග්ගළාති නිරග්ගළො, අයං පාළියා ආගතක්කමතො අත්ථවණ්ණනා, ඉධාගතක්කමෙන පන අස්සමෙධපුරිසමෙධනිරග්ගළසම්මාපාසවාජපෙය්යානං අත්ථවණ්ණනා ලිඛිතබ්බා.

414. තිකං යාජකෙ. යජනසීලො ඉදි, යස්සි, ජස්ස දො. යජතීති ඉජො, අ. අථ වා ඉත්ථියා උතුම්හි ජාතෙ ජායතීති ඉත්ථීතුජො. ‘‘නාරීත්විජො’’තිපි පාඨො. ‘‘උතුජො යාජකො තථා’’තිපි පාඨො, සුන්දරො. පරසමයං අමනසි කත්වා පන ආචරියෙන ඉතිද්විජසද්දො ඉදිත්විජසද්දො ච සමානත්ථාති මඤ්ඤමානෙන ‘‘ඉදි ත්විජො’’ති වුත්තං සියා, ණ්වුම්හි යාජකො [අමර 17.17 ගාථා පස්සිතබ්බා].

ද්වයං යාගසභායං, අඤ්ඤසභායඤ්චාරම්භකෙ. සභායං සාධු සභ්යො, යො. සමාජං ජනසඞ්ඝාතං සමාවසන්ති ආගන්ත්වා එකදෙසී භවන්තීති සමාජා, තෙහි සමං එකීභවතීති ¶ සාමාජිකො, ණිකො. සභාසදො, සභාතාරොප්යත්ර.

පඤ්චකං සභාසාමඤ්ඤෙ. පරි සමන්තතො සෙන්ත්යස්සං පරිසා, සි සෙවායං. සහ භාසන්ත්යස්සං සභා, හලොපො, සබ්භි භාතීති වා සභා. සමජ්ජන්ති සංගච්ඡන්ති මිලන්ත්යස්සං සමජ්ජා, අජ ගමනෙ. සමයන්ති මිලන්ත්යස්සං සමිති, ඉ ගතිම්හි, ඉත්ථියන්ති. මිලනමෙකීභාවො. සමන්තතො සීදන්ත්යස්මිං සංසදො, ඉත්ථිනපුංසකෙසු. ගොට්ඨී, අට්ඨානීප්යත්ර. ගාවොවාචා තිට්ඨන්ති භවන්ත්යස්සං ගොට්ඨී. ආගන්ත්වා තිට්ඨන්ත්යස්සං අට්ඨානී, යු, නදාදි, රස්සාදි.

415-416. භික්ඛුආදිකා ඉමා චතස්සො පරිසා නාම. භික්ඛනසීලතාදීහි භික්ඛු. ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා’’ති [ජා. 1.7.59] හි වුත්තං. භික්ඛ යාචනෙ, රූ. යොම්හි භික්ඛූ. ඉනීපච්චයෙ භික්ඛුනී, යොස්ස ලොපො. රතනත්තයමුපගන්ත්වා ආසයන්තීති උපාසකා, ණ්වු, ආස උපවෙසනෙ. ඉත්තෙ උපාසිකායො. එත්ථ ච පබ්බජ්ජාසාමඤ්ඤතො, ලිඞ්ගසාමඤ්ඤතො ච සාමණෙරා භික්ඛූසු, සාමණෙරියාදයො, ච භික්ඛුනීසු සඞ්ගහිතා, තතො, අවසෙසා පන සබ්බෙපි දෙවමනුස්සාදයො ඉත්ථිපුරිසවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා ලිඞ්ගසභාගවසෙන ද්වීසු සඞ්ගහිතා, බ්රහ්මානො පන ලිඞ්ගාභාවෙපි පුරිසසණ්ඨානත්තා පුරිසෙසු සඞ්ගහිතා, තථා පණ්ඩකාපි, උභතොබ්යඤ්ජනෙසු පන ¶ පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනං පුරිසෙසු, ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනං ඉත්ථීසු සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං චතූහි කොට්ඨාසෙහි පරිසං දස්සෙත්වා අට්ඨහිපි දස්සෙතුමාහ ‘‘අථවෙ’’ච්චාදි. තස්සත්ථො – පරිසා නාම අට්ඨ සියුං, කෙසං වසෙනා’ට්ඨ සියුං? තාවතිංසානං ද්විජානං බ්රාහ්මණානං ඛත්තානං ඛත්තියානං මාරස්ස ගහපතිස්ස සමණානං චාතුමහාරාජිකානං බ්රහ්මූනඤ්ච වසෙනාති ඉමා චා’ට්ඨපරිසා පාකටවසෙන, සෙට්ඨවසෙන ච වුත්තාති න එත්ථ පුබ්බෙ විය සබ්බා සඞ්ගහිතා, තාවතිංසාදිකා හි පාකටවසෙන වුත්තා, සමණා පන පාකටවසෙන, සෙට්ඨවසෙන ච වුත්තා.

417. ගායත්ති නාම යස්ස චතූසු පාදෙසු පටිපාදං ඡළක්ඛරානි සන්ති, සා පමුඛමාදි යස්ස උත්ථාදීනං පායෙනානුපයොගත්තා ගායත්තිපමුඛං ඡන්දං නාම. ගායතෙති ගායත්ති, ගෙ සද්දෙ, ත්ති, එ අය. වජ්ජං ඡාදයතීති ඡන්දං, ඡද සංවරණෙ, වුත්තඤ්හි පජ්ජවිවෙකෙ බුද්ධගුත්තෙන භික්ඛුනා –

‘‘උත්ථ’මච්චුත්ථකං මජ්ඣං, පතිට්ඨා සුප්පතිට්ඨකා;

පායො පයොගබාහ්යත්ථා, අභබ්බත්තා ච නෙරිතා’’ති.

යං පන චතුවීසක්ඛරවන්තං, වෙදානං ආදිභූතඤ්ච ගායත්ති විය ඡන්දානං නාපි චතුප්පදං, අථ ඛො තිපදමෙව සියා, සා සාවිත්ති නාම, සාවිත්තිසද්දො ගායත්තිපරියායොප්යත්ථි, ‘‘සාවිත්ති ඡන්දසො මුඛං’’ [ම. නි. 2.400; සු. නි. 573], ‘‘ගායත්ති තු ච සාවිත්තී’’ති ච වුත්තත්තා. ඉධ පන භෙදෙන වුත්තං, යථා ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි, ධම්මං ¶ සරණං ගච්ඡාමි, සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමී’’ති. සවිතුස්ස ඉසිනො අයං වාචා සාවිත්ති, ඉණ.

418. හබ්යං දෙවතාත්ථමන්නං, තස්ස පාකෙ තදාධාරෙ ථාල්යාදිම්හි චරු, තත්ථ ඨිතත්තා උපචාරෙන හබ්යම්පි චරු, චරතිස්මා උ, චරු පුමෙ. ‘‘හබ්යපාකෙ චරු පුමා’’ති [අමර 17.22] හ්යමරකොසෙ. හොමදබ්බියං හොමකම්මනි හබ්යන්නාදීනමුද්ධරණත්ථං කතායං කටච්ඡුයං සුජා, ඉත්ථී, හබ්යන්නාදීනං සුඛග්ගහණත්ථං ජායතීති සුජා.

ද්වයං ඛීරන්නෙ, දෙවන්නත්තා පරමං අන්නං. පාතබ්බස්ස, අසිතබ්බස්ස චාති ද්වින්නම්පි භාවානං සම්භවතො පායාසො, ආකාරන්තානමායො. පායසොප්යත්ර. ද්වයං දෙවන්නෙ. හු දානෙ, ණ්යො. ඉම්හි හවි, නපුංසකෙ.

419. ථූණායං යඤ්ඤථම්භෙ යූපො. බෙලුවො වා ඛාදිරො වා. ආලම්බපසුබන්ධනෙයට්ඨි, සමත්තයඤ්ඤෙ වා යං යට්ඨිමාරොපයති, ස යූපො[යූප… යඤ්ඤීයපසුබන්ධනකට්ඨභෙදෙ… යාගසමත්තිචිහ්නත්ථෙ ථම්භෙ ච (වාචප්පති)], යු මිස්සනෙ, පො, දීඝාදි. ථු අභිත්ථවෙ, ණො, දීඝාදි. යං කට්ඨං කට්ඨන්තරෙනා’ග්ගිනිප්ඵාදනත්ථං ඝංසතෙ, තස්මිං නිම්මන්ථ්යදාරුම්හි අරණී, අර ගමනෙ, අණි, ඊම්හි අරණී.

ගාහපච්චාදයො ¶ තයො අග්ගයො. ගහපතිනා සංයුත්තො ගාහපච්චො, අග්ගි, ණ්යො. තංයොනියංරෙවාහවනීයො හුතබ්බග්ගිආහවනමරහතීති ආහවනීයො. දක්ඛිණග්ගි පන තංයොනි අඤ්ඤයොනිපි. දක්ඛිණං දෙය්යධම්මං අග්ගන්ති විස්සජ්ජන්ත්යස්මින්ති දක්ඛිණග්ගි, අග්ග දානෙ, දානං අග්ගීයති දීයත්යස්මින්ති දානග්ගං, ‘‘පරිවෙසනට්ඨාන’’න්ති [අ. නි. ටී. 3.9.20] හි අඞ්ගුත්තරනිකායටීකා. එත්ථ ච ගාහපච්චග්ගාදීනං තිණ්ණං විප්පටිපජ්ජන්තානං විනාසහෙතුභාවතො අග්ගිතාදට්ඨබ්බා. සත්තකනිපාතඅඞ්ගුත්තරනිකායට්ඨකථායං පන –

ආහුනං වුච්චති සක්කාරො, ආහුනං අරහන්තීති ආහුනෙය්යා, මාතාපිතරො, මාතාපිතරො හි පුත්තානං බහූපකාරතාය ආහුනං අරහන්ති, තෙසු විප්පටිපජ්ජමානා පුත්තා නිරයාදීසු පවත්තන්ති, තස්මා කිඤ්චාපි මාතාපිතරො නානුදහන්ති, අනුදහමානස්ස පන පච්චයො හොතීති අනුදහනට්ඨෙනෙව ‘‘ආහුනෙය්යග්ගී’’ති වුච්චති. යො මාතුගාමස්ස සයනවත්ථාලඞ්කාරාදිඅනුප්පදානෙන බහූපකාරො, තං අතිචරන්තො මාතුගාමො නිරයාදීසු නිබ්බත්තති, තස්මා සොපි පුරිමනයෙනෙව අනුදහනට්ඨෙන ‘‘ගහපතග්ගී’’ති වුත්තො. ‘‘දක්ඛිණෙය්යග්ගී’’ති එත්ථ පන ‘‘දක්ඛිණා’’ති චත්තාරො පච්චයා, භික්ඛුසඞ්ඝො දක්ඛිණෙය්යො, සො ගිහීනං තීසු සරණෙසු, පඤ්චසු සීලෙසු, දසසු සීලෙසු, මාතාපිතුපට්ඨානෙ, ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණූපට්ඨානෙති එවමාදීසු කල්යාණධම්මෙසු නියොජනෙන බහූපකාරො, තස්මිං මිච්ඡාපටිපන්නො ගිහී භික්ඛුසඞ්ඝං අක්කොසිත්වා නිරයාදීසු නිබ්බත්තති, තස්මා සොපි පුරිමනයෙනෙව අනුදහනට්ඨෙන

‘‘දක්ඛිණෙය්යග්ගී’’ති ¶ වුත්තො. කට්ඨතො නිබ්බත්තො පාකතිකොව අග්ගි කට්ඨග්ගි නාමාති [අ. නි. අට්ඨ. 3.7.46] වුත්තො.

420. සිලොකො දානෙ. හා චාගෙ, ණො, ද්විත්තචත්තගත්තානි, චජ හානිම්හි වා. සජ විසග්ගෙ, විසග්ගො දානං, උපුබ්බො සජ විසජ්ජෙ, ණො, පුබ්බෙ වාගමො, වොසග්ගො. දිස අතිසජ්ජනෙ, අතිසජ්ජනං දානං, පබොධනඤ්ච, ඉහ දානං පදෙසනං. සණ දානෙ, යු. තර ප්ලවනතරණෙසු, මච්ඡෙරසොතාතික්කමනමෙත්ථ තරණං. හා චාගෙ, චුරාදි, තො, යාලොපො, භූවාදිම්හි පන ‘‘ආකාරන්තානමායො’’ති ආයො, විහායිතං. වජ්ජ වජ්ජනෙ, සබ්බත්ර භාවසාධනං. උපසග්ගවිසෙසෙනෙතෙ දානත්ථාභිධායිනො. ඵස්සනං, පතිපාදනංප්යත්ර.

421. සෙට්ඨධනස්ස, පුත්තානං, දාරානං, රජ්ජස්ස, අඞ්ගානඤ්ච වසෙන පඤ්චමහාපරිච්චාගො වුත්තො. තත්ර සෙට්ඨධනං සෙතහත්ථාදිරතනං. පුත්තා ඔරසා, අථ වා පුත්තධීතරො. දාරො පතිබ්බතා පියභරියා. රජ්ජං පකතිරජ්ජං, තදුට්ඨිතො වා ආයො. අඞ්ගං චක්ඛාදි. මහන්තෙහි උත්තමපුරිසෙහෙව කතො, මහන්තානං වා පරිච්චාගො මහාපරිච්චාගො, මහත්ථං වා බුද්ධභාවත්ථං කතො පරිච්චාගො මහාපරිච්චාගො, කාපුරිසෙහි දුක්කරත්තා මහන්තො වා සෙට්ඨො පරිච්චාගො මහාපරිච්චාගො.

422. දානපාරමීආදිකානං ¶ තිස්සන්නං පාරමීනං වසෙන අසාධාරණදානවත්ථුං දස්සෙත්වා සාධාරණදානවත්ථුං දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්නං පාන’’මිච්චාදි. තත්ර අන්නං පානවජ්ජිතං යං කිඤ්චි ඛාදනීයාදිකං. පානං පාතබ්බං උදකාදි. යානං හත්ථ්යාදි අන්තමසො උපාහනං උපාදාය ගමනසාධනං. මාලා මාල්යං, පුප්ඵඤ්ච. විලෙපනං ඡවිරාගකරණං, විභූතො සුගන්ධො වා. ගන්ධො තදඤ්ඤගන්ධො. සෙය්යා මඤ්චාදි, සෙය්යාග්ගහණෙන චෙත්ථ ආසනම්පි ගහිතං. පදීපෙය්යං පදීපස්ස හිතං යං කිඤ්චි තෙලාදි, ඉමෙ දස දානවත්ථූ නාම සියුං. දීයන්තෙ යායාති දානං. තස්ස වත්ථු කාරණං, තදුප්පත්තියා උප්පජ්ජනතොති දානවත්ථු, දාතබ්බං වා දානං, අන්නාදි, තදෙව වත්ථු. එතානි පන දස දානවත්ථූනි සුත්තන්තනයෙන කථිතානි. විනයාභිධම්මනයවසෙනාපි පන කථෙතබ්බානි, රූපාදිඡළාරම්මණදානවසෙන හි අභිධම්මෙ ඡ දානවත්ථූනි ආගතානි, විනයෙ චීවරපිණ්ඩපාතභෙසජ්ජසෙනාසනවසෙන චත්තාරි ආගතානි. තත්ථෙවමාචරියා වදන්ති ‘‘සුත්තන්තනයදානතො විනයදානමෙව මහප්ඵලං, කස්මා? අන්නාදිදානමත්තවසෙනෙව යස්ස කස්සචි දුස්සීලාදිකස්ස දාතබ්බන්ති අනුජානිත්වා පිණ්ඩපාතාදිකප්පියවොහාරවසෙන සීලවන්තාදිකස්සෙව ච දාතබ්බන්ති අනුඤ්ඤාතත්තා. සාමඤ්ඤදානතො හි විසෙසදානමෙව මහප්ඵලං, තතොපි අභිධම්මනයදානමෙව මහප්ඵලං, කස්මා? රූපාදීසු පරමත්ථවසෙනෙව අභිනිවිසිත්වා දානවසෙන තතොපි අතිසයදානත්තා’’ති. මයං පන සුත්තන්තනයදානං වා හොතු විනයාභිධම්මනයදානං වා, යං ඛෙත්තාදිතිවිධසම්පදායුත්තං, තමෙව මහප්ඵලං කරොතීති වදාම.

423. තදහෙ ¶ මතදිවසෙ මතත්ථං යං පිණ්ඩපාතජලාඤ්ජල්යාදිදානං, එතං දානං දෙහා උද්ධෙ භවං උද්ධදෙහිකං නාම. පිතරං උද්දිස්ස ජලාඤ්ජලිසුවණ්ණාදිදානං නිවාපො, වප බීජසන්තානෙ, ණො. කාලපත්තාදිනියමෙන රාජමත්තණ්ඩවිසොත්තරාදිසත්ථතො විහිතං, තංව තමෙව පිතුදානං සමණබ්රාහ්මණභොජනාදි සද්ධං නාම, සද්ධා අස්ස දානස්සත්ථීති, ණො. සත්ථතොති හෙතුම්හි අවධ්යත්ථවත්තිච්ඡාය පඤ්චමී.

424. චතුක්කං ගෙහාගතෙ. අත සාතච්චගමනෙ, ඉථි, අතිථි, ‘‘අතිථි ද්වීසූ’’ති තිකණ්ඩසෙසෙ[තිකණ්ඩසෙස 2.7.9]. ඉත්ථියං අතිථී ච. ආගච්ඡතීති ආගන්තු, තු. ආහුනං වුච්චති ගෙහාගතානං දාතබ්බභත්තාදි, තං පටිග්ගණ්හිතුං අරහතීති පාහුනො. විස පවෙසනෙ, ආවෙසනං ආවෙසො, තමරහතීති ආවෙසිකො. අත්යාගතොප්යත්ර. ගන්තුමිච්ඡතීති ගමිකො, ඉකො. ද්වයං පූජිතපුප්ඵදබ්බක්ඛතාදිම්හි. අග්ඝ පූජායං, අ. ණ්යම්හි අග්ඝියං, අග්ඝයම්පි. අග්ඝතො වා තදත්ථියෙ ඉයො.

425. පාදත්ථෙ [පාදද්ධෙ (ක.)] උදකාදිම්හි පජ්ජං. පදස්ස හිතං පජ්ජං. ආගන්ත්වාදයො පජ්ජපරියන්තා සත්ත සද්දා තීසු ලිඞ්ගෙසු.

ඡක්කං ¶ පූජායං. චි චයෙ,ති. අච්ච පූජායං, යු. පූජ පූජායං, ඉත්ථියමති අ. හර හරණෙ, උපපුබ්බො හර පූජායං, ණො, උපහාරො, පුමෙ. බල පාණනපූජාසංවරණෙසු, ඉ, බලි ද්වීසු. මාන පූජායං, යු. නමස්සාප්යත්ර, නමස්ස පූජායං, ඉත්ථියං අ.

426. චතුක්කං වන්දනායං. නමස්ස වන්දනෙ, පුබ්බෙව, නමු නමනෙ වා, ස්සපච්චයො. නමො කරණං නමක්කාරො, ණො. නමොතො ඡට්ඨීලොපො, ‘‘ලොපඤ්ච තත්රාකාරො’’ති ඔකාරලොපෙ අකාරාගමො, අථ වා නමනං නමො, තස්ස කරණං නමක්කාරො, රහොසද්දො විය හි නමොසද්දොත්ර ද්විධා වත්තති. එකො අකාරන්තො සලිඞ්ගො, එකො අලිඞ්ගො ඔකාරන්තොති. වන්ද අභිවාදනථුතීසු, යු, වන්දනා, නලොපෙ, දීඝෙ ච අභිවාදනං.

තිකං පත්ථනාමත්තෙ. අත්ථ යාචනායං, යු, පත්ථනා. අත්ථනාපි. ඨා ගතිනිවත්තිම්හි. පනිද්වයපුබ්බො පත්ථනායං, යු, ණත්තං, ධත්තං. ඉම්හි පණිධි. අයං පුරිසෙ පුල්ලිඞ්ගෙ. යාචනාප්යත්ර.

427. සක්කාරපුබ්බඞ්ගමං කත්වා ගරුආදීනං ආරාධනීයානං ක්වචි අත්ථෙ නියොජනං පත්ථනාවිසෙසො අජ්ඣෙසනා, ඉස ගවෙසනෙ, ඉස ගතිහිංසාවදානෙසුවා, යු, අජ්ඣෙසනා, යථා ‘‘දෙසෙතු භගවා ධම්මං, දෙසෙතු සුගතො ධම්ම’’න්ති [මහාව. 8].

428. චතුක්කං ¶ අනුස්සරණෙ. එස ගවෙසනෙ, යාගමෙ පරියෙසනා. තිම්හි පරියෙට්ඨි. ගවෙස මග්ගනෙ.

තිකං ආරාධනීයස්ස චිත්තානුකූලෙ. ආස උපවෙසනෙ, යු, උපාසනං. සු සවනෙ. සොතුමිච්ඡා සුස්සූසා, ‘‘භුජඝසහරසුපාදීහි තුමිච්ඡත්ථෙසූ’’ති සපච්චයො, ද්විත්තාදි, සුස්සූසා, සා ඉත්ථී. චරතිතො භාවෙ ණ්යො, පාරිචරියා.

429. තිකං තුණ්හීභාවෙ. මුනිනො කම්මං මොනං, ණො. තුහ අදනෙ, ණ්හපච්චයො, හලොපො ච, තුණ්හො මොනමෙතස්සත්ථීති තුණ්හී, තස්ස භාවො තුණ්හීභාවො, අතුණ්හස්ස වා තුණ්හීභවනං තුණ්හීභාවො, අථ වා තොහතීති තුණ්හී, තුහ අදනෙ, අදනං හිංසා, ණීපච්චයො, වණ්ණවිපරියයො, තුණ්හිනො භාවො තුණ්හීභාවො.

පඤ්චකං අනුක්කමෙ. පතිරූපෙන පතනං පටිපාටි, පත ගමනෙ, උභයත්රාපි තස්ස ටො, ඉ. සා ඉත්ථී. අනුරූපො කමො, කමො එව වා අනුක්කමො. පරි අනතික්කමෙන අයනං පවත්තනං පරියායො. පුබ්බස්සානුරූපා අනුපුබ්බී, නදාදි. අයං අපුමෙ. අනුපුබ්බම්පි. කමු ඉච්ඡාකන්තීසු, ණො.

430. තිකං සීලෙ. තප සන්තාපෙ. කිලෙසෙ තාපෙතීති තපො, අ. යමු උපරමෙ, උපරමො විරමණං, භාවෙ ණො ¶ . සි බන්ධනෙ, සිනොති චිත්තමෙතෙනාති සීලං, ලො, සීල සමාධානෙ වා, සමාධානං කුසලානං ධම්මානං අධිට්ඨානභාවො. සීල සමාධිම්හි වා, සමාධිරත්ර කුසලානං ධම්මානං අභ්යුපගමො, අඤ්ඤත්ර සීලෙ තුපචාරා, අථ වා අත්තානං, පරඤ්ච නිරයාදීසු තාපෙතීති තපො. කුසලධම්මතො සංයමනං විරමණං සංයමො, සමාධානඤ්චාත්රාකුසලධම්මවසෙනෙවාති අයං අඤ්ඤත්ර සීලෙ නිබ්බචනං.

සත්ථවිහිතො නියමො වතං. ‘‘මන්තනායං පටිඤ්ඤායං, නියමො නිච්ඡයෙ වතෙ’’ති රභසො. තඤ්ච වතං උපවාසාදිලක්ඛණං පුඤ්ඤමුච්චතෙ. ‘‘සීලං චාරිත්තං වාරිත්තමුපවාසාදිපුඤ්ඤක’’න්ත්යමරමාලා. ආදිනා අක්ඛාරලවණාසනාදි [අඛාදනාභොජනාදි (ක.)]. එත්ථ ච තපාදයො මුඛ්යවසෙන කුසලසීලෙ වත්තන්ති, රූළ්හීවසෙන අකුසලසීලෙපි. නියමාදයො මුඛ්යවසෙන අකුසලසීලෙ වත්තන්ති, රූළ්හීවසෙන කුසලසීලෙති අයං සීලබ්බතානං විසෙසො. යමු උපරමෙ. වතු වත්තනෙ, වත්තනඤ්චාත්ර චරණං, සමාධානං වා. වා පුල්ලිඞ්ගෙපි.

ද්වයං මරියාදාතික්කමෙ. කමු පදවික්ඛෙපෙ, විරූපො අතික්ක මො වීතික්කමො. මරියාදාතික්කමො ආචාරො අජ්ඣාචාරො. කායවිවෙකාදයො තයො එත්ථ විවෙකො. විච විවෙචනෙ, පුථභාවෙ ච, භාවෙ ණො, ද්විත්තාදි. පුථු විසුංභූතො ගණාදීහි අත්තා සරීරං මනො සභාවො ච එතෙසන්ති පුථුගත්තා, තෙසං භාවො පුථුගත්තතා[පුථගත්තතා (ක.)] කායවිවෙකාදයො, මජ්ඣෙ ගාගමො. ‘‘එවංසරූපොයං පුරිසො, එවංසරූපා වා අම්හෙපි නෙසං පකති’’රිති පකතිපුරිසානං විභාගෙන ඤාණවිවෙකො. අත්තා බුද්ධි, සො පුථුභාවෙන යස්ස, තබ්භාවො පුථුගත්තතාත්යඤ්ඤෙ. අඤ්ඤතො විලක්ඛණස්ස භාවො පුථුගත්තතාත්යඤ්ඤෙ.

431. ඛුද්දානුඛුද්දකං ¶ චූළවත්තං, මහාවත්තඤ්ච, වත්තපටිපත්ති වා ‘‘ආභිසමාචාරික’’මිත්යුච්චතෙ, අභිසමාචාරෙ උත්තමසමාචාරෙ භවං ආභිසමාචාරිකන්ති කත්වා, තදඤ්ඤං ඛුද්දානුඛුද්දකතො අඤ්ඤං පාතිමොක්ඛසංවරසීලාදිකං සීලං බ්රහ්මචරියස්සාරියමග්ගස්ස ආදිම්හි තදත්ථාය චරිතබ්බත්තා ආදිබ්රහ්මචරියමිත්යුච්චතෙ.

432. පාපෙහි අකුසලධම්මෙහි උපාවත්තො [උපාවුතො (ක.)] අනාවුතො විගතො සබ්බන්නපානභොගාදීහි විවජ්ජිතොව හුත්වා ගුණෙහි සීලාදීහි සද්ධිං යො වාසො වසනං ථම්භනමත්ථි, සො ‘‘උපවාසො’’ති විජානිතබ්බො. වසු ථම්භෙ, දිවාදි, උපවසනං උපවාසො, ණො, විගතො, උපෙතො ච වාසොති වා උපවාසො.

433. පජ්ජද්ධං භික්ඛුම්හි. තපො කම්මමස්සත්ථීති තපස්සී, තපාදිතො සී, ද්විත්තං. භයදස්සනසීලො භික්ඛු, රූ, රස්සො. සමෙතීති සමණො, යු. පබ්බජා සඤ්ජාතා යස්සාති පබ්බජිතො, සඤ්ජාතත්ථෙ ඉතො, සෙට්ඨත්තං වජතීති වා ¶ පබ්බජිතො, වජ ගමනෙ, තො. තපොකම්මං ධනං යස්සාති තපොධනො.

ද්වයං මොනබ්බතෙ. වාචතො යමතීති වාචංයමො, නිග්ගහීතාගමො, රස්සො ච. මොනමස්සත්ථීති මුනි, රස්සො, ඔස්සු. ද්වයං ආභුසොපවාසනබ්රහ්මචරියාදියුත්තෙ. තපොයොගා තාපසො, සණ. ඉස ගවෙසනෙ, ඉ, ඉසි, ඉස ගතියං වා, ඤාණස්ස, සංසාරස්ස වා පාරං ගමනතො ඉසි, ඉ. පාරිකඞ්ඛීප්යත්ර, පාරමස්සත්ථීති පාරී, බ්රහ්මඤාණං, තං කඞ්ඛතීති පාරිකඞ්ඛී.

434. ද්වයං ජිතින්ද්රියගණෙ. යෙසං සංයතා ඉන්ද්රියානං ගණා, තෙ යතිනො, වසිනො ච නාම. යතං ඉන්ද්රියසංයමො නිච්චමෙතෙසමත්ථීති යතිනො, ඊ. යතයොපි, යත පයතනෙ, ඉ. වස පාගුණ්යෙ, වසො යෙසමත්ථීති වසිනො, ඊ.

තිකං ධම්මසෙනාපතිම්හි. සාරී නාම බ්රාහ්මණී, තස්සා පුත්තො සාරිපුත්තො. තුස්සන්ත්යස්මිං අත්ථසිද්ධිතොති තිස්සො, සො, තුස්සි ච. පූජිතො තිස්සො උපතිස්සො, අථ වා ‘‘තිස්සො’’ති වා ‘‘ඵුස්සො’’ති වා ‘‘උපතිස්සො’’ති වා දහරකාලෙ මාතාපිතූහි යදිච්ඡාය ගහිතං නාමං, ‘‘සාරිපුත්තො’’ති මාතුවසෙන, ‘‘ධම්මසෙනාපතී’’ති පන අරියභාවප්පත්තෙ සම්මාසම්බුද්ධෙන ගහිතං නාමං. කුසලධම්මාවුධෙහි කාමාදිකා අකුසලධම්මසෙනා ජිතා යෙසං ධම්මසෙනා, අනෙකකොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යා භගවතො සාවකසඞ්ඝා, තෙසං පති නායකට්ඨෙන ධම්මසෙනාපති.

435. ද්වයං ¶ භගවතො වාමපස්සට්ඨෙ මහාමොග්ගල්ලානෙ. කුලෙ ජායතීති කොලිකො, සො එව කොලිතො. මොග්ගල්ලිබ්රාහ්මණියා අපච්චං මොග්ගල්ලානො, ණානො. ද්වයං අරියසාමඤ්ඤෙ. කිලෙසාරයො හනතීති අරහො, සො එව අරියො, අර ගමනෙ වා, අරති අධිගච්ඡති මග්ගඵලධම්මෙති අරියො, ණ්යො. අධිගච්ඡිත්ථාති අධිගතො, තො.

අසෙක්ඛස්ස ගහිතත්තා ‘‘සොතාපන්නාදිකා’’ති එත්ථාදිනා ඡළෙව පුග්ගලා සඞ්ගහිතා, තෙන සොතාපත්තිමග්ගට්ඨාදයො සත්ත සෙක්ඛා, එකො අරහා අසෙක්ඛාති සිද්ධං. තීහි සික්ඛාහි යුත්තතාය සෙක්ඛා, කකාරලොපෙන ‘‘සෙඛා, අසෙඛා’’තිප්යත්ථි. ද්වයං අනධිගතෙ. අරියෙහි පුථු විසුංභූතො ජනො පුථුජ්ජනො, පුථු වා නානාකිලෙසෙ ජනෙතීති පුථුජ්ජනො.

436. ද්වයං අග්ගඵලෙ. පඨමමග්ගාදීහි දිට්ඨමරියාදමනතික්කමිත්වා ජානිත්ථාති අඤ්ඤා, රස්සො, රූපරාගාදීනං වා පඤ්චුද්ධම්භාගියානං සංයොජනානං ඔධිවසෙන මාරණතො අඤ්ඤා, මරියාදත්ථො චෙත්ථ ආකාරො, ඤා මාරණතොසනනිසානෙසු, ඉත්ථියමති අ. අරහතො භාවො අරහත්තං, භාවෙ ත්තො, භාවොත්ර අභිධානබුද්ධීනං පවත්තියා නිමිත්තං ¶ , තඤ්ච දුවිධං බ්යුප්පත්තිපවත්තිනිමිත්තවසෙන. තත්ර විසෙසෙහි ක්රියාපකතිපච්චයාදීහි උප්පජ්ජතීති බ්යුප්පත්ති, ගොආදිසද්දසරූපං, තස්සා නිමිත්තං බ්යුප්පත්තිනිමිත්තං, ක්රියාපකතිපච්චයාදයො, විවිධං වා ගොආදිසද්දසරූපං උප්පාදෙතීති බ්යුප්පත්ති, සා එව නිමිත්තං, යථාවුත්තා ක්රියාදයොයෙව. පවත්තයති තත්ථ තත්ථ අත්ථෙ පයොජයතීති පවත්ති, ගොආදිකො සද්දො, තස්ස නිමිත්තං පවත්තිනිමිත්තං, ජාතික්රියාගුණදබ්බනාමානි. තත්ර බ්යුප්පත්තිනිමිත්තං සද්දසරූපුප්පත්තියා කාරණං, පවත්තිනිමිත්තං පන සද්දප්පයොජනස්ස කාරණන්ති අයමෙතෙසං සඞ්ඛෙපතො ලක්ඛණවිසෙසො.

