📜

3. ගුණාවබොධපරිච්ඡෙද

අනුසන්ධිවණ්ණනා

116.

සම්භවන්ති ගුණා යස්මා,

දොසානෙ’ව’මතික්කමෙ;

දස්සෙස්සං තෙ තතො දානි,

සද්දෙ සම්භූසයන්ති යෙ.

116. එවං දොසපරිහාරොපදෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි දොසපරිහාරා සමුපගතගුණං උපදස්සිතුමධිකාරං විරචයන්තො ආහ ‘‘සම්භවන්ති’’ඉච්චාදි. දොසානං යථාවුත්තානං පදදොසාදීනං එවං යථාවුත්තනයෙන අතික්කමෙ සති ගුණා ධම්මා ¶ සද්දාලඞ්කාරසභාවා පසාදාදයො යස්මා කාරණා සම්භවන්ති සිජ්ඣන්ති, තඤ්ච ‘‘පසාදො කිලිට්ඨාදීනං වජ්ජනා සම්භවතී’’ත්යාදිනා යථායොගං විඤ්ඤෙය්යං, තතො තස්මා කාරණා යෙ ගුණා සද්දෙ සම්භූසයන්ති අලඞ්කරොන්ති, තෙ සද්දාලඞ්කාරසඞ්ඛාතෙ ගුණෙ ඉදානි දස්සෙස්සං උපදිසිස්සාමි.

116. එවං දොසපරිහාරපවෙසොපායං දස්සෙත්වා ඉදානි යථාවුත්තදොසානං පරිහාරෙන ‘‘බන්ධනිස්සිතගුණා එතෙ’’ති දස්සෙතුං පුබ්බාපරපරිච්ඡෙදානං සම්බන්ධං ඝටෙන්තො ‘‘සම්භවන්ති’’ච්චාදිගාථමාහ. දොසානං නිද්දිට්ඨපදදොසාදීනං එවං අනන්තරපරිච්ඡෙදෙ නිද්දිට්ඨක්කමෙන අතික්කමෙ සති ගුණා පසාදාදිසද්දාලඞ්කාරසඞ්ඛාතා පසාදාදයො සද්දධම්මා යස්මා සම්භවන්ති, තතො යෙ සද්දධම්මා සද්දෙ සම්භූසයන්ති සජ්ජන්ති, තෙ සද්දධම්මෙ දස්සෙස්සං පකාසිස්සාමීති. එත්ථ කිලිට්ඨදොසබ්යාකිණ්ණදොසපරිහාරෙහි පසාදාලඞ්කාරො සිජ්ඣති, සෙසාපි යථාලාභතො ඤාතබ්බා.

සද්දාලඞ්කාරඋද්දෙසවණ්ණනා

117.

පසාදො’ජො මධුරතා,

සමතා සුඛුමාලතා;

සිලෙසො’දාරතා කන්ති,

අත්ථබ්යත්තිසමාධයො.

117. ඉදානි තෙ විභජති ‘‘පසාදො’’ඉච්චාදිනා පසත්ථි පසාදො පකාසත්ථතා, ඔජො සමාසවුත්තිබාහුල්ලං අත්ථපාරිණත්යඤ්ච, මධුරතා සද්දානං රසවන්තතා, සමතා පජ්ජාපෙක්ඛාය චතුන්නං පාදානමෙකජාතියසම්බන්ධතා, ගජ්ජාපෙක්ඛාය තු පදානං, සුඛුමාලතා අඵරුසක්ඛරබාහුල්ලං, සිලෙසනං සිලෙසො බන්ධගාරවං, උදාරතා උක්කංසතා කෙනචි අත්ථෙන සනාථතා විසිට්ඨවිසෙසනයුත්තතා ච, කන්ති සබ්බලොකමනොහරතා, අත්ථබ්යත්ති සිද්ධෙන ¶ ඤායෙන වා අභිධෙය්යස්ස ගහණං, සමාධි ලොකප්පතීත්යනුසාරිඅමුඛ්යත්ථතා, තෙසු ඔජඋදාරතා සද්දත්ථගුණා, සමාධි අත්ථගුණො, අත්ථානුගාමිත්තා එත්ථ සද්දානං, අඤ්ඤෙ තු සද්දගුණාව.

117. ඉදානි ‘‘පසාදොජො’’ඉච්චාදිනා තෙ සද්දාලඞ්කාරෙ කමෙන විභජිතුං උද්දිසති. පසාදො පසන්නඵළිකාවලි අත්තනි ආවුනිතරත්තකම්බලසුත්තමිව සද්දානං අත්ථස්ස පසාදනසඞ්ඛාතො පසාදාලඞ්කාරො ච, ඔජො සමාසවුත්තිබාහුල්යඅත්ථපාරිණත්යසඞ්ඛතො සද්දත්ථානං ගුණො ච, මධුරතා සද්දානං රසවන්තභාවසඞ්ඛාතකණ්ණමධුරතා ච, සමතා පජ්ජෙ පාදස්ස සුතිතො සදිසතා ච, ගජ්ජෙ පදානං තථෙව සදිසතාති එවං පාදානං පදානඤ්ච තුල්යගුණතා ච, සුඛුමාලතා වණ්ණානං අතිඵරුසඅතිසිථිලභාවං විනා සමප්පමාණමුදුගුණො ච, සිලෙසො ඨානකරණාදිසම්භූතසභාගවණ්ණසුතීහි අච්ඡිද්දගුරුගුණො ච, උදාරතා උක්කට්ඨෙන කෙනචි අත්ථෙන බන්ධස්ස සජ්ජිතභාවො ච, විසිට්ඨවිසෙසනපදෙන යුත්තතා ච, කන්ති සබ්බෙසං පියගුණතා ච, අත්ථබ්යත්ති ඉච්ඡිතත්ථස්ස සිද්ධෙන වා න්යායෙන වා සුපාකටභාවො ච, සමාධයො ලොකප්පතීතිඅනතික්කන්තඅඤ්ඤධම්මාරොපනෙන අමුඛ්යත්ථතා චාති ඉමෙ සද්දත්ථගුණා දස හොන්ති. ‘‘සමාධයො’’ති තස්සෙව බහුත්තං දීපෙති, ඉමෙසු දසසු ඔජොදාරතාති ද්වෙ සද්දත්ථගුණා, සමාධි අත්ථගුණො පරියායෙන තදත්ථජොතකසද්දගුණොපි, සෙසා සත්ත සද්දගුණා එව, එතෙ සබ්බෙපි අලඞ්කරොන්ති බන්ධමනෙනාති වාක්යෙන අලඞ්කාරා නාම.

