📜
2. දොසපරිහාරාවබොධපරිච්ඡෙදවණ්ණනා
කදාචි කවිකොසල්ලා, විරොධො සකලොප්ය’යං;
දොසසඞ්ඛ්යමතික්කම්ම, ගුණවීථිං විගාහතෙ.
තෙන වුත්තවිරොධාන-මවිරොධො යථා සියා;
තථා දොසපරිහාරා-වබොධො දානි නීයතෙ.
68-69. ඉච්චෙවං ¶ දොසවිභාගං පරිච්ඡිජ්ජ ඉදානි යථාවුත්තදොසපරිහාරක්කමමුපදිසිතුමාහ ‘‘කදාචී’’ත්යාදි. සකලොපි අයං විරොධො විරුද්ධත්ථන්තරාදිකතො න කොචි එකො එව දොසෙසු, දොසානං වා සඞ්ඛ්යං ගණනං දොසභාවං අතික්කම්ම පරිච්ඡිජ්ජ ගුණානං වීථිං පදවිං ගුණසභාවතං විගාහතෙ අබ්භුපගච්ඡති කදාචි, න සබ්බදා. කවිනො පයුජ්ජකස්ස කොසල්ලා තාදිසවිසයපරිග්ගහලක්ඛණනෙපුඤ්ඤකාරණා, න තු යථා තථා චෙති. ‘‘තෙනෙ’’ච්චාදි. යෙනෙවං, තෙන කාරණෙන වුත්තානං විරුද්ධත්ථන්තරාදීනං විරොධානං යථා යෙන පකාරෙන අවිරොධො නිද්දොසතා සියා භවෙය්ය, තථා තෙන පකාරෙන දොසානං පරිහාරො දූරීකරණං අවබුජ්ඣති ඤායති එතෙනාති අවබොධො, තස්ස අවබොධො, තන්නාමිකො පරිච්ඡෙදො ඉදානි නීයතෙ ආනීයතෙ වුච්චතෙති අත්ථො.
68-69. එවං දොසවිභාගං පරිච්ඡින්දිත්වා ඉදානි යථාවුත්තදොසානං පරිහාරත්ථමාරභන්තො ‘‘කදාචී’’ත්යාදිමාහ. සකලොපි අයං විරොධො පදදොසාදිකො දොසසඞ්ඛ්යං දොසානං, දොසෙසු වා ගණනං දොසභාවං අතික්කම්ම කදාචි කවිකොසල්ලා කවිනො බ්යාකරණාභිධානඡන්දොඅලඞ්කතිආදීසු පරිචයලක්ඛණෙන පඤ්ඤාපාටවෙන යතො ගුණවීථිං ගුණපදවිං කෙවලං ගුණසභාවං විගාහතෙ අබ්භුපගච්ඡති, තෙන කාරණෙන වුත්තවිරොධානං යථාවුත්තපදදොසාදිවිරොධානං අවිරොධො අවිරුද්ධතා යථා ¶ සියා යෙන පකාරෙන භවෙය්ය, තථා තෙන පකාරෙන දොසපරිහාරාවබොධො යථාවුත්තපදදොසාදිසම්බන්ධිනො පරිහරණක්කමස්ස අවබොධකාරණත්තා තන්නාමිකපරිච්ඡෙදො ඉදානි ලද්ධාවසරෙ නීයතෙ වුච්චතෙ. යථාවුත්තදොසා කවිසාමත්ථියෙන නිද්දොසත්තං භජන්ති, තස්ස සාමත්ථියස්ස උපදෙසං දස්සාමාති අධිප්පායො.
පදදොසපරිහාරවණ්ණනා
තත්ථ විරුද්ධත්ථන්තරස්ස පරිහාරො යථා –
වින්දන්තං පාකසාලීනං, සාලීනං දස්සනා සුඛං;
තං කථං නාම මෙඝො’යං, විසදො සුඛයෙ ජනං.
70. ‘‘වින්දන්ත’’මිච්චාදි. පාකෙන පරිණතභාවෙන සාලීනං යුත්තානං, මනුඤ්ඤානං වා සාලීනං රත්තසාලිආදීනං සාලිජාතීනං දස්සනා සුඛං චෙතසිකං සොමනස්සං වින්දන්තං තං ජනං විසදො අයං මෙඝො අම්බුදො කථං නාම සුඛයෙති. එත්ථ තාදිසස්ස ජනස්ස අසුඛප්පදානං ගරළස්ස මෙඝස්සානුරූපන්ති විරුද්ධත්ථන්තරතා පරිහටා.
70. තත්ථ විරුද්ධත්ථන්තරස්ස පරිහාරො යථා එවං. ‘‘වින්දන්ති’’ච්චාදි. පාකසාලීනං පරිණාමෙන යුත්තානං, මනුඤ්ඤානං වා සාලීනං රත්තසාලිආදීනං දස්සනා දස්සනහෙතු සුඛං චෙතසිකසොමනස්සං වින්දන්තං අනුභොන්තං තං ජනං තං කස්සකජනං විසදො ජලදායකො අයං මෙඝො කථං නාම සුඛයෙ, න සුඛයතෙව. තාදිසස්ස ජනස්ස දුක්ඛදානං ගරළදායකස්ස මෙඝස්සාපි අනුරූපමිති විරුද්ධඤ්ඤත්ථො අපනීතො හොති. පාකෙන සාලිනොති විග්ගහො. සුඛං කරොතීති සුඛයෙති නාමධාතු.
යථා වා –
විනායකොපි ¶ නාගොසි,
ගොතමොපි මහාමති;
පණීතොපි රසාපෙතො,
චිත්තා මෙ සාමි තෙ ගති.
71. ‘‘විනායකොපි’’ච්චාදි. වීනං පක්ඛීනං නායකො, ගරුළො, සත්තෙ විනෙතීති විනායකො, වුද්ධො, භගවා ච. තත්ථ යදා විනායකො ගරුළො, තදා තු නාගො පන්නගොසීති විරුද්ධං, පක්ඛන්තරෙ ත්වවිරුද්ධං භගවතො ආගුස්ස රාගාදිනො අභාවතො. ඉමෙසං ගුන්නං අතිසයෙන ගො ගොතමො හීනපසු, ගොතමවංසාවතිණ්ණත්තා ගොතමො භගවා ච. හීනපසු ච ත්වං මහාමති අසීති විරුද්ධං අච්චන්තහීනපසුනො මහතියා පඤ්ඤාය අභාවතො. පක්ඛන්තරෙ තු න බ්යාඝාතො. පණීතො මධුරො රසො, උත්තමො ච සුගතො. තත්ථ මධුරරසතො අපෙතො අපගතොසීති විරුජ්ඣති, භගවතො තු රසෙහි සිඞ්ගාරාදීහි අපෙතොති යුජ්ජති. මෙ මම. සාමීති ආමන්තනං. තෙ තව ගති පවත්ති චිත්තා අබ්භුතාති. එත්ථ විරුද්ධත්ථන්තරං විරොධාලඞ්කාරං සිලාඝනීයන්ති තෙන තං පරිහටං.
71. යථා වා උත්තදොසස්ස පරිහාරො ඊදිසො වා. ‘‘විනායකො’’ච්චාදි. හෙ සාමි ත්වං විනායකොපි ගරුළොපි නාගොසි පන්නගො අසි. නො චෙ, විනායකොපි සත්තෙ විනෙන්තො එව නාගොසි නික්කිලෙසො අසි. ගොතමොපි පසුතමොපි මහාමති මහාපඤ්ඤවාසි. නො චෙ, ගොතමොපි ගොත්තතො ගොතමොයෙව මහාමති මහාපඤ්ඤවාසි. පණීතොපි මධුරොපි රසාපෙතො මධුරරසතො අපගතොසි. නො චෙ, පණීතොපි උත්තමො එව රසාපෙතො සිඞ්ගාරාදිරසතො අපගතොසි. තෙ තුය්හං ගති පවත්ති මෙ මය්හං චිත්තා අච්ඡරියා. ¶ එත්ථ ගරුළස්ස නාගත්තඤ්ච පසුතමස්ස පඤ්ඤවන්තත්තඤ්ච පණීතස්ස නිරසත්තඤ්ච විරුද්ධං, තථාපි අඤ්ඤපක්ඛස්ස අවිරුද්ධත්තා විරුද්ධත්ථන්තරදොසො පසත්ථෙන විරුද්ධාලඞ්කාරෙන නිරාකතො. වීනං පක්ඛීනං නායකො, ගරුළො. සත්තෙ විනෙතීති විනායකො, බුද්ධො. නත්ථි ආගු [අගො (ක.)] එතස්සාති නාගො, බුද්ධො. ගුන්නමතිසයෙන ගොතමො, පසු. මහතී මති අස්සාති මහාමති, බුද්ධො. පධානත්තං නීතො පණීතො, මධුරො රසො. රසතො අපෙතොති රසාපෙතො, බුද්ධොති විග්ගහො.
අඣත්ථස්ස යථා –
කථං තාදිගුණාභාවෙ,
ලොකං තොසෙති දුජ්ජනො;
ඔභාසිතාසෙසදිසො,
ඛජ්ජොතො නාම කිං භවෙ.
72. ‘‘කථ’’මිච්චාදි. දුජ්ජනො තාදිනො ගුණා ලොකං තොසෙන්ති, තාදීනං ගුණානං අත්තනි අභාවෙ සති ලොකං සත්තලොකං කථං තොසෙති, න තොසෙතීති අත්ථො. වුත්තමෙවත්ථන්තරෙන සාධෙති ‘‘ඛජ්ජොතො නාම ඔභාසිතා දීපිතා අසෙසදිසා යෙන තථාවිධො කිං භවෙ, න භවෙය්ය තාදිනො ගුණස්ස අභාවතො’’ති. එත්ථ ඛජ්ජොතස්ස අධිකත්ථභාවෙන සිතො ඔභාසිතාසෙසදිසත්තදොසො ‘‘කථං තාදිගුණාභාවෙ’’තිආදිවචොභඞ්ගියා පරිහටො.
72. අඣත්ථස්ස යථාති එත්ථ පරිහාරො අජ්ඣාහාරො, එවමුපරිපි. ‘‘කථි’’ච්චාදි. දුජ්ජනො ගුණහීනජනො තාදිගුණාභාවෙ සන්තොසජනනකාරණානං තාදිසානං සීලාදිගුණානං ¶ අත්තනි අවිජ්ජමානත්තෙ සති ලොකං සත්තලොකං කථං තොසෙති, න තොසෙතියෙව, තථා හි ඛජ්ජොතො නාම ඔභාසිතාසෙසදිසො කිං භවෙ, න භවත්යෙව. එත්ථ ඛජ්ජොතස්ස සකලදිසොභාසනසඞ්ඛාතමධිකත්ථදොසො ‘‘කථං තාදිගුණාභාවෙ’’ච්චාදිවාක්යලීලාය නිරාකතො. තාදී ච තෙ ගුණා චෙති විග්ගහො.
පහෙළිකායමාරුළ්හා, න හි දුට්ඨා කිලිට්ඨතා;
පියා සුඛා’ලිඞ්ගිතං ක-මාලිඞ්ගති නු නො ඉති.
73. ‘‘පහෙළිකායං’’ඉච්චාදි. කිලිට්ඨතා කිලිට්ඨපදදොසො පහෙළිකාය විසයෙ ආරුළ්හා සහී න හි නො දුට්ඨො සියා. කීදිසීති ආහ ‘‘පියෙ’’ච්චාදි. ඉතීති නිදස්සනෙ. පියා වල්ලභාය ආලිඞ්ගිතං කං ජනං සුඛං කායිකං චෙතසිකඤ්ච නො ආලිඞ්ගති න සංයුජ්ජති නු. නුඉති පරිවිතක්කෙ නිපාතො. එත්ථ පියාති කිලිට්ඨං පහෙළිකාය සමාරොපෙන පරිහටං.