ද්වයං චෙතියෙ. ථු අභිත්ථවෙ, පො, දීඝාදි. චිත පූජායං, චෙතිතබ්බං පූජෙතබ්බන්ති, ණ්යො, චෙතියං. එත්ථ ච ථූපසද්දො සමුඛෙපි, චෙතියසද්දො පන මුඛරහිතෙයෙව වත්තති. ‘‘චෙතියමායතනෙ බුද්ධ-බිම්බෙ චොද්දිස්සපාදපෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 12.7 බ්යාඛ්යාසුධා 2.2.7]රුද්දො.

ද්වයං ආනන්දෙ. ධම්මො පරියත්ති, සොව භණ්ඩං ධනං සුඛදායකතො, තස්ස අගාරං ඨපනට්ඨානං ගෙහං, තබ්භාවෙ තිට්ඨතීති ධම්මභණ්ඩාගාරිකො, ඉකො. නන්ද සමිද්ධියං. ඉමෙ ද්වෙ සද්දා සමා සමානත්ථා.

437. ද්වයං විසාඛායං සෙට්ඨිධීතරි. විවිධා බහුකා පුත්තනත්තපනත්තාදිකා සාඛා යස්සා සා විසාඛා. මිගාරස්ස සෙට්ඨිනො මාතුට්ඨානියත්තා මිගාරමාතා.

ද්වයං අනාථපිණ්ඩිකසෙට්ඨිම්හි. සුන්දරො අත්තා යස්ස සුදත්තො, සුන්දරං දත්තං දානමස්ස වා සුදත්තො, ඉදමස්ස දහරකාලෙ ¶ පවත්තං නාමං. අනාථානං පිණ්ඩං දදාතීති අනාථපිණ්ඩිකො, ඉදමස්ස ක්රියානාමං.

438-439. භික්ඛුආදයො එතෙ පඤ්ච සහධම්මිකා. සහ එකතො ධම්මං චරන්තීති සහධම්මිකා.

පත්තාදයො අට්ඨ පරික්ඛාරා උක්කට්ඨවසෙන වුත්තා, මජ්ඣිමවසෙන පන කත්තරදණ්ඩොපි තෙලනාළිපීති දස පරික්ඛාරා වත්තබ්බා, ඔමකවසෙන ඡත්තම්පි උපාහනාපීති ද්වාදස පරික්ඛාරා ච වත්තබ්බා.

440. ද්වයං සාමණෙරෙ. සමණස්සාපච්චං සාමණෙරො. සමණලිඞ්ගාචාරත්තා ‘‘සමණොය’’න්ති උද්දිසිතබ්බොති සමණුද්දෙසො. දිසී උච්චාරණෙ.

තිකං අචෙලකෙ. දිසා එව අම්බරං වත්ථං, න පකතිවත්ථමෙතස්ස දිගම්බරො, සස්ස ගො. නත්ථි චෙලං වත්ථමෙතස්ස, සමාසන්තෙ කො. චතූහි ගන්ථෙහි බන්ධනීයත්තා නිගන්ථො,නිසද්දො ¶ බන්ධනෙ. ද්වයං ජටාවති. ජටං යස්සත්ථි ජටිලො, ඉලො. ජටං ධාරෙතීති ජටාධරො.

441. කුටිසකාදිකා චතුත්තිංස ලද්ධියො පරසමයානමාගමතො ගහෙතබ්බා, තථා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො බ්රහ්මජාලසුත්තන්තතො. ඉතීති පරිසමාපනත්ථො. එතෙති නිදස්සනත්ථො. එතෙ ඡන්නවුතිලද්ධියො තණ්හාපාසං, දිට්ඨිපාසඤ්ච ඩෙන්ති පවත්තෙන්තීති පාසණ්ඩාති සම්පකාසිතා කථිතා. ‘‘ඉති ඡන්නවුති එතා’’තිපි පාඨො.

442. තිකං සුචිම්හි. පු පවනෙ, තො. ද්විත්තාදි. යත පයතනෙ, තො. දීඝාදි. ද්වයං චම්මනි. චරිතං තන්ති චම්මං, චරතිම්හා මන, චමු අදනෙ වා, මන. අජ ගමනෙ, යු, ඉනො වා.

ද්වයං දන්තකට්ඨෙ. දන්තෙ පුනාති සොධෙති යෙනාති දන්තපොනො, යු. දන්තපොණොපි. දන්තසොධනත්ථං කට්ඨං දන්තකට්ඨං. ද්වයං රුක්ඛත්තචෙ. වක්ක තචෙ, අලො. තර තරණෙ, ඉතො, සකත්ථෙ කො.

443. ද්වයං භාජනසාමඤ්ඤෙ. පතති යත්ථ සො පත්තො, පත ගතියං, තො. පා රක්ඛණෙ,ති.

ද්වයං ¶ කුණ්ඩිකායං. කස්ස ජලස්ස මණ්ඩො පසන්නභාවො කමණ්ඩො, තං ලාතීති කමණ්ඩලු, උ. කුඩි රක්ඛණෙ, සකත්ථෙ කො. කත්තරස්ස ජිණ්ණස්ස ආලම්බනයට්ඨි.

444. යං ‘‘පාණාතිපාතා වෙරමණී’’තිආදි බ්රහ්මචරියකම්මං නිච්චං යාවජීවමවස්සම්භාවෙන, තං දෙහසාධනාපෙක්ඛං සරීරෙනෙව සාධනමපෙක්ඛතෙ, න බාහිරෙන සාධනං, අයං යමො නාම, යමු උපරමෙ.

‘‘සරීරසාධනාපෙක්ඛ-නිච්චකම්මමයෙ යමෙ;

සංයමෙ යමරාජෙ ච, යමකෙ තු යමං තිසූ’’ති [අමර 17.38].

රුද්දො.

යං පනාගන්තුනා සුක්කපක්ඛාදිවසෙන අනිච්චං නියමිතකාලමුපවාසාදිකං කම්මං, අයං නියමො, කාලාදිවසෙන නියමිතබ්බොති නියමො, යමු උපරමෙ. ‘‘මන්තනායං පටිඤ්ඤායං, නියමො නිච්ඡයෙ වතෙ’’ති රුද්දො.

බ්රාහ්මණවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

445. ද්වයං වෙස්සෙ. විස පවෙසනෙ, සො. ඉයානපච්චයෙ වෙසියානො. ඌරුජො, අරියොප්යත්ර.

පඤ්චකං ¶ කසිආදිජීවිකායං. ජීව පාණධාරණෙ, යු. සබ්බත්ර භාවෙ පච්චයො, කරණෙත්යෙකෙ. වත වත්තනෙ,ති, අස්සු, ණ්වුම්හි ජීවිකා. වුත්තීනං සරූපප්පකාරෙ දස්සෙති. ද්වයං කසිකම්මෙ. කසනං කසි, සා එව කම්මං කසිකම්මං. කස විලෙඛනෙ, ඉ, කසි.

446. ද්වයං වාණිජ්ජෙ. වණිජානං කම්මං වාණිජ්ජං, වණිජ්ජා ච. ද්වයං පසුපොසනෙ. ගුන්නං රක්ඛා ගොරක්ඛා. පසූනං ගොමහිංසාදිකානං පාලනං පොසනං චිකිච්ඡාදි පසුපාලනං වුත්තං සරූපං, වුත්තප්පකාරා ච ඉති වෙස්සස්ස වුත්තියො වුත්තිකාරණා තිස්සො භවන්ති කසිකම්මාදිප්පකාරෙන.

තිකං ගිහිම්හි. ගහෙ ගෙහෙ, පඤ්චකාමගුණෙ වා භවවසෙන තිට්ඨතීති ගහට්ඨො. අගාරෙ ගෙහෙ වසතීති අගාරිකො, ගහමෙතස්සත්ථීති ගිහි, අස්සි, රස්සො ච.

447. ද්වයං කසිබලෙ. ඛෙත්තෙනාජීවති. කසතීති කස්සකො, ණ්වු. ද්වයං ඛෙත්තෙ. බීජානි ඛිපන්ත්යස්මින්ති ඛෙත්තං, ඛිප පෙරණෙ, තො, ඛිත්තං තායතීතිපි ඛෙත්තං, ඛි නිවාසගතීසු වා, ත, ත්රණ, ඛෙත්තං, ඛෙත්රං. ක්ලෙද, ක්ලිද අල්ලභාවෙ, ලලොපො, ක්ලෙදීයතීති කෙදාරං, කෙ ජලෙ සති දාරො විදාරණමස්සාති වා කෙදාරං, සඤ්ඤාසද්දත්තා සත්තමියා න ලොපො, වාපොප්යත්ර, වප්පතෙ යස්මින්ති වාපො, ණො.

ද්වයං ¶ මත්තිකාඛණ්ඩෙ. ලෙඩ්ඩ සඞ්ඝාතෙ, උ, ලෙඩ්ඩු. පුමෙ උත්තො කථිතො. ‘‘ලෙඩ්ඩවො පුමෙ’’ත්ය [අමර 19.12]මරකොසෙ. ද්වයං ඛණිත්තියං. ඛඤ්ඤතෙ යාය, සා ඛණිත්ති, ඛනු අවදාරණෙ,ති, ණත්තං, උස්සි. අවදාරීයතෙ යෙන අවදාරණං, දර විදාරණෙ, යු.

448. තිකං දාත්තෙ. දන්ති ලුනන්ත්යනෙනාති දාත්තං, දා ලවනෙ, තො. දාත්රම්පි. ලූ ඡෙදනෙ, ලවිත්තං, අසු ඛෙපනෙ. අසිතං, සබ්බත්ර කරණෙ පච්චයො.

තිකං පාජනදණ්ඩෙ. තුද බ්යථනෙ, ණො, පතොදො. තපච්චයෙ තුත්තං. අජ ඛෙපනෙ, ගතිම්හි ච, කරණෙ යු, පාජනං. වණ්ණවිකාරෙ පාචනං. තොදනංප්යත්ර.

තිකං රජ්ජුයං. යුජ යොගෙ, තො, යොත්තං. රුධ ආවරණෙ, ජු, උස්සත්තං, පරරූපත්තඤ්ච, රජ්ජු ථියං. රස අස්සාදනෙ, මි, ආබන්ධොප්යත්ර.

ද්වයං ඵාලෙ. ඵාලයති පාටයති භූමි යෙන ඵාලො, ණො. කස විලෙඛනෙ, ණ්වු, කසකො. ‘‘ඵාලකසකා’’ති [බ්යාඛ්යාසුධා 2.9.13]රුද්දො. නිරීසං, කූටකං, හලම්පි. ඊසාය නිග්ගතං නිරීසං. කුට ඡෙදනෙ, සකත්ථෙ කො, කූටකං, දීඝාදි. හල විලෙඛනෙ.

449. තිකං නඞ්ගලෙ. භූමීනඞ්ග’මනඞ්ගං කරොන්තො ලුනාතීති නඞ්ගලං. සී බන්ධනෙ, රො, සීරො. ‘‘සීරො තික්ඛකරෙ හලෙ’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ. ¶ ගොදාරණංප්යත්ර. නඞ්ගලස්ස දණ්ඩකෙ ඊසා, ඊස ඉස්සරියෙ, ඊසා නාරී. ‘‘පභුම්හි සඞ්කරෙ ඊසො, ථියං නඞ්ගලදණ්ඩකෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 19.13-4 බ්යාඛ්යාසුධා 2.9.14]රභසො.

යුගකීලකෙ සම්මාසද්දො, සමන්ති යාය සම්මා, සමු සමනෙ. හලපද්ධති නඞ්ගලලෙඛා සීතා නාම. ‘‘සීතා නඞ්ගලලෙඛා ච, දිවගඞ්ගා ච ජානකී’’ති [තිකණ්ඩසෙස 3.3.191]තිකණ්ඩසෙසෙ. සී සයෙ, තො, සීතා නාරී.

450-451. මුග්ගාදිකෙ ධඤ්ඤවිසෙසෙ අපරන්නසද්දො, පුබ්බන්නතො අපරභාගෙ පවත්තං අන්නං අපරන්නං, අපරණ්ණඤ්ච. සාලිආදිකෙ පුබ්බන්නසද්දො, අපරන්නස්ස පුබ්බෙ පවත්තං අන්නං පුබ්බන්නං, පුබ්බණ්ණඤ්ච. පුබ්බාපරත්තඤ්ච නෙසං ආදිකප්පෙ සම්භවාසම්භවවසෙන දට්ඨබ්බං.

සාල්යාදයො සත්ත ධඤ්ඤානි. ධානං පොසනං, තත්ර සාධූනි ධඤ්ඤානි, යො, රස්සො. කලමා රත්තසාලි මහාසාලිසට්ඨිකප්පභුතයො සූකධඤ්ඤවිසෙසා සාලයො නාම. සට්ඨිදිනානි පරිපාකමස්ස සට්ඨිකො. සාල සිලාඝායං, ඉ, සාලි. වහති, බ්රූහෙති වා සත්තානං ජීවිතන්ති වීහි, වහ පාපුණෙ, බ්රූහ වුඩ්ඪියඤ්ච, ඉ, අස්සී, පක්ඛෙ රලොපො, වීහි ¶ . කොරං රුධිරං දූසතීති කුද්රූසො, ගොවඩ්ඪනො, අ. වණ්ණවිපරියයො, ඔස්සු ච. ගුධ පරිවෙධනෙ, උමො. ගොධුමො. ‘‘ගොධූමසුමනො මිලක්ඛ, භොජනං පාවටො යවො’’ති රභසො. වර වරණසම්භත්තීසු, ණ්වු, වරකො. යු මිස්සනෙ, අ, යවො. කඞ්ගු අතිසුඛුමසස්සෙ ධඤ්ඤවිසෙසෙ, සොභනසීසත්තා කමනීයභාවං ගච්ඡතීති කඞ්ගු, උ. ‘‘සාමා පියඞ්ගු කඞ්ගු ද්වෙ’’ති රුද්දො. තබ්භෙදා තෙසං ධඤ්ඤානං භෙදා විසෙසා නීවාරාදයො වුච්චන්තෙ. නීවාරානි තිණධඤ්ඤානි, ආදිනා සාමාකාදයො.

ද්වයං කළායෙ. චණ දානෙ, ණ්වු, චණකො, හරිමන්ථකෙපි. කං වාතං ලාතීති කළායො, ළත්තං, කලායම්පි. ද්වයං සාසපසාමඤ්ඤෙ. ‘‘සාසපො තු සරිසපො, කටුස්නෙහො ච තන්තුභො’’ති තිකණ්ඩසෙසො[2.8.3]. ‘‘පුමෙ සුද්ධොදනසුතෙ, සිද්ධත්ථො සෙතසාසපෙ’’ති රභසො. සිද්ධා අත්ථා අස්මින්ති සිද්ධත්ථො. සාස අනුසිට්ඨියං, අපො. සාසපස්සාපි වීහිභෙදත්තා ඉධ ගහණං.

452. ද්වයං කඞ්ගුයං. පියභාවං අඞ්ගතීති පියඞ්ගු. ද්වයං අතසියං. අව රක්ඛණෙ, මො, අවස්සු, ද්විත්තං, උම්මා. අත සාතච්චගමනෙ, අසො, නදාදි. ඛුමාප්යත්ර.

චතුක්කං සස්සෙ. කිට ගතියං, ඨො, කසිතො සම්භූතං වා කිට්ඨං, කිට්ඨට්ඨානෙ උප්පන්නසස්සඤ්හි ‘‘කිට්ඨ’’න්ති වුච්චති ඨානූපචාරෙන, ඨො, සිලොපො, අස්සි. සස ගතිහිංසාපාපුණනෙසු, සො. ථම්බො ගුම්බො, තං කරොතීති ථම්බකරි, ඉ. ධඤ්ඤංප්යත්ර. ‘‘ධඤ්ඤං වීහීසු ධඤ්ඤකෙ, ධඤ්ඤො පුඤ්ඤවතීරිතො. ධඤ්ඤා වාතාමලකීසූ’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහෙ.

453. ද්වයං ¶ සස්සාදීනං කණ්ඩමත්තෙ. කණ සද්දෙ, ඩො. නල ගන්ථෙ, ණො, නාලං. නාළිපි. සො එව සස්සාදිකණ්ඩො නිප්ඵලො චෙ, පලාලමුච්චතෙ. පල ලවනපවනෙසු, අලො, පලාලොපි.

ද්වයං අසාරෙ තුච්ඡධඤ්ඤෙ. භස භස්මීකරණෙ, අස්සු, භුසං අතිසයෙපි. ථුසම්පි. තුස උස්සග්ගෙ. කෙන වාතෙන ඉඞ්ගතීති කලිඞ්ගරො, ලාගමො, අරො ච. ධඤ්ඤානමෙව තචෙ වක්කලෙ ථුසො, තුස තුට්ඨිම්හි, තස්ස ථො, ථුසො පුමෙ. ‘‘ධඤ්ඤත්තචෙ පුමා ථුසො’’ [අමර 19.22] ත්යමරකොසෙ.

454. ද්වයං සස්සරොගෙ. සෙතවණ්ණකරණවසෙන අටති හිංසතීති සෙතට්ටිකා, සා එව සෙතට්ඨිකා. ද්වයං තණ්ඩුලකණෙ. කණ නිමීලනෙ, කණ නිමීලනසද්දගතීසු වා, අ, කණො. කුණ්ඩ දාහෙ, සකත්ථෙ කො. ද්වයං ධඤ්ඤමද්දනභූමියං. ඛල සොචෙය්යෙ, ධඤ්ඤානි කරොන්ති මද්දන්ති අස්මිං ධඤ්ඤකරණං. තිණාදීනං, සස්සානඤ්ච ථම්බො ගුම්බො නාම, ථම්බ වෙකල්යෙ, ථම්බ පටිබන්ධෙ වා. ගුහ සංවරණෙ, බො, හස්ස මො.

455. ද්වයං ¶ මුසලෙ. අයො අග්ගෙකොටියං යස්සාති අයොග්ගං. මුස ඛණ්ඩනෙ, අලො. ද්වයං සුප්පෙ. කුච්ඡිතං ලුනාත්යපනෙතීති කුල්ලො. සුප මානෙ, අ, සරත්යනෙනෙති වා සුප්පං, පො, අස්සු. පප්ඵොටනංප්යත්ර.

ද්වයං උද්ධනෙ. උපරි ධීයතෙ ථාල්යාදිකමස්මින්ති උද්ධනං, උද්ධානම්පි, යු. චුල්ල හාවකරණෙ, ඉ, ඊම්හි චුල්ලී. අධිසයනී, අන්තිකාප්යත්ර. අති අදි බන්ධනෙ, අන්ත්යතෙ භික්ඛාදිකමස්සන්ති අන්තිකා, ණ්වු. ‘‘සන්තිකෙ සන්නිධානෙ ච, උද්ධනෙ චාපි අන්තිකා’’ත්යජයො.

කාසාදිරචිතො කටො යෙන මරාවො බන්ධීයතෙ. මරාවො ච වීහ්යගාරං, ‘‘කුසූලො වීහ්යගාරඤ්ච, කන්තරො ච මරාවකො’’ති රභසො. කෙචි මරාවමෙව කටමාහු, තං න, ‘‘කුසූලො ච මරාවො ච, කිලඤ්ජො ච කටො භවෙ’’ති අමරමාලායං පාදනාමපකරණෙ භෙදෙන පාඨා. කිල බන්ධනෙ, කිලනං කිලො, තදත්ථං ජායතීති කිලඤ්ජො, නිග්ගහීතාගමො. කට ගතියං, අ.

456. අට්ඨකං ථාලියං. කාමීයතීති කුම්භී, කමු ඉච්ඡායං, භො, අස්සු, ඊ ච, කුයා පථවියා භවතීති වා කුම්භී, කෙන අග්ගිනා භණතීති වා කුම්භී, භණ සද්දෙ, ණලොපො, කෙන ¶ ජලෙන උම්භීයති පූරීයතීති වා කුම්භී, උභ උබ්භ උම්භ පූරණෙ, සබ්බත්ර නදාදි. පිඨ හිංසාසංකිලෙසෙසු, අරො. කුණ්ඩ දාහෙ. ඛල සොචෙය්යෙ, ළත්තං. උඛ ගමනෙ, අලො, නදාදි, රස්සො. අපච්චයෙ උඛා. ථල ඨානෙ, ඉ, ථාලි, ඊම්හි ථාලී. කෙන අග්ගිනා ලපතීති කොලම්බො, අස්සොත්තං, නිග්ගහීතාගමො, බත්තඤ්ච, කෙ අග්ගිම්හි ඔලම්බතීති වා කොලම්බො. ලබි අවසංසනෙ.

තිකං මණිකෙ. මන ඤාණෙ, ඉ, ණත්තං, මණියෙව මණිකං. භණ සද්දෙ, ණ්වු, අරං සීඝං ජරො අස්ස අරඤ්ජරො.

457. ද්විපාදං ඝටෙ. ඝට චලනෙ, අ, නදාදිම්හි ඝටී, කුට කොටිල්යෙ. කෙන ජලෙන ලසති සිලිස්සතීති කලසො, ලිස සිලෙසනෙ, අ, ඉස්සත්තං, කලසො තීසු. වර වාරණසම්භත්තීසු, ණ්වු. කලසසහචරණතො වාරකොපි තීසු. ‘‘කලසො තු තීසූ’’ත්යමරකොසෙ[අමර 19.31].

භුඤ්ජිතබ්බන්ති භුඤ්ජනං, අන්නාදි, තස්ස පත්තො භාජනං සුවණ්ණරජතාදිනිම්මිතම්පි කංසො නාම.

‘‘කංසො රච්ඡන්තරෙ මානෙ, තෙජසෙපි භවෙ තථා;

පානපත්තෙ ච කංස්යෙ ච, සොභික්ඛාසු ච කිත්තිසූ’’. –

ත්යජයෙන වුත්තත්තා පානපත්තෙපි කංසො. කන දිත්තිගතිකන්තීසු, සො, කංසො. අනිත්ථී. තිකං භාජනසාමඤ්ඤෙ. අම ගතියං, අත්තො, අමත්තං. භාජ පුථකම්මනි, චුරාදි, යු.

458. ද්වයං ¶ භාජනාදීනමාධාරෙ. අන්තං සමීපමාධෙය්යස්ස උපගච්ඡතීති අණ්ඩුපකං, න්තස්සණ්ඩො, ගස්ස ච කො. චුම්බ වදනසංයොගෙ, අටො, අස්සු, සකත්ථෙ කො. ද්වයං සරාවෙ, සරති වුඩ්ඪිං ගච්ඡතීති සරාවො, අවො. මල්ල ධාරණෙ. ණ්වු. වඩ්ඪමානකොප්යත්ර, වඩ්ඪති විත්ථිණ්ණී භවතීති වඩ්ඪමානකො, සකත්ථෙ කො.

ද්වයං භෙලබ්යඤ්ජනාදිඝට්ටනොපයුත්තභණ්ඩෙ. කට ගතියං, ඡු, ද්විත්තාදි. දු ගතියං, බො, නදාදි, දබ්බී, රස්සෙ දබ්බි. ඛජාකාපි, ඛජ මන්ථනෙ, අකො, ඛජාකා ථියං. ද්වයං ධඤ්ඤාදිනිලයෙ. කුස සිලෙසනෙ, ඌලො. කුස අක්කොසෙ, ඨො. ද්වෙපි පුන්නපුංසකෙ.

459. ද්වයං මාසාදිසාකමත්තෙ, සා තනුකරණෙ, ණ්වු. ඩංස ඛාදනෙ, ණ්වු. සලොපො, සිග්ගු, හරිතකම්පි. හරිතා සකත්ථෙ කො. ‘‘පුල්ලිඞ්ගො සාකමත්තස්මිං, සිග්ගු සොභඤ්ජනෙපි චෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 19.34]රභසො. ද්වයං අද්දකෙ. ආද්දායං ජාතං අද්දකං, රස්සො. සිඞ්ගමිව වෙරං වපු යස්ස තමෙව සිඞ්ගිවෙරං.

යදා සුක්ඛං, තදා මහොසධාධ්යං, තික්ඛරසත්තා මහන්තං ඔසධං. සුණ්ඨී, නාගරං, විසං, විසභෙසජ්ජම්පි. සුඨි සොසනෙ, ඉ, සුණ්ඨි, ඊපච්චයෙ සුණ්ඨී.

ද්වයං ¶ මරීචෙ. මර පාණචාගෙ, චො. කුල සඞ්ඛ්යානෙ, ණ්වු. ‘‘මරීචං කොලකං කණ්හං, උසනං ධම්මපත්තන’’න්ත්යමරසීහො.

460. තිපාදං කඤ්ජිකෙ. සුවීරරට්ඨෙ භවං සොවීරං. කෙන ජලෙන අඤ්ජියමභිබ්යත්තං අස්ස කඤ්ජියං. ආරානං භූම්යක්කජානං වාරෙසු ගහිතෙන නාරෙන ජලෙන ජාතං ආරනාළං, ‘‘ආරො ක්ඛිති සුතෙ’ක්කජෙ, නාරො තණ්ඩුලනීරෙසූ’’ති හි වුත්තං, රස්ස ළො. ථුසතො ජාතමුදකං ථුසොදකං, ථුසොදකතො වා ජාතං ථුසොදකං. ධඤ්ඤතො වීහිතො ජාතං අම්බිලං ධඤ්ඤම්බිලං. වාතං ලඞ්කති හීනං කරොතීති බිලඞ්කො, වාතස්ස බි, විසෙසෙන ලඞ්කතීති වා බිලඞ්කො. කුම්මාසො, අභිසුතං, අවන්තිසොමං, කුඤ්ජලං, කඤ්ජිකං, මණ්ඩො, ජෙට්ඨම්බු, ඛදිකාප්යත්ර.

ද්වයං ලවණමත්තෙ. ලූ ඡෙදනෙ, යු, ඔස්සා’නවාදෙසෙ ලොණං.

461. සාමුද්දාදයො එතෙ පඤ්ච ලවණස්ස පභෙදා විසෙසා. සමුද්දභූමියමවට්ඨිතං ලද්ධං ලොණොදකං සුක්ඛසන්තනං සිතං යං භවති, තං සාමුද්දලවණං. අක්ඛිවං, වසිරම්පි. වසු ථම්භෙ, ඉරො. සින්ධුදෙසෙ භවො සින්ධවො, ණො. සිතසිවං [සීතසිවං (සක්කතෙ)], මාණිමන්ථං, සින්ධුජම්පි. සිතං ධවලං, සිවං කල්යාණං, කම්මධාරයසමාසො ¶ . සිතසිවන්ති වා බන්ධනං. මණිමන්ථො පබ්බතො, තත්ර භවො, ණො. කාළලොණො නාම සොවච්චලවණානං මජ්ඣෙ කාළවණ්ණං ලවණං [තීණි මධුරලවණස්සලවණභෙදස්ස (අමරකොස, මහෙස්වරටීකා)], ‘‘තිලකං තත්ර මෙචකෙ’’ති [මදං සන්දතෙ පිසොදරාදි (චින්තාමණිටීකා 19.43) මදං මුදං වා සන්දතෙ… විසොදරාදි (බ්යාඛ්යාසුධාටීකා)] වුත්තත්තා තිලකම්පි. උබ්භිදං නාම රොමකලවණං, සම්භරිදෙසෙ කිර රුමා නාම ලවණාකරො. තත්ර පවිට්ඨං කට්ඨම්පි අචිරෙන විලීය ලවණං භවති, තබ්භවං රොමලවණං. වසුකම්පි. කට්ඨාදීනං සයං සභාවවිජහනකරත්තා භින්දිතුං සක්කොතීති උබ්භිදං, සක්යත්ථෙ උසද්දො. බිලාලං නාම සමුද්දතීරාසන්නදෙසභවං මත්තිකං පාචයිත්වා නිප්ඵාදිතලවණං. සමුද්දවෙලාසන්නදෙසෙ ජාතං බිලාලං, එස්සිත්තං, ලො, අථ වා උබ්භිදං නාම යත්ථ කත්ථචි පදෙසෙ භූමිතො උග්ගතං ලවණමත්තිකං පාචයිත්වා නිප්ඵාදිතලවණං. බිලාලං නාම ලවණභූමිං විදාරයිත්වා නිප්ඵාදිතලවණං. විපුබ්බො දල විදාරණෙ. දස්ස ලො. අථ වා උබ්භිදං නාම පාක්යං ලවණං. බිලාලං නාම වච්චගන්ධං කාළලවණං.

462. ගුළාදයො පඤ්ච උච්ඡුනො විකාරා. ගුළ රක්ඛායං, ගුළො පක්කරසො. ඵාණ ගතියං, තො, ඵාණිතං ගුළතො කිඤ්චි ථද්ධං. ඛණ්ඩ මන්ථෙ, ඛණ්ඩො ඵාණිතතොපි ථද්ධො. උච්ඡුවිසෙසස්ස රසපාකෙ ඛණ්ඩයොග්යසාරභූතෙ යා ගුළිකාකාරා ජායතෙ, සා මච්ඡණ්ඩී ඛණ්ඩසාලූකං. ‘‘මච්ඡණ්ඩී තු ¶ පුප්ඵගුළා, ථද්ධපත්තන්තු ඵාණිත’’න්ති රභසො, ඛණ්ඩකක්කං ඵාණිතමිච්චඤ්ඤෙ. සර හිංසායං, ඛරපච්චයො, සක්ඛරා, යා ‘‘සිතා’’තිපි වුච්චති, සිනොති බන්ධති තණ්හං සිතා. සිතසක්ඛරෙත්යත්ර තු සිතො ධවලත්ථො, සක්ඛරාපමාණසණ්ඨානත්තා වා සක්ඛරා. ඉමෙ ච ගුළාදයො යථාක්කමං ථද්ධතරා. එත්ථ ච මච්ඡණ්ඩී ඵාණිතා ඛණ්ඩවිකාරාපි. ද්වයං ගුළෙ. රොගාධිකෙසු විනාසකරත්තා විසඤ්ච තං කණ්ටකඤ්ච.

463. ද්වයං භට්ඨධඤ්ඤෙ. ලාජ භස්සනෙ, භස්සනං භජ්ජනං, අ. න ඛතං අක්ඛතං. ‘‘තතියා පකති ලාජෙස්වක්ඛතං තීස්ව’හිංසිතෙ’’ති රුද්දො.

භට්ඨයවෙ ධානාසද්දො සියා, ‘‘බහුම්හි භට්ඨයවෙ ධානා, ථියං අභිනවො’බ්භිදෙ’’ති රභසො. ධා ධාරණෙ, යු.

ද්වයං යවාදිචුණ්ණෙ. සච සමවායෙ, සච සෙචනෙ වා, තු. මන්ථ විලොළනෙ. තිකං සමං. පූරෙතීති පූපො, පො. අකාරයුත්තෙ අපූපො, යථා ‘‘ලාබු, අලාබූ’’ති. තණ්ඩුලාදීනං පිට්ඨානං විකාරො පිට්ඨකො, සඤ්ඤායං කො.

464. ඡක්කං සූදෙ. භත්තං, සූපඤ්ච කරොති අකාසි කරිස්සතීති භත්තකාරො, සූපකාරො ච. සු පග්ඝරණෙ. සවති රසං පග්ඝරාපෙතීති සූදො, දො, දීඝාදි. සූද පග්ඝරණෙ ¶ වා, අ. අළාරො නාම සූපාදිවිකති, තං කරොතීති ආළාරිකො. ඔදනං පචතීති ඔදනිකො. රසං කරොතීති රසකො.

ද්වයං සූපෙ. සුඛත්ථාය පාතබ්බත්තා සූපො, දීඝාදි. විසෙසතො භත්තං අඤ්ජති අන්තො ගච්ඡති යෙන, තං බ්යඤ්ජනං, අඤ්ජ ගතියං, යු.