සද්දාලඞ්කාරපයොජනවණ්ණනා

118.

ගුණෙහෙ’තෙහි සම්පන්නො, බන්ධො කවිමනොහරො;

සම්පාදයති කත්තූනං, කිත්තිමච්චන්තනිම්මලං.

118. ‘‘ගුණෙහි’’ච්චාදි. ¶ එතෙහියෙව වුත්තෙහි දසහි ගුණෙහි ධම්මෙහි සද්දාලඞ්කාරසබ්භාවෙහි සම්පන්නො යුත්තො සමිද්ධො වා කවීනං මනො හරති සවසෙ වත්තෙතීති කවිමනොහරො කවිහදයහිලාදකාරී බන්ධො කත්තූනං බන්ධන්තානං කවීනං අච්චන්තනිම්මලං අතිසයපරිසුද්ධං අගුණලෙසෙනාප’නාලිම්පත්තා කිත්තිං ගුණඝොසං සම්පාදයති නිප්ඵාදෙති.

118. ‘‘ගුණෙ’’ච්චාදි. එතෙහි ගුණෙහි ඉමෙහි සද්දාලඞ්කාරසඞ්ඛාතදසවිධසද්දධම්මෙහි සම්පන්නො සමන්නාගතො සමිද්ධො වා බන්ධො පජ්ජාදිබන්ධො කවිමනොහරො අත්තනො නිරවජ්ජත්තා කවීනං චිත්තං පීණෙන්තො කත්තූනං රචයන්තානං අච්චන්තනිම්මලං අප්පකදොසෙනාපි අසම්මිස්සත්තා අතිපරිසුද්ධං කිත්තිං බන්ධනවිසයභූතයසොරාසිං සම්පාදයති නිප්ඵාදෙතීති. ඉමිනා කාරණෙන බන්ධස්ස යථාවුත්තදසවිධගුණපරිග්ගහො සඋස්සාහං කාතබ්බොති අධිප්පායො. මනො හරතීති මනොහරො, කවීනං මනොහරො කවිමනොහරොති විග්ගහො.

සද්දාලඞ්කාරනිද්දෙසවණ්ණනා

119.

අදූරාහිතසම්බන්ධ-සුභගා යා පදාවලි;

සුපසිද්ධාභිධෙය්යා’යං, පසාදං ජනයෙ යථා.

119. ඉදානි යථොද්දෙසානමෙසං නිද්දෙසං සොදාහරණං කරොන්තො ආහ ‘‘අදූර’’ඉච්චාදි. අදූරෙ ආසන්නෙ අදූරෙන වා අදූරාහිතක්රියාකත්තුකම්මාදිපදවසෙන ආහිතො ඨපිතො කතො සම්බන්ධො අන්වයො, තෙන සුභගා මනොහරා සුපසිද්ධො සුප්පකාසො සුගම්මො අභිධෙය්යො අත්ථො යස්සා සාති තථා, න තු භාවත්ථො තස්ස සභාවගම්භීරත්තා. වුත්තඤ්හි –

‘‘කවීන’ධිප්පාය’මසද්දගොචරං,

¶ පදෙ ඵුරන්තං මුදුකම්හි කෙවලං;

විසන්ති භාවාවගමා කතස්සමා,

පකාසයන්ත්යා’කතියො තු තාදිසා’’ති.

තාදිසා යා පදාවලි පදපන්ති අයං පසාදං තන්නාමකං ගුණං ජනයෙ උප්පාදයති. යථාති තමුදාහරති.

119. ඉදානි උද්දෙසක්කමෙන එතෙසං සද්දාලඞ්කාරාදීනං නිද්දෙසං සොදාහරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අදූරාහිතෙ’’ච්චාදි. අදූරෙ ආසන්නපදෙසෙ තදුපචාරෙන ආසන්නෙ වා ආහිතො ක්රියාය, ලද්ධක්රියායොගකත්තුකම්මාදිපදානං වසෙන ච කතො, නො චෙ වින්යාසවසෙන ඨපිතො වා සම්බන්ධො ඉච්ඡිතත්ථපතීතික්කමෙන අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛලක්ඛණක්රියාකාරකයොගො තෙන සුභගා මනොහරා, සුපසිද්ධො පසිද්ධත්ථවිසයෙ සද්දපයොගතො අතිපාකටො අභිධෙය්යො සද්දත්ථො යස්සා සා අයං පදාවලි පදපන්ති පසාදං පසාදනාමකං ගුණං ජනයෙ උප්පාදයති. යථාති ලක්ඛියං දස්සෙති. අදූරෙ ආහිතොති වා, උපචරිතත්තා අදූරො ච සො ආහිතො චාති වා, සො ච සො සම්බන්ධො චෙති ච, තෙන සුභගාති ච, සු අතිසයෙන පසිද්ධොති ච, සො අභිධෙය්යො අස්සෙති ච වාක්යං. එත්ථ සුපසිද්ධො නාම සද්දත්ථො, අධිප්පායත්ථො පන පකතිගම්භීරො. වුත්තඤ්හි –

‘‘කවීන’ධිප්පාය’මසද්දගොචරං,

පදෙ ඵුරන්තං මුදුකම්හි කෙවලං;

විසන්ති භාවාවගමා කතස්සමා,

පකාසයන්ත්යා’කතියො තු තාදිසා’’ති.