73. ‘‘පහෙළිකෙ’’ච්චාදි. කිලිට්ඨතා කිලිට්ඨපදදොසසඞ්ඛාතා පහෙළිකායං විසයෙ ආරුළ්හා චෙ, න හි දුට්ඨා දුට්ඨා න හොති. කිමුදාහරණං? පියා සුඛාලිඞ්ගිතං කමාලිඞ්ගති නු නො ඉති, ඉතිසද්දස්ස නිදස්සනත්ථත්තා සෙසඋදාහරණානමෙතමුපලක්ඛණන්ති ඤාතබ්බං. නො චෙ, එවංපකාරානමුදාහරණානමපරිග්ගහෙතබ්බත්තා ඉතිසද්දො පකාරත්ථොති. පියා වල්ලභාය ආලිඞ්ගිතං උපගුහිතං කං නාම ජනං සුඛං කායිකමානසිකං නො ආලිඞ්ගති නු, ආලිඞ්ගතෙවාති. එත්ථ පියාති කිලිට්ඨපදං පහෙළිකායමාරොපනෙන නිරාකතං හොති.
යමකෙ නො පයොජෙය්ය, කිලිට්ඨපද’මිච්ඡිතෙ;
තතො යමක’මඤ්ඤං තු, සබ්බමෙතංමයං විය.
74. ‘‘යමකෙ’’ච්චාදි. ¶ තතො අඤ්ඤන්ති ඉච්ඡිතයමකතො අඤ්ඤං. තුඉති විසෙසජොතකො. එතංමයං වියාති එතෙන කිලිට්ඨපදෙන නිබ්බත්තං විය.
74. ‘‘යමකෙ’’ච්චාදි. කිලිට්ඨපදං ඉච්ඡිතෙ යමකෙ ඉට්ඨයමකෙ නො පයොජෙය්ය නප්පයුජ්ජෙය්ය, තතො ඉට්ඨයමකතො අඤ්ඤං සබ්බං යමකං පන එතංමයං විය ඉමිනා කිලිට්ඨපදදොසෙන කතං විය හොති. එත්ථ ඉට්ඨයමකං වුත්තනයෙන ඤාතබ්බං, එතෙන නිබ්බත්තං එතංමයන්ති විග්ගහො.
දෙසවිරොධිනො යථා –
බොධිසත්තප්පභාවෙන, ථලෙපි ජලජාන්ය’හුං;
නුදන්තානි’ව සුචිරා-වාසක්ලෙසං තහිං ජලෙ.
75. ‘‘බොධිසත්තෙ’’ච්චාදි. බොධිසත්තස්ස මායාදෙවියා සුතස්ස වක්ඛමානස්ස විසෙසස්ස තදුප්පන්නදිනෙ සම්භවා පභාවෙන පුඤ්ඤප්පභාවතො ජලජානි අම්බුජානි ථලෙපි අහුං අහෙසුං අචින්තනීයත්තා පුඤ්ඤප්පභාවස්ස. කිං පන වාප්යාදීසු කිං කරොන්තාව තහිං තස්මිඤ්ච ජලෙ සුචිරං සබ්බදාව ආවසනමාවාසො තෙන ජාතො ක්ලෙසො තං නුදන්තානිව දූරතො ජහන්තානිවෙති. අචින්තනීයත්තා පුඤ්ඤප්පභාවස්ස ඊදිසම්පි අච්ඡරියමහොසීති න දෙසවිරොධො.
75. බොධිසත්තප්පභාවෙන බොධිසත්තස්ස අචින්තෙය්යානුභාවෙන ජලජානි ජලජසදිසත්තා තන්නාමකානි පදුමකෙරවාදීනි තහිං ජලෙ විසයත්තෙන පසිද්ධෙ තස්මිං උදකෙ සුචිරාවාසක්ලෙසං අතිචිරං නිවාසතො ජාතආයාසං නුදන්තානි ඉව චජන්තානි ඉව ථලෙපි අහුං අහෙසුං, වාපිආදීසු කා කථා. එත්ථ ජලජානං ථලුප්පත්තිකථනසඞ්ඛාතං දෙසවිරොධං අචින්තෙය්යපුඤ්ඤප්පභාවෙන ඊදිසානං ¶ අච්ඡරියානං පාතුභාවතො ‘‘බොධිසත්තප්පභාවෙනා’’ති ඉමිනා නිරාකරොති. බොධියං චතුමග්ගපඤ්ඤායං සත්තොති ච, තස්ස පභාවොති ච, සුචිරං ආවාසොති ච, තෙන භූතො ක්ලෙසොති ච වාක්යං.
කාලවිරොධිනො යථා –
මහානුභාවපිසුනො, මුනිනො මන්දමාරුතො;
සබ්බොතුකමයං වායි, ධුනන්තො කුසුමං සමං.
76. ‘‘මහා’’ඉච්චාදි. මන්දො මුදුභූතො මාරුතො අයං සබ්බොතුකං සබ්බෙසු උතූසු පුප්ඵනකං කුසුමං පුප්ඵං සමං එකතො කත්වා ධුනන්තො විකිරන්තො මුනිනො මුනිසදිසත්තා භවිස්සන්තමුනිභාවෙන ච බොධිසත්තස්ස, මුනිනොයෙව වා සම්මාසම්බොධිසමධිගමසමයෙ මහානුභාවස්ස පිසුනො සූචකො වායි පවායතීති. එත්ථ යද්යපෙකදා සබ්බොතුකාසම්භවො නානාඋතූසු නානාකුසුමස්ස සම්භවා, තථාපි භගවතො මහානුභාවපිසුනමීදිසමෙකපදිකං සම්භවතීති කාලවිරොධො ඉමිනා පරිහටො.
76. ‘‘මහානුභාවෙ’’ච්චාදි. අයං මන්දමාරුතො අචණ්ඩසමීරණො සබ්බොතුකං වසන්තාදීසු සබ්බඋතූසු විකසන්තං කුසුමං පුප්ඵජාතං සමං එකතො කත්වා ධුනන්තො කම්පෙන්තො මුනිනො එකන්තභාවිත්තා මුනිසඞ්ඛාතස්ස බොධිසත්තස්ස, සම්මාසම්බොධිසමධිගමසමයෙ භූතත්තා මුනිනො සබ්බඤ්ඤුනො වා මහානුභාවපිසුනො මහන්තං පුඤ්ඤප්පභාවං පකාසෙන්තො වායි සම්පවායීති. එත්ථ නානාකාලෙ සම්භවන්තානම්පි කුසුමානං එකකාලෙ සම්භවස්ස කාලවිරොධත්තෙපි භගවතො පුඤ්ඤානුභාවො තාදිසමච්ඡරියමෙකක්ඛණෙ ජනෙතුං සමත්ථොති කාලවිරොධං ‘‘මහානුභාවපිසුනො’’ති ඉමිනා නිරාකරොති. මහානුභාවස්ස, මහානුභාවං වා පිසුනොති වාක්යං.
කලාවිරොධිනො යථා –
නිමුග්ගමනසො ¶ බුද්ධ-ගුණෙ පඤ්චසිඛස්සපි;
තන්තිස්සරවිරොධො සො, න සම්පීණෙති කං ජනං.
77. ‘‘නිමුග්ගි’’ච්චාදි. බුද්ධස්ස ගුණෙ සීලාදිකෙ අපරිමාණෙ නිමුග්ගං ඔගාළ්හං මනං චිත්තං යස්ස තස්ස පඤ්චසිඛස්ස ගන්ධබ්බදෙවපුත්තස්සපි වීණාය තන්තියා සරො කිරියාකාලමානලක්ඛණවිලම්බිතදුතමජ්ඣභෙදභින්නො ඡජ්ජාදිකො තස්ස විරොධො කලාසත්ථපරිනිද්දිට්ඨකමවෙසමං කං ජනං න සම්පීණෙති, පීණෙතියෙව. සම්මාසම්බුද්ධස්ස ලොකියගුණානුබන්ධබුද්ධීනං වික්ඛෙපප්පවත්තිපි තථාවිධං පීණෙතීති. ‘‘බුද්ධගුණෙ නිමුග්ගමනසො’’ති ඉමිනා කලාවිරොධො පරිහටො.
77. ‘‘නිමුග්ගි’’ච්චාදි. බුද්ධගුණෙ සබ්බඤ්ඤුනො විම්හයජනකසීලාදිගුණසම්භාරෙ නිමුග්ගමනසො ඔතිණ්ණචිත්තස්ස පඤ්චසිඛස්සපි ගන්ධබ්බදෙවපුත්තස්සාපි සො තන්තිස්සරවිරොධො වීණාය තන්තියා ඝට්ටනකිරියා, අද්ධමත්තිකාදිකාලො, හත්ථාදීනං සන්නිවෙසලක්ඛණො මානොති ඉමෙහි තීහි ලක්ඛණෙහි යුත්තස්ස මන්දසීඝමජ්ඣිමප්පමාණෙහි භින්නස්ස ඡජ්ජාදිසත්තසරස්ස කලාසත්ථාගතක්කමස්ස විනාසසඞ්ඛාතො විරොධො කං ජනං න සම්පීණෙති, සම්පීණෙති එව. එත්ථ අකන්තියා කාරණභූතො කලාසත්ථාගතක්කමභඞ්ගො ලොකුත්තරබුද්ධගුණානුගතබුද්ධියා ජාතොති සො භඞ්ගො ‘‘නිමුග්ගමනසො බුද්ධගුණෙ’’ති වුත්තත්තා පීතියා කාරණමෙවෙති න විරොධො. නිමුග්ගො මනො අස්සාති ච, තන්තියා සරොති ච, තෙසං විරොධොති ච වාක්යං.
ලොකවිරොධිනො යථා –
ගණයෙ ¶ චක්කවාළං සො, චන්දනායපි සීතලං;
සම්බොධිසත්තහදයො, පදිත්තඞ්ගාරපූරිතං.
78. ‘‘ගණයෙ’’ච්චාදි. චන්දනාය අපි සීතලං ගණයෙ චින්තෙසි. කින්තං? පදිත්තඞ්ගාරපූරිතං චක්කවාළං. කො සො? සම්බොධියං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ සත්තං පරිබද්ධං හදයං චිත්තං යස්ස සො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුබන්ධබුද්ධිනො හි තාදිසො මනොබන්ධොති න ලොකවිරොධො.
78. ‘‘ගණයෙ’’ච්චාදි. සම්බොධිසත්තහදයො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ ආසත්තචිත්තො සො බොධිසත්තො පදිත්තඞ්ගාරපූරිතං ආදිත්තඞ්ගාරෙහි පරිපුණ්ණං චක්කවාළං චක්කවාළගබ්භං චන්දනායපි චන්දනතො අපි සීතලං අතිසීතලං කත්වා ගණයෙ චින්තෙය්යාති. ඉට්ඨත්ථලුද්ධස්ස චිත්තප්පවත්තියා ඊදිසත්තා අග්ගිනො චන්දනතොපි අධිකසීතත්තකප්පනා ‘‘චන්දනං සීතලං, අග්ගි උණ්හො’’ති පවත්තලොකසීමාය විරුද්ධා න හොති. සම්බොධියං සත්තහදයං යස්සෙති ච, පදිත්තානි අඞ්ගාරානීති ච, තෙහි පූරිතන්ති ච විග්ගහො.
ඤායවිරොධිනො යථා –
පරිච්චත්තභවොපි ත්ව-මුපනීතභවො අසි;
අචින්ත්යගුණසාරාය, නමො තෙ මුනිපුඞ්ගව.
79. ‘‘පරිච්චත්තෙ’’ච්චාදි. මුනිපුඞ්ගව මුනීනං උත්තම පරිච්චත්තො විසට්ඨො භවො සුගතිදුග්ගතිසඞ්ඛාතො යෙනාති පරිච්චත්තභවොපි ත්වං උපනීතො ආනීතො පවත්තිතො භවො වුඩ්ඪි යෙනාති උපනීතභවො අසි. තස්මා කාරණා අචින්ත්යගුණසාරාය තෙ නමො අත්ථූති සෙසො. ඊදිසං න ඤායවිරුද්ධමෙවංවිධත්තා මුනිපුඞ්ගවස්ස.