465. පඤ්චකං [තිපාදං (ක.)] භත්තෙ. උදි සවනක්ලෙදනෙසු, යු. වාකාරො ඔදනසද්දස්ස නපුංසකත්තං සමුච්චිනොති. කුර සද්දෙ, කර කරණෙ වා, කරොති බලන්ති කුරං, අස්සු, කිර වික්ඛිපනෙ වා, කිරති බුභුක්ඛන්ති කුරං, ඉස්සු, කර හිංසායං වා, කු සද්දෙ වා, රපච්චයො. භජති යෙන, භුඤ්ජිතබ්බන්ති වා භත්තං, භජ සෙවායං, තො. භක්ඛිතබ්බාති භික්ඛා, භක්ඛ අදනෙ, අස්සි, භික්ඛ යාචනෙ වා, භික්ඛා නාරී. අද භක්ඛනෙ, තො. භිදාදිත්තා අන්නාදෙසො, දලොපො.

චතුක්කං භොජනෙ, අස භක්ඛනෙ, කම්මෙ යු. හර හරණෙ. ආහරති බලායූනීති ආහාරො, ණො. භුජධාතුම්හා යු, භොජනං. ඝස අදනෙ, ණො. අන්ධොප්යත්ර, අදධාතුම්හා තපච්චයස්ස අන්ධාදෙසො නිපාතනා.

ද්වයං යාගුයං. තර ප්ලවනතරණෙසු. තරති ප්ලවති බ්යාපීභවතීති තරණං, යු. තරලං, තරලාපි. යා පාපුණෙ, ගු, යු මිස්සනෙ වා, ගු, උස්සා. උණ්හිකා, සාණා, විලෙපී ච යාගුනාමානි. සා පාකෙ, යු, සාණා.

466. ඛජ්ජාදයො ¶ චත්තාරො අසනභෙදා. ඛාද භක්ඛනෙ, කම්මෙ තො, භුජාදි. ඛජ්ජං මංසාදි. භොජ්ජං අන්නාදි. ලිහ අස්සාදනෙ, ණ්යො, හස්ස යො. ලෙය්යං මධ්වාදි. පාතබ්බන්ති පෙය්යං, පා පානෙ, ණ්යො, ආස්සෙ, පෙය්යං සූපාදි.

ද්වයං භත්තමණ්ඩෙ. සු සවනෙ, විසරුජපදාදිතො ණ. චමු අදනෙ, ආපුබ්බත්තා පානෙ, කම්මෙ ණො. මාසරොප්යත්ර, මසි පරිමාණෙ, අරො. ද්වයං ආලොපෙ. ලුප ඡෙදනෙ, ආපුබ්බො සම්පිණ්ඩනෙ, කු සද්දෙ. කබි වණ්ණෙ වා, අලො, ළත්තං, කෙන තොයෙන බලමස්සාති වා කබළො, පුමෙ, ගාසොපි.

467. රසානං සබ්බරසානං අග්ගම්හි රසෙ මණ්ඩසද්දො, මණ්ඩ භූසායං, ‘‘සබ්බරසග්ගෙ මණ්ඩමනිත්ථිය’’න්ත්යමරසීහො[අමර 19.49]. ද්වයං භුත්තතො සෙසෙ. විරූපො, කුච්ඡිතො වා ඝාසො විඝාසො. භුත්තතො සෙසො භුත්තසෙසො, සොව භුත්තසෙසකො, සකත්ථෙ කො.

ද්වයං විඝාසාදෙ. විඝාසං අදතීති, අ, දමු දමනෙ, ණ්වු. ද්වයං පිපාසායං. පාතුං ඉච්ඡා පිපාසා, පා පානෙ, සො, ද්විත්තාදි. තස පිපාසායං, යු.

468. ද්වයං ¶ භුත්තුමිච්ඡායං. ඛුද බුභුක්ඛායං, දො. ඝසිතුමිච්ඡා ජිඝච්ඡා, ඝස අදනෙ, ඉච්ඡත්ථෙ ඡො, ද්විත්තාදි. මංසස්ස රසො පටිච්ඡාදනීයමුච්චතෙ. ඡන්ද ඉච්ඡායං. පටිච්ඡාදෙතීති පටිච්ඡාදනීයං, අනීයො, ඡද සංවරණෙ වා, මංසෙන පටිච්ඡාදෙතබ්බත්තා පටිච්ඡාදනීයං.

ද්වයං උග්ගාරෙ, දෙකි සද්දොස්සාහෙසු, උද්ධං දෙකති ගන්තුමුස්සහතීති උද්රෙකො, එකස්ස දකාරස්ස රො. උද්දෙකොපි. ගිර නිග්ගිරණෙ, ඉස්සා, උග්ගාරො. පාදො තිත්තියං. සුහිතො තිත්තො, තස්ස භාවො සොහිච්චං. තිපි පීණනෙ,ති, භුජාදි. යුපච්චයෙ, ඉස්සත්තෙ ච තප්පනං.

469. යථිච්ඡිතන්තං යථිච්ඡිතෙ. ක්රියාවිසෙසනතාය චෙතෙ නපුංසකෙ, ක්රියාබ්යයානඤ්හි සතිප්යෙකත්තෙ තබ්බිසෙසනානි නපුංසකෙ භවන්ති එකත්තෙපි, තථා හි ක්රියානමබ්යයානඤ්ච සත්තාභූතත්තා ලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාවිසෙසොපාදානං නත්ථීති තබ්බිසෙසනානම්පි සාමඤ්ඤලිඞ්ගා නපුංසකත්තං, සාමඤ්ඤසඞ්ඛ්යා චෙකත්තං යුත්තන්ති, තං යථා – මුදුං පචන්ති, සාදුං පචන්ති. බහුවචනන්තෙපි ක්රියාසද්දෙ තබ්බිසෙසනස්සෙකත්තමෙව ක්රියාවිසෙසනානං කම්මනි දුතියා, සබ්බො හි ධාත්වත්ථො කරොත්යත්ථෙන බ්යාපිතො, මුදුං පචන්ති මුදුං පචනං කුබ්බන්තීත්යත්ථො, තෙන මුදාදීනඤ්ච තබ්බිසෙසනානං කම්මත්තං. අඤ්ඤො පනාහ ¶ ‘‘සබ්බෙ ධාත්වත්ථා භවත්යත්ථානුගතා, භවතික්රියා කත්වත්ථමනුභවන්තීත්යත්ථො. ‘පචති දෙවදත්තො’ති දෙවදත්තපයුත්තො පාකො භවති, ගච්ඡති ගමනං භවති, පඨති පාඨො භවතී’’ති, තම්මතෙන පඨමා, මුදුපචනං යථා භවති, තථා පචතීත්යත්ථො. රමණීයං පාතො, විමලං පාතො, ඉදමුපකුම්භං. කමු කන්තියං, කම්මනි ණො, කාමං, නිකාමඤ්ච. ඉසු ඉච්ඡායං, තො, ‘‘සාදිසන්තපුච්ඡෙ’’ත්යාදිනා අන්තෙන සහ තස්ස ට්ඨො, ඉට්ඨං. පරිපුබ්බො ආප පාපුණනෙ, තො, භුජාදි, රස්සො, යාගමො ච. ‘‘සත්ත්යං නිවාරණෙ තිත්තියං, පරියත්තං යථිච්ඡිතෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 19.57]රභසො. ඉච්ඡිතස්ස අනතික්කමො යථිච්ඡිතං, යථාත්ථෙ අබ්යයීභාවො. පකාමංප්යත්ර.

ද්විපාදං වණිජකෙ. කයවික්කයෙහි ජීවතීති, ඉකො. සත්ථං වාණිජ්ජොපජීවීනං සඞ්ඝාතං වහති දෙසන්තරං පාපයතීති, කම්මාදිම්හි ණො. සත්ථවාහො වණිජනායකො, තංයොගා සත්ථවාහො, ණො. ආපණො කයවික්කයවොහාරො, තංයොගා ආපණිකො, ණිකො. වණ සද්දෙ, ඉජො. වෙදහකො, නෙගමො, පණ්යාජීවො, වණිජොප්යත්ර.

470. වික්කයො නාම පුබ්බමෙව අත්තනො ධනස්ස පරස්ස දානං. කී දබ්බවිනිමයෙ, තත්ර නියුත්තො වික්කයිකො. වික්කිණාතීති වික්කෙතා, රිතු. කයො නාම පරස්ස ධනං ගහෙත්වා අත්තනො ධනස්ස දානං. කයෙන ජීවතීති කයිකො. කිනාතීති, ණ්වු.

ද්වයං ¶ ධනප්පයොත්තරි. ඉණෙ උත්තමො උත්තමණ්ණො, අභිධානා පුබ්බනිපාතො, ඉස්සත්තං, ද්විත්තඤ්ච. ධනං වුඩ්ඪත්ථං පයොජෙතීති ධනිකො. ද්වයං ධනගාහකෙ. ඉණෙ අධමො අධමණ්ණො. ඉණං ගණ්හාතීති ඉණායිකො, ආයිකො. ඉණං ආයති පවත්තෙතීති වා ඉණායකො, ණ්වු.

471-472. ද්වයං ඉණෙ. උද්ධරීයතෙ ගය්හතෙති උද්ධාරො, උපුබ්බො ධරති ගහණෙ, ණො. එති වුඩ්ඪිං ගච්ඡතීති ඉණං, යු, ණත්තං. පරියුදඤ්චනම්පි, පරිතො උදඤ්ඣතෙ ගය්හතෙති, යු. වුත්තන්ති ක්රියාපදං. යත්තකෙන ධනෙන ලාභො ලබ්භතෙ, තත්ර මූලධනෙ මූලාදිද්වයං. මූල පතිට්ඨායං. පඨමමෙව ආභතං පාභතං.

ද්වයං පටිපාදෙ. ‘‘අවස්සමස්සිදං කයිතබ්බ’’මිති සච්චස්සාඛ්යාපනං, කරණං වා සච්චාපනං, සච්චස්ස කරඤ්චිත්තභරණමිච්චත්ථො, සච්චසද්දා ධාතුරූපා යු, මජ්ඣෙ අපාගමො, සච්චස්ස වා ආපුණනං සච්චාපනං, අපධාතුම්හා යු. ‘‘සච්චාපනා සච්චාකති’’රිති තිකණ්ඩසෙසෙ[ථීකණ්ඩෙ (?)] වොපාලිතො. සච්චං කරොති, සච්චස්ස වා කරණං සච්චකාරො. සච්චංකාරොපි. ‘‘ක්ලිවෙ සච්චාපනං සච්ච-ඞ්කාරො සච්චාකතිත්ථිය’’න්ත්යමරකොසෙ[අමර 19.82]. ද්වයං වික්කනීයදබ්බෙ. වික්කිනිතබ්බන්ති වික්කෙය්යං, ණ්යො. පණ බ්යවහාරෙ, ණ්යො, ද්වෙපි තීසු.

ද්වයං ¶ න්යාසස්සප්පනෙ [න්යාසම්පන්නෙ (ක.)]. න්යාසස්ස අප්පනං [සම්පන්නං (ක.)] පටිදානං. පතිපුබ්බො දදාති න්යාසසම්පන්නත්ථො, තථා පරිපුබ්බො වත්තති. පරිදානංප්යත්ර.

ද්වයං න්යාසෙ. අසු ඛෙපනෙ. න්යස්සතෙ නික්ඛිපීයතෙති, ණො. උපනිධිය්යතෙති උපනිධි, ඉ, උපනිධි පුමෙ. ‘‘පුමෙ උපනිධින්යාසො’’ති [අමර 19.81]අමරකොසෙ.

473. එකාදයො අට්ඨාරසපරියන්තා සඞ්ඛ්යාසද්දා සඞ්ඛ්යෙය්යෙ දබ්බෙ වත්තන්ති තීසු ච ලිඞ්ගෙසු. සඞ්ඛ්යෙය්යෙකත්තෙ ච ‘‘එකො බ්රාහ්මණො, අට්ඨාරස බ්රාහ්මණා’’ති සමානාධිකරණං භවති, න තු භින්නාධිකරණං ‘‘බ්රාහ්මණානං එකාදස චෙ’’ති. තීසූත්යනෙන ‘‘න කෙවලං එකසද්දොව සලිඞ්ගො, අථ ඛො අට්ඨාරසපරියන්තාපී’’ති දස්සෙති, තෙන කත්ථචි තෙසං අලිඞ්ගතාවචනං ලිඞ්ගවිසෙසාභාවං සන්ධාය වුත්තං, න පන සාමඤ්ඤලිඞ්ගාභාවන්ති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන ‘‘අතිලිඞ්ගං ද්විවචනං, තදාඛ්යාතන්ති වුච්චතී’’ත්යාදීසුපි දට්ඨබ්බං, තෙන ‘‘පුරිසො ගච්ඡති, ඉත්ථී ගච්ඡති, චිත්තං ගච්ඡතී’’ත්යාදීසු ගච්ඡතිසද්දස්ස තංතංලිඞ්ගවිසෙසවචනතා, ‘‘ගච්ඡතී’’ත්යාදීසු සාමඤ්ඤලිඞ්ගවචනතා ච දට්ඨබ්බා. වීසත්යාදයො සඞ්ඛ්යාසද්දා සඞ්ඛ්යානෙ, සඞ්ඛ්යෙය්යෙ ච වත්තන්ති ‘‘වීසති ගාවො, ගවං වීසතී’’ති. එකත්තෙති යදා පනෙතා සඞ්ඛ්යෙය්යෙ එකත්තවිසිට්ඨමෙව වග්ගත්තං සභාවතො පටිපාදයන්ති. තදා භින්නසඞ්ඛ්යෙනාපි සමානාධිකරණෙ එකවචනෙයෙව සබ්බකාලං වත්තතෙ ‘‘වීසති ගාවො’’ති. යද්යෙකත්තෙ, කථං? ද්වෙවීසතියො, තිස්සො වීසතියො, පඤ්චසතානිච්චාදයො පයොගා ඉච්චාහ ‘‘වග්ගභෙදෙ බහුත්තෙපී’’ති ¶ . වීසත්යාදීනං වග්ගානං භෙදෙ වත්තුමිච්ඡිතෙ සති බහුත්තෙපි බහුවචනෙපි භවන්ති. අමරකොසෙ පන ‘‘සඞ්ඛ්යන්තරස්සත්ථෙ අභිධෙය්යෙවීසත්යාදයො තංසමානාධිකරණතො බහුවචනානිපි භවන්තී’’ති [අමර 19.83-4] වුත්තං, සඞ්ඛ්යන්තරමිහ වග්ගභෙදො, තෙන ද්වින්නම්පි වොහාරමත්තනානත්තං, න අත්ථනානත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ආනවුති නවුතිසද්දමභිබ්යාපෙත්වා තා වීසත්යාදයො භින්නලිඞ්ගෙනාපි සමානාධිකරණෙ නාරියං ඉත්ථියං, යථා වීසති කුණ්ඩානි. වීසත්යාදයො විකතසමාහාරද්වන්දා. ලිඞ්ගස්ස ලොකාසයත්තා ද්වන්දෙකත්තන්ති නපුංසකත්තන්ති වීසත්යාදයො අබ්යුප්පන්නා පරමතෙන, කච්චායනමතෙන පන බ්යුප්පන්නා.

474-476. සතාදීනි අසඞ්ඛ්යෙය්යපරියන්තානි චතුවීසති ඨානානි ගණනභෙදානි. තත්ථ දසදසසද්දෙහි නිප්ඵාදිතො සතසද්දො, තථා සතදසසද්දෙහි සහස්සසද්දො. යුජ යොගෙ, නියුතං, අයුතම්පි. යු මිස්සනෙ වා, තො. ලක්ඛ දස්සනඞ්කෙසු, ලක්ඛං, සතසහස්සම්පි. කුට ඡෙදනෙ, දසගුණං කුටතීති කොටි. උපසග්ගෙන විසෙසෙත්වා එකො ගණනවිසෙසො පකොටීති වුච්චති, ද්වෙපි මිස්සෙත්වා එකො කොටිපකොටීති. නහ බන්ධනෙ, තො. ආගමස්සු. විද ලාභෙ, උ, නිග්ගහීතාගමො. අබ හිංසායං, ගතිම්හි ච, දො, ආගමස්සු. අහි ගතිම්හි, හපච්චයො. අව රක්ඛණෙ, වො ¶ . අට ගමනෙ, ටො. සොගන්ධිකන්ති කමලවිසෙසනාමෙන එකො ගණනවිසෙසො වුච්චති, තථොප්පලාදිනාමෙහි එකෙකො ගණනවිසෙසො. කථ වාක්යප්පබන්ධෙ, යු, සඞ්ඛ්යාතුමසක්කුණෙය්යතාය අසඞ්ඛ්යෙය්යං.

නනු සඞ්ඛ්යාතුමසක්කුණෙය්යත්තෙ සති එකෙන භවිතබ්බං, අථ කථමෙකො අසඞ්ඛ්යෙය්යො, ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානිච්චාදීනි භෙදානි වුත්තානීති? නායං දොසො, තෙසං කාලදෙසාදිවසෙන භින්නානම්පි සම්භවතො. එතාසු සඞ්ඛ්යාසු කමා කමෙන සතාදිලක්ඛපරියන්තං දසගුණං දසහි ගුණිතං භවති. කොට්යාදිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යපරියන්තං සතලක්ඛගුණං සතලක්ඛෙහි ගුණිතං භවති, තස්මා එකා ලෙඛා ද්විසුඤ්ඤසහිතා සතං භවති, තථා තිසුඤ්ඤසහිතා සහස්සං, චතුසුඤ්ඤසහිතා නියුතං, පඤ්චසුඤ්ඤසහිතා එකා ලෙඛා ලක්ඛං භවති, එකා පන ලෙඛා සත්තසුඤ්ඤසහිතා කොටි, තථා චුද්දසසුඤ්ඤසහිතා පකොටි, ඉමිනා නයෙන යාවාසඞ්ඛ්යෙය්යං නෙතබ්බං, අයමෙකච්චානමාචරියානං මති.

අථ වා සතාදයො අසඞ්ඛ්යෙය්යපරියන්තා සබ්බෙපි දසගුණිතා කාතබ්බා, අයං කච්චායනස්ස මති, තෙන හි ‘‘යාව තදුත්තරි දසගුණිතඤ්චෙ’’ති සුත්තමාහ. අථ වා සතාදයො ලක්ඛන්තා දසදසගුණිතා, තෙන එකා ලෙඛා ද්විබින්දුසහිතා සතං භවති, තථා චතුපඤ්චාදිබින්දුසහිතා සහස්සාදිකං භවති, එකා ලෙඛා පන ද්වාදසබින්දුසහිතා කොටි, තථා එකූනවීසතිබින්දුසහිතා පකොටීති යාව අසඞ්ඛ්යෙය්යා එකෙකස්මිං සත්ත සත්ත බින්දූනි කත්වා ගණනා කාතබ්බා, තස්මා අසඞ්ඛ්යෙය්යගණනවිසෙසෙ පඤ්චචත්තාලීසාධිකානි සතබින්දූනි භවන්ති, අයමම්හාකං මති.

අමරකොසෙ[අමර 19.84] පන ‘‘පන්ත්යා සතසහස්සාදි, කමා දසගුණොත්තර’’මිත්යුත්තං, තස්සත්ථො – දසසඞ්ඛ්යා පන්තීත්යුච්චතෙ ¶ , තතො ආරබ්භ දසගුණොත්තරං සතසහස්සාදිකං කමා විඤ්ඤෙය්යං, තං යථා – දසසඞ්ඛ්යාය දසගුණොත්තරං සතං, සතා දසගුණොත්තරං සහස්සං, සහස්සා දසගුණොත්තරං අයුතං, අයුතා දසගුණොත්තරං ලක්ඛං, ලක්ඛා දසගුණොත්තරං පයුතං, පයුතා දසගුණොත්තරං කොටි, එවං කොටියා අබ්බුදං, අබ්බුදා පදුමං, පදුමා ඛබ්බො, ඛබ්බා මහාකථො, තතොපි මහාපදුමං, තතොපි සඞ්කු, සඞ්කුතො සමුද්දො, තතො අන්ත්යං, අන්ත්යා මජ්ඣං, මජ්ඣා පරද්ධං, පරද්ධා අමතං, අමතා දසගුණොත්තරං සඞ්ඛ්යං, සඞ්ඛ්යඤ්ච වීසතිමං ඨානං, අසඞ්ඛ්යෙය්යමිතො පරන්ති. සබ්බපාරිසදත්තා හි බ්යාකරණස්ස සබ්බෙසංප්යත්ර වාදා දස්සිතා.

477-478. සාධිකෙන ද්වෙපාදෙන ‘‘අඩ්ඪෙන චතුත්ථො අඩ්ඪුඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන තතියො අඩ්ඪතියො, අඩ්ඪතෙය්යො චා’’ති ඉමං වචනත්ථං දස්සෙති. අඩ්ඪූපපදෙන සහ චතුත්ථාදිසද්දානං අඩ්ඪුඩ්ඪාද්යාදෙසො. සාධිකපාදෙන ‘‘අඩ්ඪෙන දුතියො දියඩ්ඪො, දිවඩ්ඪො චා’’ති ඉමං වචනත්ථං දස්සෙති. අන්තරිතස්සාපි අඩ්ඪෙනසද්දස්ස ඉධානුවත්තනතා අධිප්පෙතා අභිධානන්තරාභාවා, සබ්බත්රෙවං.

479-480. මීයතෙ පරිච්ඡින්දීයතෙ යෙන, තං මානං. තඤ්ච තුලාපත්ථඞ්ගුලිවසා තිධා මානියදබ්බස්ස භවති. තුල උම්මානෙ ¶ , චුරාදි, තුලා ඉත්ථී. පද ගතියං, ථො. අඞ්ග ගමනෙ, උලො, අඞ්ගුලං, ‘‘අඞ්ගුලී’’තිපි පාඨො, කරසාඛා.

චත්තාරො වීහයො සම්පිණ්ඩිතා එකාව ගුඤ්ජා සමගරුකා, තථා ද්වෙ ගුඤ්ජා එකොව මාසකො සමගරුකොති සබ්බත්ර නයො නෙතබ්බො. ද්වෙ මාසකා අක්ඛො නාම, විභීටකොති වුත්තො, අක්ඛඵලසමානගරුකත්තා වා අක්ඛො. කරිසොප්යත්ර, කස විලෙඛනෙ, අ, රිමජ්ඣො, අනිත්ථී. අක්ඛානං පඤ්ච ධරණං නාම, ධරතිධාතුයා යු. අක්ඛානමට්ඨකං සුවණ්ණො නාම. පඤ්චධරණං නික්ඛං නාම. තෙ නික්ඛා පඤ්ච පාදො නාම. සො පාදො චතුත්ථෙ භාගෙ වත්තතීත්යෙකච්චානං මති. යථාවුත්තායෙව චත්තාරො වීහයො ගුඤ්ජා නාම. ද්වෙ ගුඤ්ජා මාසකො නාම. ද්වෙ පඤ්චමාසකා දසමාසකා අක්ඛො නාම. අක්ඛානං අට්ඨකං ධරණං නාම. පඤ්චධරණං සුවණ්ණො නාම. තෙ පඤ්චසුවණ්ණා නික්ඛං නාමාත්යම්හාකං මති. කන දිත්තිගතිකන්තීසු, නිපුබ්බො, නස්ස ඛො, නික්ඛො, සුවණ්ණවිකාරෙපි. යස්ස කස්සචි වත්ථුනො චතුත්ථෙ භාගෙ පාදො. දස ධරණානි පලං නාම, පල පථෙ ච ගතිම්හි.

481. යස්ස කස්සචි වත්ථුනො පලසතං තුලා. තුල උම්මානෙ, තුලා නාරී.

ගෙහානං දාරුබන්ධාය, පිඨිකායං තුලා ථියං;

මානභණ්ඩෙ ච සාදිසෙ, රාසිපලසතෙසු ච.

තා ¶ තුලා වීසති භාරො නාම. භර ධාරණපොසනෙසු, ණො. ‘‘භාරො තු ද්විසහස්සෙසු, පලානමපි විවධෙ’’ත්යජයො[බ්යාඛ්යාසුධාටීකායම්පි]. විවධො භාරභෙදො.

රූපියස්ස කරිසෙන කතො සංවොහාරපදත්ථො කහාපණො නාම. කරිසප්පමාණෙන රූපියෙන කතො පණො පණියො දබ්බභෙදො කහාපණො. රිසස්ස හාදෙසො. අහාදෙසෙ කරිසාපණො, එතෙ ද්වෙ රූපවිකාරො, අඤ්ඤත්රූපචාරා. ඉති තුලාමානං වුත්තං.

482. පත්ථමානං දස්සෙතුමාහ ‘‘කුඩුවො’’ච්චාදි. එකො පසතො කුඩුවො නාම. සර ගතියං, තො, රලොපො, කඩි භෙදෙ, වො, කඩිස්ස කුඩු, තෙ කුඩුවා චත්තාරො පත්ථො. චතුපත්ථා ආළ්හකො, අහ පූජායං, ණ්වු, ළත්තාදි දසඞ්ගුලං, ද්වාදසඞ්ගුලං වාසබ්බතො මානම්පි ආළ්හකො. චතුරො ආළ්හකා දොණං නාම, ‘‘චතුරාළ්හක’’න්තිපි පාඨො, දු ගමනෙ, ණො, දුණ ගතියං, හිංසායඤ්ච වා, දොණං. වාකාරෙන දොණො.

483. චතුරො දොණා මානිකා, මාන පූජායං, සකත්ථෙ කො, අස්සි. චතුමානිකං චතස්සන්නං මානිකානං සමූහො චතුමානිකං ¶ ඛාරී නාම, ඛර විනාසෙ, ණො, නදාදි. දසම්බණං දසාධිකසතදොණමත්තං කුම්භොති ඝටනාමෙන එකො පත්ථමානවිසෙසො දස්සිතො, ‘‘අම්බණ’’න්තිපි පාඨො.

484. පත්ථමානවිසෙසානං ලබ්භමානපරියායෙ දස්සෙතුමාහ ‘‘ආළ්හකො’’ච්චාදි. තුම්බ කම්පනෙ, අ. ද්වයං පත්ථෙ. පත්ථසද්දොයං සාමඤ්ඤභෙදමානෙසු පවත්තති, ඉධ පන විසෙසමානවාචකො අධිප්පෙතො. නල ගන්ථෙ, ඉණ.

ද්වයං වාහෙ. වහතීති වාහො, වහ පාපුණනෙ, ණො.

අම්බණමානං, පරියායං වා දස්සෙතුමාහ ‘‘එකාදස දොණෙ’’ච්චාදි. අම්බ ගමනෙ, යු, අම්බ සද්දෙ වා, ඉති පත්ථමානං වුත්තං, අඞ්ගුලමානං පන අණ්වාද්යාභිධානාවසරෙ භූමිවග්ගෙ අභිහිතං.

485. චතුක්කං භාගෙ. විස පවෙසනෙ, දීඝාදි, කොට්ඨං වුච්චති සරීරං, තත්ථ සෙතීති කොට්ඨාසො. ආත්තං. අන පාණනෙ, අම ගමනෙ වා, සො. භජීයතෙ සෙවීයතෙති භාගො. ණො. වණ්ටකොප්යත්ර. වටි විභාජනෙ, ණ්වු, ණන්තා වා සකත්ථෙ කො.

විභවන්තං ධනෙ. ධන ධඤ්ඤෙ, අ. සස්ස අත්තනො අයං සො, සම්පි. දුඉව දබ්බං, සාරමිච්චත්ථො, ඉවත්ථෙ වො, විද ලාභෙ, තො ¶ . සස්ස ධනස්ස පති සපති, තස්මිං සාධු සාපතෙය්යං, ණෙය්යො. වස නිවාසෙ, උ. අර ගමනෙ, ථො. රස්ස තො. විභවන්ති පභවන්ත්යනෙනාති විභවො, අ. හිරඤ්ඤං, කොසොප්යත්ර.

486. කතාකතං කඤ්චනං, රූපියඤ්ච මිස්සිතං [මිලිතං (ක.), මිලිතං පච්චෙකඤ්ච (අමර ඛීරස්වාධීටීකා)] කොසාදිද්වයවාච්චං, තත්ර පිණ්ඩීකතං ආභරණීකතං, කම්මීභාවමාපාදිතං වා කතං. ආකරොත්ථං අජාතකම්මං චුණ්ණාදිරූපං අකතං, තදඤ්ඤං තෙහි කඤ්චනරූපියෙහි අඤ්ඤං තෙජසං දබ්බං තම්බං. ආදිනා කංසරීතිසීසකාදි, යඤ්චාතෙජසං රාජපට්ටදාරුවිසාදික’මසාරං දබ්බං, තං සබ්බං කුප්පං, ගුප රක්ඛණෙ, ගුප්පතෙති, පො, කත්තඤ්ච ගස්ස.

ද්වයං කඤ්චනං රූපියඤ්චාහතමුට්ඨාපිතහයවරාහපුරිසාදි රූපං නිග්ඝාතිකාය තාළිතං දීනාරාදිකං රූපියාඛ්යං. අස්සාදිරූපමස්සාහතමත්ථීති රූපියං. රූප ආහතපසංසාසු, ඉයො.

487-488. හිරඤ්ඤන්තං සුවණ්ණෙ. සොභනො වණ්ණො යස්ස සුවණ්ණං. කන දිත්තියං, ණ්වු, ජනනං ජාතං, පකට්ඨං ජාතං ජාතරූපං, ¶ පකට්ඨත්ථෙ රූපපච්චයො [පසංසායං රූපපච්චයො ඉති සුභූ (චින්තාමණිටීකා) පසංසායං රූපං (පාණිනි 5.3.66)]. ජාතං රූපමස්සාති වා ජාතරූපං. ඉණ ගතියං, දිත්තියඤ්ච අනෙකත්ථත්තා. සුට්ඨු දිප්පතෙ දිත්තියා යුජ්ජතෙති සොණ්ණං, උස්සො, ‘‘වා පරො අසරූපා’’ති ඉලොපො, ද්විත්තං. කඤ්ච දිත්තියං, යු. සත්ථු වණ්ණො විය වණ්ණො යස්ස. චිත්තමත්තානං හරතීති හරි. ඉ, කමු ඉච්ඡායං, බු. චරති එත්ථ චිත්තං චාරු, ණු. හි ගතියං, මො. හට දිත්තියං, ණ්වු. තපනං දාහමරහතීති තපනියො, ඉයො. හර හරණෙ, අඤ්ඤො, අස්සි. හා චාගෙ, හා ගතියං වා, අඤ්ඤො, හිරාදෙසො ච.

චාමීකරාදයො චත්තාරො තබ්භෙදා තස්ස සුවණ්ණස්ස විසෙසා. චාමී නාම එකා පුප්ඵජාති, තංකරත්තා චාමීකරො, අථ වා චාමී නාම අග්ගි. චමු අදනෙ, ණී, තක්කරත්තා චාමීකරො. සතකුම්භං පද්ධකෙසරවණ්ණං, තබ්බණ්ණසදිසත්තා සාතකුම්භං. දෙවරුක්ඛභූතාය මහාජම්බුයා පතිට්ඨිතට්ඨානෙ නදී ජම්බුනදී, තස්සං පතිතෙහි මහාගජප්පමාණානං, කුම්භප්පමාණානං වා ඵලානං බීජෙහි ජාතං සුවණ්ණං ජම්බුනදං, ඉදං පන සුවණ්ණං අනලප්පභං දෙවාලඞ්කාරමතුලං ජායතෙ. තං පනානලමිති විසෙසත්ථෙපි අමරසීහො සුවණ්ණසාමඤ්ඤෙව පඨති. සිඞ්ගී නාම එකා මච්ඡජාති, තබ්බණ්ණතාය. ඛණියං වා තංසණ්ඨානසිලාඛණ්ඩෙහි ජාතතාය සිඞ්ගී, අමරකොසෙ පන චාමීකරාදීනිපි සුවණ්ණසාමඤ්ඤෙ පඨති, සිඞ්ගී පන විසෙසෙ. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘අලඞ්කාරසුවණ්ණං යං, සිඞ්ගීකනකමිච්චය’’න්ති [අමර 19.96]. තස්සත්ථො – කටකකුණ්ඩලාදිනො අලඞ්කාරසුවණ්ණස්ස ‘‘සිඞ්ගී’’ති නාමන්ති. ‘‘සිඞ්ගීමණ්ඩනසොණ්ණ’’න්ති ¶ රතනකොසො. සුවණ්ණතාය සිඞ්ගී ‘‘කනක’’මිත්යුච්චතෙ.