තස්සත්ථො – අසද්දගොචරං සද්දස්ස අවිසයං හුත්වා මුදුකම්හි පදෙ කෙවලං විසුං ඵුරන්තං චාපෙන්තං කවීනධිප්පායං කවීනමජ්ඣාසයං ¶ කතස්සමා සද්දත්ථවිසයෙ කතපරිචයා පණ්ඩිතා භාවාවගමා පදත්ථාවබොධෙන විසන්ති පවිසන්ති, තාදිසා ආකතියො තු සද්දසද්දත්ථානං ආකාරා පකාසයන්ති අධිප්පායත්ථං ජොතෙන්තීති.

120.

අලඞ්කරොන්තා වදනං, මුනිනො’ධරරංසියො;

සොභන්තෙ’රුණරංසී’ව, සම්පතන්තා’ම්බුජොදරෙ.

120. ‘‘අලඞ්කරොන්තා’’ඉච්චාදි. මුනිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස වදනං සභාවමධුරපකතිමුඛං අලඞ්කරොන්තා සජ්ජන්තා සොභයමානා අධරානං රංසියො සුපක්කබිම්බඵලොපමඔට්ඨයුගළවිනිස්සටබහුතරකන්තිච්ඡිතාභා මුනිනොති විඤ්ඤායති සුතත්තා. අම්බුජොදරෙ තා කාලොපනතපුප්ඵකාසරමණීයෙ පදුමබ්භන්තරෙ සම්පතන්තා පවත්තමානා අරුණරංසීව බාලසූරියරංසියො විය සොභන්තෙ විරාජන්ති.

120. ‘‘අලඞ්කරොන්තෙ’’ච්චාදි. මුනිනො වදනං පකතිසුන්දරමුඛං අලඞ්කරොන්තා සජ්ජන්තා අධරරංසියො තස්සෙව මුනිනො ඔට්ඨද්වයතො නික්ඛන්තකන්තිසමූහා අම්බුජොදරෙ විකසනානුරූපකාලාභිමුඛෙ පදුමගබ්භෙ උපඩ්ඪවිකසිතෙති වුත්තං හොති. සම්පතන්තා පවත්තමානා අරුණරංසී ඉව බාලසූරියරංසීව සොභන්තෙ දිබ්බන්තීති. එත්ථ අදූරසම්බන්ධං පසිද්ධත්ථඤ්ච නිස්සාය පසාදගුණො පාකටො. අධරරංසීනං මුනිසම්බන්ධො සුතානුමිතසම්බන්ධෙසු සුතසම්බන්ධස්ස බලවත්තා [සුතානුමිතෙසු සුතසම්බන්ධො බලවා (පරිභාසෙන්දුසෙරෙ 112)], කාකක්ඛිගොළකනයෙන වා ලබ්භතීති. අධරෙ රංසීති ච, අම්බුජස්ස උදරන්ති ච වාක්යං.

121.

ඔජො සමාසබාහුල්ය-

මෙසො ගජ්ජස්ස ජීවිතං;

පජ්ජෙප්ය’නාකුලො සො’යං,

කන්තො කාමීයතෙ යථා.

121. ‘‘ඔජො’’ඉච්චාදි. ¶ සමාසස්ස එකත්ථවුත්තියා බාහුල්යං භිය්යොභාවො ඉත්යනුවදිත්වා පුන ඔජො විධීයතෙ, එසො ඔජො සමාසබාහුල්ලලක්ඛණො ගජ්ජස්ස වුත්තිරූපස්ස ජීවිතං හදයං සාරං තප්පධානත්තා ගජ්ජස්ස, න පජ්ජස්ස, සොයං ඔජො අනාකුලො අගහනො අතොයෙව කන්තො හදයඞ්ගමො, පජ්ජෙපි න කෙවලං ගජ්ජෙ කාමීයතෙ පයුජ්ජතෙ. යථෙත්යුදාහරති.

121. ඉදානි ඔජගුණං දස්සෙති ‘‘ඔජො’’ච්චාදිනා. ඔජො නාම සමාසබාහුල්යං භින්නත්ථෙසු පවත්තසද්දානං එකත්ථපවත්තිලක්ඛණස්ස සමාසස්ස බහුලතා, එසො ඔජො ගජ්ජස්ස ගජ්ජබන්ධස්ස ජීවිතං හදයං, ජීවිතසීසෙන හදයසඞ්ඛතං චිත්තං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සො අයං ඔජො අනාකුලො නිබ්යාකුලො කන්තො තතොයෙව විඤ්ඤූනං පියභූතො පජ්ජෙපි පජ්ජබන්ධෙපි කාමීයතෙ කවීහි පයුජ්ජතෙති. බහුලස්ස භාවො බාහුල්යං, සමාසස්ස බාහුල්යන්ති විග්ගහො. ගජ්ජබන්ධාධිකාරස්සාභාවා පජ්ජවිසයස්ස ඔජගුණස්ස ලක්ඛියං දස්සෙති ‘‘යථෙ’’ච්චාදිනා.

122.

මුනින්දමන්දසඤ්ජාත-හාසචන්දනලිම්පිතා;

පල්ලවා ධවලා තස්සෙ-වෙකොනා’ධරපල්ලවො.

122. ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදි. මුනින්දස්ස මන්දං ඊසකං සඤ්ජාතො පවත්තො තංසභාවත්තා භගවතො හාසස්ස [යසස්ස (ක.)]හාසො හසිතං සොව චන්දනමිව චන්දනං ධවලත්තරූපත්තා, තෙන ලිම්පිතා උපදෙහිතා පල්ලවා සබ්බානි කිලසයානි ‘‘ඉදමෙවෙ’’ති නියමාභාවතො, ධවලා පකතිවණ්ණපරිච්චාගෙන සුක්කා අහෙසුං ගාහාපිතත්තා සගුණස්ස තාදිසවිසිට්ඨස්ස පටිලාභතො, එවං සන්තෙපි තස්ස මුනින්දස්සෙව එකො අඤ්ඤස්ස තාදිසස්සාභාවා අධරපල්ලවො න ධවලො ¶ ධවලො නාහොසි. අච්චාසන්නදෙසියොපි බහුමන්තබ්බො’ය’මස්සානුභාවොති.

‘‘පෙමාවබන්ධහදයෙ සදයෙ ජිනස්මිං,

තස්මිං නු කිං කුමතයො භවථ’ප්පසන්නා;

කිං තෙන වො න විහිතං හිත’මුග්ගදුග්ග-

සංසාරසාගරසමුත්තරණාවසානං’’.

ඉච්චපරමුදාහරණං. එවමෙතාදිසො අනාකුලො කන්තො ඔජො ජානිතබ්බොති. නනු ච ය-තසද්දානං නිච්චො සම්බන්ධො, තස්මා කථං ‘‘තස්සෙවෙකො නාධරපල්ලවො’’ති එත්ථ යසද්දාභාවොති? සච්චං, කින්තු පක්කන්තවිසයො, තථා පසිද්ධවිසයො, අනුභූතවිසයො ච තසද්දො යසද්දං නාපෙක්ඛතෙ. යථා –

‘‘සවාසනෙ කිලෙසෙ සො, එකො සබ්බෙ නිඝාතිය;

අහු සුසුද්ධසන්තානො, පූජානඤ්ච සදාරහො’’.

ඉච්චාදි. එත්ථ බුද්ධො ‘‘බුද්ධානුස්සතිමාදිතො’’ති පක්කන්තො.

පසිද්ධවිසයො යථා –

‘‘අග්ගිං පක්ඛන්ද’ අථ වා, ‘පබ්බතග්ගා පතෙ’ති වා;

යදි වක්ඛති කත්තබ්බං, ඤාතකාරීහි සො ජිනො’’.

ඉච්චාදි.

අනුභූතවිසයො යථා –

‘‘අතීතං නානුසොචාමි, නප්පජප්පාම’නාගතං;

පච්චුප්පන්නෙන යාපෙමි, තෙන වණ්ණො පසීදති’’.

ඉච්චාදි.

යසද්දො තුත්තරවාක්යට්ඨො පුබ්බවාක්යෙ තසද්දමෙව ගමයති. යථා –

‘‘බොධිං ¶ නමාමි නතිභාජනමච්චුළාරං,

පුඤ්ඤාකරං භුවනමණ්ඩලසොත්ථිභූතං;

යො චක්ඛුසොතසතිගොචරතං සමෙතො,

දොසාරිදප්පමථනෙ’කරසො බුධානං’’.

ඉච්චාදි.

පුබ්බවාක්යොපාත්තො තු යසද්දො උත්තරවාක්යෙතසද්දොපාදානං විනා සාකඞ්ඛෙ වාක්යස්ස ඌනත්තං ජනෙති. එත්ථ පක්කන්තවිසයො තසද්දො.

122. මුනින්දස්ස මන්දං ඊසකං සඤ්ජාතො පවත්තො හාසොයෙව සිතං චන්දනචුණ්ණමිව තෙන ලිම්පිතා ආලෙපිතා පල්ලවා රුක්ඛලතාදීනං පකතිරත්තානි කිසලයානි ධවලා සගුණපරිච්චාගෙන සෙතා අහෙසුං, තථාපි තස්සෙව තථාගතස්ස එකො අතුලො අසහායො වා අධරපල්ලවො දන්තාවරණසඞ්ඛාතපල්ලවො න රංසිසංසට්ඨොපි සමීපට්ඨොපි ධවලො සෙතො නාහොසි. එවමෙත්ථ අගහනසමාසබාහුල්යං දීපිතං හොති.

‘‘පෙමාවබන්ධහදයෙ සදයෙ ජිනස්මිං,

තස්මිං නු කිං කුමතයො භවථ’ප්පසන්නා;

කිං තෙන වො න විහිතං හිත’මුග්ගදුග්ග-

සංසාරසාගරසමුත්තරණාවසාන’’න්ති.

අපරමුදාහරණං. තස්සත්ථො – කුමතයො හෙ අඤ්ඤාණා! පෙමාවබන්ධහදයෙ සබ්බෙසු තුම්හෙසු නිච්චං පවත්තිතදළ්හපෙමානුබන්ධචිත්තෙ සදයෙ තතොයෙව දයාසහිතෙ තස්මිං ජිනස්මිං විසයභූතෙ කිං නු කස්මා අප්පසන්නා භවථ, තථා හි වො තුම්හාකං තෙන ජිනෙන උග්ගො දාරුණො ච, දුග්ගො ගන්තුමසක්කුණෙය්යො ච, සොයෙව සංසාරසාගරො තස්ස සමුත්තරණං පරියන්තප්පත්තියෙව අවසානං යස්ස තං න විහිතං අකතං හිතං වුද්ධි නාම කිං හොති, න ¶ හොතෙව. එත්ථාපි සමාසස්ස පාකටත්තා ඔජො ගුණො කන්තො හොතීති.