79. ‘‘පරිච්චත්තෙ’’ච්චාදි. මුනිපුඞ්ගව මුනිසෙට්ඨ ත්වං පරිච්චත්තභවොපි අපනීතසුගතිදුග්ගතිභවොපි උපනීතභවො ලොකස්සානීතඅභිවුද්ධිකො අසි භවසි, අචින්ත්යගුණසාරාය තතො එව චින්තාවිසයාතික්කන්තසාරගුණස්ස තෙ තුය්හං නමො අත්ථූති සබ්බාකාරතො භවස්ස පරිච්චත්තත්තා අත්තනි අවිජ්ජමානං ¶ සුගතිභවං ලොකස්ස දෙතීති එතං ඤායාගතං න හොතීති පටිභාති, තථාපි ච සබ්බඤ්ඤූනං පවත්ති ඊදිසායෙවාති ඤායවිරොධො නිරාකතො. අචින්ත්යා ගුණසාරා යස්මින්ති විග්ගහො.
ආගමවිරොධිනො යථා –
නෙවාලපති කෙනාපි, වචීවිඤ්ඤත්තිතො යති;
සම්පජානමුසාවාදා, ඵුසෙය්යාපත්තිදුක්කටං.
80. ‘‘නෙවෙ’’තිආදි. යතීති භික්ඛු කෙනාපි සහ නෙවාලපති න වදත්යෙව, තථාපි වචීවිඤ්ඤත්තිතො චොපනවාචාසඞ්ඛාතෙන වචීවිඤ්ඤත්තිහෙතුනා පවත්තිතො සම්පජානන්තස්ස මුසාවාදතො කාරණා ආපත්තිදුක්කටං ‘‘සම්පජානමුසාවාදස්ස හොතී’’ති වුත්තදුක්කටාපත්ති ඵුසෙය්ය ආපජ්ජතීති. එත්ථ අනාලපතො වචීවිඤ්ඤත්තියා කථං මුසාවාදොති අභිධම්මාපන්නවිරොධො නත්ථි, අපරවචනත්ථෙ ත්වීදිසො විරුජ්ඣතීති.
80. ‘‘නෙවි’’ච්චාදි. යති සමණො කෙනාපි කෙනචි සද්ධිං නෙවාලපති නො භාසති, තථාපි වචීවිඤ්ඤත්තිතො චොපනවාචාසඞ්ඛාතවිඤ්ඤත්තිකාරණා පවත්තනතො සම්පජානමුසාවාදා සම්පජානන්තස්ස මුසාභණනතො ආපත්තිදුක්කටං දුක්කටාපත්තිං ඵුසෙය්ය ආපජ්ජෙය්යාති. එත්ථ අනාලපන්තස්ස වචීවිඤ්ඤත්තිතො මුසාවාදො කථං සම්භවතීති අභිධම්මාපන්නවිරොධො, ‘‘සන්තිං ආපත්තිං නාවිකරෙය්ය, සම්පජානමුසාවාද’ස්ස හොතී’’ති නිදානුද්දෙසෙ නිද්දිට්ඨවචීද්වාරෙ අකිරියසමුට්ඨානා දුක්කටාපත්ති හොතීති ආගමවිරොධො නිරාකතො. මුසාභණනං විනා ආපත්ති කථං භවතීති? යථා කාලෙ අවස්සමානමෙඝතො සඤ්ජාතදුබ්භික්ඛං ‘‘මෙඝකතං දුබ්භික්ඛ’’න්ති වත්තබ්බං හොති, එවං කථෙතබ්බකාලෙ අකථනතො සඤ්ජාතා වචීද්වාරෙ අකිරියසමුට්ඨානා දුක්කටාපත්තිපි ¶ තතො සඤ්ජාතාති වත්තබ්බා හොති. සම්පජානන්තස්ස මුසාවාදොති ච, ආපත්තියෙව දුක්කටන්ති ච වාක්යං.
නෙය්යස්ස යථා –
මරීචිචන්දනාලෙප-ලාභා සීතමරීචිනො [සිතමරීචිනො (සී.)];
ඉමා සබ්බාපි ධවලා, දිසා රොචන්ති නිබ්භරං.
81. ‘‘මරීචී’’ත්යාදි. සීතමරීචිනො චන්දස්ස මරීචියො දීධිතියො එව චන්දනං, තස්ස ආලෙපො උපදෙහො, තස්ස ලාභෙන ඉමා සබ්බාපි දිසා නිබ්භරමතිසයං ධවලා සෙතා රොචන්තීති නත්ථෙත්ථ නෙය්යතා මරීචියා සද්දොපාත්තත්ථාය තු.
81. ‘‘මරීචි’’ච්චාදි. සීතමරීචිනො චන්දස්ස මරීචිචන්දනාලෙපලාභා මරීචිසඞ්ඛාතචන්දනාලෙපස්ස පටිලාභතො ඉමා සබ්බාපි දිසා නිබ්භරමතිසයං ධවලා සෙතා රොචන්ති දිබ්බන්තීති. දිසානං ධවලකාරණස්ස ‘‘මරීචිචන්දනාලෙපලාභා සීතමරීචිනො’’ති වුත්තත්තා නෙය්යදොසො න පතිට්ඨාති, චන්දනමිව චන්දනං, මරීචියොයෙව චන්දනමිති ච, තස්ස ආලෙපොති ච, තස්ස ලාභොති ච විග්ගහො.
යථා වා –
මනොනුරඤ්ජනො මාර-ඞ්ගනාසිඞ්ගාරවිබ්භමො;
ජිනෙනා’සමනුඤ්ඤාතො, මාරස්ස හදයානලො.
82. ‘‘මනො’’ච්චාදි. මනං පස්සන්තානමනුස්සරන්තානඤ්ච චිත්තං අනුරඤ්ජෙතීති මනොනුරඤ්ජනො, මාරඞ්ගනානං සිඞ්ගාරකතො විබ්භමො විලාසො ජිනෙන අසමනුඤ්ඤාතො අබ්භුපගතො මාරස්ස වසවත්තිනො හදයානලො හදයග්ගි ජාතො. සොකො චෙත්ථ අනලත්ථෙ නිරුප්පිතො තස්ස ¶ තාදිසත්ථානතිවත්තනතො, කාරණන්තුපචාරෙනාති. එත්ථ යජ්ජපි මාරඞ්ගනාපරාජයො න සද්දොපාත්තත්ථො, තථාපි ‘‘සිඞ්ගාරවිබ්භමො මාරස්ස හදයග්ගී’’ති වුත්තෙ සාමත්ථියා මාරඞ්ගනාපරාජයො ගම්යතෙ, තථාවිධස්ස මාරසොකස්ස මාරඞ්ගනාපරාජයාබ්යභිචාරතො. නෙවෙදිසස්ස නෙය්යතා, වඞ්කවුත්තීදිසී ගුණොයෙව බන්ධස්ස.
82. වත්තබ්බස්ස ඤායොපාත්තත්තා නෙය්යදොසපරිහාරත්ථමුදාහරති ‘‘මනො’’ච්චාදි. මනොනුරඤ්ජනො දස්සනසවනානුස්සරණං කරොන්තානං ජනානං චිත්තමත්තනි අනුරඤ්ජන්තො මාරඞ්ගනාසිඞ්ගාරවිබ්භමො මාරවධූනං රතිකීළාහෙතුභූතකාමපත්ථනාසඞ්ඛාතසිඞ්ගාරෙන කතලීලා ජිනෙන ජිතපඤ්චමාරෙන සත්ථුනා අසමනුඤ්ඤාතො අනබ්භුපගතො අසම්පටිච්ඡිතො මාරස්ස වසවත්තිනො හදයානලො හදයග්ගි අහොසීති. අනලත්තෙන කප්පිතකාරියභූතො සොකො මාරඞ්ගනාසිඞ්ගාරවිබ්භමසඞ්ඛාතකාරණෙන සද්ධිං අභෙදකප්පනාය [අනලත්තකප්පනාය (ක.)] ‘‘ගුළො සෙම්හං, තිපුසං ජරො’’තිආදීසු විය තුල්යාධිකරණභාවෙන වුත්තො හොති. එත්ථ කිඤ්චාපි මාරඞ්ගනානං පරාජයවාචකො සද්දො නත්ථි, තථාපි ‘‘සිඞ්ගාරවිබ්භමො මාරස්ස හදයානලො’’ති වුත්තෙ මාරඞ්ගනාපරාජයං විනා තාදිසසොකුප්පත්තිකාරණස්ස අනධිගතත්තා අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණසාමත්ථියෙන තාසං පරාජයො පකාසිතො හොතීති ඊදිසවඞ්කවුත්තියා බන්ධගුණත්තා නෙය්යදොසො නිරාකතො හොතීති. මනො අනුරඤ්ජෙතීති ච, මාරඞ්ගනානං සිඞ්ගාරොති ච, තෙන කතො විබ්භමොති ච වාක්යං.
විසෙසනාපෙක්ඛස්ස යථා –
අපයාතාපරාධම්පි, අයං වෙරී ජනං ජනො;
කොධපාටලභූතෙන, භිය්යො පස්සති චක්ඛුනා.
83. ‘‘අපයාතෙ’’ච්චාදි. ¶ අයං වෙරී ජනො අපයාතාපරාධම්පි ජනන්ති සම්බන්ධො. අපයාතො අපගතො අපරාධො යස්ස තං, කොධෙන පාටලභූතෙන සෙතරත්තෙන. ඉමිනා විසෙසනාපෙක්ඛදොසො පරිහටො.
83. ‘‘අපයාති’’ච්චාදි. අයං වෙරී ජනො අපයාතාපරාධම්පි අපගතාපරාධම්පි ජනං කොධපාටලභූතෙන කොධෙන භූතසෙතලොහිතවණ්ණයුත්තෙන චක්ඛුනා භිය්යො යෙභුය්යෙන පස්සතීති. ‘‘පස්සතී’’ති වචනස්ස විජ්ජමානත්තෙපි ‘‘චක්ඛුනා’’ති විසෙස්යවචනං ‘‘කොධපාටලභූතෙනා’’ති විසෙසනස්ස ලබ්භමානත්තා සාත්ථකං හොතීති විසෙසනාපෙක්ඛදොසො නිරාකතොති. අපයාතො අපගතො අපරාධො අස්මාති ච, කොධෙන පාටලභූතන්ති ච විග්ගහො.
හීනත්ථස්ස යථා –
අප්පකානම්පි පාපානං,
පභාවං නාසයෙ බුධො;
අපි නිප්පභතානීත-
ඛජ්ජොතො හොති භාණුමා.
84. ‘‘අප්පකාන’’මිච්චාදි. බුධො පණ්ඩිතපොසො අප්පකානං පාපානම්පි කිමුතමධිකානං පභාවං ආනුභාවං නාසයෙ අප්පවත්තිං පාපෙය්ය. තං අත්ථන්තරන්යාසෙන සාධෙති. භාණුමා සූරියො නිප්පභතං ආනීතො ඛජ්ජොතො යෙන තථාවිධො අපි හොති. ‘‘මන්දප්පභො අය’’න්ති ජොතිරිඞ්ගණම්පි නොපෙක්ඛති චක්කවාළකුහරානුචරිතමහානුභාවොපීති. එත්ථ අපීත්යාදිනා වචොභඞ්ගියා හීනත්ථදොසො පරිහටො.
84. ‘‘අප්පකානි’’ච්චාදි. බුධො පඤ්ඤවා අප්පකානම්පි අතිමන්දානම්පි පාපානං අකුසලානං පභාවං විපාකදානසාමත්ථියසඞ්ඛාතානුභාවං නාසයෙ අහොසිකම්මතාපාදනෙන නාසෙය්ය, ¶ බහූනං පාපානං වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තමත්ථමත්ථන්තරන්යාසාලඞ්කාරෙන සමත්ථෙති අපිච්චාදි. භාණුමා සූරියො නිප්පභතානීතඛජ්ජොතො අපි නිප්පභතමාපාදිතජොතිරිඞ්ගණෙහි සමන්නාගතොපි හොතීති. හීනපභාවො හොති ඛජ්ජොපනකෙ පහාය අත්තනො ආලොකං කරොන්තො න හොතීති අධිප්පායො. එත්ථ අපි නිප්පභතිච්චාදිවචනවිලාසවසෙන හීනපක්ඛං ගහෙත්වාපි සූරියඋදාරත්තස්සෙව පොසිතත්තා ‘‘නිප්පභතානීතඛජ්ජොතො’’ති විසෙසනපදං හීනත්ථදොසං න නිස්සයති. නත්ථි පභා යෙසන්ති ච, තෙසං භාවොති ච, තං ආනීතා ඛජ්ජොතා යෙනෙති ච විග්ගහො.