489. පඤ්චකං රජතෙ. රූපයුත්තතාය රූපියං. රඤ්ජ රාගෙ, අතො. සඤ්ජ සඞ්ගෙ, ඣු, ඤලොපො, සජ්ඣු. රූපයුත්තතාය රූපී, සඤ්ජ සඞ්ගෙ, ඣො, ඤලොපො, සජ්ඣං, ‘‘රූපියජ්ඣ’’න්තිපි පාඨො. තදා ඉයජ්ඣපච්චයෙන සිද්ධං. දුබ්බණ්ණං, ඛජ්ජූරං, සෙතම්පි.

ආහතසොණ්ණරජතෙ, රජතෙ රූපියං මතං;

රජතෙ ච ඛලෙක්ලිවං, ඛජ්ජූරො පාදපන්තරෙ;

සෙතා ච භතිකායං ථ, ක්ලිවං සජ්ඣෙ සිතෙ තිසු.

අස්මජාතියං පුප්ඵරාගාදිම්හි, මුත්තාවජිරාදිම්හි ච වස්වාදිත්තයං. වස නිවාසෙ, උ. රතිං තනොතීති රතනං, කම්මාදිම්හි ණො, තිලොපො. ‘‘රත්නං සජාතිසෙට්ඨෙපී’’ත්යමරකොසෙ[අමර 23.126], තෙන ගජසෙට්ඨො ගජරතනං, ඉත්ථිසෙට්ඨො ඉත්ථිරතනන්ති. මනසද්දතො ඉ, ඊපච්චයෙ මණී ච. පුප්ඵරාගාදයො වක්ඛමානා තබ්භිදා තස්ස මණිනො විසෙසා. භාසන්තො රඤ්ජෙතීති පුප්ඵරාගො, භාසස්ස පුප්ඵො.

490. සුවණ්ණාදයො ඉමෙ සත්ත රතනාන්යාහු. මණි රත්තමණි.

491. සත්තරතනානං ලබ්භමානපරියායෙ දස්සෙතුමාහ ‘‘ලොහිතඞ්ගො’’ච්චාදි. ලොහිතඞ්ගාදිත්තයං රත්තමණියං ¶ . ලොහිතවණ්ණෙන අඞ්ගීයතෙති ලොහිතඞ්ගො, ලොහිතං අඞ්ගං සරීරමෙතස්ස වා ලොහිතඞ්ගො. පදුමඤ්චාත්ර කොකනදං, තබ්බණ්ණසදිසො මණි පදුමරාගො. සොණරතනං, ලොහිතකොප්යත්ර.

ද්වයං වෙළුරියෙ. වංසො තචසාරො, තබ්බණ්ණො මණි වංසවණ්ණො. වෙළු විය දිස්සතීති වෙළුරියො, ඉවත්ථෙ ඉයො, රාගමො ච. ද්වයං පවාළෙ. වල සංවරණෙ, ණො, ළත්තං, වාකාරෙන පවාළොපි. දු ගමනෙ, දු උපතාපෙ වා, මො, ද්විත්තං.

492. ද්වයං කබරමණිම්හි. මසාරගිරිම්හි ජාතං මසාරගල්ලං, ලො, රස්ස ලො. කබරො සබලො මණි. ද්වයං මුත්තායං. මුච මොචනෙ, ථො, මුත්තා එව මුත්තිකං, සකත්ථෙ ඉකො. සත්ථිකා පකතිතො ලිඞ්ගවචනාන්යතිවත්තන්තෙති නපුංසකත්තං. එත්ථ ච රතනපරියායානං උප්පටිපාටියා කථනං සත්තන්නං රතනානං උප්පත්තික්කමපණීතක්කමාදිනො අභාවදීපනත්ථං.

ද්වයං පිත්තලෙ. රී ගමනෙ, රි. රීතිපි. ‘‘රීති පචාරෙ සන්දෙ ච, ලොහකිට්ටාරකූටෙසූ’’ති රුද්දො. ආරස්සෙව කූටො, යස්ස. දබ්බසද්දොප්යත්ර. ද්වයං අබ්භකෙ. අම ගමනෙ, අලො. අබ්භං ආකාසො, මෙඝො ච, තංසඤ්ඤකත්තා අබ්භකං, සඤ්ඤායං කො. ‘‘මෙඝම්බරාභිධානඤ්ච, ගොරි බීජඤ්ච අබ්භක’’න්ති හි වුත්තං. ගිරිජතු, සිලාජතුප්යත්ර.

493. තිකං ¶ ලොහෙ. ලූ ඡෙදනෙ, හො. අය ගමනෙ, මනොගණාදි. කාළඤ්ච තං අයසඤ්චෙති කාළායසං. සත්ථකං, තික්ඛණං, පිණ්ඩං, අයසං, අස්මසාරොප්යත්ර. ‘‘සත්ථමායුධලොහෙසූ’’ති අනෙකත්ථො. ‘‘සාමුද්දලවණෙතික්ඛං, විසලොහාජිමුක්කකෙ’’ති රභසො. පණ්ඩ ගමනෙ, අ. අස්මස්ස සාරො. ‘‘කාළායස’මයො ලොහං, අස්මසාරඤ්ච සත්ථක’’න්ති ත්වමරමාලායං ක්ලීවකණ්ඩං.

ද්වයං චපලෙ. පාර සාමත්ථියෙ, දො, පාරයති සක්කොති සබ්බලොහං කඤ්චනං කාතුන්ති පාරදො. රස සද්දෙ, අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තෙ රසතීති රසො, මධුරාදීසු ච රසො. චපලො, සූතොප්යත්ර.

‘‘චඤ්චලාදිම්හි චපලො’’.

‘‘සාරථිම්හි රසෙ සූතො, පසූතෙ පෙරිතෙ තිසු’’;

‘‘රසෙන්දො පාරදො වුත්තො, පාරතොපි නිගද්යතෙ’’ති. –

තාරපාලො.

‘‘පාරදො සිද්ධධාතු ච, වරබීජඤ්ච සූතක’’න්ති. –

තිකණ්ඩසෙසො[තිකණ්ඩසෙස 2.9.34].

තිකං නාගෙ. තිපු පීළනෙ, උ. තිපුසද්දස්ස සෙතෙපි පවත්තනතො කාළසද්දෙන විසෙසෙත්වා කාළතිපූති වුත්තො, තෙන තිපුසද්දස්සද්වින්නම්පි වාචකතාදට්ඨබ්බාත්යෙකෙ, තං ‘‘නාගො සීසකයොගිට්ඨ-වප්පාණි තිපු පිච්චට’’න්ති [අමර 19.105]අමරකොසෙ, ‘‘තිපු ¶ සීසකරඞ්ගෙසූ’’ති ච තිකණ්ඩසෙස නානත්ථසඞ්ගහාදීසු වුත්තත්තා න ගහෙතබ්බං, තෙන කාළො ච තිපු චාති ද්වෙයෙවත්ථාභිධානානි. කාළවණ්ණතාය කාළො. තිපු යථාවුත්තත්ථොව. තප සන්තාපෙ වා, උ, අස්සිත්තං. සී සයෙ, සි බන්ධනෙ වා, සො. ‘‘සෙට්ඨභකද්දුජො නාගො, ක්ලිවං සීසකරඞ්ගෙසූ’’ති රභසො. ‘‘යොගිට්ඨ’’මිත්යෙකං නාමං සීසස්ස. ‘‘වප්පො සො සීසමත්තක’’න්ති ත්වමරමාලා.

‘‘ආරකූටොසී රීති ච, සීසකං තිපු වද්ධකං;

නාගං මහාමලඤ්චෙව, යොගිට්ඨක’’න්ති. –

බ්යාඩි.

‘‘සීසමත්තං බහුමලං, යොගිට්ඨං පිට්ඨපිච්චටා;

සුවණ්ණාදිසමාලුක-මපි සින්දූරසම්භව’’න්ති. –

තන්තාතන්තරං.

සෙතෙ තු රඞ්ගවඞ්ගා, තෙ ගත්යත්ථා.

‘‘රඞ්ගංසුරෙභං මුදඞ්ගං, කුසුම්භං ගාම්යකුඞ්කුම’’න්ති. –

තිකණ්ඩසෙසො[තිකණ්ඩසෙස 2.9.34].

ද්වයං හරිතාලෙ. හරිතවණ්ණං අලං හරිතාලං, බ්යුප්පත්තිමත්තමෙතං. රූළ්හීසද්දො ත්වයං. පීතිං නෙතීති පීතනං. ‘‘පිඤ්ජරං පීතනං තාල-මාලඤ්ච හරිතාලකෙ’’ත්යමරසීහො[අමර 19.103]. පිඤ්ජ වණ්ණෙ, අරො. අල භූසනෙ, අලන්ත්යනෙනෙති, ණො, ‘‘හරිතාලමලං තාල-වණ්ණකං නටභූසන’’න්ති තු මාධවො. ‘‘හරිතාලෙ තු කප්පූරං, ගොදන්තො නටසඤ්ඤකො’’ති තිකණ්ඩසෙසො[තිකණ්ඩසෙස 2.9.35].

494. ද්වයං ¶ සින්දූරෙ. පිට්ඨෙන නාගෙන ජාතං පිට්ඨං. චීනදෙසප්පවත්තං පිට්ඨං චීනපිට්ඨන්ති පුබ්බපදෙ උත්තරපදලොපො. සන්ද සවනෙ, ඌරො, අස්සි. ‘‘සින්දූරං නාගසම්භව’’න්ත්යමරසීහො[අමර 19.105]. වසන්තස්සවො, රත්තචුණ්ණං, රත්තවාලුකංප්යත්ර. ද්වයං තූලෙ. තුල නිකසෙ, අ. පිචු මද්දනෙ, උ. පිචු තුලොති සමුදිතඤ්චස්ස නාමං. ‘‘තූලො පිචු පිචුතූලො, මක්කටිසුත්තං තක්කොටී’’ති හි රභසො.

මධුසද්දෙන ඛුද්දජන්තු, ඛුද්දඤ්චොච්චතෙ. ඛුද්දජන්තවො භමරාදයො. තත්ර භමරකතං ඛුද්දං භාමරං, මක්ඛිකාකතං මක්ඛිකං, සරඝඤ්චොච්චතෙ. වරටා කතං වාරටං. පුත්තිකා කතං පුත්තිකන්ති සබ්බත්රඤ්ඤත්ථෙ ණො. මධු උන්දෙ, උ. ඛු සද්දෙ, දො, ඛුද පිපාසායං වා, දො.

ද්වයං සිත්ථෙ. මධූහි ඛුද්දජන්තූහි උච්ඡිට්ඨං සජ්ජිතන්ති මධුච්ඡිට්ඨං. සජ්ජ විසජ්ජනාලිඞ්ගනනිම්මානෙසු. නිම්මානං සම්පිණ්ඩීකරණං, තො, ජතානං ඨාදෙසො, සස්ස ඡො, ද්විත්තං, ඉත්තඤ්ච. සිච පග්ඝරණෙ, ථො. සිත්ථමෙව සිත්ථකං. මදනොප්යත්ර.

495. තිකං ගොපාලෙ. ගාවො පාලෙති, පාති චාති ගොපාලො, ගොපො ච, කම්මනි ණො. ගාවො සඞ්ඛ්යායතීති ගොසඞ්ඛ්යො, සංපුබ්බො ඛ්යා ගණනෙ. ගොදුහො, ආභිරො, වල්ලවොප්යත්ර. ද්වයං ගොමිකෙ. ගාවො අස්ස සන්තීති ගොමා, මන්තු. ඉකපච්චයෙ, මාගමෙ ච ගොමිකො.

ද්විපාදං ¶ බලීබද්දෙ. උස දාහෙ, අභො. බලං වද්ධයතීති බලීබද්දො, නිපාතනා. ගච්ඡතීති ගොණො, යු, මලොපො, අස්සො, ණත්තං. ගච්ඡතීති ගො, ගමු ගමනෙ, රො.

‘‘සග්ගෙ කරෙ ච වජිරෙ, බලීබද්දෙ ච ගො පුමා;

ථී සොරභෙය්යිනෙත්තම්බු-දිසාවචනභූමිසූ’’ති. –

රුද්දො. වස නිවාසෙ, අභො. වස්සතීති වුසො, වස්ස සෙචනෙ, ණො, අස්සු, සංයොගලොපො ච. උක්ඛො, භද්දො, අනවාහො, සොරභෙය්යොප්යත්ර. උක්ඛ සෙචනෙ. අනං සකටං වහතීති අනවාහො, ණො. සුරභි ගො, තස්සාපච්චං සොරභෙය්යො, ණෙය්යො.

496. සො ගො වුද්ධො ජරග්ගවො නාම. ජරං පත්තො ගො ජරග්ගවො, සිම්හි ඔස්ස අවො. ද්වයං මිසබාල්යයුත්තෙ කිඤ්චිඵුට්ඨතාරුඤ්ඤෙ අසම්පත්තබලීබද්දභාවෙ වච්ඡෙ. ‘‘වච්ඡො වුද්ධො වච්ඡතරො’’ති නාමමාලා. දමනාරහො දම්මො, මො. වස නිවාසෙ, ඡො, වච්ඡස්සායෙව ගාවියා තනුත්ථෙ නිපාතනා තරො [පාණිනි 5.3.91 සුත්තං පස්සිතබ්බං]. සමාති එතෙ ද්වෙ තුල්යත්ථා.

ද්වයං ධුරවාහෙ. ධුරං වහති සීලෙනාති ධුරවාහී, ණී. ධුරං වහිතුමරහතීති ධොරය්හො, ණො, වස්ස යො.

ගවං ගුන්නං අධිකතො ජනො ගොවින්දො, ගවං ඉන්දො ගොවින්දො, ගවං වින්දතීති වා ගොවින්දො.

497. වහත්යනෙන ¶ වහො, අ. කුක ආදානෙ, උදො, උස්සත්තං, දස්ස ධො වා, කකුදො, කකුධො ච. ද්වයං සිඞ්ගෙ. විස පවෙසනෙ, යු. සී සයෙ, ගො, නිග්ගහීතාගමො, රස්සත්තඤ්ච. ලොහිතවණ්ණතාය රොහිණී, තස්ස ණො, නදාදි.

498. තිකං ගාවීසාමඤ්ඤෙ. පුමෙපි ගාවී, තදා යොස්ස ඊ. සිඞ්ගයුත්තතාය සිඞ්ගිනී, තද්ධිතන්තා ඉනී. ද්වයං අපුත්තිකායං. හනතිස්මා ඉත්ථියං අ, හනතිස්ස වධො, නිග්ගහීතාගමො, ධස්ස ඣො ච, බන්ධ බන්ධනෙ වා, වඤ්ඣා. වස කන්තියං, අ.

නවප්පසූතිකා පච්චග්ඝපසූතා ගො ධෙනු නාම, ධෙ පානෙ, නු. ද්වයං පියපුත්තායං. වච්ඡං කාමයතීති වච්ඡකාමා. වච්ඡං ලාතීති වච්ඡලා. සවච්ඡකායමපි ද්වයමිදං වදන්ති.

499. ද්වයං මන්ථනකුම්භිකායං. ‘‘ගග්ග’’න්ති සද්දංරාතීති ගග්ගරී, නදාදි. මන්ථති යස්ස මන්ථනී. මන්ථ විලොළනෙ, යු, නදාදි, ද්වෙපි ඉත්ථී. යත්රෙකස්මිං බහුපග්ගහයුත්තෙ අනෙකෙ බන්ධීයන්තෙ, තත්ර ¶ සන්දානාදිද්වයං. සංපුබ්බො දා දානෙ සංයමනත්ථො, කරණෙ යු. දා දානෙ, මො, දාමං.

ද්වයං ගොවච්චෙ. මිහ සෙචනෙ, ලො. ගවං මීළ්හො වච්චො ගොමීළ්හො. ගොතො නිබ්බත්තො ගොමයො, ද්වෙප්යනිත්ථී. ද්වයං ඝතෙ. සප්ප ගමනෙ, ඉ, සප්පි නපුංසකෙ. ඝර සෙචනෙ, තො. හවිප්යත්ර.

500. තංදිවසියා දධිතො, දුද්ධා වා සමුබ්භතං ඝතං තප්පකති ච නවනීතං. නවදධ්යාදීහි නීතං පවත්තං නොනීතං, වස්සො. නවනීතම්පි. ද්වයං දධිසාරෙ. දධිනො මණ්ඩං සාරො දධිමණ්ඩං. මස පරිමාණෙ, ථු, සස්ස තො, මත්ථු නපුංසකෙ.

චතුක්කං ඛීරෙ, ඛි ඛයෙ, ඊරො. දුහ්යතෙති දුද්ධං, දුහ පපූරණෙ, තො. පා පානෙ, පාතබ්බන්ති පයො, ණ්යො, ආස්සත්තං. ථනතො සම්භූතං ථඤ්ඤං.

ද්වයං තක්කෙ. තීණි කානි ජලභාගානි එත්ථ සන්තීති තක්කං, ඉස්සත්තං, ද්විත්තඤ්ච. මථ විලොළනෙ, තො, ‘‘යථාගමමිකාරො’’ති ඉකාරාගමො, අඤ්ඤත්ර පන –

‘‘අද්ධොදකසමායුත්තං, උදස්සිතමුදීරිතං;

තක්කං තිභාගසංයුත්තං, මථිතන්ති ගතොදක’’න්ති. –

තක්කමථිතා භෙදෙනුත්තා, ගතොදකමිති නිජ්ජලං.

‘‘නිජ්ජලං මථිතං සිනිද්ධං, තක්කන්තු ජලපාදිකං;

උදස්සිතං ජලද්ධඤ්ච, සොතඛ්යන්තු සමොදක’’න්ති. –

රතනමාලා.

501. ඛීරාදයො ¶ පඤ්ච ගොතො සඤ්ජාතරසා. ඛීරං නවං, දධි ඛීරතො ජාතං. ‘‘ඛීරජං දධිමඞ්ගල’’න්ති හි රතනාමාලා. ධා ධාරණෙ. ඉ, ද්විත්තං, නිපාතනා. දධිතො වා ඝතං, නොනීතඤ්ච. සබ්බසෙසො තක්කං, ඛීරතොයෙව වා.

ඡක්කං එළකෙ. බාධියමානොපි න රවතීති උරබ්භො. රු සද්දෙ, භො. මෙණ්ඩ කුටිලත්ථෙ, කො. මිසති පද්ධතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං මෙසො. ‘‘සංහසනෙ මෙසො, පද්ධාය’මසමුන්නතී’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ. න රණතීති උරණො, රණ සද්දෙ. අව රක්ඛණෙ, ඉ. අවි, ‘‘අවයො සෙලමෙසක්කා’’ත්යමරසීහො[අමර 23.207]. ‘‘අජී’’තිපි පාඨො. ඉල ගතියං, ණ්වු. උණ්ණායුප්යත්ර, උණ්ණායොගා උණ්ණායු, යු, ලුහු උභෙ උලොමසසද්දා ච රභසෙන වුත්තා.

502. තිකං අජෙ. වස නිවාසෙ. තො, වස්තො, වත්තොපි. අඤ්ඤෙ තු ‘‘වස ගන්ධඅදනෙ’’ති චුරාදිමාහු, අජ ගමනෙ, න ජායතීති වා අජො. ඡින්දන්තො ගච්ඡතීති ඡගලකො, ඡො ඡෙදනෙ, ගමු ගමනෙ, ණො, මස්ස ලො, ඔස්සත්තං, සකත්ථෙ කො, ඡකලකොපි. ඡාගොප්යත්ර. ද්වයං කරභෙ. වස කන්තිම්හි, තො, වස්සොත්තං, උස ¶ දාහෙ වා, ඔත්තාදි, ඔට්ඨො, දන්තච්ඡදෙපි. කර කරණෙ, අභො. ‘‘ඛරභො’’ත්යෙකෙ පඨන්ති. කමෙලකො, මයො, මහාඞ්ගොප්යත්ර.

ද්වයං ගද්රභෙ. ගදතිස්මා රභො, ගද්රභො. ඛං කණ්ඨවිවරං මහන්තමස්සත්ථීති ඛරො, රො. චක්කවා, බාලෙය්යො, රාසභොප්යත්ර. චක්කයොගා, වන්තු. බලයුත්තත්තා බාලෙය්යො. රස සද්දෙ, අභො. ද්වයං අවියං. උරණස්ස අයං උරණී. අවිනො එසා අවී. අජාසද්දො එකො ඡාගියං. අඤ්ඤෙ තු ‘‘උරණී තු අජී අජා’’තිපි පාඨං වත්වා තිණ්ණම්පි උරණීපරියායත්තං වදන්ති, තෙසං මතෙ අජීඅජාසද්දාපි උරණීපරියායා අත්ථීති දට්ඨබ්බා. අථ වා තිකං අජියං. උරණසද්දස්සාපි අජපරියායස්ස සම්භවතො ‘‘උරණී තු අජී අජා’’ති වුත්තං, වක්ඛති හි අනෙකත්ථවග්ගෙ ‘‘උම්මාරෙ එළකො අජෙ’’ති [අභිධාන 1124 ගාථා], උරණපරියායො හෙත්ථ එළකො.

වෙස්සවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

503. තිකං සුද්දෙ. සද අස්සාදනෙ, දො, අස්සු. අන්තවණ්ණො ලාමකවණ්ණො. වස සෙචනෙ, වසෙතබ්බො අසුචිතත්තා වසලො, අලො. යත්ර යත්ර වා මුත්තං කරීසං සිඤ්චතීති වසලො, අලො, ජඝඤ්ඤජොප්යත්ර. බ්රහ්මුනො ජඝඤ්ඤඞ්ගෙ පාදෙ ජාතො ජඝඤ්ඤජො.

මාගධාදයො ¶ සූතපරියන්තා විජාතියමාතාපිතිකත්තා උභයවණ්ණොප්පත්තියා සංකිණ්ණජාතියො ඉච්චත්ථො, භින්නජාතිසංසග්ගො එව හි සඞ්කරො. සුද්දෙන සම්බන්ධාය ඛත්තාය ජාතො පුත්තො මාගධො. ථුතික්රියාවුත්ති. සුද්දාය සම්බන්ධෙන ඛත්තියෙන ජාතො උග්ගො, උච සමවායෙ, ණො.

504. බ්රාහ්මණියා සම්බන්ධෙන ඛත්තියෙන ජාතො සූතො, සු අභිභවෙ, තො, දීඝාදි.

සුද්දාවෙස්සහි කරණො-ම්බට්ඨො වෙස්සාද්විජාතිහි. මාහිංසො වෙස්සාඛත්තජො, ඛත්තා ඛත්තාය සුද්දජො.

බ්රාහ්මණීඛත්තජො සූතො,

තස්සං වෙදෙහකො වෙස්සෙ;

රථකාරො තු මාහිංසා,

කරණ්යං යස්ස සම්භවො;

චණ්ඩාලො නාම ජනිතො,

බ්රාහ්මණීවසලෙහි යො.

තත්ර කරණො ලිපිලෙඛනවුත්ති, අම්බට්ඨො විචිකිච්ඡාවුත්ති.

ද්වයං සිප්පිනි. කරොති නිම්මිනාති චිත්රලෙප්යාදිකන්ති කාරු, ණු. සිප්පමස්සත්ථීති සිප්පිකො. සජාතීනං තෙසං සිප්පීනං සඞ්ඝාතො ‘‘සෙණී’’ත්යුච්චතෙ. සි සෙවායං, ණි.

505. තච්ඡකාදයො ¶ ඉමෙ පඤ්ච කාරවො සිප්පිනො නාම සියුං. වුත්තඤ්ච –

‘‘තච්ඡකො තන්තවායො ච, රජකො ච නහාපිතො;

පඤ්චමො චම්මකාරො ච, කාරවො සිප්පිනො මතා’’ති.

506. පඤ්චකං තච්ඡකෙ. තච්ඡ තනුකරණෙ. තච්ඡති තනුං කරොතීති තච්ඡකො, ණ්වු, වද්ධයති ඡින්දතීති වද්ධකී, වද්ධ ඡෙදනෙ, චුරාදි, ‘‘ඡෙදනෙ චාපි වද්ධන’’න්ති රතනමාලා, ණ්වු. සකත්ථෙ ඊ, වද්ධකී, වඩ්ඪකීපි. පලාද්යුම්මානප්පකාරෙන ගණ්ඩති ඡින්දතීති පලගණ්ඩො. ගණ්ඩ ඡෙදනොපලෙපනසන්නිචයවදනෙකදෙසෙසු. පලගණ්ඩො සුධාජීවින්යපි. ඨා ගතිනිවත්තියං,ති, පකාරවණ්ණාගමො. ඨාතිස්ස ථොපි. රථං කරොතීති, කම්මනි ණො, රථකාරො, චම්මකාරෙපි. ද්වයං සුවණ්ණකාරෙ. නාළිං ධමති මුඛෙ විනාසයිත්වා මුඛවායුනා අග්ගිදීපනත්ථං නාළිං සද්දාපයතීති නාළිධමො.

507. අථොපරං පුක්කුසංයාවපාදෙන නාමං. වෙ තන්තසන්තානෙ, තන්තං වායතීති, ණො. පෙස පෙරණපයතනගතීසු. පෙසනං පෙසො, තං කරොතීති, ණො. කුවින්දොප්යත්ර ¶ , කුච්ඡිතං වින්දතීති කුවින්දො. මාලාසිප්පයොගා, මාලාපනයොගා වා මාලිකො, ඉකො.

කුං ලලයති ඉච්ඡතීති කුලාලො, ලල ඉච්ඡායං, ණො. ද්වයං සූචිකම්මොපජීවිනි. සූචිවානකම්මං දුවිධං සූචනං, තුන්නඤ්චාති, තත්ර තුන්නවානකම්මෙන පවත්තිනිමිත්තෙන තුන්නවායො, සූචිවානසිප්පයොගා සොචිකො.

508. චම්මං කරොති විකාරමාපාදයතීති, කම්මනි ණො. පාදුකරොප්යත්ර. කප්ප ඡෙදනෙ, ණ්වු. නහ සොචෙය්යෙ, දිවාදිතො නිපාතනා පකාරාගමාදි, න හාපෙතීති වා නහාපිතො, හා පරිහානෙ, ණාපෙ පච්චයො, තො, එස්සිත්තං, සඤ්ඤාසද්දත්තා නස්සපකති. ඛුරී, මුණ්ඩී, දිවාකිත්තිප්යත්ර. ඛුරවා ඛුරී, මුණ්ඩවා මුණ්ඩී, මුණ්ඩො, මුණ්ඩී, මුණ්ඩකොති පසිද්ධි. දිවා දිවසෙ කිත්ති බ්යාපාරො අස්ස දිවාකිත්ති. ‘‘චණ්ඩාලෙ තු දිවාකිත්ති, නහාපිතො’’ති රුද්දො.

රඤ්ජතෙ සුත්තං රත්තමාපජ්ජතෙ යස්මිං, ස රඞ්ගො. හරිතාලමනොසිලාදි, තමාජීවතීති, කම්මනි ණො.

පුඤ්ජං කසතීති පුක්කුසො, නිපාතනා, අථ වා ‘‘පු’’ඉති පුරිසස්ස නාමං, තං කුසෙති අපනෙතීති පුක්කුසො. පුප්ඵං වුච්චති කරීසං, කුසුමං වා, තං ඡඩ්ඩෙතීති, ණ්වු. ඡඩ්ඩ අපනයනෙ.

509. වෙනාදයො ¶ තයො සමා තුල්යත්ථා. වෙණුනා ජීවතීති වෙනො. ණස්ස නත්තං. වෙණොපි. වෙණුවෙත්තාදීනං විකති විලීවා, තෙහි විලීවං කරොතීති විලීවකාරො. නළොපි වෙණුවෙත්තාදීනංයෙව විකති, තං කරොතීති, කම්මනි ණො. නළෙහි වා විලීවං කරොතීති නළකාරො.

ඉතො පරං සොණ්ඩිකං යාව පාදෙන නාමං. චුන්ද ඡෙදනෙ, සඤ්චොදනෙ ච. චුන්ද නිසාමනෙ වා. භමු අනවට්ඨානෙ, තං කරොතීති භමකාරො. කර කරණෙ, මාරො, කම්මාරො, කම්මනි ණ්වු. ලොහකාරකො. ආකරොට්ඨිතං [ආටවොට්ඨිතං (ක.)] යො ලොහං ධමිත්වා සඞ්ඛරොති, තත්රාපි ලොහකාරකො.

510. රජකස්ස ද්වෙ කම්මානි චෙලධොවනං, රජනඤ්ච. තත්ර චෙලධොවනො නින්නෙජකො, ණ්වු, නිජි සුද්ධියං, නිජි සොචෙය්යසොචනෙසු වා. වත්ථරඤ්ජනා රජකො. රන්ජ රඞ්ගෙ, ණ්වු. නෙතීති නෙත්තිකො. සකත්ථෙ කො, නෙත්තියං උදකනයෙන නියුත්තොති වා නෙත්තිකො, නෙත්තියා මාතිකාය නෙතීති වා නෙත්තිකො, ඉකො. උදකං හාරෙතීති උදහාරකො. කලොපො, ණ්වු.

වීණාවාදනසීලත්තා වීණාවාදි. වීණාවාදනසිප්පයොගා වෙණිකො. උසුම්හි, උසුකාරො වා වඩ්ඪකී උසුවඩ්ඪකී, ¶ එතෙන වඩ්ඪකීසද්දස්ස සබ්බෙසම්පි සිප්පිකානං වාචකතා දීපිතා, තෙන සුවණ්ණවඩ්ඪකී, තන්තවඩ්ඪකීත්යාදයොපි යොජ්ජා.

511. වෙණුං වංසං ධමතීති වෙණුධමො. වෙණුවාදනසිප්පයොගා වෙණවිකො, ණිකො. යො පාණිනෙව පාණන්තරෙ මුරජාදිසද්දං උට්ඨාපයති, සො පාණිවාදො. පාණිං හන්තීති පාණිඝො. පාණියොපි. පාණිවාදනසිප්පයොගා පාණියො, යො.

පූපෙන ජීවතීති පූපියො, පූපො පණියො වික්කෙය්යො යස්ස. පානාගාරං සුණ්ඩා, තට්ඨත්තා සුරා සොණ්ඩා, තං වික්කිණාතීති සොණ්ඩිකො, ‘‘නෙනනිද්දිට්ඨමනිච්ච’’න්ති [කාතන්ත 1.2.18 නඝටීතං අනිච්චං (පරිභාසෙන්දුසෙඛර 97)] පරිභාසතො වුද්ධි. මජ්ජං වික්කිණාති සීලෙන. මණ්ඩහාරොප්යත්ර, මණ්ඩං සුරාසම්බන්ධමග්ගභාගං හරති උද්ධරතීති මණ්ඩහාරො.

512. ද්වයං ඉන්දචාලඛ්යෙ කපටෙ. මයෙන අසුරෙන සුරෙ වඤ්චයිතුං [චලයිතුං (ක.)] පයුත්තත්තා මයස්ස අයං මායා, මයො එව සම්බරො, තස්සායං සම්බරී, ණී, නදාදි. ද්වයං මායාකාරෙ. ඉන්දජාලෙ නියුත්තො ඉන්දජාලිකො. පාටිහාරකොපි. පටිහරති නයනමනෙනාති පාටිහාරකො, ණ්වු.

513. අරියාසාමඤ්ඤං ¶ ඔරබ්භිකාදීනං චතුන්නමත්ථෙ. යෙ උරබ්භං එළකං හන්ත්වා ජීවන්තීති ඔරබ්භිකා. සූකරෙ හන්ත්වා ජීවන්ති සූකරිකා, තථා මගං හන්ත්වා ජීවන්ති මාගවිකා. සකුණෙ පක්ඛිනො හන්ත්වා ජීවන්ති සාකුණිකා, ඉති කමතො භවන්ති.

514. ද්වයං ජාලිකෙ. වාගුරා මිගබන්ධනජාලං, තාය චරතීති වාගුරිකො, වාකරිකොපි. වක ආදානෙ, අරො, ආ, වාකරා, තාය චරතීති වාකරිකො, පුබ්බපක්ඛෙ කස්ස ගො, අස්සු ච, වාගුරිකො. ද්වයං භාරවාහෙ. භාරං වහතීති, කම්මනි ණො. භාරං වහතීති භාරිකො.