නනු ය-තසද්දානං නිච්චසම්බන්ධොති කථං ‘‘තස්සෙවෙකො’’ති ච ‘‘තස්මිං නු කිං කුමතයො’’ති ච ඉච්චාදීසු හෙට්ඨා වුත්තයසද්දො නත්ථීති? සච්චං, තථාපි පක්කන්තත්ථවිසයො, පසිද්ධත්ථවිසයො, අනුභූතත්ථවිසයො වා තසද්දො යසද්දං නාපෙක්ඛති. තථා හි –

‘‘සවාසනෙ කිලෙසෙ සො, එකො සබ්බෙ නිඝාතිය;

අහු සුසුද්ධසන්තානො, පූජානඤ්ච සදාරහො’’ති.

එවමාදීසු ‘‘සො’’ති නිද්දිට්ඨතසද්දො ‘‘බුද්ධානුස්සතිමාදිතො’’ති එත්ථ අතීතෙන බුද්ධසද්දෙන වචනීයවිසයො හොති.

‘‘අග්ගිං පක්ඛන්ද’ අථවා, ‘පබ්බතග්ගා පතෙ’ති වා;

යදි වක්ඛති කත්තබ්බං, ඤාතකාරීහි සො ජිනො’’ති.

එවමාදීසු තසද්දො ඤාතකාරීහි කත්තබ්බත්තා පසිද්ධබුද්ධපදත්ථවිසයො.

‘‘අතීතං නානුසොචාමි, නප්පජප්පාම’නාගතං;

පච්චුප්පන්නෙන යාපෙමි, තෙන වණ්ණො පසීදතී’’ති.

එවමාදීසු තසද්දො අනනුසොචනනප්පජප්පනයාපනසඞ්ඛාතවිජානනවසෙන අනුභූතත්ථවිසයො, තස්මා තීසුපි ඨානෙසු තසද්දො යසද්දං නාපෙක්ඛතෙ. එත්ථ පන පක්කන්තවිසයො තසද්දො අධිප්පෙතො. අපිච උත්තරවාක්යෙ ඨිතො යසද්දො පුබ්බවාක්යෙ තසද්දෙ අසතිපි තමෙව දීපෙති. තථා හි –

බොධිං නමාමි නතිභාජනමච්චුළාරං,

පුඤ්ඤාකරං භුවනමණ්ඩලසොත්ථිභූතං;

යො චක්ඛුසොතසතිගොචරතං සමෙතො,

දොසාරිදප්පමථනෙ’කරසො බුධානන්ති.

යො ¶ බුධානං චක්ඛුසොතසතීනං ගොචරතං විසයභාවං සමෙතො පත්තො, තෙසංයෙව දොසාරීනං කිලෙසපච්චත්ථිකානං දප්පමථනෙ දප්පමද්දනෙ එකරසො පධානකිච්චො සමිද්ධිවන්තො වා හොති, තං බොධිං නමාමීති සම්බන්ධො. පුබ්බවාක්යෙ පයොජිතො යසද්දො උත්තරවාක්යෙ තසද්දොපාදානෙ අසති සංසයමුප්පාදයමානො වාක්යස්ස ඌනත්තං කරොති. උදාහරණං පන පාකටං.

123.

පදාභිධෙය්යවිසයං,

සමාසබ්යාසසම්භවං;

යං පාරිණත්යං හොති’හ,

සොපි ඔජොව තං යථා.

123. ‘‘පදි’’ච්චාදි. පදස්ස අභිධෙය්යො අත්ථො සො විසයො යස්ස. යත්ථ පචුරසද්දාභිධෙය්යො අත්ථො සංඛිත්තපදෙහි වුච්චතෙ, සො සමාසො. යත්ථප්පකෙහි පදෙහි අභිධෙය්යත්ථො පචුරපදෙහි වුච්චතෙ, සො බ්යාසො. තතො සමාසබ්යාසතො සම්භවො යස්ස. තං තථාවිධං යං පාරිණත්යං පරිණතභාවො හොතීති අනුවදිත්වා සොපි ඉහ සසත්ථෙ ඔජොවාති විධීයතෙ. තං යථෙත්යුභයම්පි උදාහරති.

123. ‘‘පදෙ’’ච්චාදි. පදානං බහූනං අප්පකානං වා පදානං අභිධෙය්යවිසයං විත්ථාරසංඛිත්තත්ථවිසයවන්තං සමාසබ්යාසසම්භවං යථාක්කමං සඞ්ඛෙපවිත්ථාරද්වයෙන නිප්ඵන්නං නිප්ඵත්තිවන්තං වා යං පාරිණත්යං කත්තූනං ගන්ථවිසයෙ පරිණතිප්පකාසකො යො සද්දධම්මො අත්ථධම්මො හොති, සද්දගුණො අත්ථගුණොති වුත්තං හොති, සොපි ඉහ සුබොධාලඞ්කාරෙ ඔජො නාම සද්දගුණො අත්ථගුණො. තං යථාති ද්වීසු ලක්ඛියං දස්සෙති, පදානං අභිධෙය්යො විසයො යස්ස පාරිණත්යස්සෙති ච, සමාසො ච බ්යාසො චාති ච, තතො සම්භවන්ති ච, තතො සම්භවො අස්සාති ච, පරිණතස්ස ¶ කත්තුනො ගන්ථස්ස එව වා භාවොති ච විග්ගහො. කත්තු පාරිණත්යපක්ඛෙ තප්පකාසකගන්ථස්ස තදත්ථෙන පාරිණත්යං සිද්ධං.

124.

ජොතයිත්වාන සද්ධම්මං,

සන්තාරෙත්වා සදෙවකෙ;

ජලිත්වා අග්ගිඛන්ධො’ව,

නිබ්බුතො සො සසාවකො.