අනත්ථස්ස යථා –
න පාදපූරණත්ථාය, පදං යොජෙය්ය කත්ථචි;
යථා වන්දෙ මුනින්දස්ස, පාදපඞ්කෙරුහං වරං.
85. ‘‘න පාදෙ’’ච්චාදි. එත්ථ වන්දෙඉච්චාදො හෙට්ඨා විය පාදපූරණස්ස කස්සචි අභාවෙන අනත්ථාභාවො.
85. ‘‘න පාදි’’ච්චාදි. පාදපූරණත්ථාය ගාථාපාදානං පූරණසඞ්ඛාතපයොජනත්ථාය පදං නාමාදිකං කත්ථචි න යොජෙය්ය විඤ්ඤූති, යථා නිරත්ථකපදායොජනෙ උදාහරණමෙවං ‘‘මුනින්දස්ස වරං පාදපඞ්කෙරුහං වන්දෙ’’ති. හෙට්ඨා දුට්ඨොදාහරණෙ විය පාදපූරණත්ථං කස්සචි පදස්ස අයොජිතත්තා සාත්ථකපදෙහි නිරත්ථකදොසො නිරාකතොති. මුදුනිම්මලසොභාදිසාධාරණගුණයොගතො පඞ්කෙරුහසදිසං උපචාරතො පඞ්කෙරුහං නාම. පාදමෙව පඞ්කෙරුහන්ති විග්ගහො. විසෙසනවිසෙස්යපදදොසපරිහාරො.
භයකොධපසංසාදි-
විසෙසො තාදිසො යදි;
වත්තුං කාමීයතෙ දොසො,
න තත්ථෙ’කත්ථතාකතො.
86. ‘‘භයෙ’’ච්චාදි. ¶ භයඤ්ච චිත්තුත්රාසො කොධො ච දොසො පසංසා ච ථුති, තා ආදි යස්ස තුරිතාදිනො සො තාදිසො විසෙසො යදි වත්තුං කාමීයතෙ ඉච්ඡීයතෙ, තත්ථ තස්මිං භයාදිවිසෙසෙ විසයෙ එකත්ථතාය එකත්ථභාවෙන කතො දොසො නත්ථි.
86. ඉදානි වාක්යදොසපරිහාරත්ථමාරභති ‘‘භයකොධෙ’’ච්චාදි. භයකොධපසංසාදි චිත්තුත්රාසපටිඝථුතිආදීහි සමන්නාගතො තාදිසො විසෙසො වත්තුං යදි කාමීයතෙ චෙ විඤ්ඤූහි ඉච්ඡීයතෙ, තත්ථ භයකොධාදිකෙ විසෙසෙ එකත්ථතාකතො එකත්ථභාවෙන කතො දොසො වාක්යදොසො න භවති. භයාදිවිසෙසෙ වත්තුමිච්ඡිතෙ පුබ්බුච්චාරිතපදස්ස පුනුච්චාරණෙ එකත්ථදොසො න හොතීති අධිප්පායො. භයඤ්ච කොධො ච පසංසා චාති ච, තා ආදි යස්ස තුරිතකොතූහලඅච්ඡරාහාසසොකපසාදසඞ්ඛාතස්ස අත්ථවිසෙසස්සෙති ච විග්ගහො. තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණඅඤ්ඤපදත්ථසමාසත්තා භයාදීසු කථිතමපි ගහෙත්වා පුනප්පුනං කථනමවිරොධං. එකො අත්ථො යෙසං පදාදීනං තෙ එකත්ථා, තෙසං භාවො එකත්ථතා, තාය කතොති විග්ගහො.
යථා –
සප්පො සප්පො අයං හන්ද, නිවත්තතු භවං තතො;
යදි ජීවිතුකාමො’සි, කථං තමුපසප්පසි.
87. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති ‘‘සප්පො’’ඉච්චාදි. ‘‘අයං සප්පො සප්පො’’ති භයෙනාමෙඩිතං හන්දාති ඛෙදෙ තතො තම්හා ඨානා, සප්පතො වා භවං භවන්තො නිවත්තතු ගතමග්ගාභිමුඛො ආවත්තතු. තං ඨානං, සප්පං වා. නත්ථෙත්ථ එකත්ථතාදොසො භයෙනාමෙඩිතප්පයොගතො.
87. ‘‘සප්පො’’ච්චාදි. ¶ හන්ද නට්ඨො වත, අයං සප්පො සප්පො භවං තතො ඨානතො, සප්පතො වා නිවත්තතු ආවත්තතු යදි ජීවිතුකාමො අසි, තං ඨානං, සප්පං වා කථමුපසප්පසි කථමුපගච්ඡසීති. භයෙ ආමෙඩිතවචනත්තා එකත්ථතාදොසො නත්ථි, ජීවිතුකාමොසීති එත්ථ බින්දුලොපො.
පදදොසපරිහාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
වාක්යදොසපරිහාරවණ්ණනා
භග්ගරීතිනො යථා –
යො කොචි රූපාතිසයො,
කන්ති කාපි මනොහරා;
විලාසාතිසයො කොපි,
අහො බුද්ධමහොදයො.
88. ‘‘යො’’ඉච්චාදි. රූපස්ස අනුබ්යඤ්ජනෙහි අනුබ්යඤ්ජිතබාත්තිංසවරපුරිසලක්ඛණොපසොභිතස්ස බ්යාමප්පභාකෙතුමාලාවිරාජිතස්ස අතිසයො ආධික්කං වාචාගොචරභාවාතික්කමෙන අවචනීයත්තා යො කොචියෙව. මනො අනෙකලොකස්ස චිත්තං හරතීති මනොහරා චිත්තමවහරන්තී කන්ති සොභා කාපි අවචනපථා කාපියෙව. විලාසස්ස ගත්යාදිනො අතිසයො වචනපථාතික්කන්තො කොපියෙව, තස්මා බුද්ධස්ස මහන්තො උදයො අභිවුඩ්ඪි අහො අබ්භුතොති. එත්ථ කිංසද්දෙනාරද්ධා රීති න කත්ථචි භග්ගා.
88. ‘‘යො කොචි’’ච්චාදි. රූපාතිසයො සුප්පහිට්ඨිතපාදතාදිද්වත්තිංසපුරිසලක්ඛණෙහි සොභිතස්ස චිත්තඞ්ගුලිතාදිඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනෙහි ¶ අලඞ්කතස්ස බ්යාමප්පභාකෙතුමාලාහි උජ්ජලස්ස රූපකායස්ස ආධික්යං යො කොචියෙව මනොගොචරභාවං විනා වචනවිසයාතික්කන්තත්තා යො කොචියෙව. මනොහරා ලොකස්ස චිත්තං හරන්තී කන්ති සොභා කාපියෙව වචීවිසයාතික්කන්තත්තා කාපියෙව. විලාසාතිසයො විසයභූතපියභාවසඞ්ඛාතස්ස ගමනාදිවිලාසස්ස ආධික්යම්පි කොපියෙව වුත්තකාරණෙනෙවකොපියෙව. තතො බුද්ධමහොදයො බුද්ධස්ස මහාභිවුද්ධිසඞ්ඛාතො උදයො අහො අච්ඡරියොති. එත්ථ සබ්බනාමිකෙන කිං සද්දෙන වත්තුමාරද්ධක්කමො න කත්ථචි භින්නොති භග්ගරීතිදොසො නත්ථීති.
අබ්යාමොහකරං බන්ධං, අබ්යාකිණ්ණං මනොහරං;
අදූරපදවින්යාසං, පසංසන්ති කවිස්සරා.
89. ‘‘අබ්යාමොහ’’ඉච්චාදි. නත්ථි දූරමෙසන්ති අදූරානි, තානියෙව පදානි, තෙසං වින්යාසො යාථාවතො ඨපනං යස්ස තං. තතොයෙව අබ්යාකිණ්ණො අසම්මිස්සො ච. සො අබ්යාකිණ්ණතාය එව මනොහරො චාති අබ්යාකිණ්ණං මනොහරං. තෙනෙව ‘‘අයමෙත්ථ අත්ථො අයං වා’’ති එවං බ්යාමොහං න කරොතීති අබ්යාමොහකරො, තං. පසාදාලඞ්කාරාලඞ්කිතං බන්ධං. කවීනං ඉස්සරා පධානා. යෙ කනිට්ඨඞ්ගුලිගණනානිට්ඨා, තෙ පසංසන්ති ථුවන්ති තාදිසබන්ධගුණස්සාතිසයපසංසාරහභාවෙන.
89. ‘‘අබ්යාමොහෙ’’ච්චාදි. අදූරපදවින්යාසං නාමාදිපදානං වොහාරකාලෙ අදූරසම්බන්ධො යථා සියා, තථා පටිපාටියා පදට්ඨපනෙන සමන්නාගතං අබ්යාකිණ්ණං, තතොයෙව අඤ්ඤසම්බන්ධීපදෙහි අසම්මිස්සං මනොහරං, තතොයෙව විඤ්ඤූනං චිත්තමාරාධෙන්තං අබ්යාමොහකරං ‘‘ඉමස්සත්ථො ඉමස්සත්ථො එසො එසො වා’’ති සංසයමනුප්පාදෙන්තං බන්ධං පසාදාලඞ්කාරසංයුත්තං බන්ධනං කවිස්සරා කවීනං ¶ පධානා පණ්ඩිභජනා, කනිට්ඨඞ්ගුලියා ගණිතබ්බා අග්ගකවිනොති අධිප්පායො. පසංසන්ති ථොමෙන්ති. බ්යාමොහං න කරොතීති අබ්යාමොහකරො. වි ආකිණ්ණො බ්යාකිණ්ණො, න බ්යාකිණ්ණො අබ්යාකිණ්ණො. නත්ථි දූරං යෙසං, තානියෙව පදානි, තෙසං වින්යාසො ඨපනං යස්ස බන්ධස්සාති විග්ගහො.
යථා –
නීලුප්පලාභං නයනං,
බන්ධුකරුචිරො’ධරො;
නාසා හෙමඞ්කුසො තෙන,
ජිනොයං පියදස්සනො.
90. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති ‘‘නීලුප්පලාභ’’මිච්චාදි. යස්ස ජිනස්ස නයනං නෙත්තං නීලුප්පලාභං ඉන්දීවරද්වයනිභං, අධරො අධරොට්ඨො බන්ධුකමිව බන්ධුකකුසුමමිව රුචිරො කන්තො, නාසා නාසිකා සයං හෙමඞ්කුසො සුවණ්ණඞ්කුසොයෙව, තෙන කාරණෙන අයං ජිනො පියං මධුරං දස්සනමස්සාති පියදස්සනො. ඊදිසො න බ්යාකිණ්ණදොසො, අබ්යාකිණ්ණො පසාදොයෙවාති.
90. ඉදානි බ්යාකිණ්ණදොසපරිහාරං පරිහරති ‘‘නීලුප්පලි’’ච්චාදිනා. නයනං යස්ස නෙත්තයුගළං නීලුප්පලාභං නීලුප්පලදලසදිසං, අධරො අධරොට්ඨො බන්ධුකරුචිරො බන්ධුකපුප්ඵමිව මනුඤ්ඤො, නාසා නාසිකා හෙමඞ්කුසො සුවණ්ණඞ්කුසොයෙව, තෙන කාරණෙන අයං ජිනො පියදස්සනො මනුඤ්ඤදස්සනො හොතීති. එත්ථ පසාදාලඞ්කාරෙන යුත්තත්තා න බ්යාකිණ්ණදොසො. ආභාසද්දො නිභාසද්දො විය ඉවත්ථො. නො චෙ, පභාපරියායො වා හොති. බන්ධුකමිව රුචිරොති ච, පියං දස්සනං යස්සෙති ච විග්ගහො. ඉහ දස්සනස්ස කත්තුභූතසාධුජනසම්බන්ධත්තෙපි විසයත්තෙනෙව ¶ ජිනසම්බන්ධො හොතීති අඤ්ඤපදත්ථෙන තථාගතො ගහිතොති.