තිකං වෙතනොපජීවිනි කිඞ්කරෙ. වෙතනෙන ජීවතීති වෙතනිකො. භතො වෙතනෙන කීතො, සො එව භතකො, සඤ්ඤායං වා කො. භතිං වෙතනං භුඤ්ජතීති වා භතකො, කො, ඉස්සත්තං. කම්මං කරොතීති කම්මකරො, කම්මකාරොපි.

ඡක්කං ¶ දාසෙ. කිඤ්චි කරොතීති කිඞ්කරො, ‘‘අහමජ්ජ කිං කරිස්සාමී’’ති භත්තු කත්තබ්බකිච්චයාචනත්තා වා කිඞ්කරො. දාස දාහෙ. දාසන්තෙතස්සාති දාසො, අ. චිට පෙසනීයෙ, පෙසීයතෙ සාමිනාති චෙටො, ණො, සකත්ථෙ කො, චෙටකො. පිස පෙසනීයෙ, ණො, සස්ස ද්විත්තං. භර ධාරණපොසනෙසු, භරීයතීති භච්චො, ‘‘රිච්චා’’තියොගවිභාගෙන භරාදිතොපි රිච්චපච්චයො, ‘‘රම්හි රන්තො රාදිනො’’ති රලොපො ච, භච්චො. පරිචරති සාමීනන්ති පරිචාරිකො. දාසෙරො, දාසෙය්යො, ගොප්පකො, නියොජ්ජො, අභුජිස්සොප්යත්ර.

515. තෙ ච දාසා අන්තොජාතාදිවසෙන චතුධා සියුං. අන්තොගෙහෙ දාසියා කුච්ඡිම්හි ජාතො අන්තොජාතො, ධනෙන කීතො ධනං දත්වා දාසභාවං ගතො ධනක්කීතො, සයමෙව දාසබ්යොපගතො භයනිවාරණාද්යත්ථං දාසභාවමුපගතො ච කරමරභාවෙන ආනීතො කරමරානීතො ච, ඉච්චෙවං තෙ දාසා චතුධා සියුන්ති පකතං.

516. ද්වයං භුජිස්සෙ. භුජ පාලනජ්ඣොහාරෙසු, ඉසො, ද්විත්තං. තිකං නීචෙ. නිහීනං චිනොතීති නීචො, ණො, රස්සස්ස දීඝතා. ජම අදනෙ, මො. නිච්ඡයෙන හානිං ගච්ඡතීති ¶ නිහීනකො, හා පරිහානෙ, ඉ ගතියං, යු, සකත්ථෙ කො.

‘‘විවණ්ණො පාපරො නීචො, පාකිතො ච පුථුජ්ජනො;

නිහීනො’පසදො ජම්මො, ඛුල්ලකො ඉතරො ච සො’’. –

ත්යමරකොසෙ[අමර 20.16]. විගතො වණ්ණො අස්සමො යස්ස විවණ්ණො. ‘‘අස්සමො බ්රහ්මචාරියාදි, චතුක්කෙපි මඨෙපි චෙ’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ. පාපං රාතීති පාපරො. පකතියං යථාජාතභාවෙ භවො විජ්ජමානො, න තු බ්යාපාරොති පාකිතො, ණො. සජ්ජනෙහි පුථුභූතො ජනො පුථුජ්ජනො. අපකට්ඨං සදති ගච්ඡතීති අපසදො. ඛුදං ලාතීති ඛුල්ලො, දස්ස ලො, ඛුල්ලො එව ඛුල්ලකො. ඉතං කම්පිතං රාතීති ඉතරො.

ද්වයං අනාලසෙ. කුසීතස්ස භාවො කොසජ්ජං, තං යස්ස නත්ථීති නික්කොසජ්ජො. ලස කන්තියං, අප්පං ලසතීති කිලාසු, ණු, න කිලාසු අකිලාසු. මන්ද සුපනෙ, අ. න ලසති කීළතීති අලසො.

517. චතුක්කං චණ්ඩාලෙ. සං සුනඛං පචතීති සපාකො. චණ්ඩ චණ්ඩික්කෙ, ආලො. මතඞ්ගස්ස අපච්චං මාතඞ්ගො. චු චවනෙ, ණ්වු, චවකො. ‘‘ප්ලවකො’’තිපි පාඨො, ප්ලව ගතියං, ණ්වු.

‘‘චණ්ඩාලප්ලවමාතඞ්ගා ¶ , දිවාකිත්තිජනඞ්ගමා;

නිසාදසපචාඅන්තෙ-වාසී චණ්ඩාලපුක්කුසා’’. –

ත්යමරකොසෙ[අමර 20.19-20].

මිලක්ඛජාත්යාදයො මහාරඤ්ඤනිවාසිනො තබ්භෙදා තස්ස චණ්ඩාලස්ස විසෙසා.

ගොමංසභක්ඛකො යො තු,

ලොකබාහ්යඤ්ච භාසතෙ;

සබ්බාචාරවිහීනො’යං,

මිලක්ඛජාති වුච්චතෙ [චින්තාමණිටීකා 20.20].

මිලක්ඛ අබ්යත්තසද්දෙ. මිලක්ඛන්තෙ අබ්යත්තං භාසන්තෙති මිලක්ඛා, තෙසං ජාති යොනි මිලක්ඛජාති. මයූරපිඤ්ඡාදිපරිධානො කිරාතො, කිර විකිරණෙ, අතො, කිරතීති කිරාතො. කිරතොපි. පත්තපරිධානො සවරො. සව ගතියං, අරො. ආදිනා පුලින්දො, පුල මහත්ථෙ, දො, පුලින්දො, සභාසා බ්යවහාරී දෙසන්තරභාසානභිඤ්ඤො, පුලින්දො සවරපරියායොති කෙචි.

518-519. තිකං ලුද්දමත්තෙ, අයම්පි මිලක්ඛප්පකාරො. මිගමච්ඡාදීනං නිසාදනතො මාරණතො නෙසාදො. ලුධ උපඝාතෙ ¶ , දො, ධස්ස දො, ලූ ඡෙදනෙ වා, දො, උභයත්රාපි සකත්ථෙ කො. විජ්ඣතීති බ්යාධො, රස්සස්ස දීඝතා. ද්වයං මිගලුද්දෙ. මිගෙ හන්තීති මිගවො, වො. මිගෙ විජ්ඣතීති මිගබ්යධො.

සිලොකො සුනඛෙ. සරමා සුනී, තස්සාපච්චං සාරමෙය්යො, ණෙය්යො. සුන්දරං නඛමෙතස්ස සුනඛො, සුනස්ස වා පාටිපදිකස්ස උනඛො, සුන ගතියං වා, ඛො, එවං සබ්බත්ර පාටිපදිකවසෙන වා ධාතුවසෙන වා රූපසිද්ධි වෙදිතබ්බා. සුන ගතියං, සුනස්ස වා උනො. සොණ වණ්ණගතීසු, සුන ගතියං වා, ණො, ණත්තං, සුනස්ස වා ඔණො. කුක ආදානෙ, උරො, කුක්කුරො. සුන ගතියං, උස්ස වාදෙසෙ ස්වානො, උවාදෙසෙ සුවානො. මිගෙ සරති හිංසතීති සාළූරො, ඌරො, රස්ස ළො. දීඝාදිම්හි සූනො. උස්සාත්තෙ සානො. නලොපෙ උස්සාත්තෙ සා, අයං පුමෙ, කොලෙය්යො, මිගදංසකො, භසකොප්යත්ර, කුලෙ ගෙහෙ භවො කොලෙය්යො. මිගං දංසතීති මිගදංසකො. භසති බුක්කතීති භසකො, භස භණනෙ.

භෙසජ්ජාදියොගෙන, නිස්සග්ගෙන වා උම්මත්තාදිභාවමාපන්නො සුනඛො ‘‘අළක්කො, අතිසුනො’’ති ච වුච්චතෙ. අල නිවාරණෙ, කම්මනි ණ්වු, ද්විත්තළත්තානි, අළක්කො. අලක්කොපි. පකතිං අතික්කන්තො සුනො අතිසුනො.

520. සාදිබන්ධනං සුනඛාදිබන්ධනං රජ්ජාදි ගද්දූලො නාම. ගද්ද සද්දෙ, උලො, දීඝො. ද්වයං දීපකෙ. දීප දිත්තියං, ණ්වු, චිට පෙසනීයෙ, ලුද්දෙන චිට්යතෙති චෙටකො, ණො, සකත්ථෙ කො, ණ්වුපච්චයෙන වා සිද්ධං.

තිකං ¶ පාසෙ. බන්ධ බන්ධනෙ, කත්තරි යු. ගන්ථ ගන්ථනෙ, ගන්ථ කොටිල්යෙ වා, න්ථස්ස ණ්ඨො. පස බාධනඵුසනෙසු, කත්තරි ණො. ද්වයං වාකරායං, යා සාණතචාදීහි මිගාදීනං බන්ධනත්ථං කතා. වක ආදානෙ, අරො, ඉත්ථියමතො ආ. මිගෙ ගන්ථති බන්ධතීති මිගගන්ථනී, ‘‘මිගබන්ධනී’’තිපි පාඨො.

521. ද්වයං කුමීනෙ. යත්ර මච්ඡා පවිසන්තෙව, න නිස්සරන්ති, කුච්ඡිතා වෙණී අස්සා කුවෙණී, නදාදි. වජ්ඣප්පත්තතාය කුච්ඡිතා මීනා යස්මිං කුමීනං, කමු පදවික්ඛෙපෙ වා, ඉනො, මච්ඡාධානීප්යත්ර, මච්ඡා ආධීයන්තෙ යස්සං මච්ඡාධානී, යු, නදාදි. ද්වයං ජාලෙ. ආනීයන්තෙනෙනාති ආනයො, ණො, ඊස්සෙ, එ අය. ජලෙ හිතං ජාලං, ණ.

ද්වයං වධට්ඨානෙ. ආගන්ත්වා හනන්ති යස්මිං ආඝාතනං, යු, හනස්ස ඝාතො. වධස්ස මාරණස්ස ඨානං වධට්ඨානං. ද්වයං අධිකොට්ටනෙ. සදා ආකොට්ටනත්තා සහ ඌනෙනාති සූනා, සුන ගතියං වා, ඉත්ථියමති අ, දීඝාදි. කුට ඡෙදනෙ, අධිකොටෙන්ති යස්මිං අධිකොට්ටනං.

522. ද්විපාදං චොරෙ. තං කරොතීති තක්කරො, ථෙය්යත්ථං වා තක්කයතීති තක්කරො. තක්ක විතක්කෙ, අරො. මුස ¶ ථෙය්යෙ, කත්තරි ණ්වු. චුර ථෙය්යෙ, ණො, චුරා ථෙය්යසීලමස්සෙති වා චොරො, ණො. ථෙන චොරියෙ, චුරාදි, අ. එකං අසහායං අගාරං ගෙහං එකාගාරං, තං පයොජනං යස්ස එකාගාරිකො, ඉකො. මොසත්ථිනො හ්යෙකාගාරං පයොජනං. සමාති තුල්යත්ථා. දස්සුප්යත්ර. දංස දංසනෙ, සු, නිග්ගහීතලොපො.

තිකං ථෙය්යක්රියායං. ථෙනස්ස කම්මං ථෙය්යං, චොරස්ස කම්මං චොරිකා. මුසනං මොසො, භාවෙ ණො. වෙ තන්තසන්තානෙ, වෙමො, අනිත්ථී. වායනත්ථො දණ්ඩකො වායනදණ්ඩකො, වාසරදණ්ඩකොපි.

523. තිකං සුත්තෙ. සුච ගතියං, තො. තනු විත්ථාරෙ, තු, තන්තු පුමෙ, තන්තපයොජනත්තා තන්තං. ලෙප්යාදිකම්මනි ලෙපනාදික්රියායං පොත්ථසද්දො වත්තති. ආදිනා පොත්ථලිකාදිලිඛනකම්මං ගය්හතෙ, පුස ස්නෙහසෙචනපූරණෙසු, භාවෙ ථො. අථ වා ලෙප්යාදිකම්මනි කම්මකාරකභූතෙ ලෙපිතබ්බාදිම්හි පොත්ථසද්දො, තදා කම්මනි ථො, පොත්ථං.

වත්ථදන්තකට්ඨසිඞ්ගාදිපොත්ථලිකායං පඤ්චාලිකාදිද්වයං. පඤ්චඞ්ගානි යස්සා සන්ති සජීවස්සෙවාති පඤ්චාලිකා, ඉකො. මජ්ඣෙ ලකාරාගමො. පොත්ථෙන වත්ථෙන අලඞ්කරියත්තා පොත්ථලිකා. අල භූසනෙ, ණ්වු. ‘‘චතුරො ජනා පොත්ථකමග්ගහෙසු’’න්ති එත්ථ පොත්ථකසද්දෙන වත්ථං වුත්තං, පොත්ථසද්දොයෙව හි සකත්ථෙ කපච්චයෙන ‘‘පොත්ථකො’’ති වුත්තො. ‘‘පුත්තලිකා’’තිපි පාඨො, පුත්තො විය අලඞ්කරීයතෙති පුත්තලිකා, පුත්තිකාප්යත්ර.

524. යං ¶ කූපතො ආවාටතො අම්බුනො ජලස්ස උබ්බාහනං උද්ධාරණං භවෙ, තං ‘‘උග්ඝාටනං, ඝටීයන්ත’’මිති චොච්චතෙ. උද්ධං ඝටීයති උදකන්ති උග්ඝාටනං, යු. ඝට චෙතායං, ඝටීයෙව උද්ධාධොගමනවසෙන ගමනතො ඝටීයන්තං, යා ගතිපාපුණනෙසු, අන්තො, තො වා.

ද්වයං මඤ්ජුසායං, යා කට්ඨෙහි කරීයති. මන ඤාණෙ, සො, ජුමජ්ඣො [මනිස්ස ජූක (ණ්වාදි 215) උණාදිවුත්තියං 4.77 සුත්තෙ ච පස්සිතබ්බං], පෙල ගතියං, පෙ පාලනෙ වා, ලො, ළත්තං, පෙළා, පල රක්ඛණෙ වා, කත්තරි අ, අස්සෙ, පෙළා. තිකං පච්ඡියං. පිට සඞ්ඝාතෙ, ණ්වු, පිටකො, වුද්ධිම්හි පෙටකො. පස පාලනෙ, ඡි, පච්ඡි, ඉත්ථියං.

525. ද්වයං කාජෙ. විවිධං භාරමාභඤ්ජන්ති ඔලම්බන්ති යස්සං බ්යාභඞ්ගී. කජ්ජ බ්යධනෙ, කත්තරි ණො, එකස්ස ජස්ස ලොපො, කච බන්ධනෙ වා, අධිකරණෙ ණො, චස්ස ජො, කාජො, කාචොපි. අත්ර කාජෙ අවලම්බනං වෙත්තාදිවිකති සික්කා නාම. සක සත්තියං, කත්තරි කො, උපාන්තස්සි, සික්කා, කාජොපි.

ද්වයං උපාහනෙ. උපනය්හතෙ බන්ධීයතෙති උපාහනො, වණ්ණවිපරියයො, රස්සස්ස දීඝතා, වාකාරෙන උපාහනං. පජ්ජතෙ ¶ යාය පාදු, උ, පාදු ඉත්ථී, ‘‘පන්නද්ධී පාදුකා පාණිහිතා පදරථී’’තිපි තිකණ්ඩසෙසො[තිකණ්ඩසෙස 2.10.13]. තබ්භෙදා තස්සුපාහනස්ස භෙදා විසෙසා පාදුකා නාම, පද ගමනෙ, ණුකො, පාදුකා, බහුපටලා චම්මමයා කට්ඨමයාත්යෙකෙ.

526. තිකං චම්මරජ්ජුයං. වර ඉච්ඡායං, වර සංවරණෙ වා, ඡදාදීහි තත්රණ. වරත්තා, වරත්තං, වරත්රා, වරත්රම්පි. වද්ධ වද්ධියං, සකත්ථෙ කො, වද්ධිකා. නය්හතෙ බන්ධීයතෙ යාය නද්ධී, නහ බන්ධනෙ, තො, නදාදි.

ද්වයං අග්ගිදීපනෙ. භස භාසදිත්තීසු, දිබ්බතෙ අග්ගි යාය භස්තා, තො, ත්රණම්හි භස්ත්රා, නදාදිනො ආකතිගණත්තා ඊපච්චයාභාවො. චම්මමයං පසිබ්බකං චම්මපසිබ්බකං, චම්මපසිබ්බකාපි.

තෙජසෙ සුවණ්ණාදිකෙ ආවත්යතෙ යත්ර, සා සොණ්ණාද්යාවත්තනී මූසා නාම, මුස ථෙය්යෙ, අ, මූසා, දීඝාදි. කලාදිකං යාව පාදෙන නාමං. කුට ඡෙදනෙ, කරණසාධනං, කූටං, දීඝාදි, වාකාරෙන කූටො. අයසො, අයොමයො වා ඝනො අයොඝනො.

527. කම්මාරානං භණ්ඩං කම්මාරභණ්ඩං. සඞ්ගම්ම ඩංසතීති සණ්ඩාසො, ණො, නිග්ගහීතලොපො, සණ්ඩාසො, යෙනාදිත්තලොහාදි ¶ ගය්හතෙ. ද්වයං අධොභාගට්ඨෙ අයොඝනෙ. මුද සංසග්ගෙ, ථි, මුට්ඨි, ඉත්ථී. අධිකරොති යස්සං අධිකරණී, යු, නදාදි.

තබ්භස්තා තෙසං කම්මාරානං භස්තා අග්ගිදීපනී ගග්ගරී නාම, යා ‘‘උක්කා’’තිපි වුච්චති, සා ච නාරී, ‘‘ගග්ග’’ඉති සද්දං රාතීති ගග්ගරී, මන්ථනියම්පි. ද්වයං ඛුද්දකසත්ථෙ. සස හිංසායං, ථො. පියම්පි ඵාලෙතීති පිප්ඵලං, ඵල විදාරණෙ.

528. ද්වයං නිකසෙ. සා තනුකරණෙ, යු, ණත්තං, නිකසතෙ පරික්ඛ්යතෙ සුවණ්ණන්ති නිකසො. කසොපි. සූචියා නාසාවිජ්ඣනං ආරා, අර ගමනෙ, ආ, ආරා, චම්මකාරානං චම්මවෙධනෙපි ආරා, ‘‘තිකං සූචිය’’න්ති කෙචි.

ද්වයං ඛරපත්තෙ. ඛරසම්ඵස්සතාය ඛරො. ‘‘ක’’ඉති කචති පාටයති කකචො, අනිත්ථී, ‘‘කකචං ඛරපත්තඤ්චෙ’’ත්යමරමාලායං නපුංසකකණ්ඩං. වච්ඡායනසත්ථෙ වුත්තා ගීතවජ්ජාදිකා විජ්ජා චතුසට්ඨික්රියා, තථා ආලිඞ්ගනචුම්බනාදිකා ච අබ්භන්තරා චතුසට්ඨික්රියා කලාසද්දෙනොච්චතෙ. ආදිනා යං තත්ර වුත්තං කාරුකම්මං, තං ගය්හතෙ, තං සබ්බම්පි කලාදිකං කම්මං ක්රියා සිප්පං නාම, සී සයෙ, පො, සප්ප ගමනෙ වා, උපාන්තස්සි, සිප්පං.

529-530. පතිසදිසං ¶ යං සිලාදිනා පතිරූපකං කරීයතෙ, තත්ර පටිමාදිචතුක්කං. මා මානෙ, මානමත්ර සදිසීකරණං, කත්තරි, කරණෙ වා අ, පටිමා, නාරී. වමු උග්ගිරණෙ, බො, ඉත්තං, පටිබිම්බං. ධා ධාරණෙ, ඉ, පටිනිධි, ද්වීසු. පටිමානං, පටියාතනා, පටිච්ඡායා, පටිකතිප්යත්ර.

පජ්ජං සදිසෙ, තත්ර සමාදයො කෙවලා අපි තීසු, සදිසත්ථෙ ච වත්තන්ති, සන්නිකාසො, පන අන්තෙ තයො ච උත්තරපදීභූතා, තං යථා – තෙන සමො’යං [තංසමො’යං (?)], තංසමමිදං, තංසන්නිකාසො ඉච්චාදි [අමූ නිභාදයො උත්තරපදට්ඨා එව සදිසවචනා වාච්චලිඞ්ගා සියුං යථා ‘‘පිතුනිභො පුත්තො, මාතුනිභා කඤ්ඤා, දෙවනිභම- පච්ච’’මිති, බ්යාඛ්යාසුධා 2.10.37]. සම වෙලම්බෙ, අ. පතිරූපකං භජතීති පටිභාගො, ණො, කාස දිත්තියං, අ, සන්නිකාසො. සමානමිව නං දිස්සතීති සරික්ඛකො, සමානස්ස සො, දිස්ස රි, සස්ස ක්ඛො, සකත්ථෙ කො, සරික්ඛකො. සම වෙලම්බෙ, යු, සමානො, සහ මානෙනාති වා සමානො. සමානං කත්වා නං පස්සතීති සදිසො, සමානස්ස සො. පරිච්ඡෙදසධම්මා තුල්යාධිට්ඨිතාය සම්මිතො පරිච්ඡින්නො තුල්යො, සම්මිතත්ථෙ යො, අපච්චයෙ තුලොපි. භා දිත්තියං ¶ , සන්නිභො, නිභො ච. භූත රූපාදයොප්යත්ර, යථා පිතුභූතො, මාතුරූපො.

තිකං උපමානෙ. උපමීයතෙ යෙන ඔපම්මං, මන, උපපුබ්බො මා මානෙ, යුපච්චයෙ උපමානං, ඉත්ථියමති අ, උපමා, උපමානොපමෙය්යානං සධම්මත්තෙප්යයං, වුත්තඤ්ච ‘‘උපමානොපමෙය්යානං, සධම්මත්තං සියොපමා’’ති [සුබොධාලඞ්කාර 176 ගාථා]. ‘‘යෙනොපමීයතෙ, යා චොපමීයතෙ, තෙස්වපි ඔපම්මාදිත්තය’’න්ත්යමරසීහො[බ්යාඛ්යාසුධා 2.10.36].

531. චතුක්කං වෙතනෙ. භරති කම්මකරෙ යාය, සා භති,ති. විස පෙරණෙ, පෙරණං ගමනාදීසු නියොජනං, කරණෙ ණො, නිබ්බෙසො, නිවෙසොපි. වී ගමනෙ, තනො. මූලෙන සමිතං මූල්යං, මූල පතිට්ඨායං වා, කරණෙ යො.

‘‘කම්මඤ්ඤා තු විධා භච්චා, භතයො භම්මවෙතනං;

භරණ්යං භරණං මූල්යං, නිබ්බෙසො පණමිච්චපී’’. –

ත්යමරසීහො[අමර 20.38-9].

ද්වයං ජූතෙ. ජු ගතිජවනෙසු, තො, දීඝාදි, ජූතං, ජුත දිත්තියං වා, කරණෙ අ. කිතවස්ස ජූතකාරස්ස කම්මං කෙතවං, ණො. අක්ඛවතී, පණොප්යත්ර. අක්ඛා පාසකා උපායත්ථෙන අස්සං සන්තීති, වන්තු, සභාවතො ඉත්ථිත්තං. පණො අට්ටො, තංයොගා පණො.

පඤ්චකං ¶ ජූතකාරෙ. ධාවන්තී අත්ති ධුත්ති, නිපාතනා, තංයොගා ධුත්තො, ණො, ධූ කම්පනෙ වා, තො, රස්සො, ධුත්තො, සබ්බකීළාදිපසුතෙප්යයං. අක්ඛෙසු ධුත්තො අක්ඛධුත්තො. මරියාදමතික්කම්ම කීළාදිපසුතො හි ‘‘ධුත්තො’’ති වුච්චති. කිතවං අස්සත්ථීති කිතවො, නිපාතනා, කිත නිවාසෙ වා, අවො. අක්ඛෙහි ජූතෙහි දිබ්බතීති අක්ඛදෙවී, ණී.

532. ද්වයං පාටිභොගෙ, පටිභුඤ්ජති පාලයතීති පාටිභොගො, භුජ පාලනෙ, ණො. පටිභවතීති පටිභූ. ද්වයං චතුවීසතිපාසකෙ, යෙන ජූතකාරා දිබ්බන්ති. අක කුටිලායං ගතියං, ඛො, අක්ඛො. පස බාධනඵුසනෙසු, ණ්වු. දෙවනොප්යත්ර. දිබ්බන්ති යෙන දෙවනො, දිවු කීළායං, යු.

සාරඵලකෙ අට්ඨාපදං, පුමෙ, නපුංසකෙ වා, අට්ඨපදාන්යස්ස අට්ඨාපදං. දෙසන්තරෙ හි චතුරඞ්ගස්සෙව පට්ටිකායං පාසකජූතම්පි වත්තතෙ, සඤ්ඤායං අට්ඨසද්දස්ස උත්තරපදෙ රස්සස්ස දීඝතා [පාණිනි 6.3.125]. අට්ඨපදම්පි. පට්ටෙ ඉතො චිතො ච සරන්ති පරිවත්තන්තීති සාරිනො, තෙසං ඵලකං සාරිඵලකං, සකත්ථෙ කො.

ද්වයං අබ්භුතෙ, යෙන සතාදිලාභජානිවසෙන ජූතකාරාදීනං ජයපරාජයා හොන්ති. පණ බ්යවහාරෙ, අ, පණො, පනොපි. අබ්භ ගමනෙ, තො, අභි සද්දෙ වා, තො, අසරූපද්විත්තං, අබ්භතොපි.

533. නානාදබ්බකතෙ ¶ මදිරාබීජෙ සුරාබීජෙ කිණ්ණා, කිරන්ති නානාදබ්බානි මිස්සීභවන්ත්යස්සං කිණ්ණා, තො. මධ්වාසවෙ මධුකපුප්ඵකතෙ මජ්ජෙ මධු මතං, මධුකපුප්ඵං මධු, තප්පකතත්තා මධු, මධුකතෙපි මජ්ජෙ මධු මධ්වාසවා වුත්තා, මාධවකො, මාධ්විකම්පි, අද්වීස්විදං.

සුරාන්තං මජ්ජෙ. මද උම්මාදෙ, කරණෙ ඉරො. වරුණො නාම එකො ජනො, තෙනෙව පඨමං දිට්ඨත්තා වරුණතො ජායතීති වාරුණී, ණී, වර පත්ථනායං වා, කම්මෙ යු, අස්සු, නදාදි. මජ්ජන්තෙ යෙන මජ්ජං, වජාදිනා යො, ද්යස්ස ජ්ජො ච. සු අභිසවෙ, රො, සු සවනෙ වා, සුරා. හලිප්පියා, හාලා, ගන්ධොත්තමා, පසන්නා, ඉරා, කාදම්බරීප්යත්ර. හලිනො බලභද්දස්ස පියා රුච්චා හලිප්පියා. හල විලෙඛනෙ, ණො, හාලා. ඉ ගමනෙ, රො, ඉරා. පඨම’මයං ගොමන්ථ පබ්බතෙ කදම්බකොටරෙ භවා කාදම්බරී, තථා චාගමො ‘‘කදම්බකොටරෙ ජාතා, තෙන කාදම්බරී මතා’’ති [චින්තාමණිටීකා 20.39].

ද්වයං තාලාදිරසජෙ. ආසවන්ති මානපුරිසමදාදයො යෙනාති ආසවො. මදං ජනෙතීති මෙරයං, ණෙය්යො, අස්සෙ, දස්ස රො ච. සීධුප්යත්ර. මජ්ජවිසෙසෙපි තයමිදං වදන්ති, වුත්තඤ්ච –

‘‘සීධුඋච්ඡුරසෙ පක්කෙ, අපක්කෙ ආසවො භවෙ;

මෙරයං ධාතකීපුප්ඵ-ගුළධඤ්ඤම්බිලොට්ඨිත’’න්ති [චින්තාමණිටීකා 20.42 බ්යාඛ්යාසුධා 2.10.41].

534. ද්වයං ¶ පානපත්තෙ. සර ගතියං, ණ්වු. සර ගතිහිංසාචින්තාසු වා. චස භක්ඛනෙ, ණ්වු, ද්වයංප්යනිත්ථී. සීධුම්හි ච සරකො.

ද්වයං පානමණ්ඩලෙ. ආපිවන්ති සංභූය පිවන්ත්යස්මිං ආපානං, යු. පානස්ස මණ්ඩලං කොට්ඨං පානමණ්ඩලං.

535. සමත්තලිඞ්ගාසඞ්ගහතො අසම්පුණ්ණතං පරිහරති. අත්ර අස්මිං වග්ගෙ යෙ යොගිකා සද්දාවෙණිකමායාකාරචොරඅක්ඛදෙවිප්පභුතයො පුමෙ භූරිප්පයොගත්තා පචුරප්පයොගදස්සනතො එකස්මිං ලිඞ්ගෙ පුමෙ ඊරිතා කථිතා, තෙ තද්ධම්මත්තා තංයොගවසා එකක්රියාකාරිත්තා අඤ්ඤවුත්තියං තතො අඤ්ඤත්ර ඉත්ථාදීසු වුත්තියං සත්යං ලිඞ්ගන්තරෙපි ඉත්ථිලිඞ්ගාදොපි නෙය්යා උපනීයා, තං යථා – මායාකාරී ඉත්ථී, මායාකාරමිදං කුලමිච්චාදි. යෙ ත්වයොගිකා මාගධමාලිකකුම්භකාරාදයො, තෙ ජාතිවචනත්තා සුද්දාදයො විය ද්වීසූති.

සුද්දවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුබ්බණ්ණවග්ගවණ්ණනා සමත්තා.

5. අරඤ්ඤවග්ගවණ්ණනා

536. සත්තකං ¶ වනෙ. අර ගමනෙ, අඤ්ඤො, අරඤ්ඤං. කෙන ජලෙන අනනං පාණමනස්ස කානනං, දා අවඛණ්ඩනෙ, දා ඡෙදනෙ වා. අධිකරණෙ ණො, ‘‘ආකාරන්තානමායො’’ති ආයො. දය දානගතිහිං සාදානෙසු වා, ණො, ගහ උපාදානෙ [ගාහූ විලොළනෙ (?)], අධිකරණෙ යු. වප බීජනික්ඛෙපෙ, ඉනො, අස්සිත්තං. වන සම්භත්තිසද්දෙසු, කත්තරි අ, වනං. අටා අවයවො සෙලා අත්රෙති අටවි, ඉ, ඊම්හි අටවී.

මහාපදුමලතාවනං මහාරඤ්ඤං, නදාදි, අනන්තො ච, අරඤ්ඤානී.

537. නගරතො නාතිදූරස්මිං ඨානෙ සන්තෙහි අභිරොපිතො තරුසණ්ඩො පූගපනසාදිතරුසමූහො අත්ථි, සො ‘‘උපවන’’න්ති චොච්චතෙ, කිත්තිමවනමෙතං. ආරමන්ත්යස්මින්ති ආරාමො, ණො. උපගතං, උපරොපිතං වා වනං උපවනං.

538. සබ්බසාධාරණං සබ්බලොකෙහි සාධාරණොපභොගං රඤ්ඤං රාජූනං අරඤ්ඤං ‘‘උපවනං, උය්යාන’’මිත්යුච්චතෙ, උල්ලොකෙන්තා ¶ යන්ති ජනා එතස්මින්ති උය්යානං, යු. ආකීළොප්යත්ර.

තදෙව රාජොපවනමෙව උපකාරිකාසන්නිහිතං, පුරසන්නිහිතං වා අන්තෙපුරාචිතං පමදවනාඛ්යං. යත්ර අන්තෙපුරසහිතො එව රාජා විහරති, නාඤ්ඤජනප්පවෙසො. පමදානං ඉත්ථීනං වනං පමදවනං, රස්සො.

539-540. සාන්තරාළා පන්ති, යථා – තරුපන්ති, පාසාදපන්ති, නිරන්තරාළා තු රාජීති. තත්ර පඤ්චකං පන්තියං. පන බ්යවහාරෙ, ථුතිම්හි ච, පන්ති. වී ගමනෙ, ථි, වීථි. වල සංවරණෙ, ඉ, ආවලි. ආලිපි, අලධාතුම්හා ඉ. සි සෙවායං, ණි, සෙණි. පා රක්ඛණෙ, ළි, පාළි, සොගතෙපි. ද්වෙ සමා. ලිඛ ලෙඛනෙ, අ. රාජ දිත්තියං, ඉ.