124. ‘‘ජොතයිත්වානෙ’’ච්චාදි. ඉමිනා හෙට්ඨා පචුරපදාභිහිතො බුද්ධවංසො සඞ්ඛෙපරූපෙන වුත්තො.

124. ‘‘ජොතයි’’ච්චාදි. සො තථාගතො සද්ධම්මං සපරියත්තිකං නවලොකුත්තරසද්ධම්මං ජොතයිත්වාන ඤාණාලොකෙන ඔභාසෙත්වා සදෙවකෙ සත්තෙ සන්තාරෙත්වා සංසාරසාගරපරියන්තමුපනෙත්වා අග්ගිඛන්ධොව මහාතෙජෙන අග්ගික්ඛන්ධො විය ජලිත්වා අනඤ්ඤසාධාරණරූපකායසම්පත්තියා පජ්ජලිත්වා අන්තෙ සසාවකො සාවකෙහි සහ නිබ්බුතො ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතොති. ඉමිනා සකලබුද්ධවංසෙ බහූහි පදෙහි වුත්තත්ථො සඞ්ඛෙපක්කමෙන වුත්තො. සතං ධම්මො, සන්තො සංවිජ්ජමානො වා ධම්මොති ච, සහ දෙවෙහි වත්තමානාති ච, සහ සාවකෙහි වත්තමානොති ච විග්ගහො.

125.

මත්ථකට්ඨී මතස්සාපි, රජොභාවං වජන්තු මෙ;

යතො පුඤ්ඤෙන තෙ සෙන්ති [සෙන්තු (ක.)], ජෙනපාදම්බුජද්වයෙ.

125. ‘‘මත්ථකට්ඨී’’ඉච්චාදි. මතස්සාපි මරණමාපන්නස්සාපි මෙ මත්ථකෙ මුද්ධනි අට්ඨී රජොභාවං ධූලිත්තං වජන්තු පාපුණන්තු. කස්මාති චෙ? යතො යස්මා කාරණා පුඤ්ඤෙන කුසලෙන කම්මෙන හෙතුනා තෙ රජා ජිනස්ස ඉමෙ ජෙනා, පාදා, තෙයෙව අම්බුජානිව අම්බුජානි, තෙසං ද්වයෙ ¶ සෙන්ති පවත්තන්ති, තථා හොතු වා මා වා, පණතිගෙධෙනෙව වදති. එත්ථ ‘‘කථමහං භගවතො පාදෙ නිච්චං සිරසා පණමාමී’’ත්යධිප්පායො විත්ථාරෙන වුත්තො.

125. ‘‘මත්ථකි’’ච්චාදි, මතස්සාපි මෙ මය්හං මත්ථකට්ඨී මුද්ධනි අට්ඨීනි රජොභාවං අතිසුඛුමරජත්තං වජන්තු පාපුණන්තු. කස්මා ආසීසනං කරොතීති චෙ? යතො යස්මා කාරණා පුඤ්ඤෙන මය්හං තථාවිධෙන කුසලකම්මෙන හෙතුනා තෙ රජා ජෙනපාදම්බුජද්වයෙ ජිනපටිබද්ධචරණපදුමයුගළෙ සෙන්ති පවත්තන්ති, බුද්ධස්ස සිරිපාදෙ කිඤ්චිපි රජොජල්ලං න උපලිම්පතෙව, තථාපි වන්දනාභිලාසෙන එවං වුත්තං. එත්ථ ‘‘කථමහං භගවතො සිරිපාදෙ මුද්ධනා නිච්චං පණමාමී’’ත්යභිලාසො විත්ථාරෙන වුත්තො. මත්ථකෙ අට්ඨීති ච, රජසො භාවොති ච, ජිනස්ස ඉමෙති ච, ජෙනා ච තෙ පාදා චෙති ච, තෙයෙව අම්බුජානීති ච, තෙසං ද්වයන්ති ච විග්ගහො.

126.

ඉච්චත්ර නිච්චංපණති-ගෙධො සාධු පදිස්සති;

ජායතෙ’යං ගුණො තික්ඛ-පඤ්ඤාන’මභියොගතො.

126. බ්යාසත්තමෙවස්ස විවරති ‘‘ඉච්චත්රි’’ච්චාදිනා. ඉච්චෙවං අත්ර ගාථායං පණතියං පණාමෙ ගෙධො අධිකච්ඡන්දො සාධු සුන්දරං පදිස්සති විඤ්ඤායතෙ, අයං යථාවුත්තො ඔජො ගුණො පරිණතභාවසඞ්ඛාතො තික්ඛපඤ්ඤානං සාතිසයමතීනං එවං සන්තෙපි අභියොගතො පුනප්පුනප්පවත්තිතපරිචයබලෙන ජායතෙ උප්පජ්ජති.

126. ඉදානි සංඛිත්තස්සත්ථස්ස විත්ථාරෙන පකාසිතභාවං ‘‘ඉච්චත්ර’’ඉච්චාදිනා නිද්දිසති. ඉති ඉමිනා අනන්තරගාථායං වුත්තක්කමෙන අත්ර ඉමිස්සං ගාථායං නිච්චංපණතිගෙධො නිරන්තරපණාමෙ අධිකකත්තුකාමතාකුසලච්ඡන්දො සාධු විභූතො විභූතං වා පදිස්සති පඤ්ඤායති, අයං ¶ ගුණො යථාවුත්තො අයං පරිණතභාවසඞ්ඛාතො ඔජො නාම සද්දත්ථගුණො තික්ඛපඤ්ඤානං සුඛුමබුද්ධිමන්තානං අභියොගතො ගන්ථවිසයභූතෙන නිරන්තරාභ්යාසෙනෙව ජායතෙ සිජ්ඣති, වත්තු පාරිණත්යෙනෙව භවනතො යෙසං කෙසඤ්චි යෙන කෙනචි පකාරෙන න සිජ්ඣතීති. නිච්චං පවත්තා පණතීති ච, තස්සං ගෙධොති ච, තික්ඛා පඤ්ඤා යෙසන්ති ච, අභි පුනප්පුනං යොගො යුඤ්ජනන්ති ච විග්ගහො.