සමතික්කන්තගාම්මත්ත-කන්තවාචාභිසඞ්ඛතං;
බන්ධනං රසහෙතුත්තා, ගාම්මත්තං අතිවත්තති.
91. ‘‘සමතික්කන්ති’’ච්චාදි. සම්මා අතික්කන්තං නිග්ගතං. ගාම්මස්ස භාවො ගාම්මත්තං. යාසං කන්තානං මධුරානං වාචානං තාහි අභිසඞ්ඛතං රචිතං බන්ධනං රසස්ස මාධුරියස්ස හෙතුත්තා කාරණභාවෙන ගාම්මත්තං යථාවුත්තං අතිවත්තති අතික්කමති.
91. ‘‘සමති’’ච්චාදි. සමතික්කන්තගාම්මත්තකන්තවාචාභිසඞ්ඛතං විසෙසතො අතික්කන්තගාම්මභාවාහි කන්තවාචාහි රචිතං බන්ධනං මුත්තකාදිබන්ධනං රසහෙතුත්තා පණ්ඩිතානං පීතිරසස්ස කාරණත්තා යථාවුත්තගාම්මදොසං අතිවත්තති අතික්කම්ම පවත්තතීති. සම්මා අතික්කන්තං ගාම්මත්තං යාසං, තාහියෙව කන්තවාචාහි අභිසඞ්ඛතන්ති ච, රසස්ස හෙතු, තස්ස භාවොති ච විග්ගහො.
යථා –
දුනොති කාමචණ්ඩාලො,
සො මං සදය නිද්දයො;
ඊදිසං බ්යසනාපන්නං,
සුඛීපි කිමුපෙක්ඛසෙ.
92. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති. කාමාතුරා කාචි වනිතා අත්තනො පියං පතිං විරවති ‘‘දුනොති’’ච්චාදිනා. දයාය සහ පවත්තීති සදයඉති අනුනයවසෙන පියස්ස ආමන්තනං, සානුනයාමන්තනඤ්හි තතොනුග්ගහාභිකඞ්ඛායමච්චන්තමුචිතං, සො කාමො කන්දප්පො එව චණ්ඩාලො අකණ්ඩො ¶ වා අසය්හොපතාපාවහත්තා. කාමෙ චණ්ඩාලත්තාරොපනඤ්ච උචිතමෙව යතොනෙන කයිරමානමසහනමුපතාපමසහමානා තං පරිභවන්තං විප්පලපති, නිද්දයො නික්කරුණො, ඉදමපි උචිතමුපතාපෙ නික්කරුණානං තාදිසී ගතීති. මං දුනොති අධිකමුපතාපෙති නිද්දයත්තා, න භවන්තං, තෙනෙව භවං සුඛී. ඉමිනා අඤ්ඤාසත්තතං තස්ස දීපෙති. යදි නාඤ්ඤාසත්තොසි, නාහමෙකාකිනී භවාමි. අසහායානඤ්හි පටිසත්තවො හොන්ති. එකාකිත්තායෙවාහමප්පටිසරණත්තානෙන දුසාමීති [දුඤ්ඤාමීති (?)] තව කාමං ත්වං සුඛී හොසි. සනාථානං තාදිසී වුත්තීති එවං සුඛීපි ත්වං ඊදිසං බ්යසනමාපන්නං කිං කස්මා උපෙක්ඛසෙති. එවමයං වඞ්කවුත්තියා අත්තනො, තං විසයමනුභවන්තස්ස ච විමුඛත්තං නිදස්සෙතීතීදිසං න ගාම්මං.
92. ගාම්මදොසපරිහාරෙ ලක්ඛියං දස්සෙති ‘‘දුනොති’’ච්චාදි. කාමතණ්හාභිභූතා අඞ්ගනා අත්තනො වල්ලභං නිස්සාය එවං විලපති ‘‘සදය හෙ කාරුණික සො කාමචණ්ඩාලො සො අනඞ්ගනීචො නිද්දයො නික්කාරුණිකො මං දුනොති පීළෙති, සුඛීපි මම විය අනාථභාවාභාවතො සුඛිතොපි ත්වං ඊදිසං බ්යසනාපන්නං එවං කාමචණ්ඩාලෙන අකාරුණෙන කතඅසය්හසන්තාපසඞ්ඛාතබ්යසනමනුප්පත්තං මං කිමුපෙක්ඛසෙ කස්මා උදාසීනොසී’’ති. අත්තනො දුක්ඛාතුරත්තා දුක්ඛදූරීකරණං කාරුණිකානංයෙව විසයන්ති ‘‘සදයෙ’’ති අනුනයවසෙන ආමන්තනුචිතං අත්තනො දුක්ඛාතුරතං පොසෙතුං පීළාකාරකෙ කාමෙ චණ්ඩාලත්තාරොපනඤ්ච නිද්දයත්තකථනඤ්ච උචිතමෙව අත්තනි උපෙක්ඛකත්තා. සුඛීපීති ඉමිනා තස්ස පරවිසයාසත්තතාය අතිචාරං අබ්භුපගමෙති. එවං වඞ්කවුත්තියා අත්තනො වල්ලභෙ සානුරාගත්තඤ්ච අත්තනි තස්ස තදභාවත්තඤ්ච දස්සෙතීති. ‘‘කඤ්ඤෙ කාමයමානං මං, න කාමයසි කිංන්විද’’න්ති එත්ථ විය ඉහ ගාම්මදොසො නත්ථීති ¶ ගාම්මදොසපරිහාරමිදං. කාමොයෙව චණ්ඩාලො කාමචණ්ඩාලො, සහ දයාය යො වත්තතීති ච, නත්ථි දයා අස්සෙති ච, සුඛමස්ස අත්ථීති ච විග්ගහො. අපිසද්දො අක්ඛමෙ.
යතිහීනපරිහාරො, න පුනෙ’දානි නීයතෙ;
යතො න සවනුබ්බෙගං, හෙට්ඨා යෙතං විචාරිතං.
93. ‘‘යති’’ච්චාදි. විචාරිතන්ති ‘‘තං නමෙ සිරසා චාමී-කරවණ්ණං තථාගත’’න්තිආදිනා හෙට්ඨා පකාසිතන්ති අත්ථො.
93. ‘‘යතිහීනි’’ච්චාදි. යතො යස්මා සවනුබ්බෙගං ‘‘දොසානමුද්දෙසක්කමෙන දොසපරිහාරක්කමො න වුත්තො’’ති එවං විඤ්ඤූනමුප්පජ්ජමානං ඉමස්ස ගන්ථස්ස සවනාසහනං නත්ථි, තතො යතිහීනපරිහාරො යතිහීනදොසස්ස පරිහරණවසෙන පවත්තමුදාහරණං ඉදානි පුන න නීයතෙ නාහරීයතෙති. ඉමිනාධිගතමාදො වුත්තත්ථමෙව සමත්ථෙති. හෙට්ඨා යෙතං විචාරිතන්ති එවං යතිහීනදොසපරිහරණං හෙට්ඨා අනන්තරපරිච්ඡෙදෙ විචාරිතං ‘‘තං නමෙ සිරසා චාමී-කරවණ්ණං තථාගත’’න්තිආදිනා පකාසිතන්ති. ආදො යතිහීනදොසපාතුභාවෙයෙව පරිහාරක්කමස්සාපි දස්සිතත්තා ඉහාදස්සනෙපි ගන්ථස්ස ඌනතා නත්ථීති අධිප්පායො. යති හීනා එත්ථෙති ච, තස්ස පරිහාරොති ච, සවනෙ උබ්බෙගන්ති ච විග්ගහො.
කමච්චුතස්ස යථා –
උදාරචරිතො’සි ත්වං, තෙනෙවා’රාධනා ත්වයි;
දෙසං වා දෙහි ගාමං වා, ඛෙත්තං වා මම සොභනං.
94. ‘‘උදාර’’ඉච්චාදි. උදාරං උදාරත්තං චාගාතිසයසම්බන්ධතො චරිතං අතිගුණපවත්ති යස්සාති විග්ගහො. එත්ථ උචිතත්තා ¶ දෙසාදීනං යාචනක්කමස්ස කමච්චුතස්ස පරිහාරොයං.
94. ‘‘උදාරි’’ච්චාදි. ත්වං පුඤ්ඤවන්ත උදාරචරිතොසි චාගාතිසයයොගතො විසාරදපවත්තියුත්තොසි, තෙනෙව තෙන කාරණෙනෙව ආරාධනා මම යාචනා ත්වයි හොති. දෙසං වාජනපදං වා, නො චෙ, ගාමං වා සංවසථං වා, නො චෙ, සොභනං ඛෙත්තං වා කෙදාරං වා මම දෙහීති අනුපුබ්බං හීනපදත්ථයාචනා දායකස්ස දානස්සාපි යාචකස්ස ඉච්ඡිතත්ථපටිලාභස්සාපි අනුරූපත්තා කමච්චුතදොසමපනෙති. උදාරං චරිතං අස්සාති විග්ගහො.
අතිවුත්තස්ස යථා –
මුනින්දචන්දසම්භූත-
යසොරාසිමරීචිනං;
සකලොප්ය’යමාකාසො,
නා’වකාසො විජම්භනෙ.
95. ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදි. මුනින්දොයෙව චන්දො, තතො සම්භූතා පාතුභූතා, යසොරාසී එව මරීචියො, තාසං. අයං සකලො ආකාසොපි ගගනමෙව, න තස්සෙකො පදෙසො. විජම්භනෙ බ්යාපනෙ නාවකාසො තාදිසත්තා තාසං මරීචිනන්ති නාතිවුත්තං.
95. ‘‘මුනින්දි’’ච්චාදි. මුනින්දචන්දසම්භූතයසොරාසිමරීචිනං මුනින්දසඞ්ඛාතචන්දතො පාතුභූතානං කිත්තිසමූහසඞ්ඛාතකිරණානං විජම්භනෙ බ්යාපනෙ අයං සකලොපි ආකාසො නාවකාසො න ඔකාසො හොතීති. හෙතුඵලාදිඑකෙකකාරණෙනාපි අප්පමෙය්යානං සබ්බඤ්ඤුගුණානං පවත්තියා අප්පමෙය්යසාමඤ්ඤභූතාකාසස්ස නිරවකාසස්ස ඉව කථනමුචිතන්ති අතිවුත්තදොසො ඉහ න භවති. චන්දො ඉව ¶ චන්දො, මුනින්දො එව චන්දො, තතො සම්භූතානංයෙව යසානං රාසී ච තා මරීචියො චාති විග්ගහො.
වාක්යං බ්යාපන්නචිත්තානං, අපෙතත්ථං අනින්දිතං;
තෙනු’ම්මත්තාදිකානං තං, වචනා’ඤ්ඤත්ර දුස්සති.
96. ‘‘වාක්ය’’මිච්චාදි. බ්යාපන්නං නට්ඨං අයථාපවත්තං චිත්තං යෙසං, තෙසං. වාක්යං වාක්යලක්ඛණොපෙතං. අපෙතො අපගතො සුඤ්ඤො අත්ථො අභිධෙය්යං සංවොහාරිකං යස්ස, තං. අනින්දිතං අහීළිතං. තෙන යථාවුත්තෙන කාරණෙන. තං වාක්යං උම්මත්තො ධාතුක්ඛොභාදිනා ඛිත්තචිත්තො, සො ආදි යෙසං බාලාදීනං තෙසං වචනා අසඞ්ගතාය වාචාය අඤ්ඤත්ර අඤ්ඤස්මිං අබ්යාපන්නචිත්තවිසයෙ දුස්සති දුට්ඨං ජායතෙ, උම්මත්තාදීනංයෙව තථාවිධාය වාචාය උචිතත්තාති.