තිපාදං රුක්ඛමත්තෙ. පාදෙන මූලෙන පිවතීති පාදපො, ණො. විටපයොගා විටපී. රුක්ඛ වරණෙ, අ, රුහ ජනනෙ වා, ඛො, හස්ස කො. න ගච්ඡතීති අගො. සල ගමනෙ, ණො, සාරවන්තතාය වා සාරො, සො එව සාලො, අඤ්ඤත්රොපචාරා. මහියං රුහතීති, අ. දු ගතියං, මො. තර තරණෙ, උ. කුතො භූමිතො ජායතීති කුජො, අඞ්ගාරෙපි. සාඛායොගතො සාඛී.

ගමු ¶ ගමනෙ, ණො, ‘‘ගමිස්සන්තො ච්ඡො වා සබ්බාසූ’’ති ච්ඡො. ඛුද්දො අවුඩ්ඪිප්පත්තො පාදපො ඛුද්දපාදපො. යෙ රුක්ඛා පුප්ඵං විනා අපුප්ඵකා ඵලන්ති, තෙ අස්සත්ථොදුම්බරපනසාදයො ‘‘වනප්පතී’’ති වුච්චන්ති, වනානං පති වනප්පති. පුප්ඵතො ජාතඵලා පන අම්බඛජ්ජූරාදයො වානප්පතයො. වනප්පතිම්හි භවා වානප්පතයො.

541. යො ඵලපාකාවසානෙ මරති, සො කදලීධඤ්ඤාදිකො ඔසධි නාම භවෙ, ඔසො ධීයතෙ යස්සං [ඔසො ග්ලොසො දිත්තිබ්බා ධීයතෙ’ත්ර බ්යාඛ්යාසුධා 2.4.6], සා ඔසධි, ඉ. සාසද්දො ඔසධිසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගත්තදීපකො.

ද්වයං උතුප්පත්තෙපි ඵලහීනෙ. වන යාචනෙ, ඣො, වඤ්ඣා, වධති ඵලන්ති වා වඤ්ඣා, වජාදිනා යො, ඣස්ස ඣො, නිග්ගහීතාගමො ච. න විජ්ජති ඵලමෙතිස්සාති අඵලා, ද්වෙ තීසු. තිකං වත්තමානඵලෙ රුක්ඛාදො. ඵලයොගා, ඉනො, වන්තු, ඊ ච.

542. චතුක්කං විකසිතෙ. ඵුල්ල විකසනෙ, කත්තරි තො, සඤ්ජාතත්ථෙ වා ඉතො, ඵල විසරණෙ වා, විසරණං විකාසො, අස්සු. කච බන්ධනෙ, විපුබ්බො විකසනෙ, කත්තරි අ ¶ . විකචතෙ විදලති විසිලිට්ඨදලො භවතීති වා විකචො, අ, විසද්දො විසිලෙසජොතකො. කස ගමනෙ, තො. දලානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසිලෙසතො සමුදායො ‘‘විකසිතො’’ත්යුච්චතෙ. ඵුටොප්යත්ර. ඵුට විකසනෙ.

පාදො රුක්ඛග්ගෙ. ‘‘න නා’ග්ගං සිඛරං සිරො’’ති වොපාලිතවචනතො ‘‘සිරසො අග්ග’’න්ති න ඡට්ඨීසමාසො. සිරො වුත්තො. අජ ගමනෙ, ගො, අග්ගං, සෙට්ඨෙ තීසු. සී සයෙ, ඛරො, සිඛා වා චූළා, සා විය ජායතීති සිඛරො. ද්වයං සාඛායං. සාඛ බ්යාපනෙ, අ. ‘‘ලතා වල්ලී සමාඛ්යාතා, ලතා සාඛා ච සාඛින’’න්ති ලතා නානත්ථා. ලා ආදානෙ, තො, රස්සො.

543. ඡක්කං පත්තෙ. දලති විකසතීති දලං, අ. ලස කන්තියං, පකාරෙන ලසතීති පලාසො, ණො. ඡද සංවරණෙ, ඡාදීයතෙ යෙන ඡදනං, යු. පූරයතීති පණ්ණං, නිපාතනා, පත අධොගමනෙ වා, පතත්යචිරෙන පණ්ණං, පත්තඤ්ච, තො, පුමෙ. සඤ්ඤායං ණම්හි ඡදො.

ද්වයං පත්තාදිසඞ්ඝාතවති සාඛාය පබ්බෙ. පල්ල ගමනෙ, අවො. කිස ගමනෙ, යො, ලාගමො මජ්ඣෙ. ද්වයං අඞ්කුරෙ. නවො එව උබ්භිතො උග්ගතො නවුබ්භින්නො. අඞ්ක ලක්ඛණෙ, උරො.

544. පක්කං යාව පාදෙන නාමං. විකාසො මුඛපබුද්ධකලිකායං මකුළාදිද්වයං. මුච මොචනෙ, උලො, උස්සත්තං, චස්ස කො, මකුළං, මකුළො වා. කුට ඡෙදනෙ, මලො, අස්සු, කුටුමලො, කුතුමලොපි. පුප්ඵස්ස ච ඵලස්ස ච පකතිභූතෙ ¶ ජාලපත්තෙ ඛාරකාදිද්වයං. ඛුර විනාසෙ. ණ්වු. ජල ධඤ්ඤෙ, සකත්ථෙ කො. ජාලකං නපුංසකෙ. ද්වයං ජාලකතො පවුද්ධෙ පුප්ඵෙ, ඵලෙ ච. කල සඞ්ඛ්යානෙ, ණ්වු, කුර සද්දෙ, ණ්වු.

පුප්ඵාදිබන්ධනං පුප්ඵඵලානං බන්ධනං වණ්ටං නාම. බන්ධීයතෙ යෙන වණ්ටං, වජාදි.

545. තිකං පුප්ඵෙ. පසු පාණිගබ්භවිමොචනෙ, ණො. ඛපණකභාසාය රුක්ඛොපි පාණි, වුද්ධාදි, පසවො. කුස අක්කොසෙ, උමො, කස ගමනෙ වා, කාස දිත්තියං වා, උමො, රස්සො. පුප්ඵ විකසනෙ, පුප්ඵතීති, අ. පුප්ඵජො රජො පුප්ඵධූලී පරාගො නාම, රන්ජ රඞ්ගෙ, ණො.

මධුරපුප්ඵරසො මකරන්දො නාමාති මතං. මක්ඛිකා රමන්ති යස්මිං මකරන්දො, වජාදි. ද්වයං කලිකාභි ආකිණ්ණෙ පරිණායවති. ථු අභිත්ථවෙ, ණ්වු, ථවකො. ගුධ පරිවෙධනෙ, ණ්වු, ධස්ස ඡො, ගොච්ඡකො.

546-547. ආමෙ අපක්කෙ ඵලෙ සලාටු උත්තො, සලාට බාල්යපරිභාසනෙසු, උ, විජ්ජමානබාල්යතාය සලාටු ¶ . පක්කන්තු ඵලං නිප්පරියායෙන ‘‘ඵල’’මිත්යුච්චතෙ, තෙන ‘‘ආමස්මිං ඵලවොහාරො රූළ්හියා පවත්තතී’’ති ඤාතබ්බො, ඵල නිප්ඵත්තියං, නිප්ඵත්ති චාත්ර සුපක්කත්තං, සුක්ඛෙ තු ඵලෙ වානො. තත්ර සලාටු වානා තීසු, යථා සලාටු ජම්බූ, සලාටවො මාසා, සලාටූනි කුම්භණ්ඩානි, වානා හරීටකී, වානො මුග්ගො, වානමම්බං.

චම්පකාදි චම්පකං කරවීරං කදම්බකං අසොකං කණ්ණිකාරං චම්පකාදීනං පුප්ඵං විකාරො, අවයවො චෙති අඤ්ඤත්ථෙ ණො න භවති, තදන්තතො පුප්ඵස්සුප්පතිතතො, එවං චම්පකාදීනි කුසුමනාමානි නපුංසකෙ වත්තන්ති, අම්බාදි දාළිමං නාරඞ්ගං ආමලකං කුවලං බදරන්ති පකත්යන්තරමෙව ඵලෙ වත්තතෙ, ආමලකියා කුවලියා බදරියා ඵලං විකාරො, අවයවො චෙති අඤ්ඤත්ථෙ තද්ධිතොපි නොප්පජ්ජතෙ, තදන්තතො ඵලස්සුප්පතිතතො, එවං අම්බාදීනි ඵලනාමානි නපුංසකෙ වත්තන්ති. මල්ලිකාදයො කුසුමෙපි වත්තමානා සලිඞ්ගා පකතිලිඞ්ගාඅභෙදොපචාරෙන පවත්තියා, යථා – මල්ලිකා ජාති, වනමල්ලිකා ඉච්චාදි. වීහයොප්යභෙදොපචාරෙන ඵලෙපි සලිඞ්ගා, යථා මාසස්ස ඵලං මාසො, මුග්ගස්ස ඵලං මුග්ගො, එවං යවො, තිලො, අතසී, කඞ්ගු, ධඤ්ඤං.

තිකං ජම්බුයා ඵලෙ. තත්ර යදා ලොකතො ඵලෙ වුත්ති, තදා ජම්බුසද්දො පකත්යන්තරමෙව ඵලෙ වත්තතෙ, යදා න ඵලවුත්ති, තදා විකාරෙ අවයවෙ වානො, ජම අදනෙ, බූ, ජම්බූ, පකත්යන්තරාඵලෙ වුත්ති. ජම්බුයා ඵලං ජම්බුවං. ජම්බු ච. ලොකතො එව ඵලෙපි වත්තමානා හරීටක්යාදයො සභාවතො ඉත්ථියං භවන්ති [අමර 14.18-20]. හරීටකියා ඵලං හරීටකී, එවං කොසාතකී, සල්ලකී, දක්ඛා, කණ්ඩකාරිකා, සෙඵාලිකා ඉච්චාදි, පුබ්බෙ විය විකාරාවයවත්ථෙසු පච්චයාභාවො, අස්සත්ථාදිකං ඡක්කමෙව තද්ධිතන්තං අස්සත්ථාදීනං ¶ ඵලෙ වත්තමානානං නපුංසකං සියා රූපභෙදො, යථා – අස්සත්ථස්ස ඵලං අස්සත්ථං, වෙණුනො ඵලං වෙණවං, පිලක්ඛස්ස ඵලං පිලක්ඛං, නිග්රොධස්ස ඵලං නිග්රොධං, ඉඞ්ගුදියා ඵලං ඉඞ්ගුදං, බ්රහතියා ඵලං බ්රාහතං, විදාරී අංසුමතී ගම්භරියාදයො මූලෙ, පුප්ඵෙපි සලිඞ්ගා [අමර 14.18-20]. පාටලාසද්දො පන අභෙදවත්තිච්ඡායං මූලෙ පුප්ඵෙපි වත්තමානො සභාවතො ඉත්ථිලිඞ්ගො, භෙදවත්තිච්ඡායං විකාරෙ අවයවෙ වා ණම්හි පාටලං [අමර 14.18-20]. ද්වයං සාඛාපල්ලවාදිසමුදායලක්ඛණෙ ආභොගෙ, විට වෙධනෙ, විට අක්කොසෙ වා, අපො, පස්ස භත්තෙ විටභී, නදාදි.

548. මූලමාරබ්භ මූලතො පට්ඨාය සාඛන්තො සාඛාවධි තරුස්ස භාගො ඛන්ධො නාම, යො ‘‘පකණ්ඩො’’තිපි වුච්චති, ඛනු අවදාරණෙ, ධො, ඛන්ධො, ඛාද භක්ඛනෙ වා, කො, ‘‘ඛාදාමගමානං ඛන්ධන්ධගන්ධා’’ති ඛන්ධාදෙසො, කලොපො.

රුක්ඛච්ඡිද්දෙ රුක්ඛාදීනං විවරෙ කොටරො. කුට ඡෙදනෙ, අරො, කොටරො, නික්කුහොපි. ද්වෙ සමා. කාස දිත්තියං, කාසතෙ අග්ගිනා දිප්පතෙති කට්ඨං, තො, තස්ස ට්ඨො, රස්සො ච, කස ගමනෙ වා, තො, කට්ඨං. දර විදාරණෙ, ණු.

549. තිකං මූලෙ. වු සංවරණෙ, දො, නිග්ගහීතාගමො, බුධ ගමනෙ වා, අ, ධස්ස දො. මූල පතිට්ඨායං, ණො, පාදසද්දෙන ¶ තප්පරියායා චරණත්ථා සබ්බෙ සඞ්ගහිතා, පාදසදිසත්තා පාදො, ද්වයං ඡින්නස්ස තරුක්ඛන්ධස්ස භූමිට්ඨභාගෙ. සඞ්ක සඞ්කායං, උ, සක සත්තියං වා, නිග්ගහීතාගමො. ඛනු අවදාරණෙ, ණු, ඛාණු. ධුවොපි, ධුවති ථිරායතෙති ධුවො, ධු ගතිථෙරියෙසු, අ, උවාදෙසො.

ද්වයං විදාරියාදීනං කන්දෙ. කුයං පථවියං රුහතීති කුරුහාටං, අටො, කන්ද අව්හානෙ, රොදනෙ ච, ‘‘කරහාටො’ම්බුජකන්දෙ, පුප්ඵරුක්ඛභීතෙසු චෙ’’ති නානත්ථසඞ්ගහෙ. ද්වයං හලාදීනං කලීරෙ. කල සඞ්ඛ්යානෙ, ඊරො. මස ආමසනෙ, ථකො, මත්ථකෙ සීසෙ වා ජාතො මත්ථකො.

550. ද්වෙ සමා. අභිනවනිග්ගතා ආයතා සකුසුමා, කුසුමසුඤ්ඤා ච මඤ්ජරී, වල්ලරී තු තදඤ්ඤාපි, යථා තාලවල්ලරී, වල, වල්ල සංවරණෙ, අරො, නදාදි. මුඤ්ජයොගතො මඤ්ජරී, රො, නදාදි, උස්සත්තඤ්ච, ද්වෙපි නාරී. ද්වයං ලතායං. වල්ල සංවරණෙ, නදාදි. ලතා වුත්තා, ‘‘ලතා පතානිනී වල්ලී මතකීථා’’ති හලායුධො.

අක්ඛන්ධො අප්පක්ඛණ්ඩො, බහුපත්තතචදණ්ඩිකාදි. යො වා තනුපකණ්ඩො වංසනළාදි, සො ‘‘ථම්බො, ගුම්බො’’ති චොච්චතෙ, ථක සංවරණෙ, බො, කස්ස මො. ගුප රක්ඛණෙ, බො, පස්ස මො. පතානො සාඛාපත්තචයො, තෙන යුත්තා ගොරක්ඛා ¶ තම්බූලි ධිවුසජීමූත ගළොඣාදිකා ලතා, සා වීරු නාම, විවිධෙහි රුහතීති කත්වා, ක්වි, වීරු, දීඝාදි, ගුම්බිනීපි.

551. පජ්ජෙ පාදෙන නාමං. යත්ර ද්වයං ‘‘බොධිරුක්ඛො’’ති සඤ්ඤිතෙ බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභට්ඨානභූතෙ දුමරාජෙ, අඤ්ඤත්ර තූපචාරා. අස්සං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං තිට්ඨති එත්ථාති අස්සත්ථො, ඨස්ස ථො, ද්විත්තං, මාරවිජයසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභාදිකෙහි භගවන්තං අස්සාසෙතීති වා අස්සත්ථො, ආපුබ්බො සාස අනුසිට්ඨියං, තොසනෙ ච වත්තති, තො, රස්සො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං බුජ්ඣති එත්ථාති බොධි, බුධ අවගමනෙ, ඉ, බොධි, ද්වීසු. චලදලො, පිප්පලො, කුඤ්ජරාසනොපි. ද්වයං බහුපාදෙ. අධොභාගං රුන්ධතීති නිග්රොධො, උස්සො, ගාගමො ච. වට වෙධනෙ, වටතීති, අ.

ද්වයං කබිට්ඨෙ. කවිම්හි වානරෙ තිට්ඨතීති කබිට්ඨො[පායෙන කපයො තිට්ඨන්ති අත්ර කපිත්ථො (චින්තාමණිටීකා 14.21)] ‘‘වානරෙ පණ්ඩිතෙ කවී’’ති වොපාලිතො, තථා කපිත්ථො, තො, ඨස්ස ථො ච. දධිත්ථො, අම්බිලඵලොපි. ද්වයං උදුම්බරෙ. යඤ්ඤකම්මානමඞ්ගො එකඞ්ගත්තා යඤ්ඤඞ්ගො, දුබ්බී හිංසායං, අරො, නිග්ගහීතාගමො, එකස්ස බස්ස ලොපො ච. ජන්තුඵලො හෙමදුද්ධොපි.

552. ද්වයං ¶ කොවිළාරෙ.

‘‘සුකපදාච්ඡරො චම්පො,

කොවිළාරො තු කඤ්චනො;

පුබ්බො සිතො පරො රත්තො,

යුගපත්තා උභොපිතෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.22].

හි රතනකොසො, කඤ්ජනාලකොප්යත්ර. යුගං යමකං පත්තමස්ස.

තිපාදං උද්දාලෙ. වාතං උද්දාලතීති උද්දාලො. සිඞ්ගාරාදීනං සඤ්ඤාවසෙන රුක්ඛානං රාජා රාජරුක්ඛො, වාතරොගහනනෙ රාජභූතො රුක්ඛො වා රාජරුක්ඛො. කතා මාලා අස්ස පුප්ඵෙහීති කතමාලො, සිඞ්ගාරප්පකාසො. ඉන්දති පරමිස්සරියං කරොති වාතහනනෙති ඉන්දීවරො, ඊවරො, ඉන්දියා සක්කස්ස භරියාය ඉච්ඡිතබ්බත්තා වා ඉන්දීවරො. චතුරඞ්ගුලො, ආරෙවතො, සුවණ්ණකොපි.

553. ද්වයං ජම්භීරෙ, යස්ස ඵලමම්බිලං හොති. අම්බිලත්තා දන්තස්ස සඨො දන්තසඨො. සඨ කෙතවහිංසාසංකිලෙසෙසු, අ. ජමු අදනෙ, ඊරො, භන්තො ච, ජම්භ ගත්තවිනාමෙ වා, ජම්භො, ජම්භලො, ජම්බීරොපි. ද්වයං වරණෙ. වර ඉච්ඡායං ¶ , යු. කල සඞ්ඛ්යානෙ, ඉරො, නදාදි, රස්සන්තො. වරුණො, තිත්තසාකොපි.

ද්වයං ඵලහරෙ. ‘‘කො අයං, සුකො’’ති විමතුප්පත්තිකරපත්තකුසුමතාය කිංසුකො. පාරි සමුද්දො, තත්ර භද්දො පාරිභද්දො, සො එව පාළිභද්දො, කොවිළාරො, තංසණ්ඨානපත්තකුසුමතාය පාළිභද්දො. ද්වයං විදුලෙ, යො අබ්භසමයෙ පුප්ඵති. වජ ගමනෙ, උලො. වී පජනෙ, අසො, තොන්තො ච, විපුබ්බො අත සාතච්චගමනෙ වා, අසො. වානීරොපි.

554. ද්වයං පීතනෙ, යස්ස පත්තඵලානි අම්බිලානි, පූගඵලප්පමාණඤ්ච ඵලං, සල්ලකීරුක්ඛසණ්ඨානො ච, සො රුක්ඛො. අම්බ සද්දෙ, අටො, සකත්ථෙ කො. පී තප්පනකන්තීසු, තනො, පීතිං වා තනොතීති පීතනො, සකත්ථෙ කො. ද්වයං ගුළපුප්ඵෙ. මන ඤාණෙ, කො, මධ්වාදෙසො ච. මධුනාමො දුමො මධුද්දුමො. ද්වයං ‘‘ලම්බූ’’ති ඛ්යාතෙ. ගුළො විය සාතෙන ඵලමස්ස ගුළඵලො. පීල පතිත්ථම්භෙ, උ. ද්වයං තික්ඛගන්ධෙ. සොභං ජනෙතීති සොභඤ්ජනො, සොභං විසඤ්ජනමෙතෙන හෙතුභූතෙනාති වා සොභඤ්ජනො. වුත්තඤ්ච –

‘‘සිරීසපුප්ඵස්ස රසෙන භාවිතං,

සහස්සවාරං මරීචං සිතව්හයං;

එතෙන සමන්ති විසාහි සම්භවා,

කතඤ්ජනස්නෙහනපාදනත්ථුතො’’ති.

සි සෙවායං, විද්ධවිනාසනත්ථං සෙවීතෙති සිග්ගු, ගු, ථී. චිත්තහාරී, පභඤ්ජනො, විද්ධවිනාසනොපි.

555. ද්වයං ¶ විසාලතචෙ, යො සරදෙ පුප්ඵති පුප්ඵං. සත්තපණ්ණාන්යස්ස සත්තපණ්ණී පුමෙ. ඡත්තමිව පණ්ණමස්ස ඡත්තපණ්ණො. විසමච්ඡදොපි, සත්තපණ්ණත්තා විසමච්ඡදො. ද්වයං රථද්දුමෙ. රථං තනොති යෙන තිනිසො, ඉසො. අතිපමුච්චති දාහපිත්තමනෙනෙති අතිමුත්තකො. චිත්තකිපි.

ද්වයං වාතපොථෙ, පං වාතං ලුනාතීති පලාසො, අසො. ‘‘පත්තෙ පලාසං සො රුක්ඛෙ, පීතහරිතකිං සුකෙ’’ති හි රුද්දො. වාතපොථොපි, වාතස්ස පොථො වාතපොථො, පුථ හිංසායං.

ද්වයං ‘‘පුතීති’’ ඛ්යාතෙ. හතජන්තුපමොහසඞ්ඛාතාරිඵලතාය අරිට්ඨො, නිපාතනා හන්තිස්ස ට්ඨො, තංරොගාරිවන්තජනෙහි ඉච්ඡිතබ්බඵලත්තා වා අරිට්ඨො, ඉසු ඉච්ඡායං. ඵණ ගතියං, ඉලො, අස්සෙ.

556. තිකං සිරිඵලෙ. මල ධාරණෙ, ඌරො. බිල භෙදනෙ, ණුවො, බෙලුවො. ලපච්චයෙ බිල්ලො. සණ්ඩිල්යො, සෙලුසොපි. ‘‘මුනිප්පභෙදෙ මාලූරෙ, සණ්ඩිල්යො පාදපන්තරෙ, නටෙ බිල්ලෙ ච සෙලුසො’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.32]රභසො.

ද්වයං ¶ තුඞ්ගෙ. පුමනාමො නාගො රුක්ඛො පුන්නාගො. ‘‘පුන්නාගෙ පුරිසො තුඞ්ගො, කෙසරො දෙවවල්ලභො’’ති [අමර 14.25] හ්යමරසීහො, දීඝො, ‘‘පුමස්ස ලිඞ්ගාදීසු සමාසෙසූ’’ති අකාරලොපො ච. අතිසයපුප්ඵකෙසරවන්තතාය කෙසරො, කිස තනුකරණෙ වා, අරො, පුප්ඵකෙසයුත්තතාය වා කෙසරො, රො.

ද්වයං ලොද්දමත්තෙ. සල ගමනත්ථො, අවො. රත්තකඵපිත්තසොතෙ ලුනාතීති ලොද්දො, ද්දො. තිරිටො, සාවරොපි. ‘‘සාවරො අපරාධෙ ච, ලොද්දෙ පාපෙ ච කථ්යතෙ’’ [චින්තාමණිටීකා 14.33] ත්යජයො. ද්වයං ධනුපට්ටෙ ඵලිනි. පී පානෙ, අලො, ඊස්ස ඉයාදෙසො. සන්නකා තාපසා, තෙසං දු දුමො සන්නකද්දු, ‘‘සන්නකද්දු චාපපටා, වරණො තාපසප්පියො’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.35] හි කොසන්තරෙ.

557. ද්වයං ‘‘ම්හනකූ’’ඉති ඛ්යාතෙ. ලිකුචො නාම ඩහුරුක්ඛො, තග්ගුණත්තා ලිකොචකො, සඤ්ඤායං කො. අඞ්ක ලක්ඛණෙ, ඔලො, අඞ්කොලො. ද්වයං කුම්භෙ. රොගහරණෙ ගරුනොපි වෙජ්ජස්ස ගරු ගුග්ගුලු, නිපාතනා. කුස ඡෙදනෙ, ණ්වු. කුම්භො, පුරොපි.

‘‘රාසිභෙදෙ ගජමුද්ධංසෙ,

කුම්භකණ්ණසුකෙ ඝටෙ;

කාමුකෙ වාරනාරියඤ්ච,

කුම්භො ක්ලීවන්තු වග්ගුලුම්හී’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.34].

රභසො. පුර අග්ගගමනෙ, ණො, පුරො.

ද්වයං ¶ අම්බෙ. අම ගතියං, බො, අම්බ සද්දෙ වා, අ. චුති ආසෙචනෙ, රක්ඛණෙ ච, අ, චු චවනෙ වා, තො, දීඝාදි. රසාලොපි, රසං ලාතීති රසාලො, දීඝො. එසො අම්බො සුගන්ධවා අතිසයගන්ධයුත්තො සමානො ‘‘සහො, සහකාරො’’ති චොච්චතෙ. සහ සත්තියං, සුගන්ධං කත්තුං සහතීති සහො, අ. සහනං සහො, තං කරොතීති සහකාරො, හා වා පමුදා, තාය සහ වත්තතීති සහො, සහං සමුදං කරොතීති සහකාරො.

558. ද්වයං සෙතම්බෙ. පුණ්ඩ පුණ්ඩනෙ. පුණ්ඩ ඛණ්ඩනෙත්යෙකෙ, ණ්වු, අස්සී, අරාගමො ච. සෙතවණ්ණො අම්බො සෙතම්බො. ද්වයං බහුවාරකෙ, යස්ස ඵලානි අතිපිච්ඡිලානි. සි බන්ධනෙ, ලු, සල ගමනත්ථො වා, උ, අස්සෙ. පිච්ඡිලත්තා බහූනි වාරීනි යස්මිං බහුවාරකො, සඤ්ඤායං කො. සීතො, උද්දාලො, කඵලොපි.

ද්වයං කාස්මරියං. සිරිමන්තානි පණ්ණානි යස්සා සෙපණ්ණී, නදාදි, සිරීසද්දස්ස සෙ. කස්මීරදෙසජත්තා කාස්මරී, කාස දිත්තියං වා, මරො, නදාදි. මධුපණ්ණී, භද්දපණ්ණීපි. ද්වයං සකණ්ටකම්බිලඵලරුක්ඛෙ. සකණ්ටකත්තා කුච්ඡිතං ලාතීති කොලී, නදාදි. වද ථෙරියෙ, අරො, නදාදි. කුවලී, කක්කන්ධූපි.

559. ද්වයං ¶ තස්සා කොලියා ඵලෙ. කොලියා ඵලං කොලං. බදරියා අයං අවයවො බදරො. කුවලං, ඵෙනිලං, සොවීරම්පි. ‘‘සොතඤ්ජනෙ තු සොවීරං, කඤ්ජිකෙ බදරෙපි චෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.36]රභසො. ද්වයං අස්සත්ථකුලසම්භූතෙ රුක්ඛපාසාණාදීසු සඤ්ජාතරුක්ඛෙ. පිලං පරං නිස්සයභූතං කසතීති පිලක්ඛො, කස විලෙඛනෙ, සස්ස ඛත්තාදි නිපාතනා. අඛාදනීයඵලතාය විරූපං ඵලමස්සත්ථීති පිප්ඵලී, ඊ, නදාදි, විස්සපි ච.

ද්වයං තොයාදිවාපිනියං, යස්සා මූලං මහාපඤ්චමූලෙ පවිට්ඨං. පට ගමනෙ, අලො, නදාදි, පාටලී, පාටලාපි. කණ්හං පුප්ඵවණ්ටං යස්සා සා කණ්හවණ්ටා, කාස්මරියම්පි. අලිප්පියං, තම්බපුප්ඵිප්යත්ර. ද්වයං ගන්ධිලෙ. සාදුඵලතාය සාදු ච සො කණ්ටසහිතතාය කණ්ටො චෙති සාදුකණ්ටො. සකණ්ටකතාය අත්තානං විරූපං කරොතීති විකඞ්කතො, ද්විත්තං, නිග්ගහීතාගමො ච.

560. චතුක්කං තින්දුකෙ. තනු විත්ථාරෙ, උකො, දන්තො ච. තිදි හිංසායං වා, උ, සඤ්ඤායං කො. කාළො ඛන්ධො පකණ්ඩො යස්සාති. තිම අද්දභාවෙ, ඌසො, සකත්ථෙ කො, වරන්තො ච. උපච්චයෙ තිම්බරු.

ද්වයං ¶ තම්බඵලෙ. ඉරාවතී නදී, පඨමකාලෙ තස්සා තීරෙ ජාතො එරාවතො. නාරං වුච්චති නීරං, තං ගච්ඡතීති නාරඞ්ගො. ද්වයං මක්කටතින්දුකෙ. කුල සඞ්ඛ්යානෙ, ණ්වු. කාකෙන්දු, කාකලුකොපි.

561. තිකං කදම්බෙ. කං වාතං දමෙතීති කදම්බො, බො. පිනෙතීති පියකො, ණ්වු, ඉයාදෙසො. නයති මුදං නීපො, පො. ද්වයං, විදරුක්ඛෙ, යස්ස නිය්යාසෙන පෙළාදයො ලිම්පන්ති. භල, භල්ල පරිභාසනහිංසාදානෙසු, නදාදි, අඤ්ඤත්ර තො, කන්තො ච, භල්ලාතකො, තීස්වයං. අරුකරො, අග්ගිමුඛොපි.

ද්වයං ‘‘පාවුසා’’ඉති ඛ්යාතෙ. ඣප දාහෙ, ණ්වු. පස්ස වො. පච පාකෙ, උලො. ද්වයං සිරිමති, යස්ස ඵලානි මරීචප්පමාණානි, අම්බිලානි ච. තිල ගමනෙ, ණ්වු. ඛුර ඡෙදනෙ, ණ්වු.

562. ද්වයං අම්බිලිකායං. චි චයනෙ, චො, චිච ආදානසංවරණෙසු වා. තනු විත්ථාරෙ, අම්බිලරසං තනොතීති තින්තිණී, ද්විත්තමිත්තං, ණත්තඤ්ච, නදාදි. ද්වයං අම්බිලඞ්කුරඵලෙ සෙතරුක්ඛෙ. ගද්රභණ්ඩප්පමාණඵලත්තා ගද්දභණ්ඩො, රලොපො. කපි චලනෙ, තනො, දීඝො ආගමස්ස. කන්දරාලො, පිලක්ඛොපි.

තිකං ¶ සාලරුක්ඛෙ. සල ගමනෙ, ණො, සාරවන්තතාය වා සාලො. අස්සකණ්ණසදිසපණ්ණතාය අස්සකණ්ණො. සන්ජ සඞ්ගෙ, අ, සජ්ජ අදනෙ වා, අ. ද්වයං නදීසජ්ජෙ. අජ්ජ අජ්ජනෙ, උනො. කක ලොල්යෙ, උධො. වීරතරු, ඉන්දදුමොපි.

563. තිකං මුචලින්දෙ. චුල නිමුජ්ජනෙ. මුචල සඞ්ගාතෙ, ඉන්දො. නීපො කදම්බෙපි. තිකං පීතසාලෙ. පියකො කදම්බෙපි. අස භක්ඛනෙ, යු, පීතපුප්ඵො සාලො රුක්ඛො පීතසාලො. බන්ධූකපුප්ඵො, ජීවකොපි.

ද්වයං ඣාටලියං. ගාවො ලිහන්තීති ගොලීසො, හස්ස සො. ඣට සඞ්ඝාතෙ, අලො. ඣාටලො, පාටලිපුප්ඵාකාරො දීඝඵලො රුක්ඛො. පමොක්ඛොපි.

564. ද්වයං රාජායතනෙ, ඛීරවන්තතාය ඛීරිකා. දෙවරාජස්ස නිවාසනට්ඨානභූතත්තා රාජායතනං, පියාලෙපි. ද්වයං කප්ඵලෙ. කුච්ඡිතෙන ඵලෙන උම්භති පූරතීති කුම්භො. කුච්ඡිතෙන මොදතීති කුමුදිකා, ණ්වු.