127.

මධුරත්තං පදාසත්ති-රනුප්පාසවසා ද්විධා;

සියා සමසුති පුබ්බා, වණ්ණාවුත්ති පරො යථා.

127. මාධුරියමවධාරයමාහ ‘‘මධුරත්ත’’මිච්චාදි. සවනීයත්තෙන මනොහරත්තං මධුරත්තං. තං පදානි වාක්යාලඞ්කාරානි සමානානි උත්තරුත්තරෙහි, තෙසං ආසත්ති ඨානාදිනායථාකථඤ්චි සමසුතීනං ආසන්නතා පදාසත්ති, පඨමප්පයුත්තස්සක්ඛරස්ස පච්ඡා පාසො පක්ඛෙපො අනුප්පාසො, පදාසත්ති ච අනුප්පාසො ච, තෙසං වසෙන ද්විධා හොති. ‘‘කීදිසා තෙ’’ති ආහ ‘‘සියා’’තිආදි. පුබ්බා පඨමාභිහිතා පදාසත්ති සමා යෙන කෙනචි ඨානමත්තාසංයොගාදිනා පදන්තරෙන සුති වණ්ණො යස්සා සා සියා භවෙය්ය, පරො පච්ඡිමො අනුප්පාසො තු වණ්ණස්ස සරබ්යඤ්ජනලක්ඛණස්ස ආවුත්ති පුනප්පුනුච්චාරණං සියාති. එවං කත්ථචි බන්ධෙ සමානපදාසත්ති කත්ථචි අනුප්පාසො කත්ථචි තදුභයං, ද්වයෙන රහිතො විරසො බන්ධො නස්සාදීයතෙ කවීහි, තාදිසං මධුරත්තං දුවිධං පටිපජ්ජිතබ්බං, සිලෙසසමතාන්විතන්තුච්චන්තමෙව රමණීයං සියාති ලක්ඛණං දස්සෙත්වා ‘‘යථෙ’’ති ලක්ඛියමුභයත්ථොදාහරති ‘‘යදෙ’’ච්චාදිනා, ‘‘මුනින්දි’’ච්චාදිනා ච.

127. ඉදානි මධුරගුණං දස්සෙති ‘‘මධුරි’’ච්චාදිනා. මධුරත්තං සවනීයභාවතො මනොහරත්තං මධුරගුණං, පදානං වාක්යාවයවසඞ්ඛාතානං ස්යාද්යන්තාදීනං උපරූපරිපදෙහි සමානානං ¶ ආසත්ති ඨානකරණාදිනා යෙන කෙනචි පකාරෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං ආසන්නතා, අනුප්පාසො පුබ්බුච්චාරිතවණ්ණානං පුන පක්ඛිපනඤ්චාති ද්වින්නං වසා විභාගෙන ද්විධා හොති. තත්ථ පුබ්බා පදාසත්ති සමසුති සියා, පුබ්බාපරවණ්ණානං ඨානමත්තාකරණාදීහි ආසන්නසුතිසඞ්ඛතවණ්ණවුත්ති හොති, පරො අනුප්පාසො පන වණ්ණාවුත්ති සරබ්යඤ්ජනසභාවානං පුබ්බුච්චාරිතවණ්ණානං පුනප්පුනුච්චාරණං සියාති. යථාති ද්වීසු උදාහරණමාදිසති. එවං කත්ථචි බන්ධෙ පදාසත්ති කත්ථචි අනුප්පාසො කත්ථචි තදුභයං, ද්වීහි විනිමුත්තො පන බන්ධො විඤ්ඤූහි අස්සාදනීයො න හොති. උපරි වක්ඛමානාහි සිලෙසසමතාහි යුත්තං මධුරත්තං පන විසෙසතො අස්සාදනීයං හොතීති. මධුරස්ස බන්ධස්ස භාවොති ච, පදානං ආසත්තීති ච, අනු පච්ඡා පාසො පක්ඛෙපොති ච, පදාසත්ති ච අනුප්පාසො චාති ච, තෙසං වසො භෙදොති ච, සමා සුති වණ්ණො යස්සාති ච, වණ්ණස්ස ආවුත්තීති ච විග්ගහො.

128.

යදා එසො’භිසම්බොධිං,

සම්පත්තො මුනිපුඞ්ගවො;

තදා පභුති ධම්මස්ස,

ලොකෙ ජාතො මහුස්සවො.

128. එසො මුනිපුඞ්ගවො යදා යතො පභුති අභිසම්බොධිං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සම්පත්තො සමධිගතො, තදා පභුති තතො ආරබ්භ ධම්මස්ස චතුසතිපට්ඨානාදිභෙදස්ස සත්තතිංසබොධිපක්ඛියසඞ්ඛාතස්ස මහුස්සවො මහන්තො අබ්භුදයො නිප්පටිපක්ඛා පවත්ති ලොකෙ තිවිධෙ ජාතො අහොසීති. ඉහ ක්වචි දීඝතාකතං සදිසත්තං, ක්වචි ඨානකතං, ක්වචි සංයොගකතං, ක්වචි අඤ්ඤථා, තෙනාහ ‘‘සියා සමසුති පුබ්බා’’ති.