96. ‘‘වාක්ය’’මිච්චාදි. බ්යාපන්නචිත්තානං විරුද්ධභාවමාපන්නචිත්තානං වාක්යං ස්යාද්යන්තත්යාද්යන්තපදසමුදායරූපං වාක්යං අපෙතත්ථං අපගතසමුදායත්ථං අනින්දිතං විඤ්ඤූහි ගරහිතං න හොති, තෙන කාරණෙන උම්මත්තාදිකානං උම්මත්තවෙදනට්ටාදීනං වචනාඤ්ඤත්ර වචනං විනා අනුම්මත්තාදිවචනෙ තං සමුදායත්ථසම්බන්ධරහිතං වචනං දුස්සති දොසදුට්ඨං හොති. බ්යාපන්නං චිත්තං යෙසන්ති ච, අපෙතො අත්ථො අස්සාති ච, උම්මත්තො ආදි යෙසන්ති ච විග්ගහො.
යථා –
සමුද්දො පීයතෙ සො’ය-මහ’මජ්ජ ජරාතුරො;
ඉමෙ ගජ්ජන්ති ජීමූතා, සක්කස්සෙ’රාවණො පියො.
97. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති ‘‘සමුද්දො’’ඉච්චාදි. න හෙත්ථ ‘‘සමුද්දො පීයතෙ’’ඉච්චාදිනො පදසමුදායස්ස කොචි එකො අත්ථො ගය්හති, යො සො බන්ධත්ථො සියා. අවයවත්ථා ¶ එව තු අයොසලාකාකප්පාපටිභන්තීති ඊදිසමපෙතත්ථමනින්දිතං විඤ්ඤෙය්යං බ්යාපන්නචිත්තානං.
97. ‘‘සමුද්දො’’ච්චාදි. සො අයං සමුද්දො පීයතෙ යෙන කෙනචි පීයතෙ, අහං අජ්ජ ජරාතුරො ජරරොගාභිභූතො, ඉමෙ ජීමූතා මෙඝා ගජ්ජන්ති ථනයන්ති. සක්කස්ස එරාවණො පියොති. ඉදං නින්දිතානින්දිතානං ද්වින්නමුදාහරණං. ඉදං වාක්යං අවයවත්ථමන්තරෙන සමුදායතො ගම්යමානත්ථස්සාභාවා අපෙතත්ථං නාම හොති. ඊදිසං වාක්යං උම්මත්තකාදීහි වුත්තමප්පීතිකරං න හොති, අඤ්ඤෙහි වුත්තං පන කණ්ණෙ අයොසලාකා විය අප්පීතිකරං. ජරාය ආතුරොති වාක්යං.
සුඛුමාලාවිරොධිත්ත-දිත්තභාවප්පභාවිතං;
බන්ධනං බන්ධඵරුස-දොසං සංදූසයෙය්ය තං.
98. ‘‘සුඛුමාලි’’ච්චාදි. න විරුජ්ඣති සීලෙනාති අවිරොධී, තස්ස භාවො අවිරොධිත්තං. සුඛුමාලස්ස අවිරොධිත්තං යස්ස සො දිත්තභාවො, තෙන පභාවිතං වඩ්ඪිතං සංයුත්තං තං බන්ධනං බන්ධඵරුසදොසං සංදූසයෙය්ය නාසයෙති අත්ථො.
98. ‘‘සුඛුමාලි’’ච්චාදි. සුඛුමාලාවිරොධිත්තදිත්තභාවප්පභාවිතං ‘‘අනිට්ඨුරක්ඛරප්පායෙ’’ච්චාදිනා වුච්චමානසුඛුමාලගුණස්ස අවිරුද්ධභාවසමන්නාගතෙන වණ්ණානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ගභිලක්ඛණෙන දිත්තභාවෙන පියභාවෙන අනුබ්රූහිතං තං බන්ධනං බන්ධඵරුසදොසං බන්ධඵරුසසඞ්ඛාතදොසං සංදූසයෙය්ය නාසෙය්ය, තං බන්ධඵරුසදොසන්ති වා සම්බන්ධොති. න විරුජ්ඣති සීලෙනාති අවිරොධී, තස්ස භාවොති ච, සුඛුමාලස්ස අවිරොධිත්තං යස්සාති ච, සොයෙව දිත්තස්ස භාවොති ච, තෙන පභාවිතන්ති ච වාක්යං.
යථා –
පස්සන්තා ¶ රූපවිභවං, සුණන්තා මධුරං ගිරං;
චරන්ති සාධූ සම්බුද්ධ-කාලෙ කෙළිපරම්මුඛා.
99. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති ‘‘පස්සන්තා’’ඉච්චාදි. කෙළියා කීළාය පරම්මුඛා විගතච්ඡන්දා චරන්තීති සම්බන්ධො.
99. ‘‘පස්සන්තෙ’’ච්චාදි. සාධූ සජ්ජනා සම්බුද්ධකාලෙ සම්බුද්ධස්ස ධරමානකාලෙ රූපවිභවං තස්ස රූපසම්පත්තිං පස්සන්තා චක්ඛුං සන්තප්පෙත්වා ඔලොකෙන්තා මධුරං ගිරං තස්සෙව භගවතො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං මධුරවචනං සුණන්තා කෙළිපරම්මුඛා කීළාය විමුඛා කීළාභිරතිරහිතා චරන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති. කෙවලං ඵරුසසිථිලවණ්ණෙහි විනා සුඛුච්චාරණීයවණ්ණෙහි සම්භූතසුඛුමාලගුණාවිරොධඅඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ගතවණ්ණවිසදප්පවත්තගුණයුත්තත්තා එත්ථ බන්ධඵරුසදොසො නත්ථි. කෙළියා පරානි පරිවත්තිතානි මුඛානි එතෙසන්ති විග්ගහො. එත්ථ කාලොති කිරියා. සා ච අත්ථතො තදාකාරප්පවත්තසම්බන්ධොයෙව. ලොකො පන විසුං එකො පදත්ථොයෙවාති වොහරති. වාක්යදොසපරිහාරො.
වාක්යදොසපරිහාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
වාක්යත්ථදොසපරිහාරවණ්ණනා
අපක්කමස්ස යථා –
භාවනාදානසීලානි, සම්මා සම්පාදිතානි’හ;
නිබ්බානභොගසග්ගාදි-සාධනානි න සංසයො.
100. ‘‘භාවනා’’ඉච්චාදි. එත්ථ භාවනාදීනි නිද්දිසිත්වා යථාක්කමං නිබ්බානාදීනං නිද්දෙසෙන අපක්කමදොසො පරිහටො.
100. ‘‘භාවනෙ’’ච්චාදි. ¶ ඉහ මනුස්සලොකෙ සම්මා සම්පාදිතානි කම්මඵලං සද්දහිත්වා යථාවිධි සම්පාදිතානි අත්තනො සන්තානෙ පවත්තාපිතානි භාවනාදානසීලානි නිබ්බානභොගසග්ගාදිසාධනානි යථාක්කමං නිබ්බානඋපභොගපරිභොගසම්පත්තිසග්ගුප්පත්තිආදීනං හෙතුභාවෙන සාධකානි හොන්ති, එත්ථ සාධනෙ න සංසයො හොතීති. ඉහ භාවනාදයො උද්දිසිත්වා උද්දෙසක්කමං අනතික්කම්ම නිබ්බානාදීනමනුද්දෙසස්ස කතත්තා අපක්කමවාක්යත්ථදොසස්ස ඔකාසො න හොති.
උද්දිට්ඨවිසයො කොචි [කොපි (ක. සී.)], විසෙසො තාදිසො යදි;
අනුද්දිට්ඨෙසු [අනුදිට්ඨෙසු (?)] නෙව’ත්ථි, දොසො කමවිලඞ්ඝනෙ.
101. ‘‘උද්දිට්ඨෙ’’ච්චාදි. උද්දිට්ඨා පඨමං යුත්තා අත්ථා විසයො ගොචරො යස්ස උද්දෙසානුද්දෙසසම්බන්ධවිජානනලක්ඛණස්ස විසෙසස්ස සො තාදිසො කොචි විසෙසො අනුද්දිට්ඨෙසු යථාක්කමමුද්දෙසකමානමතික්කමෙන පුන අත්ථන්තරනිස්සයෙන පරාමට්ඨෙසු යදි භවෙය්ය, කමස්ස යථොද්දිට්ඨෙසු අනුක්කමස්ස විලඞ්ඝනෙ අතික්කමෙ දොසො නෙවත්ථි.
101. ‘‘උද්දිට්ඨෙ’’ච්චාදි. උද්දිට්ඨවිසයො පඨමං පයුත්තත්ථවිසයො තාදිසො කොචි විසෙසො උද්දෙසානුද්දෙසානං ‘‘ඉදමස්ස පුබ්බකථනං, ඉදමස්ස පච්ඡාකථන’’න්ති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛලක්ඛණසම්බන්ධපරිජානනලක්ඛණො විසෙසො අනුද්දිට්ඨෙසු අත්ථන්තරං නිස්සාය පුන වුත්තෙසු යදි ‘‘භවෙය්යා’’ති සෙසො. කමවිලඞ්ඝනෙ උද්දෙසානුද්දෙසානං කමාතික්කමෙ දොසො සත්ථඤ්ඤූනං සුතිකාලෙ අසහනකාරණං නෙවත්ථීති. උද්දිට්ඨා පඨමුච්චාරිතා අත්ථා විසයො ගොචරො අස්සෙති ච, කමස්ස විලඞ්ඝනන්ති ච වාක්යං.
යථා –
කුසලාකුසලං ¶ අබ්යා-කත’මිච්චෙසු පච්ඡිමං;
අබ්යාකතං පාකදං න, පාකදං පඨමද්වයං.
102. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති ‘‘කුසලෙ’’ච්චාදි. කුසලං කාමාවචරාදිකමෙකවීසතිවිධං, අකුසලඤ්ච ද්වාදසවිධං, අබ්යාකතං විපාකක්රියාසඞ්ඛාතමිති එතෙසු තීසු පච්ඡිමං අබ්යාකතං, පාකං විපාකං දදාතීති පාකදං. නෙති නිපාතපදං. පඨමද්වයං කුසලාකුසලං පාකං දදාතීති පාකදන්ති. එත්ථ අපාකදත්තං අබ්යාකතස්සෙව, පාකදත්තං තෙසමෙව ද්වින්නන්ති විසෙසො දට්ඨබ්බො.
102. ‘‘කුසලෙ’’ච්චාදි. කුසලං කාමාවචරාදිඑකවීසතිකුසලඤ්ච අකුසලං ද්වාදසවිධං අකුසලඤ්ච අබ්යාකතං විපාකක්රියාරූපනිබ්බානවසෙන චතුබ්බිධමබ්යාකතඤ්ච ඉච්චෙසු එවමෙතෙසු තීසු පච්ඡිමං උද්දෙසක්කමෙන පච්ඡිමමබ්යාකතං පාකදං න විපාකදායකං න හොති, පඨමද්වයං කුසලාකුසලං පාකදං යථාසකං විපාකදායකං හොතීති. ‘‘යථාසඞ්ඛ්යමනුදෙසො සමාන’’න්ති [පාණිනි 1.3.10 සුත්තමිදං. අනුදිස්සතෙ ඉති අනුදෙසො, පච්ඡා උච්චාරිතො ඉච්චත්ථො ‘‘සමානං’’ඉති සම්බන්ධෙඡට්ඨී (කත්වබොධිනී)] වුත්තත්තා උද්දිට්ඨෙහි සමානමනුද්දිට්ඨානමෙව සමසඞ්ඛ්යාය ලබ්භමානත්තා සඞ්ඛ්යායානතික්කමො හොති. එත්ථ පන කුසලාදිසභාවතො තිවිධත්තෙපි විපාකදානාදානවසෙන දුවිධකුසලාකුසලාදිවිසයභූතවිසෙසස්ස පවත්තියා වත්තිච්ඡාතො පඨමං වත්තබ්බතං විනා කමෙන නිස්සයනං නාම නත්ථීති අපක්කමදොසො න හොතීති.
සගුණානා’විකරණෙ, කාරණෙ සති තාදිසෙ;
ඔචිත්යහීනතාපත්ති, නත්ථි භූතත්ථසංසිනො.