ද්වයං ගුවාකරුක්ඛෙ, යස්ස ඵලෙන තම්බූලනාමං ජායති. පූජ පූජායං, ණො, ජස්ස ගො. කමු ඉච්ඡායං, හෙතුකත්තරි ණ්වු. ඛපුරොපි. ද්වයං ලොහිතලොද්දෙ. පට්ටිඉත්යාඛ්යා යස්ස පට්ටි ¶ . ‘‘පද්ධී’’තිපි පාඨො. අස්මිං පක්ඛිත්තෙ ලාඛා රත්තා භවතීති ලාඛාපසාදනො. කමුකොපි.

565. ද්වයං ඉඞ්ගුදියං, අයඤ්ච කණ්ටකී බාහුල්යෙන මජ්ඣිමදෙසෙ ජායතෙ. ඉඞ්ග ගමනත්ථො, ඉදො, ඉස්සු, නදාදි. තාපසො පයුජ්ජමානඵලකතාය තාපසතරු. ද්වයං ‘‘භුජපත්තො’’ඉතිඛ්යාතෙ සුන්දරතචෙ රුක්ඛෙ, යස්ස තචෙ මන්තක්ඛරානි ලිඛන්ති. භුජො පාණි, තංසදිසපත්තතාය භුජපත්තො. මන්තලෙඛකෙහි ආභුජිතතචවන්තතාය ආභුජී. භූජො, චම්මී, මුදුත්තචොපි.

ද්වයං සිම්බලියං. පිච්ඡායොගා පිච්ඡිලා, ඉලො. සම්බ මණ්ඩලෙ, අලි, අස්සි. ‘‘පිච්ඡිලා පූරණී මොචා, ථිරායු සිම්බලී ද්විසූ’’ති [අමර 14.46]අමරකොසො. ද්වයං පිච්ඡිලාකාරෙ කණ්ටකසහිතෙ රුක්ඛෙ. රුච දිත්තියං, හෙතුකත්තරි යු, කුට කොටිල්යෙ, කත්තරි ණො, කොටො අසිම්බලි සමානොපි සිම්බලිසදිසාකාරදස්සනතො කොටසිම්බලි, පුමෙ. කසම්බලොපි.

566. ද්වයං ‘‘කණ්ටකරඤ්ජ’’ඉති ඛ්යාතෙ කණ්ටකිනි කරඤ්ජගුම්බෙ, යං ලොකෙ ‘‘කලිනො’’ති වුච්චති. කර හිංසායං, කරතො ¶ රිරියා. පූ පවනෙ, ඉකො, තොන්තො ච. පූතිකරජො, කලිමාරකොපි, කලිනො. ද්වයං දාලිමපුප්ඵාකාරෙ පීතනාසකරුක්ඛෙ. රුහ ජනනෙ, ණී. ලොහිතපුප්ඵතාය රොහිතකො.

ද්වයං එරණ්ඩෙ. එරඩි හිංසායං. වාතං එරණ්ඩතීති එරණ්ඩො, ණො. මණ්ඩ භූසනෙ, ඊසංපසන්නතෙලතාය වා ආමණ්ඩො, ආමං වා වාතං, තං දායතීති ආමණ්ඩො. දා අවඛණ්ඩනෙ, දාස්ස ඩො. චිත්තකො, චඤ්චුපි.

‘‘අග්ගිසඤ්ඤෙපි චිත්තකො, පුමෙ එරණ්ඩකෙ චඤ්චු.

පක්ඛිතුණ්ඩෙ ථියං මතො’’.

ද්වයං සිවාරුක්ඛෙ. සත්තුයුත්තඵලතාය සත්තුඵලා. ගණ්ඩං සමෙතීති සමී, අ, නදාදි, පාරිභද්දකෙපි. ගරුදාරු, පූතිකට්ඨම්පි.

567. ද්වයං කරඤ්ජෙ. නත්තං රත්තා මාලා යස්ස. කං රඤ්ජයතීති කරඤ්ජො, ණො. චිල්ලවිල්ලො, කරජොපි. ද්වයං ඛදිරෙ. ඛද හිංසායං, ථෙරියෙ ච. ඛදන්ති දන්තා යෙනාති ඛදිරො, ඉරො. දන්තා ධාවන්ති යෙන නිරොගත්තාති දන්තධාවනො, යු, ධාව ගතිසුද්ධියං. ගායත්තී, බාලතනයොපි. ‘‘ගායත්තී ඛදිරෙ ඉත්ථී, ඡන්දසිපි ඡළක්ඛරෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.49 බ්යාඛ්යාසුධා 2.4.50]රභසො. බාලො සුඛුමො පත්තසඤ්ඤිතො තනයො යස්ස බාලතනයො. ද්වයං පීතසාරෙ ඛදිරෙ. ඛදිරාදිකන්තු පීතසාරෙ. සෙතවණ්ණතාය ¶ සොමො කප්පූරසදිසො වක්කො වක්කලමෙතස්ස සොමවක්කො. ‘‘සොමො කුවෙරෙ පිතුදෙවතායං, වසුප්පභෙදෙ වසුධාකරෙ ච. දිබ්බොසධී සොමලතා සමීරණෙ, කප්පූරනීරෙසු ච වානරෙ චා’’ති නානත්ථසඞ්ගහො. ඊසං ඛුද්දකං දලමෙතස්ස කදරො, ලස්ස රො. ද්වයං පිණ්ඩීතකෙ. සල ගමනෙ, ලො. මද උම්මාදෙ, යු. ‘‘පිණ්ඩීතකො මරවකො, සසනො කරහාටකො’’ත්යමරකොසෙ[අමර 14.52].

568. තිකං ඉන්දසාලෙ. සාලානං රුක්ඛානං ඉන්දො රාජා ඉන්දසාලො, දාසාදීසු සිරිවඩ්ඪකාදිසද්දො විය අධිවචනමත්තමිදං. ඉන්දස්ස සක්කස්ස සාලොතිපි ඉන්දසාලො. සල්ලතො ණ්වු, නදාදි, සල්ලකී. ඛර ඡෙදනවිනාසනෙසු, ණ්වු.

ද්වයං දෙවදාරුම්හි. දෙවානං දාරු. භද්දත්තා භද්දදාරු. සක්කපාදපො, පාරිභද්දකො, පීතදාරු, දාරු, පූතිකට්ඨම්පි. ද්වයං හෙමපුප්ඵකෙ. පඨමකාලෙ චම්පානගරෙ ජාතො චම්පෙය්යො, ණෙය්යො. කපච්චයෙ චම්පකො.

569. ද්වයං පනසෙ. පන බ්යවහාරෙ, ථුතිම්හි ච, අසො. කණ්ටකයුත්තං ඵලමස්ස කණ්ටකිඵලො. ද්වයං සිවායං. න විජ්ජතෙ ¶ රොගභයං, රොගබ්යථො චොපයුජ්ජමානායමස්සන්ති අභයා. රොගභයං හරති අපනෙතීති හරීතකී, තො, සකත්ථෙ කො, නදාදි. හරිත්තකීපි. අබ්යථා, පුතනා, අමතා, හෙමවතී, චෙතකී, සිවාපි.

ද්වයං කරිසඵලෙ. රොගං අසති භක්ඛතීති අක්ඛො, ඛො, සස්ස කො. රොගං විභූතං කරොතීති විභීතකො, විභීටකොපි. භූතාවාසො, කලිද්දුමොපි, කලිස්ස ආසයභූතො දුමො කලිද්දුමො. ද්වයං පුස්සඵලෙ. නත්ථි මතමෙතිස්සං හෙතුභූතායං අමතා. මල ධාරණෙ, ණ්වු, නදාදි, ආමලකී. වයට්ඨාපි. වයො තිට්ඨති ථිරීභවත්යෙතායාති වයට්ඨා.

570. ද්වයං ඩහුරුක්ඛෙ. ලබුනාමකෙ පබ්බතෙ ජායතීති ලබුජො. ඛුද්දකත්තා ලීනං අපාකටං කුචසඞ්ඛාතං ඵලමෙතස්ස ලිකුචො, නිපාතනා. ද්වයං පීතපුප්ඵෙ. අගන්ධපුප්ඵතාය අත්තානං කණිට්ඨං කරොතීති කණිකාරො, ට්ඨලොපො, පදුමප්පමාණපුප්ඵදුමතාය දුමුප්පලො.

තිකං හිඞ්ගුනිය්යාසෙ. නී නයෙ, බො, මොන්තො ච. තිත්තරසත්තා අරිභාවෙ තිට්ඨතීති අරිට්ඨො. පුචිං කුට්ඨං මද්දතීති පුචිමන්දො, ඉත්තං, බින්දාගමො. ධම්මසෙනො, මාලකොපි. මලතෙ රොගං මාලකො, ණ්වු. ද්වයං රත්තපුප්ඵෙ. කරොතිස්මා ණ්වු. දල විදාරණෙ, මො, ඉකාරාගමො. දාළිමොපි.

571. ද්වයං ¶ පීතද්දුමෙ. සරති කාලන්තරං සරලො, අලො. පූතියෙව කට්ඨං පූතිකට්ඨං, පූතිමුත්තන්ති යථා. ද්වයං පිච්ඡිලායං. කපි චලනෙ, ඉලො. සාස අනුසිට්ඨියං, සිස ඉච්ඡායං වා, අපො, නිග්ගහීතාගමො, සිංසපා. අගුරුපි.

තිකං ඵලිනියං. සා තනුකරණෙ, මො. පියභාවං ගච්ඡතීති පියඞ්ගු, උ. කමනීයභාවං ගච්ඡතීති කඞ්ගු, උ, නිපාතනා. මහිලාව්හයා, ලතා, ගුන්දා, ගන්ධඵලී, කාරම්භාපි. ද්වයං සිරීසෙ. සරති රොගං හිංසතීති සිරීසො. ඊසො, අස්සි. භණ්ඩ පරිභාසනෙ, ඉලො. කපීතනොපි. අම්බාටකෙ, ගද්දභණ්ඩෙ ච කපීතනො.

572. ද්වයං මණ්ඩූකපණ්ණෙ. සුණ ගතියං, ණ්වු, දීඝං ඵලවණ්ටං යස්ස. නටො කුටන්නටාපි. ද්වයං බකුලෙ. වක ආදානෙ, උලො. කෙසරයුත්තපුප්ඵතාය කෙසරො.

ද්වයං මලපුප්ඵස්මිං. කාකානං උදුම්බරො කාකොදුම්බරො, සො එව කාකොදුම්බරිකා, සකත්ථෙ ඉකො. ඵල නිප්ඵත්තියං, ගු, ලස්ස ගො. ද්වයං නාගරුක්ඛෙ. න ගච්ඡතීති නාගො, දීඝාදි. නාගානං මාලා, සා සඤ්ජාතා යත්ර නාගමාලිකා.

573. ද්වයං ¶ අසොකෙ. නත්ථි සොකො යෙන. වජ ගමනෙ, උලො. ද්වයං ජයායං. තංතංරොගජයාදිකං කරොතීති තක්කාරී, ණී. විසෙසෙන ජයතීති වෙජයන්තිකා, අන්තො, නදාදි, සකත්ථෙ කො. ‘‘ජයා ජයන්තී තක්කාරී, නාදෙයී වෙජයන්තිකා’’ත්යමරකොසො[අමර 14.65].

ද්වයං සමුද්දසමීපදෙසජෙ සාමදලෙ තමාලනාමෙ තරුම්හි. තාපියං ජායතීති තාපිඤ්ඡො, අඤ්ඤත්ථෙ ඡො, බින්දාගමො, ‘‘තාපී තු සරිතාන්තරෙ’’ති හි නානත්ථසඞ්ගහො. තමු කඞ්ඛායං, අලො. ද්වයං කුටජෙ. රොගං ඡින්දතීති කුටජො, ජො. ගිරිම්හි ජාතා මල්ලිකා ගිරිමල්ලිකා, සක්කපරියායොප්යත්ර.

574. තස්ස කුටජස්ස ඵලෙ ඉන්දයවො. ඉන්දස්ස සක්කස්ස යවො ධඤ්ඤවිසෙසො ඉන්දයවො. කලිඞ්ගං, කද්දයවම්පි.

‘‘පූතිකරඤ්ජ ධූම්යාටෙ, දෙසභෙදෙ පුමා භවෙ;

කුටජස්ස ඵලෙ ක්ලීවං, කලිඞ්ගං ථී තු නාරිය’’න්ති [චින්තාමණිටීකා 14.67]. –

රභසො. අමරමාලායන්තු ‘‘කලිඞ්ගෙ’න්දයවො පුමා’’ති ඉත්ථිකණ්ඩෙ පාඨො. තස්සත්ථො කලිඞ්ගා ඉත්ථී, ඉන්දයවො පුමා ¶ . ද්වයං කණිකාරිකායං. අග්ගි අනෙන මන්ථ්යතෙ අග්ගිමන්ථො, ණො. තං කට්ඨෙහි ඝංසියමානෙ අග්ගි උට්ඨහති. කණ ගතියං, ණ්වු. ජයාප්යත්ර. ‘‘විජයෙ සො ජයා දුග්ගා, ජයන්තී ගණිකාරිකෙ’’ති ජයා නානාත්ථා.

ද්වයං නිග්ගුණ්ඩියං. නත්ථි ගුණ්ඩං ගබ්භබන්ධනමෙතායාති නිග්ගුණ්ඩී. සි බන්ධනෙ, දු, සින්දුං ගබ්භබන්ධනං වාරෙතීති සින්දුවාරො. ඉන්දානීප්යත්ර. ඉන්දානීකරණෙ ථීනං, සින්දුවාරෙන්දනාරිසු. ද්වයං මල්ලිකායං. තිණානි සූලන්ති යස්මින්ති තිණසූලං, සූල රුජායං. යත්ර තං ජායති, තත්ර තිණානි රොගීනි භවන්තීත්යත්ථො. ‘‘තිණසූලං මල්ලිකායං, පණ්ඩකං කෙතකීඵලෙ’’. මල්ලතෙ ධාරීයතෙ සබ්බෙහීති මල්ලිකා, මල්ල ධාරණෙ, ඉ, සකත්ථෙ කො. භූපදී, සීතභීරු ච.

575. ද්වයං කණ්හපුප්ඵසෙඵාලිකායං. සිඵා ජටා යස්සත්ථි සෙඵාලිකා, ඉකො, ලමජ්ඣො. නීලපුප්ඵතාය නීලිකා. සුවහා, නිග්ගුණ්ඩීපි. ‘‘සින්දුවාරෙපි නිග්ගුණ්ඩී, නීලසෙඵාලිකාය චෙ’’ති රුද්දො. ද්වයං වනමල්ලිකායං. ඵුට විකසනෙ, ආ භුසො ඵුටතීති අප්ඵොටා, රස්සාදි.

චතුක්කං රත්තපුප්ඵෙ. බන්ධ බන්ධනෙ, උ, සකත්ථෙ කො. ජයත්ථං සුමනං ජයසුමනං. භණ්ඩතිස්මා ඉකො, භණ්ඩිකො. ජීවතීති ජීවකො, ජීව පාණධාරණෙ, ණ්වු. ජීවකසද්දස්ස පීතසාලාදීස්වපි පවත්තනතො බන්ධු එව ජීවකො බන්ධුජීවකොති බන්ධුසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං, සමුදිතෙන වා නාමමිදමෙකස්ස. ‘‘බන්ධු බන්ධුකපුප්ඵෙ ච, බන්ධුභාතරි බන්ධවෙ’’ති වචනතො,

‘‘ජීවකො ¶ පීතසාලෙ ච, ඛෙපනෙ වුද්ධිජීවිනි;

සෙවිනි පාණකෙ ඵාති-කුණ්ඩිකෙ පාදපන්තරෙ’’ති. –

වචනතො ච ‘‘බන්ධුජීවකො’’ති එත්ථ ද්වෙ නාමානිපි දට්ඨබ්බානි.

576. පඤ්චකං සුමනායං. සුන්දරං මනො යස්සං. සුගන්ධත්තා ජාතිසුමනාති සමුදිතනාමං. මල ධාරණෙ, තො, නදාදි. ජන ජනනෙ,ති. වස්සකාලසඤ්ජාතපුප්ඵතාය වස්සිකී. ඉකො, නදාදි.

ද්වයං ‘‘චම්පෙය්ය’’ඉති ඛ්යාතෙ. යුථ හිංසායං, ඉ, සකත්ථෙ කො, දීඝාදි. මගධෙ භවා මාගධී. ගණිකා, අම්බට්ඨාපි. ද්වයං ‘‘දෙවාලි’’ඉති ඛ්යාතායං. සුන්දරං දලමෙතිස්සා සත්තලා, දස්ස තො, සත්ත දලානි යස්සා වා සත්තලා. නවා නූතනා මල්ලිකා නවමල්ලිකා. නවමාලිකාපි.

577. ද්වයං පුණ්ඩකෙ ‘‘ලංස්වණ’’ඉති ඛ්යාතෙ. වසන්තෙ පුප්ඵති වාසන්තී. අතිමුදං තනොතීති අතිමුත්තො, නිපාතනා. මාධවී, ලතාපි. මධුම්හි චිත්තෙ, වෙසාඛෙ වා පුප්ඵතීති මාධවී.

‘‘ලතා ජොතිමතීපක්ක-සාඛාවල්ලීපියඞ්ගුසු;

ලතා කත්ථූරිකායඤ්ච, සා දුබ්බාමාධවීසු චා’’ති.

ලතා ¶ අනෙකත්ථා. ද්වයං කරවීරෙ. කුච්ඡිතං රවන්ති අස්සා යෙන කරවීරො, ඊරො. අස්සෙ මාරෙතීති අස්සමාරකො. පටිහාසොපි.

ද්වයං මාතුලුඞ්ගෙ. මත්තො ලුජ්ජති යෙන මාතුලුඞ්ගො, ලුජ විනාසෙ. පරිපුණ්ණබීජතාය බීජපූරො. රුචකොපි, රුච දිත්තියං, ණ්වු. ද්වයං ධුත්තුරෙ. උග්ගං මජ්ජති යෙන උම්මත්තො, මද උම්මාදෙ. මාරෙතීති මාතුලො, උලො, රස්ස තො. ‘‘උම්මත්තො කිතවො ධුත්තො, ධත්තූරො කනකාව්හයො, මාතුලො මදනො’’ත්යමරකොසො[අමර 14.77].

578. ද්වයං කණ්හපාකඵලෙ. කරං හත්ථං මද්දති කණ්ටකෙන කරමන්දො. කරමද්දොපි. සුට්ඨු සිනොතීති සුසෙනො, සි බන්ධනෙ, යු. ද්වයං කුන්දෙ. කුණ සඞ්කොචනෙ, දො, නත්තං, කුණ සද්දොපකරණෙසු වා. මාඝෙ භවං මාඝ්යං, යො, තස්මිං කාලෙ හි පුප්ඵාදිසමිද්ධි භවතීති තබ්භවත්තෙන බ්යපදෙසො.

ද්වයං දෙවතාසෙ. දෙවතා ආසන්ති යං දෙවතාසො. ජීමූතකාලෙ සඤ්ජාතත්තා ජීමූතො, ම්හනලා. ද්වයං සනාමපසිද්ධෙ පුප්ඵවිටපෙ. පුප්ඵමාසුං න මිලාතමස්ස භවතීති අමිලාතො. මහන්තම්පි කාලං සහතීති මහාසහා.

579. චතුක්කං ¶ ඣිණ්ඩිසාමඤ්ඤෙ. සිරී වත්තති යෙන සෙරෙය්යකො, ණෙය්යකො. දාසනාමකත්තා දාසී. කිර වික්කිරණෙ, ආතො, ද්විත්තං. කුර සද්දෙ, ඩො, සකත්ථෙ කො.

ද්වයං කණ්ටෙන, පත්රෙන ච සිතෙ පණ්ණාසෙ. අජ ගමනෙ, උකො. සිතො සුක්කො පණ්ණාසො සිතපණ්ණාසො. ද්වයං අප්පපත්තෙ පණ්ණාසෙ. ඊර කම්පනෙ, යු. ඵණිං ජයති ඵණිජ්ජකො, යස්ස කො.

580. ද්වයං ජපාකුසුමෙ. ජපති යාය ජපා, ජු ජවනෙ වා, පො, උස්සත්තං. මරුදෙසජෙ කණ්ටකිනි කරභප්පියෙ තරුවිසෙසෙ කරීරාදිද්වයං. කරොතිස්මා ඊරො. කච බන්ධනෙ, ද්විත්තං, කකචො, ගන්ථිලොපි.

ද්වයං රුක්ඛොපරිජාතෙ විජාතියෙ පල්ලවෙ. රුක්ඛෙ ජායමානා තං අද්දති හිංසතීති රුක්ඛාදනී, අද්ද හිංසායං, යු, නදාදි, දලොපො. වන්ද අභිවාදනථුතීසු, අ, ඉත්ථියං, සකත්ථෙ කො, අස්ස දීඝො. රුක්ඛරුහා, ජීවන්තිකාපි. ද්වයං චිත්තකෙ. චිති හිංසායං, ගන්ධෙ ච, ණ්වු. අග්ගිසඤ්ඤිතොති අග්ගිපරියායනාමකො. පාඨීපි, පුමෙ’යං.

581. ද්වයං ¶ ගණරූපෙ. අක්කො සූරියො, තප්පරියායනාමකත්තා අක්කො. විකරොතීති විකිරණො, යු. අස්සි. අක්කව්හො, වසුකො, අප්ඵොටො, මන්දාරො, අක්කපණ්ණොපි. ‘‘පුමෙ අක්කව්හො අප්ඵොටො, වනමාල්යපරාජිතෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.80]රුද්දො. මන්දාරො දෙවදුමම්හි පාරිභද්දකෙපි. තස්මිං අක්කෙ යො සෙතපුප්ඵකො, තස්මිං අළක්කො. සෙතපුප්ඵතාය අලංභූතො අක්කො අළක්කො, අල භූසනෙ, ළත්තං. පතාපසොපි. ද්වයං ඡින්නරුහායං. තිත්තරසත්තා පූතිභූතා ලතා පූතිලතා, පූ පවනෙ වා,ති. රොගමලං පුනාතීති පූති, සා එව ලතා පූතිලතා. ගුළ රක්ඛණෙ, චො, නදාදි. ගර සෙචනෙ වා. අමතා, මධුපණ්ණීපි. මධු ඉව පණ්ණමස්සා මධුපණ්ණී. ද්වයං ධනුසෙනියං, යා පත්තෙහි වචාසදිසී, තත්තචො තන්තධනුගුණොපයුත්තො. මුබ්බාවිකාරතායෙව ධනුජියා ‘‘මුබ්බී’’ත්යුච්චතෙ, මුබ්බ බන්ධනෙ, අ, මුබ්බා. මධුරසත්තා මධුරසා. දෙවී, මොරටාපි. මුර පවෙධනෙ, අටො, මොරටා.

582. ද්වයං මක්කටියං. කපීනං වානරානං කච්ඡුං ජනෙතීති කපිකච්ඡු. කපිකච්චුපි. දුක්ඛසම්ඵස්සතාය දුඵස්සො. අත්තගුත්තා, ජඩා, අබ්යණ්ඩා, කණ්ඩූරා, පාවුසායිනී, සූකසිම්බිපි. ‘‘අයං ¶ ඵස්සෙන කණ්ඩුං ජනයතී’’ති යා ලොකෙහි පරිහරීයතෙ, තතො අයං අත්තනා ගුත්තා රක්ඛිතා අත්තගුත්තා. පාවුසායං උතුයං එති ජායතෙ, ණො, ඉනී. සූකසහිතා සිම්බි අස්සා සූකසිම්බි, රස්සන්තො. ද්වයං මණ්ඩූකපණ්ණියං. මජ සුද්ධියං, ඨො. කාස දිත්තියං, කරණෙ අ, රස්සො. සමඞ්ගා, යොජනවල්ලීපි. සමඞ්ගතීති සමඞ්ගා, අ. යොජනං වල්ලී යස්සා යොජනවල්ලී.

ද්වයං වනතිත්තිකායං. අම්බ සද්දෙ, ඨො, අව රක්ඛණෙ වා, නිග්ගහීතාගමො. පා රක්ඛණෙ, ඨො. සෙතා, පාපචෙලීපි. සෙතරසෙන යුජ්ජතෙති, අ. ද්වයං කටුකරොහිණියං. කට වස්සාවරණගතීසු. උ, කටු, නාරී. කටුකරසා හුත්වා රුහතීති කටුකරොහිණී, රුහ ජනනෙ, යු, නදාදි. ‘‘කටුකරොහිණී’’ති සමුදිතෙන නාමමිදං. කටුරොහිණීපි.

583. ද්වයං ඛරමඤ්ජරියං ‘‘චචසිම’’ඉති ඛ්යාතායං. අපමජ්ජන්ති වත්ථාදික’මනෙනෙති අපාමග්ගො, දීඝො උපසග්ගස්ස. සිඛරමස්සාති සෙඛරිකො. ධාමග්ගවො, විමුඛපුප්ඵීපි. ‘‘ඝොසකෙ ඛරමඤ්ජරියං, ධාමග්ගවො පුමෙ මතො’’. විමුඛං පුප්ඵමස්සා. ද්වයං කණායං. පිත්තං ඵලති කුප්පති යාය පිප්ඵලී, නදාදි. මගධෙ භවා මාගධී, මගධානං අයං වා මාගධී, තත්ර පඨමුප්පන්නත්තා, බාහුල්යෙන වා තත්ර ජායමානත්තා තංසමඤ්ඤාය බ්යපදිස්සතෙ. වෙදෙහී, කණා, කොලාපි. වෙදෙහානමයං වෙදෙහී. කණා නානත්ථා, වුත්තඤ්ච ‘‘කණා පිප්ඵලි’ජාජී චෙ’’ති.

ද්වයං ¶ තිකණ්ටකෙ. ගවං කණ්ටකො ගොකණ්ටකො, පථවියං වා ලග්ගො කණ්ටකො ගොකණ්ටකො. සිඞ්ඝ ඝායනෙ, ආටො. පලඞ්කසා, සාදුකණ්ටොපි. යුත්තරාස්නායං පලාසෙ ච පලඞ්කසා ථියං. සාදුකණ්ටො විකඞ්කතෙපි. ද්වයං හත්ථිපිප්ඵලියං. කොලාකාරා, තංනාමිකා වා වල්ලී කොලවල්ලි, රස්සො. ඉභානං හත්ථීනං පිප්ඵලී ඉභපිප්ඵලී. කපිවල්ලී, වසිරොපි. වසිරො නානත්ථො. වසිරො අපාමග්ගො සාමුද්දලවණං හත්ථිපිප්ඵලි චෙති. පුමෙ’යං.

584. ද්වයං ඡගන්ථායං, යා ‘‘උග්ගගන්ධා’’තිප්යුච්චතෙ. ගුන්නං ලොමසම්පාතනට්ඨානෙ ජාතා ගොලොමී, වච වියත්තියං වාචායං, කරණෙ අ, සතපබ්බිකාපි. වචා සුක්කලොහිතමූලභෙදෙන දුවිධා, තත්රසුක්කා ‘‘හෙමවතී’’ත්යුච්චතෙ අමරකොසෙ[අමර 14.102-3]. ද්වයං අප්ඵොටායං. කණ්ණසණ්ඨානපුප්ඵතාය කණ්ණී. ගිරිම්හි ජාතා කණ්ණී ගිරිකණ්ණී. රොගාදිජිතත්තා අපරාජිතා.

ද්වයං කලසියං. සීහපුච්ඡාකාරකුසුමමඤ්ජරිතාය සීහපුච්ඡි. පඤ්හි අප්පතනු වුච්චතෙ. පඤ්හි පණ්ණං යස්සා පඤ්හිපණ්ණී. පුථුපණ්ණී, ගුහාපි, පුථු අසිලිට්ඨං පණ්ණමස්සා පුථුපණ්ණී. ගහ්වරෙ සීහපුච්ඡඤ්ච, ථියං ඡමාතුකෙ ගුහො [චින්තාමණිටීකා 14.93]. ද්වයං සාලපණ්ණියං. සාලපණ්ණසදිසවිටතාය සාලපණ්ණී. සාලං සොභනයුත්තං පණ්ණමස්සා වා සාලපණ්ණී. ථු ගතිථෙරියෙසු, ඉරො, ථිරො.

585. ද්වයං ¶ කණ්ටකාරිකායං. නිද්දහති කණ්ටකමුට්ඨෙති නිදිද්ධිකා, ණ්වු. භයකරණවසෙන බ්යග්ඝසදිසතාය බ්යග්ඝී, බ්රහතී, ඛුද්දාපි. ද්වයං නීලිරුක්ඛෙ. නීල වණ්ණෙ. නීලවණ්ණතාය නීලී, නදාදි, ඉනී, නීලිනී, කාළා, තුත්ථාපි.

කාළා කණ්හතිවුතායං, නීලී යොජනවල්ලිසු;

පණ්ඩෙ රසඤ්ජනෙ තුත්ථා, සුඛුමෙලාය නීලියං [චින්තාමණිටීකා 14.94-5].

ද්වයං ගුඤ්ජායං. ජඤ්ජ යුද්ධෙ, උකො, අස්සි, ගුජ සද්දෙ, අ, බින්දාගමො. නාමන්තරානි චස්ස –

දුමෙ සා රත්තිකා රත්ත-දලා චූළාමණී ච සා;

කාකචිඤ්චී තුලාබීජං, කණ්හලා ච සිඛණ්ඩිනී.

ද්වය’මහෙරුයං. අයමහෙරුඉච්චෙව ඛ්යාතකණ්ටකවතී භවති. සතං මූලානි යස්ස සතමූලී. සතං රොගෙ ආවරතීති සතාවරී, වර ආවරණිච්ඡාසු, අථ වා ‘‘සතා’’ති ච ‘‘ආවරී’’ති ච ද්වෙ නාමානි තස්සා. ‘‘සතමූලී බහුසුතා-භීරු ඉන්දීවරී වරී’’ති [අමර 14.100] හි වුත්තං.

586. ද්වයං අතිවිසායං. මහාවීරියං ඔසධං මහොසධං. ‘‘ලසුණෙ තිවිසායඤ්ච, සුණ්ඨියම්පි මහොසධ’’න්ති රුද්දො ¶ . අතීව විසති භෙසජ්ජපයොගෙසූති අතිවිසා, විසා, අරුණා, සිඞ්ගීපි.

‘‘අරුණො කිඤ්චිරත්තක්කෙ, සඤ්ඣාරාගෙ අනූරුකෙ;

නිසද්දෙ කපිලෙ කුට්ඨෙ, දබ්බෙව වාච්චලිඞ්ගිකො’’.

‘‘අරුණාතිවිසාසාමා, මඤ්ජට්ඨාතිවුතාසු ච;

උසීරෙතිවිසායඤ්ච, සිඞ්ගිමග්ගුරවල්ලභා’’ති.

ද්වයං සොමරාජියං. වක ආදානෙ, අචො, සොමසමතාය කාරිතා වල්ලිකා සොමවල්ලිකා, සකත්ථෙ කො, කණ්හඵලා, පූතිඵලාපි.

ද්වයං දාරුහලිද්දාරුක්ඛෙ. දර විදාරණෙ, බො, රස්ස බො, දාබ්බී, දීඝාදි, නදාදි. හලිද්දවණ්ණදාරුතාය දාරුහලිද්දා, හලිද්දාපි. ද්වයං බිළඞ්ගෙ. අඞ්ග, රඞ්ග, ලඞ්ග, ගත්යත්ථා දණ්ඩකා ධාතූ, අ, ළත්තං, බිළඞ්ගං. චිත්රානි තණ්ඩුලානි යස්සා, තණ්ඩුලො, කිමිසත්තුපි.

587. ද්වයං සමන්තදුද්ධායං, නුහ උග්ගිරණෙ, නදාදි, මහන්තං නාමමස්ස. සීහුණ්ඩො, වජිරදුමො, ගුළාපි. ද්වයං දක්ඛායං. මුදුගුණයොගා මුද්දිකා, මධුරසො සාදු, තෙන වුත්තං වෙජ්ජගන්ථෙ ‘‘සාදු ලවණතිත්තම්බිලකටුකසායකා’’ඉති, තංයොගා මධුරසා. ගොත්ථනී, දක්ඛාපි. තිකං යට්ඨිමධුකායං. මධුරසතාය මධුකං, උපමානෙ කො. දණ්ඩාකාරත්තා යට්ඨි ච සා මධුරසත්තා මධුකා චෙති යට්ඨිමධුකා. මධුරසභාවෙ තිට්ඨතීති මධුලට්ඨිකා, රස්ස ලො, සකත්ථෙ කො ච. ‘‘මධුයට්ඨිකා’’තිපි පාඨො, වුත්තඤ්ච ‘‘මධුකං ක්ලීතකං යට්ඨි-මධුකං මධුයට්ඨිකා’’ති [අමර 14.109].

588. ද්වයං ¶ වාතිඞ්ගණෙ. වාතහරත්තෙන ගණීයතෙති වාතිඞ්ගණො, භණ්ඩ පරිභාසනෙ, ණ්වු, නදාදි. ටකාරකරණෙ භණ්ටාකීපි, බ්රහතියම්පි අයං.

‘‘වාතිඞ්ගණො තු වාත්තාකු,

වාත්තාකො සාකවෙළු ච;

භණ්ඩාකී රාජකුම්භණ්ඩො,

වාත්තාකී දුප්පහාසිනී’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.114].

රභසො. ද්වයං බ්රහතියං. වාත්තං නිරාමයං කරොතීති වාත්තාකී, වාතිඞ්ගණෙපි. බ්රහ වුත්තියං, තො, නදාදි.

ද්වයං ගොරක්ඛතණ්ඩුලෙ, වුත්තඤ්ච තන්තන්තරෙ ‘‘ගඞ්ගෙරුකී නාගබලා, තථා ගොරක්ඛතණ්ඩුලා’’ති. නාගස්ස බලමිව බලමෙතිස්සා රොගහරණත්තා නාගබලා, ඣස හිංසත්ථො, අ. ද්වයං අග්ගිසිඛායං. නඞ්ගලසදිසමූලතාය ලාඞ්ගලී, නස්ස ලො, දීඝො ච. ‘‘නඞ්ගලී’’තිපි පාඨො, සරදකාලෙ සඤ්ජාතත්තා සාරදී.

589. තිකං කදලියං. රමන්ති යස්සං රම්භා, භො. කද මාරණෙ, අලො, නදාදි. මුච මොචනෙ, ණො. ද්වයං කප්පාසියං ¶ , යස්සා ඵලං කප්පාසං කරොති ලොකානමුපකාරන්ති කප්පාසී, කරොතිස්මා පාසො, නදාදි. වද ථෙරියෙ, අරො, සමුද්දන්තාපි.

සමුද්දන්තා තු කප්පාසී, සික්කාදුරාලභාසු ච;

කප්පාසී වනසම්භවා චෙ, භාරද්වාජීති වුච්චති.

ද්වයං පණ්ණලතායං. නාගලොකෙ ජාතා ලතා නාගලතා. තම්බවණ්ණං ලාතීති තම්බූලී, අස්සූ, නදාදි. තම්බූලස්ස අයං වා තම්බූලී. තම්බූලවල්ලී, නාගවල්ලීපි, තම්බූලං නාම ඵලපත්තචුණ්ණාදියොගසමූහානං නාමං, තදත්ථා වල්ලී තම්බූලවල්ලී, නාගලොකස්ස වල්ලී. ද්වයං ධාතකියං, අයං තම්බපුප්ඵී, මජ්ජොපයුත්තා. පුප්ඵා සුගන්ධිකා ධාතකිච්චෙව ඛ්යාතා. අග්ගිජාලසමානපුප්ඵතාය අග්ගිජාලා. අතිසයං ඨිතිං කරොතීති ධාතකී, නදාදි.

590. ද්වයං සුක්කතිවුතායං. තිස්සො වුතා තචරාජියො යස්සා තිවුතා. තිස්සො පුටා තචරාජියො යස්සා තිපුටා. සරලා, තිභණ්ඩී, රොචනීපි [දෙවනීපි (ක.)]. ද්වයං කණ්හතිවුතායං. සා තනුකරණෙ, විරෙචනකරණෙන කායං, රොගඤ්ච සායතීති සාමා.

‘‘සාමා තු මෙචකෙ වුද්ධ-දාරකෙ හරිතෙ නදි;

තිකණ්හතිවුතා ගුන්දා, සාරිවායමිනීසු චෙ’’ති. –

රභසො, කල ¶ සඞ්ඛ්යානෙ, කර කරණෙ වා, අ, කාළා. ථී කාළා කණ්හතිවුතායං, නීලීයොජනවල්ලිසු. මසූරවිදලා, අද්ධචන්දා, කාළමෙසිකාපි.

ද්වයං කුක්කුටසිඞ්ගායං. සිඞ්ගසදිසපුප්ඵතාය සිඞ්ගී, කුළීරසිඞ්ගී, වක්කඞ්ගීපි. ද්වයං රෙණුකාඛ්යෙ ගන්ධදබ්බෙ, අයං රෙණුකෙත්යෙව වාණිජාදීනං ඛ්යාතා. අස්සා ච මරීචාකති ඵලං. රෙණු ගතිසද්දෙසු, ණු, කපිලා වුත්තා. ද්විජා, හරෙණූ, කොන්තී, භස්මගන්ධනීපි. ‘‘හරෙණු සො කලායෙපි, රෙණුකායං ථියං භවෙ’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.120]රුද්දො.

591. ද්වයං ඵාලකෙ. හිරීනාමිකාය දෙවධීතාය සරීරතො සඤ්ජාතත්තා හිරිවෙරං. වාරෙතීති වාරං, වාරිනාමකත්තා වා වාරං, ලත්තෙ වාලං. උදීඣං. කෙසම්බුනාමම්පි, උදීචීදෙසෙ භවං උදීඣං, කෙසස්ස අම්බුනො ච යානි නාමානි, තානි සබ්බාන්යස්සාති කෙසම්බුනාමං. ද්වයං බිම්බිකායං. රත්තං පක්කඵලමස්සා. ඔට්ඨවණ්ණසමානඵලතාය බිම්බිකා, අස්සා එව හි ඵලෙනොට්ඨො උපමීයතෙ. තුණ්ඩිකෙරී, පිලුපණ්ණීපි.

ද්වයං සෙලෙය්යෙ, තඤ්ච පාසාණභවං සුගන්ධරසදබ්බං සෙලජන්ති ඛ්යාතං. සිලායං පාසාණෙ භවං සෙලෙය්යං, ණෙය්යො. අස්මනො, අස්මස්ස වා පුප්ඵං අස්මපුප්ඵං, කාළානුසාරියම්පි. ද්වයං එලායං ‘‘ඵාලා’’ති ඛ්යාතායං. ඉල ගමනෙ, අ, ඉස්සෙ. බහවො අත්ථෙ ලාතීති බහුලා, බහුරොගෙ වා ලුනාතීති බහුලා, චන්දවාලාපි.

592. ද්වයං ¶ ‘‘කුට්ඨ’’ඉති ඛ්යාතෙ සුගන්ධදබ්බෙ. කුට චෙදනෙ, ඨො. කුයං පථවියං තිට්ඨතීති වා කුට්ඨං. බ්යාධිනාමකත්තා බ්යාධි, තථා ච ‘‘කොවෙරං භාසුරං කුට්ඨං, පාරිභාබ්යං ගදාහ්වය’’න්ති [චින්තාමණිටීකා 14.126]රභසො. පාකලං, උප්පලම්පි. ද්වයං කෙවත්තීමුත්ථකෙ. වුත්තඤ්ච –

‘‘පරිපෙලවං ප්ලවං වන්යං, තං කුටන්නටසඤ්ඤකං;

ජායතෙ මණ්ඩූකාකාරං, සෙවාලදලසඤ්චයෙ’’ති.

වනෙ පානීයෙ ජාතං වානෙය්යං, ණෙය්යො, කෙවත්තීමුත්ථකෙ පණ්ඩො, සොණකොසො කුටන්නටො. කුට ඡෙදනෙ, නට අවබන්ධනෙ, නට නට්ටනෙ වා, කුටන්නටන්ති සමුදිතනාමං. නිග්ගහීතාගමො. දාසපුරම්පි.

ඵලපාකන්තලතාදි ජාතිමත්තමෙව ඔසධි නාම, න තු තිඵලකක්කොලාදි, ඉපච්චයො, බහුවචනන්තු අත්ථබහුලත්තා එව, එකවචනන්තොපි දිස්සතෙ, ඔසධි ඉත්ථියමෙව. ඔසධං සබ්බමජාතියං. ඵලපාකන්තත්තා ජාතිතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි රොගාපනයනකරං, තදොසධමුච්චතෙ. ඔසධිජාතිසම්බන්ධිදබ්බම්පි ජාතිවත්තිච්ඡායං රොගපහීනක්රියාහෙතුත්තා ඔසධසද්දවාච්චන්ති පටිපාදනත්ථං සබ්බග්ගහණං. ඔසධසද්දතො ජාතියං ණො. කෙචි පන ‘‘ඔසධිජාතිමත්තමොසධං සබ්බමජාතිය’’න්ති පාඨමවත්වා ‘‘ඔසධිජාතිමත්තං භෙසජ්ජං සබ්බමජාතිය’’න්ති පඨන්ති. තමිධ ඔසධිඔසධසද්දානමෙව එකදෙසවිකතිවසෙන වුත්තානං සංසයාපගමනත්ථං විසෙසස්ස වුත්තත්තා න ¶ ගහෙතබ්බං, අමරකොසෙපි වුත්තං ‘‘ඔසධ්යො ජාතිමත්තෙසු, අජාත්යං සබ්බමොසධ’’න්ති [අමර 14.135]. තත්ථ සකවාදීපක්ඛෙ එකො මකාරො ආගමවසෙන වුත්තො.

593. මූලාදිකං දසවිධං සාකන්ති මතං, සක්කොති යෙනාති කත්වා. තත්ර මූලං මූලකාදීනං, පත්තං බාකුචාදීනං, කලීරං වංසාදීනං, අග්ගං වෙත්තාදීනං, කන්දං නීලුප්පලාදීනං, මිඤ්ජං තාලාදීනං, ඵලං කුම්භණ්ඩාදීනං, තචො මාතුලුඞ්ගාදීනං, පුප්ඵං වඞ්ගසුසෙනාදීනං, ඡත්තං අහිඡත්තාදීනං.

594. ද්වයං එළගලෙ. පකාරෙන දද්දුං පුනාතීති පපුන්නාටො. පු පවනෙ, කියාදි, අටො, නිග්ගහීතාගමො. එළගං දද්දුං ලුනාතීති එළගලො. දද්දුඝො, චක්කමද්දකො, උරණාඛ්යොපි, දද්දුං හන්තීති දද්දුඝො, හනස්ස ඝො. චක්කාකාරතාය චක්කං, දද්දු, තං මද්දයතීති චක්කමද්දකො. උරණාඛ්යො මෙසාඛ්යො. මාරිසාකතිඅප්පපත්තකො භූමිලග්ගපත්තො තණ්ඩුලෙය්යො අප්පමාරිසො ච නාම, තණ්ඩුලතො ජායතීති තණ්ඩුලෙය්යො, ණෙය්යො. අප්පපත්තතාය අප්පො ච සො මාරිසාකතිත්තා මාරිසො චෙති අප්පමාරිසො.

ද්වයං ¶ ජීවන්තියං, අයං රත්තඞ්ගමාරිසාකති, ජීවතො අන්තො, නදාදි. ඉතරතො යු, නදාදි. ජීවා, ජීවනීයා, මධුපි. ‘‘හෙං නු න්වෙ නී’’. ද්වයං ජීවකෙ, අයං අට්ඨවග්ගපවිට්ඨො. අනෙනෙව නාමෙන වාණිජානං පසිද්ධො. මධුරසතාය මධුරකො, ජීවාපෙතීති ජීවකො, ණ්වු.

‘‘ජීවකො සිඞ්ගකො සෙකො,

දීඝායු කුච්චසීසකො;

රස්සඞ්ගො මධුරො සාදු,

පාණකො චිරජීවිනී’’ති.

තන්තන්තරං[අමරකොසුග්ඝාටනටීකායම්පි අපරාද්ධං චින්තාමණිටීකායම්පි].

595. ද්වයං ලසුණෙ. යස්ස මූලං සෙතවණ්ණං. පලණ්ඩුකන්දතො මහන්තකන්දතාය මහාකන්දො. අම්බිලෙනෙකෙන රසෙන ඌනතාය ලසුණං, ලත්තං, රස්සත්තං, ණත්තඤ්ච, ලස කන්තියං වා, යු, අස්සු, ණත්තං. මහොසධං, අරිට්ඨං, රසොනොපි. ද්වයං රත්තමූලෙ, හරිතෙ ච. පලඩි ගන්ධනෙ, උ, සුන්දරො කන්දො යස්ස සුකන්දකො. ක්රණස්වනනී.

ද්වයං පටොලෙ. පට ගමනෙ, ඔලො, පටුං රසං ලාතීති වා පටොලො, උස්සො, තිත්තරසතාය තිත්තකො. සකත්ථෙ කො. කුලකං, පටුපි. ද්වයං ‘‘භිඞ්ගරාජ’’ඉති ඛ්යාතෙ කෙසරඤ්ජනෙ. භිඞ්ගො වුච්චති භමරො, තබ්බණ්ණං කත්වා තෙසං රඤ්ජෙතීති භිඞ්ගරාජො. මුච මොචනෙ, අවො, උස්සා, මාක්කවො.

596. ද්වයං ¶ පුනන්නවායං, වුද්ධොපි පුන නවො භවති යාය යොගිතායාති පුනන්නවා. සොථං හන්තීති සොථඝාතං, හනස්ස ඝාතො. ද්වයං අනූපජෙ සාකෙ. තුද බ්යථනෙ, භාවෙ තො. විගතං තුන්නමෙතස්ස ඛාදනෙ විතුන්නං. සද විසරණගත්යාවසානෙසු, තො, අන්නාදෙසො, සකත්ථෙ කො.

ද්වයං කාරවෙල්ලකෙ. තිත්තරසතාය කුච්ඡිතාකාරෙන ලම්බතීති කාරවෙල්ලො. උස්සාත්තං, රත්තං, ඉල්ලො, කුපුබ්බො ලවි අවසංසනෙ. සසු හිංසායං, අවො, නදාදි, අස්සු. ‘‘හෙ ඛා ලෙ-ඛ්යා’’. තිකං ලාබුයං. තුම්බ අදනෙ, තුම්බති හිංසති පිත්තන්ති තුම්බී, නදාදි. නපුබ්බො ලම්බ අවසංසනෙ, උ, මලොපො, නස්ස අත්තං, අලාබු, පාණිනියානං [උණාදි 1.87], ආපුබ්බො ලම්බ අවසංසනෙ, ආලාබු. කාතන්තිකානං, චන්දානඤ්චෙවං, අස්මාකන්තු රස්සං කත්වා අලාබු, අලොපෙ ලාබු, අභෙදොපචාරෙන තීණිපි ඵලෙපි ඉත්ථිලිඞ්ගානි, සාසද්දො ඉත්ථි ලිඞ්ගත්ථජොතකො.

597. ද්වයං සම්පුසෙ. ඉරං වාරිං ලාති තබ්බාහුල්යතොති එළාලුකං. ‘‘ඉරා වාරිසුරා භූමි-භාරතීසු පයුජ්ජතෙ’’ති හි ¶ නානත්ථසඞ්ගහො. ථියං, උ, සකත්ථෙ කො. කුක ආදානෙ, අරො, නදාදි, උස්සත්තං, කං වාතං, කඵඤ්ච කරොතීති කක්කරී, අපරත්ර ඵලොපො. කකළිපි. ද්වයං කුම්භණ්ඩෙ. කුම්භප්පමාණඵලතාය කුම්භණ්ඩො, අඤ්ඤත්ථෙ ණ්ඩො, කුම්භො විය ඩෙතීති වා කුම්භණ්ඩො, බින්දාගමො, කුස ඡෙදනෙ වා, අණ්ඩො, සස්ස භො, බින්දාගමො, කං වාතං උම්භෙතීති වා කුම්භණ්ඩො, අණ්ඩො. වල්ල සංවරණෙ, ඉභො, මහාඵලතාය සබ්බාසං වල්ලිජාතීනං භාති දිබ්බතීති වා වල්ලිභො, කක්කාරූපි.

ද්වයං ගොරක්ඛකක්කරියං. ඉන්දස්ස සක්කස්ස වාරුණී සුරා ඉන්දවාරුණී. විසෙසෙන සරති හිංසති කඵපිත්තාදයොති විසාලා. ‘‘සරමෙහො කුට්ඨහරි, විසාලා කඵපිත්තඝා’’ති හි දබ්බගුණෙ. විසරති විරෙචති එතායාති වා විසාලා. ද්වයං අනුපසාකෙ. වසති යස්මිං ඛාරගුණො වත්ථු. වස නිවාසෙ, රත්ථු, වස හිංසායං වා, වසති කඵවාතපිත්තෙති වත්ථු. වත්ථුලෙය්යකොති සමුදිතනාමං. ලය සාය්යෙ, ලයාපෙති සබ්බදොසෙති ලෙය්යකො, ණ්වු, අස්සෙ, වත්ථු ච සො ලෙය්යකො චාති වත්ථුලෙය්යකො. ‘‘ම්ौං-හෙං’’.

598. ද්වයං මූලකෙ. ණ්වුම්හි මූලකො. චච්ච පරිභාසනතජ්ජනෙසු, උ, අස්සු, මුංලාපඞ. ද්වයං කලම්බුකෙ. තමු කඞ්ඛායං, ණ්වු, බන්තො ච, කෙ ජලෙ ලම්බතීති කලම්බුකො, ණ්වු, අස්සු. උපොදිකාපි, උදකං අපගතා උපොදිකා.

කාසමද්දඣජ්ඣරීමග්ගවාදයො ¶ සාකභෙදා සාකවිසෙසා. කාසං මද්දතීති කාසමද්දො. කචො, ඣජ්ඣ පරිභාසනතජ්ජනෙසු, අරො, නදාදි, ඣජ්ඣරී. කනකලා. ඵං වාතං ගණ්හාතීති ඵග්ගවො, හස්ස වො, ඵග්ගවො, ‘‘ප්ै-තෙං-ඛා’’.

599-600. ද්වයං දුබ්බායං. සුන්දරං දලං පත්තමෙතස්ස මඞ්ගලපාඨෙති සද්දලො, සද්දං මඞ්ගලසද්දං ලාන්ති භාසන්ති පඨන්ති බ්රාහ්මණා යෙනාති වා සද්දලො. දුබ්බී හිංසායං, අ, අවමඞ්ගලං දුබ්බතීති දුබ්බා, දුන්නිමිත්තාදයො වාරෙන්ති යායාති වාදුබ්බා, නෙරුත්තො. සතපබ්බිකා, භග්ගවී, අනන්තා, රුහාපි. සා දුබ්බා සිතා සුක්කා චෙ, ගොලොමී නාම, ගොලොමජත්තා ගොලොමී. සතවීරියා, ගණ්ඩාලී, සකුලාක්ඛකොපි.

ද්වයං භද්දමුත්තෙ. ගු සද්දෙ, දො. මුච මොචනෙ, තො, රොගහරණත්තා භද්දඤ්ච තං මුත්තඤ්චෙති භද්දමුත්තං, ‘‘න්වා-ම්යෙ-යෙං-ජී’’. ද්වයං උච්ඡුම්හි. රසං ලාතීති රසාලො, දීඝො. ඉසු ඉච්ඡායං, උ, උස දාහෙ වා, උ, සස්ස ඡො, පුබ්බත්ර ඉස්සු, අසරූපද්විත්තං, උච්ඡු, පුමෙ.

චතුක්කං ¶ වංසෙ. වී ගමනෙ, ළු, තචොව සාරො යස්ස. වී ගමනෙ, උ, නාගමො, ණත්තං, වනති සම්භතීති වංසො. වන සම්භත්තියං, සො, වස නිවාසෙ වා, කරණෙ අ, නිග්ගහීතාගමො. සතපබ්බො, යවඵලො, මක්කරො, තෙජනොපි, මක්කරොති පටිසෙවති යෙන මක්කරො, සඤ්ඤායං අ. තිකං පබ්බෙ. පබ්බ පූරණෙ, පබ්බං. ඵල විසරණෙ, උ, ළත්තං. ගන්ථ ගන්ථනෙ, ඉ, වණ්ණවිකාරෙ ගණ්ඨි, සො පුමා.

අනිලද්ධුතා අනිලෙන කම්පිතා යෙ වෙණූ කීටාදිභි කතරන්ධතාය නදන්ති, තෙ කීචකා නාම සියුං, චකී ආමසනෙ, ණ්වු, පුබ්බාපරබ්යඤ්ජනානං විපරියයො, කීචකා.

601. ද්වයං නළෙ. නී නයෙ, අලො, ළත්තං, ධම සද්දග්ගිසංයොගෙසු, යු, පොටගලොප්යත්ර. ද්වයං කාසෙ. පුටං අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසග්ගං ගච්ඡතීති පොටගලො, මස්ස ලො. කාස දිත්තියං, අ, අයමනිත්ථී.

ද්වයං සරෙ. තිජ නිසානෙ, යු. සරන්ත්යනෙනෙති සරො. පුමෙ සඤ්ඤායං අ, සර හිංසායං වා. ගුන්දොප්යත්ර. බීරණස්ස සෙතකුසුමස්ස තිණවිසෙසස්ස මූලං උසීරං නාම, වස කන්තියං, උස දාහෙ වා, ඊරො, පුබ්බස්මිං වස්සු, අභයං, නලදං, සෙබ්යං, ජලාසයං, අමණාලං, ලාමජ්ජකම්පි.

හරිතක්යාභයා පණ්ඩො, උසීරෙ නිබ්භයෙ තිසු.

ජලාසයො ජලාධාරෙ, උසීරෙ තු ජලාසයං.

සෙබ්යා සෙවාරහෙ සියා.

602. තිකං ¶ කුසෙ, කුස ඡෙදනෙ, අ, වරහ පාධාන්යෙ, පරිභාසනහිං සාදානෙසු ච, ඉසො, දු පරිතාපෙ, අබ්භො, දබ්භො, කුථො, පවිත්රම්පි.

ද්වයං ‘‘ගන්ධඛෙඩ’’ඉති ඛ්යාතෙ තිණෙ, වුත්තඤ්ච ‘‘භූතිනං ගන්ධඛෙඩඤ්ච, සුගන්ධං ගොමයප්පිය’’න්ති. අථ රාමකප්පූරතො කො අස්ස භෙදො. රාමකප්පූරං බහුපකණ්ඩං කප්පූරසුගන්ධං. ගන්ධඛෙඩන්තු ඉකඩසමානපත්තං සාඛාසභාවං භූමිලග්ගං, අතොයෙව භූතිනකමුච්චතෙ, භූමියං ලග්ගං තිණං භූතිනකං, නත්තං, සකත්ථෙ කො.

ද්වයං ගවාදීනං මදනීයෙ තිණෙ, ඝස අදනෙ, ණො, යු මිස්සනෙ, අසො. ද්වයං පූගරුක්ඛෙ. පූජ පූජායං, ණො, පූගො. කමු ඉච්ඡායං, ණ්වු. ඝොණ්ටාපි, ‘‘ඝොණ්ටා බදරපූගෙසූ’’ති රුද්දො.

603. ද්වයං තාලෙ. තල පතිට්ඨායං, චුරාදි, අ. වාතාදයො විභින්දතීති විභෙදිකා.

‘‘වාතඝො බ්රූහනො චාපි, කිමිහා කුට්ඨනාසනො;

රත්තපිත්තහරො සාදු, තාලො සත්තගුණො මතො’’ති.

හි දබ්බගුණො. තිණරාජාපි. ද්වයං ඛජ්ජූරියං. ඛජ්ජ ඛජ්ජනෙ, බ්යථනෙ ච, ඌරො, නදාදි. සිද මොචනෙ, ස්නෙහනෙ ච, ඉ, සන්ද සවනෙ වා, ඉ, උපාන්තස්සි ච, සින්දි.

604. හින්තාලාදයො ¶ සත්ත නිස්සාරතාය තිණානි ච තානි මූලෙන ජලපානසාමඤ්ඤතො පාදපා චෙති තිණපාදපා වුච්චන්ති, තිණ අදනෙ, පමාණතො තාලතො හීනො හින්තාලො, පදවිපරියයො, රස්සො ච. නාළි විය ජායතීති නාළිකෙරො. අඤ්ඤත්ථෙ ඉරො, කොන්තො ච, නාළිකෙරො. ලාඞ්ගලීපි. ‘‘ලාඞ්ගලී නාළිකෙරෙ ච, සිරපාණිම්හි ලාඞ්ගලී’’ති [චින්තාමණිටීකා 14.168]රභසො. සණ්ඨානතො තාලසදිසතාය තාළී, ළත්තං, උපමානෙ ඊ, තළ ආඝාතෙ වා, චුරාදි, නදාදි, තාළී. කිත නිවාසෙ, රොගාපනයනෙ ච, ණ්වු, නදාදිත්තා ඊ, කෙතකී, අයං නාරී.

අරඤ්ඤවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. අරඤ්ඤාදිවග්ගවණ්ණනා

605. නව පබ්බතස්ස නාමානි. පබ්බ පූරණෙ, තො. ගිර නිග්ගිරණෙ, ඔසධාදයො නිග්ගිරතීති ගිරි, ඉ. සිලානං රාසි සෙලො, ¶ සිලා පචුරා සන්ත්යස්මිං වා සෙලො, සෙල ගතියං වා, අ. අද්ද ගතිම්හි යාචනෙ ච, භූවාදි, ඉ, අද්ද හිංසායං වා, චුරාදි. න ගච්ඡතීති නගො. න චලතීති අචලො. සිලානමුච්චයො උබ්බෙධො, ථූපො වා සිලුච්චයො. සිඛරයොගා සිඛරී, ඊ, තිලකීභූතො. භුං භූමිං ධරතීති භූධරො, භුයා ධරීයතීති වා භූධරො, බාහුල්යෙන අ, භූධරො. අහාරියො, ගොත්තොපි, දෙසන්තරං නෙතුමසක්යත්තා අහාරියො, ගවං භූමිං ධාරණෙන තායතෙ ගොත්තො.

පඤ්චකං සිලායං. අම ගතියං, භො. වන, සන සම්භත්තියං, පසනති බ්යාපෙතීති පාසාණො, නිපාතනා, පස බන්ධනෙ වා, යු. අසු ඛෙපනෙ, මො, අස්මා, රාජාදි, අසු බ්යාපනෙ වා. පල රක්ඛණෙ, උපලො, උප දෙහෙ වා, අලපච්චයො නිපාතො. සිල උච්චෙ, අ. සිලා, නාරී.

606. ගිජ්ඣකූටාදයො තිකූටන්තා ‘‘වඞ්කාදී’’ති එත්ථ ආදිනා මලයදද්දුරාදයො ච නගා නගවිසෙසා. ගිජ්ඣා සකුණවිසෙසා අස්ස කූටෙ වසන්ති, ගිජ්ඣසදිසකූටයුත්තතාය වා ගිජ්ඣකූටො. විසෙසෙන භාතීති වෙභාරො, අරො. පුල මහත්තෙ, විසෙසෙන පුලතීති වෙපුල්ලො. ඉසයො ගිලතීති ඉසිගිලි, ඉ. ආදිච්චගමනවිරොධෙන විරුද්ධං ඣායතීති විඤ්ඣො. පණ්ඩුවණ්ණතාය පණ්ඩවො ¶ , පණ්ඩ ගතියං වා, අවො. කුටිලතාය වඞ්කො. ද්වයං උදයගිරිම්හි. අපරසෙලාපෙක්ඛාය පුබ්බසෙලො. උදයන්ත්යස්මා සූරියාදයොති උදයො, සූරියාදීනමුදයයොගතො වා උදයො.

තිකං අත්ථගිරිම්හි. මන්දයති සූරියො යස්මිං මන්දරො. මන්දප්පභො වා අරති යස්මිං සූරියොති මන්දරො, අත්ථං අනුපලද්ධිං ගහනක්ඛත්තානං කරොතීත්යත්ථො, නාමධාතුකාරිතන්තා අ. ද්වයං හිමවති පබ්බතෙ. හිමප්පචුරතාය හිමවා, හිමං වා වමතීති හිමවා, ක්වි, රාජාදිපක්ඛෙපත්තා සිස්සා. හිමයුත්තො අචලො හිමාචලො.

607. අත්තනි සඤ්ජාතගන්ධදබ්බානං ගන්ධෙහි ලොකෙ මදයති, මොදයතීති වා ගන්ධමාදනො, යු. කෙලාසො වුත්තො. විචිත්තකූටයුත්තතාය චිත්තකූටො. සුඛං දස්සනං යස්ස, යස්මිං වා සුදස්සනො, කාළවණ්ණකූටතාය කාළකූටො. තීණි කූටාන්යස්ස තිකූටො, ඡළෙතෙපි පබ්බතවිසෙසා. අස්ස යථාවුත්තස්ස පබ්බතස්ස පත්ථො සමො භූමිභාගො සානු නාම, අස්ස වා පබ්බතස්ස සමාය භූමියං පත්ථො සානු ච භවන්තීති අජ්ඣාහරිතබ්බං. පතිට්ඨතෙ අස්මින්ති පත්ථො, ඨස්ස ථො. සන සම්භත්තියං, ණු, සම්භජීයතෙ සෙවීයතෙති සානු, ද්වෙප්යනිත්ථියං.

608. තිකං ¶ සිඞ්ගස්ස නාමං. කුට දාහෙ, කම්මනි ණො, වාකාරෙන කූටම්පි. සිඛං රුහතීති සිඛරං. නෙරුත්තො. සිඛං ගච්ඡතීති සිඞ්ගං, ඉඞ්ග ගමනත්ථො, ඛලොපො. ද්වයං පබ්බතාදීනං පපතනට්ඨානස්ස නාමං. පපතන්ත්යස්මා, ණො. පත අධොගමනෙ, පපාතො. තට සමුස්සයෙ, තටො.

ද්වයං පබ්බතනිතම්බෙ. නිතම්බො ජඝනෙපි, කට වස්සාවරණෙසු, ණ්වු. පබ්බතෙ පාසාණාදීසු අම්බුනො ජලස්ස පසවො පසවනං නිජ්ඣරො නාම, නිස්සරණං නිජ්ඣරො, සස්ස ඣො, අසරූපද්විත්තං. ඣරොපි.

609. ද්වයං කිත්තිමෙ අකිත්තිමෙ, සජලෙ නිජ්ජලෙ වා කන්දරෙ. දර විදාරණෙ, අ, ඊ, දරී. කං ජලවාචකමබ්යයං, කෙන දරීයතෙ කන්දරො, ආ, කන්දරා. තිකං දෙවඛාතබිලෙ. නිලීයන්ත්යස්මිං ලෙණං, ලී සිලෙසනෙ, යු. ගතිං හ්වයති කුටිලයතීති ගබ්භරං, නිපාතනා. ගබ්භ ධාරණෙ වා, අරො. ගුහූ සංවරණෙ, අ, ගුහා.

ද්වයං සිලාමයපොක්ඛරණියං. සොඩි ගබ්භෙ, ඊ. සොණ වණ්ණගතිසඞ්ඝාතෙසු වා, ඩො, ඊ. ද්වයං පබ්බතාදීනං ගබ්භරදෙසෙ ලතාපල්ලවතිණාදීහි පිහිතොදරෙ ගබ්භරෙ. කුඤ්ජ අබ්යත්තසද්දෙ, කරණෙ, ණො, නිකුඤ්ජං නිපුබ්බො. ද්වයංප්යනිත්ථියං. නිකුඤ්ජවචනං පකුඤ්ජාදිනිවත්තනත්ථං.

610. සෙලස්ස ¶ පබ්බතස්ස උද්ධංභූමි අධිච්චකා නාම. සෙලස්සාධොභාගාසන්නභූමි උපච්චකා නාම. අත්ර තෙහි උපාදිසද්දෙහි ච්චකො යදාදිනා [පාණිනි 5.2.34].

මූලපබ්බතස්සන්තෙ පරිවාරෙත්වා ඨිතා ඛුද්දපබ්බතා පාදා නාම. තත්ර පාදාදිද්වයං. පජ්ජතෙ ගම්යතෙති, ණො. සෙලස්ස උපන්තො සමීපෙ පබ්බතො උපන්තසෙලො.

ගෙරිකමනොසිලාහරිතාලකට්ඨින්යාදිකොසබ්බො එව සිලාවිකාරො ‘‘ධාතූ’’ත්යුත්තො, ධර ධාරණෙ, තු, ධාතු.