103. ‘‘සගුණාන’’මිච්චාදි. ¶ සොතූනං අත්තත්ථනිප්ඵාදනාදිකෙ තාදිසෙ කාරණෙ හෙතුම්හි සති භූතං යථාපවත්තං අත්ථං අත්තනො චරිතලක්ඛණං සංසිනො වදන්තස්ස සස්ස අත්තනො, සානං වා ගුණානං ආවිකරණෙ අධිකාරවසෙන ‘‘පූජනීයතරො ලොකෙ’’ඉච්චාදිකථනෙ ඔචික්යහීනතාය ආපත්ති පාපුණනං සම්භවො නත්ථි.
103. ‘‘සගුණි’’ච්චාදි. තාදිසෙ කාරණෙ සති සොතූනං අත්තත්ථනිප්ඵාදනාදිකෙ තාදිසෙ හෙතුම්හි විජ්ජමානෙ භූතත්ථසංසිනො අත්තනි විජ්ජමානකායාදිසංවරලක්ඛණගුණසඞ්ඛාතමත්ථං ‘‘පූජනීයතරො ලොකෙ අහමෙකො’’ඉච්චාදිනා තාදිසාවසරෙ වදන්තස්ස සගුණානං සස්ස අත්තනො, සානං වා සකානං ගුණානං ආවිකරණෙ පාකටීකරණෙ ඔචිත්යහීනතාපත්ති ඔචිත්යහීනසඞ්ඛාතදොසස්සාපත්ති නත්ථීති. සසද්දස්ස අත්තඅත්තනියවාචකත්තා සස්ස අත්තනො ගුණා සෙ ච තෙ ගුණා චෙති වා විග්ගහො. භූතොයෙව අත්ථො, තං සංසති වදති සීලෙනාති විග්ගහො.
ඔචිත්යං නාම විඤ්ඤෙය්යං, ලොකෙ විඛ්යාතමාදරා;
තත්ථො’පදෙසපභවා, සුජනා කවිපුඞ්ගවා.
104. ‘‘ඔචිත්ය’’මිච්චාදි. ලොකෙ සත්තලොකෙ විඛ්යාතං පසිද්ධං ආබාලජනං [ආබාලජනානං (ක.)] යථාසකමනුරූපං විජානනතො ඔචිත්යං උචිතභාවො නාමෙති පසිද්ධියං ආදරා ආදරෙන උස්සාහෙන තතො පරමාදරණීයස්සාභාවතො, න හි අනුචිතං කිඤ්චි කෙනාප්යාදරණීයං සබ්බථා අනස්සාදනීයත්තා, විඤ්ඤෙය්යං ‘‘සොතූන’’න්ති සෙසො. තත්ථ තස්මිං ඔචිත්යෙ උපදෙසස්ස පඨමුච්චාරණස්ස උග්ගණ්හාපනවසෙන පවත්තස්ස පභවා උප්පත්තිට්ඨානභූතා සුජනා සුට්ඨුජනා කවිපුඞ්ගවා උත්තමා, [කවිඋත්තමා (?)] කවිසෙට්ඨාති වුත්තං හොති.
104. ‘‘ඔචිත්යෙ’’ච්චාදි. ¶ ලොකෙ සත්තලොකෙ විඛ්යාතං ආබාලපසිද්ධං ඔචිත්යං නාම ආදරා ගාරවෙන විඤ්ඤෙය්යං විඤ්ඤූහි ඤාතබ්බං හොති, තත්ථ ඔචිත්යවිසයෙ උපදෙසපභවා පඨමුච්චාරණස්ස උප්පත්තිට්ඨානභූතා සුජනා සාධුජනභූතා කවිපුඞ්ගවා උත්තමකවයො භවන්තීති, පසිද්ධඔචිත්යපදෙන යුත්තත්තා එත්ථ නාමසද්දො පසිද්ධියං. උපදෙසස්ස පභවාති ච, පුමානො ච තෙ ගාවො චෙති ච, කවීනං පුඞ්ගවාති ච වාක්යං.
විඤ්ඤාතොචිත්යවිභවො-
චිත්යහීනං පරිහරෙ;
තතො’චිත්යස්ස සම්පොසෙ,
රසපොසො සියා කතෙ.
105. ‘‘විඤ්ඤාත’’මිච්චාදි. විඤ්ඤාතො අවබුද්ධො යථාවුත්තකවිවරපසාදා ඔචිත්යමෙව විභවො සම්පත්ති යෙන සො ඔචිත්යහීනං නාම දූසනං පරිහරෙ පරිවජ්ජෙය්ය. තතො තස්මා පරිහාරතො හෙතුතො ඔචිත්යස්ස සම්පොසෙ සුට්ඨු වඩ්ඪිභාවෙ වඩ්ඪනෙ කතෙ රසස්ස අස්සාදිතබ්බතාසඞ්ඛාතස්ස මාධුරියස්ස සම්පොසො සියා භවෙය්ය.
105. ‘‘විඤ්ඤාතෙ’’ච්චාදි. විඤ්ඤාතොචිත්යවිභවො තාදිසකවීනමනුග්ගහෙන විඤ්ඤාතඔචිත්යසඞ්ඛාතසම්පත්තිසමන්නාගතො කවි ඔචිත්යහීනං නාම දූසනං පරිහරෙ නිරාකරෙය්ය, තතො දොසපරිහාරතො ඔචිත්යස්ස සම්පොසෙ උපබ්රූහනෙ කතෙ සති රසපොසො මාධුරියසඞ්ඛතස්ස අස්සාදෙතබ්බස්ස පූරණං සියා භවෙය්යාති. ඔචිත්යමෙව විභවොති ච, විඤ්ඤාතො ඔචිත්යවිභවො යෙනෙති ච, රසස්ස පොසො පුට්ඨභාවො [වුද්ධභාවො (ක.)] පොසෙතබ්බභාවොති ච වාක්යං.
යථා –
යො ¶ මාරසෙනමාසන්න-මාසන්නවිජයුස්සවො;
තිණායපි න මඤ්ඤිත්ථ, සො වො දෙතු ජයං ජිනො.
106. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති ‘‘යො’’ඉච්චාදි. විජයො පරාභිභවො ආසන්නො විජයො එව උස්සවො අබ්භුදයො නිප්පටිපක්ඛා පවත්ති යස්ස එදිසො යො ආසන්නං අත්තනො සමීපමුපගතං මාරසෙනං තිණායපි න මඤ්ඤිත්ථ තිණම්පි න මඤ්ඤිත්ථ, තිණතොපි හීනං මඤ්ඤිත්ථ, සො ජිනො මාරජි වො තුම්හාකං ජයං දෙතූති විදධාතු. එත්ථ ජයාසීසනා ‘‘ජිනො’’ති අච්චන්තමුචිතං, යො අජිනි පඤ්චමාරෙති ජිනො පරාභිභවෙකරසො, තස්ස පරෙසං විජයප්පදානෙ සාමත්ථියෙකයොගො සියාති. ‘‘මාරසෙනමාසන්නං තිණායපි න මඤ්ඤිත්ථා’’ති ඉදං පනෙත්ථ අතිසමුචිතං යතො සමීපමුපගතම්පි තාදිසං මාරසෙනං තිණතොපි හීනං මඤ්ඤි, තෙනස්ස පරෙසං විජයප්පදානෙකරසතා විසෙසතො යුත්තාති.
106. ඉහ සත්ථෙ සබ්බත්ථ සඞ්ඛෙපක්කමමිච්ඡන්තොපි ආචරියො ඔචිත්යං නාම ආදරෙන සග්ගරූහි උග්ගණ්හිත්වා පයුජ්ජිතබ්බමිච්චෙවං විත්ථාරෙන සිස්සෙ අනුසාසිත්වා ඉදානි ඔචිත්යහීනපරිහරණත්ථං ‘‘යො මාරසෙනමාසන්නෙ’’ච්චාදිනා ලක්ඛියමුදාහරති. ආසන්නවිජයුස්සවො අදූරසත්තුවිජයසඞ්ඛාතඋස්සවො, අථ වා අච්චාසන්නපටිපක්ඛවිරහප්පවත්තිසඞ්ඛාතඅභිවුද්ධියා සමන්නාගතො යො ජිනො ආසන්නං අනෙකප්පකාරභිංසනකරූපෙන අත්තනො සමීපමාගතං මාරසෙනං මාරබලං තිණායපි තිණලවං කත්වාපි න මඤ්ඤිත්ථ සල්ලක්ඛණං නාකාසි, සො ජිනො සො ජිතපඤ්චමාරො වො තුම්හාකං ජයං දෙතූති. එත්ථ යො පඤ්චමාරෙ ජිතත්තා ජිනො නාම හොති, සො පරාභිභවනෙ අසහායකිච්චත්තා පරෙසං ජයදානෙ සාමත්ථියයුත්තොති ‘‘ජයං දෙතූ’’ති කතං ජයාසීසනමතිඋචිතං ¶ හොති, ජයදානෙ සාමත්ථියස්සෙව පොසකත්තා. ‘‘මාරසෙනමාසන්නං තිණායපි න මඤ්ඤිත්ථා’’ති ඉදං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. එවං අච්චන්තඋචිතපයොගෙන ඔචිත්යහීනදොසො නිරාකතොති. විජයො එව උස්සවො, ආසන්නො විජයුස්සවො යස්සෙති විග්ගහො.
ආරද්ධකත්තුකම්මාදි-කමාතික්කමලඞ්ඝනෙ;
භග්ගරීතිවිරොධො’යං, ගතිං න ක්වාපි වින්දති.
107. ‘‘ආරද්ධ’’ඉච්චාදි. කත්තා ච කම්මඤ්ච තානි ආදීනි යෙසං කරණාදීනං ආරද්ධානි වත්තුං පට්ඨපිතානි කත්තුකම්මාදීනි තෙසං කමො තස්ස අතික්කමො පරිච්චාගො තස්ස ලඞ්ඝනෙ සති, වත්තුමාරද්ධකත්තුකම්මාදිකමානතික්කමෙති වුත්තං හොති. අයං යථාවුත්තො භග්ගරීතිවිරොධො ක්වාපි කත්ථචිපි ඨානෙ ගතිං න වින්දති පතිට්ඨං න ලභතෙ.
107. ‘‘ආරද්ධි’’ච්චාදි. ආරද්ධකත්තුකම්මාදිකමාතික්කමලඞ්ඝනෙ වත්තුමාරද්ධකත්තුකම්මාදීනං කමපරිච්චාගස්සාතික්කමෙ අයං යථාවුත්තභග්ගරීතිවිරොධො ක්වාපි කත්ථචිපි ඨානෙ ගතිං පතිට්ඨං න වින්දති න ලභතෙති. ආරද්ධානි ච තානි කත්තුකම්මාදීනි යෙසං කරණාදීනං තෙසං කමස්ස අතික්කමො තස්ස ලඞ්ඝනන්ති විග්ගහො.
යථා –
සුජනඤ්ඤාන’මිත්ථීනං, විස්සාසො නො’පපජ්ජතෙ;
විසස්ස සිඞ්ගිනො රොග-නදීරාජකුලස්ස ච.
භෙසජ්ජෙ විහිතෙ සුද්ධ-බුද්ධාදිරතනත්තයෙ;
පසාද’මාචරෙ නිච්චං, සජ්ජනෙ සගුණෙපි ච.
108-109. එත්ථ ච ‘‘සුජන’’මිච්චාදිකෙ ‘‘භෙසජ්ජෙ’’ඉච්චාදිකෙ ච ගාථාද්වයෙ ඡට්ඨියා, සත්තමියා ච අපරිච්චාගෙන නාත්ථරීතියා භඞ්ගො, චකාරස්සෙකස්ස කතත්තා න සද්දරීතියා ¶ භඞ්ගො. බහූනමත්ථානඤ්හි සමුච්චයත්ථං වාක්යෙ එකො වා චකාරො කාතබ්බො පටිපදං වා.
108. ‘‘සුජනෙ’’ච්චාදි. සුජනඤ්ඤානං සජ්ජනෙහි අඤ්ඤෙසං දුජ්ජනානඤ්ච ඉත්ථීනඤ්ච විසස්ස ජීවිතහරණසමත්ථස්ස සිඞ්ගිනො විසාණවතො ච රොගනදීරාජකුලස්ස ච විස්සාසො සංසග්ගො න උපපජ්ජතෙ කිඤ්චිකාලෙ විරුජ්ඣනතො න යුජ්ජතෙති. එත්ථ ආරද්ධස්ස ඡට්ඨුන්තක්කමස්ස සබ්බත්ථ අපරිච්චාගතො අත්ථරීතිභඞ්ගො ච, යුත්තට්ඨානෙ එකස්සෙව චකාරස්ස යුත්තත්තා සද්දරීතිභඞ්ගො ච නත්ථි. චසද්දස්ස අනෙකත්ථසමුච්චයත්තා ‘‘සුජනඤ්ඤානඤ්චා’’තිආදිම්හි වා, ඉහ වුත්තනියාමෙන අවසානෙ වා, සබ්බත්ථ වා යොජනමරහති.
109. ‘‘භෙසජ්ජෙ’’ච්චාදිගාථායම්පි එසෙව නයො සත්තමීමත්තමෙව විසෙසො. විහිතෙ පථ්යෙ භෙසජ්ජෙ ඔසධෙ ච සුද්ධබුද්ධාදිරතනත්තයෙ ච සජ්ජනෙ සාධුජනෙ ච අපි පුනපි සගුණෙ විජ්ජමානගුණෙ ච පසාදං අත්තනො චිත්තපසාදං නිච්චං සතතං ආචරෙ සප්පුරිසො කරෙය්ය සෙවෙය්යාති.
සසංසයස්ස යථා –
මුනින්දචන්දිමාලොක-
රසලොලවිලොචනො;
ජනො’වක්කන්තපන්ථො’ව,
රංසිදස්සනපීණිතො.
110. ‘‘මුනින්දෙ’’ච්චාදි. එත්ථ රංසිසද්දො සසංසයං පරිහරති.
110. සසංසයපරිහාරලක්ඛියභූතා ‘‘මුනින්දි’’ච්චාදිගාථා අනන්තරපරිච්ඡෙදෙ වුත්තත්ථාව. රංසිසද්දොයෙව හි විසෙසො, එත්ථ රංසිසද්දෙන සුණන්තානං උප්පජ්ජමානසංසයෙන සසංසයභූතං බන්ධදොසමොහතීති.
සංසයායෙව ¶ යං කිඤ්චි, යදි කීළාදිහෙතුනා;
පයුජ්ජතෙ න දොසො’ව, සසංසයසමප්පිතො.
111. ‘‘සංසයෙ’’ච්චාදි. කීළාදීති ආදිසද්දෙන ආකිණ්ණසම්මන්තනාදිං සඞ්ගණ්හාති, කීළාදිහෙතුනා යං කිඤ්චි සංසයායෙව යදි පයුජ්ජතෙති සම්බන්ධො.
111. ‘‘සංසයායෙවෙ’’ච්චාදි. කීළාදිහෙතුනා කීළාසම්බාධසම්මන්තනාදිකාරණෙන යං කිඤ්චි සංසයුප්පාදනසමත්ථං යං කිඤ්චි පදං සංසයාය එව සොතූනං උප්පජ්ජමානසංසයත්ථමෙව යදි පයුජ්ජතෙ තස්මිං බන්ධනෙ වත්තාරෙහි පයුජ්ජතෙ චෙ, සසංසයසමප්පිතො සසංසයදොසසහිතො බන්ධො න දොසොව අදුට්ඨොවාති. සසංසයෙන සමප්පිතොති විග්ගහො.
යථා –
යාතෙ දුතියංනිලයං, ගුරුම්හි සකගෙහතො;
පාපුණෙය්යාම නියතං, සුඛ’මජ්ඣයනාදිනා.
112. ‘‘යාතෙ’’ච්චාදි. ගුරුම්හි අජ්ඣාපකෙ සකගෙහතො අත්තනො මූලනිලයතො දුතියං නිලයං දුතියං ඝරං යාතෙ සති නියතමෙකන්තමජ්ඣයනාදිනා සුඛං පාපුණෙය්යාමාති අයමනිච්ඡිතත්ථො. ගුරුම්හි සුරාචරියෙ [සුරච්චාචරියෙ (ක.)]සකගෙහතො අත්තනො ජාතරාසිතො දුතියං නිලයං දුතියං රාසිං යාතෙ සති නියතමජ්ඣයනාදිනා සුඛං පාපුණෙය්යාමාති අයමෙත්ථ ඉච්ඡිතත්ථො.
112. ‘‘යාතෙ’’ච්චාදි. ගුරුම්හි ආචරියෙ සකගෙහතො අත්තනො වාසාගාරතො දුතියං නිලයං දුතියං ඝරංයාතෙ සති, අයමනිච්ඡිතත්ථො. ගුරුම්හි සුරාචරියෙ සකගෙහතො අත්තනො ජාතරාසිතො දුතියං නිලයං දුතියං ¶ රාසිං යාතෙ ගතෙ සති අනුකූලත්තා නියතමෙකන්තෙන අජ්ඣයනාදිනා උග්ගහණාදිනා සුඛං මානසිකසුඛං, නො චෙ සුඛකාරණං ගන්ථපරිසමත්තිං පාපුණෙය්යාමාති. උභයපක්ඛස්සාපි අපරත්ථෙ අත්ථො සාධාරණො හොති. එත්ථ අජ්ඣයනසද්දසන්නිධානෙන පයුත්තගුරුසද්දස්ස ආචරියත්ථවාචකත්තෙපි ඉච්ඡිතත්ථගොපනත්ථං පයුත්තත්තා අදුට්ඨොති.
සුභගා භගිනී සා’යං, එතස්සි’ච්චෙවමාදිකං;
න ‘‘ගාම්ම’’මිති නිද්දිට්ඨං, කවීහි සකලෙහිපි.
113. ‘‘සුභගා’’ඉච්චාදි. ඉච්චෙවමාදිකං භගිනීඉච්චෙවමාදිකං.
113. ‘‘සුභගෙ’’ච්චාදි. එතස්ස පුරිසස්ස සා අයං භගිනී සුභගා සුන්දරාති ඉච්චෙවමාදිකං සකලෙහි කවීහි අපි න ගාම්මමිති ගාම්මදොසෙන න දුට්ඨමිති නිද්දිට්ඨන්ති. සුභං සුන්දරභාවං ගතාති ‘‘සුභගා’’ති අග්ගහෙත්වා බහුබ්බීහිසමාසෙ කතෙ ලබ්භමානත්ථස්ස අසබ්භභාවෙපි කවීනං චිත්තඛෙදං න ජනෙතීති අධිප්පායො. ඉති එවං අයං පකාරො ආදි අස්ස ඊදිසස්ස වාක්යස්සාති වාක්යං.
දුට්ඨාලඞ්කාරවිගමෙ, සොභනාලඞ්කතික්කමො;
අලඞ්කාරපරිච්ඡෙදෙ, ආවිභාවං ගමිස්සති.
114. ‘‘දුට්ඨ’’ඉච්චාදි. දුට්ඨාලඞ්කාරස්ස දොසදූසිතස්ස අලඞ්කාරස්ස විගමෙ අපගමෙ සති.
114. ‘‘දුට්ඨි’’ච්චාදි. දුට්ඨාලඞ්කාරවිගමෙ දොසදුට්ඨස්ස අලඞ්කාරස්ස අපගමෙ සති සොභනාලඞ්කතික්කමො පසත්ථානමලඞ්කාරානං පවත්තිආකාරො අලඞ්කාරපරිච්ඡෙදෙ අලඞ්කාරපකාසකත්තා තන්නාමකෙ පරිච්ඡෙදෙ ආවිභාවං පකාසත්තං ගමිස්සති පාපුණිස්සතීති. පරිච්ඡිජ්ජතීති පරිච්ඡෙදො. අලඞ්කාරපකාසකත්තා තදත්ථෙන අලඞ්කාරො ච සො පරිච්ඡෙදො චෙති විග්ගහො.
දොසෙ ¶ පරීහරිතුමෙස වරො’පදෙසො,
සත්ථන්තරානුසරණෙන කතො මයෙවං;
විඤ්ඤායි’මං ගුරුවරාන’ධිකප්පසාදා,
දොසෙ පරං පරිහරෙය්ය යසොභිලාසී.
ඉති සඞ්ඝරක්ඛිතමහාසාමිපාදවිරචිතෙ
සුබොධාලඞ්කාරෙ
දොසපරිහාරාවබොධො නාම
දුතියො පරිච්ඡෙදො.
115. ‘‘දොසෙ’’ඉච්චාදි. දොසෙ යථාවුත්තෙ පදදොසාදිකෙ පරිහරිතුං පරිච්චජිතුං එසො වරො උත්තමො උපදෙසො සත්ථන්තරානං බහූනං අනුසරණෙන අනුගමෙන [අනුපගමෙන (ක.)] මයා එවං කතො නිප්ඵාදිතො, ඉමං උපදෙසං ගුරුවරානං අධිකප්පසාදා මහතා පසාදෙන න අප්පකෙන, තථාවිධෙන තාදිසස්ස මහතො අත්ථස්ස අපසිජ්ඣනතො, විඤ්ඤාය ජානිත්වා ආදරතො කරෙය්ය දොසෙ යථාවුත්තෙ දොසෙ යසො පරිසුද්ධබන්ධනං ක්රියාලක්ඛණතො එකන්තෙන කිත්තිහෙතුත්තා, තංසබ්භාවා කිත්ති වා, තං අභිලසති සීලෙනෙති යසොභිලාසී පරං අච්චන්තමෙව පරිහරෙය්ය දූරතො කරෙය්ය.
ඉති සුබොධාලඞ්කාරෙ මහාසාමිනාමිකායං ටීකායං
දොසපරිහාරාවබොධපරිච්ඡෙදො දුතියො.
115. ‘‘දොසෙ’’ච්චාදි. දොසෙ යථාවුත්තපදදොසාදිකෙ පරිහරිතුමපනෙතුං වරො උත්තමො එසො උපදෙසො සත්ථන්තරානුසරණෙන බහූනං බාහිරසත්ථානං අනුස්සතියා මයා එවං අනන්තරුද්දිට්ඨක්කමෙන කතො විරචිතො, ඉමං උපදෙසං ගුරුවරානං අධිකප්පසාදා අධිකප්පසාදෙන විඤ්ඤාය සභාවතො ඤත්වා යසොභිලාසී යසපටිලාභකාරණත්තා ¶ කාරණෙ කාරියොපචාරෙන දොසාපගමෙන පරිසුද්ධබන්ධනං වා තාදිසබන්ධනහෙතු උප්පජ්ජමානකිත්තිං වා ඉච්ඡන්තො පඤ්ඤවා දොසෙ යථාවුත්තදොසෙ පරං අතිසයෙන පරිහරෙය්ය දූරතො කරෙය්යාති. එත්ථ පුබ්බද්ධෙන දොසපරිහාරපරිච්ඡෙදස්ස පසත්ථභාවො දස්සිතො, අපරද්ධෙන සිස්සජනානුසාසනං දස්සිතං හොති. තථා පුබ්බද්ධෙන කරුණාපුබ්බඞ්ගමපඤ්ඤාකිච්චං දස්සිතං, අපරද්ධෙන පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමකරුණාකිච්චං දස්සිතං. තථා පුබ්බද්ධෙන අත්තහිතසම්පත්ති, අපරද්ධෙන පරහිතසම්පත්ති දස්සිතාති. එවමනෙකාකාරදීපිකාය ඉමාය ගාථාය පරිච්ඡෙදං නිගමෙති. අඤ්ඤෙ සත්ථා සත්ථන්තරා, අන්තරසද්දො හි අඤ්ඤසද්දපරියායො. යථා ‘‘ගාමන්තරං න ගච්ඡෙය්යා’’ති. යසං අභිලසති සීලෙනාති වාක්යං.
ඉති සුබොධාලඞ්කාරනිස්සයෙ
දුතියො පරිච්ඡෙදො.