128. ‘‘යදි’’ච්චාදි. ¶ එසො මුනිපුඞ්ගවො යදා අභිසම්බොධිං සබ්බඤ්ඤුතං සම්පත්තො සසන්තානෙ උප්පාදනවසෙන සම්පාපුණි, තදා පභුති තතො පට්ඨාය ධම්මස්ස කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානාදිපභෙදස්ස සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මස්ස මහුස්සවො මහාභිවුද්ධි ලොකෙ කාමාදිලොකත්තයෙ ජාතොති. ඉහ ‘‘යදා එසො’’ති දීඝකාලවසෙන ආසන්නතා, ‘‘ය එ’’ති ඨානවසෙන ආසන්නතා, ‘‘අභිසම්බොධිං සම්පත්තො’’ති සංයොගවසෙන ආසන්නතා, ‘‘භි ධි’’න්ති ධනිතතො ආසන්නතාති ඉච්චාදිනා පදාසත්ති දට්ඨබ්බා. අභිසම්බුජ්ඣති එතායාති ච, පුමා ච සො ගොචෙති ච, මුනීනං පුඞ්ගවොති ච, මහන්තො ච සො උස්සවො චාති ච විග්ගහො.

129.

මුනින්දමන්දහාසා තෙ, කුන්දසන්දොහවිබ්භමා;

දිසන්ත’මනුධාවන්ති, හසන්තා චන්දකන්තියො.

129. කුන්දානං කුසුමානං සන්දොහො සමූහො, තස්ස විබ්භමො යෙසං තෙ, මුනින්දස්ස මන්දහාසා මනුඤ්ඤා හසිතානි චන්දස්ස කන්තියො සොභායො හසන්තා විඩම්බයන්තා දිසන්තමනුධාවන්ති අනුවිචරන්ති. ඉච්චත්ර නකාරසහිතස්ස දකාරස්ස, තකාරස්ස චානුවත්තනං.

‘‘ඉන්දනීලදලද්වන්ද-සුන්දරං සිරිමන්දිරං;

මුනින්දනයනද්වන්දං, වින්දති’න්දීවරජ්ජුතිං’’.

ඉච්චපරමුදාහරණං.

129. ‘‘මුනින්දි’’ච්චාදි. කුන්දසන්දොහවිබ්භමා සුපුප්ඵිතකුන්දකුසුමරාසිසදිසලීලාවන්තා තෙ මුනින්දමන්දහාසා බුද්ධස්ස මනුඤ්ඤා හසිතා චන්දකන්තියො නිම්මලචන්දකිරණෙ හසන්තා නින්දන්තා දිසන්තං තං තං දිසං, දිසාපරියන්තං වා අනුධාවන්ති විධාවන්තීති. එත්ථ නකාරසහිතදකාරස්ස, නකාරසහිතතකාරස්ස ච ආවුත්ති දට්ඨබ්බා. මන්දා ච තෙ හාසා චෙති ¶ ච, මුනින්දස්ස මන්දහාසාති ච, කුන්දානං සන්දොහොති ච, තස්ස විබ්භමො යෙසන්ති ච, දිසායෙව දිසන්තං, දිසානං වා අන්තන්ති ච විග්ගහො.

‘‘ඉන්දනීලදලද්වන්ද-සුන්දරං සිරිමන්දිරං;

මුනින්දනයනද්වන්දං, වින්දති’න්දීවරජ්ජුති’’න්ති.

ඉදම්පි නකාරසහිතදකාරවණ්ණාවුත්තියා අපරමුදාහරණං.

තත්ථ ඉන්දනීලදලද්වන්දසුන්දරං ඉන්දනීලමණිසකලිකායුගළමිව මනොහරං සිරිමන්දිරං තතොයෙව සොභාය නිවාසට්ඨානභූතං මුනින්දනයනද්වන්දං ඉන්දීවරජ්ජුතිං නීලුප්පලකන්තිං වින්දති අනුභොති, ඉන්දීවරජ්ජුතිසමානාති අධිප්පායො.

130.

සබ්බකොමලවණ්ණෙහි, නා’නුප්පාසො පසංසියො;

යථා’යං මාලතීමාලා, ලිනලොලාලිමාලිනී.

130. යෙහි කෙහිචි ආවුත්තිතො අනුප්පාසොති චෙ? නෙත්යාහ ‘‘සබ්බ’’ඉච්චාදි. සබ්බෙහි කොමලෙහි සුකුමාරෙහි වණ්ණෙහි අක්ඛරෙහි අනුප්පාසො න පසංසියො සිලාඝනීයො න හොති සිලෙසවිරොධිත්තා. ‘‘යථෙ’’ති තං උදාහරති. අයං මාලතීමාලා ජාතිකුසුමදාමං ලිනානං බ්යාධිතානං ලොලානං ¶ කුසුමරසාරබ්භ ලොලුපානං අලීනං භමරානං මාලා පන්ති සා අස්සා අත්ථීති ලිනලොලාලිමාලිනී.

130. වුත්තානුප්පාසොපි සබ්බකොමලවණ්ණෙහි විරචිතො න පසංසියොති දස්සෙතුං ‘‘සබ්බකොමලවණ්ණෙහී’’තිආදිමාහ. සබ්බකොමලවණ්ණෙහි සබ්බෙහි සුකුමාරක්ඛරෙහි කතො අනුප්පාසො වණ්ණාවුත්තිලක්ඛණො න පසංසියො සිලෙසාලඞ්කාරවිරුද්ධත්තා පසත්ථො න හොති. ‘‘යථා’’ති තමුදාහරති. අයං මාලතීමාලා එසා ජාතිසුමනමාලිකා ලිනානං බ්යාවටානං පතන්තානං ලොලානං ගන්ධලුද්ධානං අලීනං භමරානං මාලිනී පන්තියුත්තාති. එත්ථ ලකාරස්සෙව පුනප්පුනප්පයොගෙන කොමලවණ්ණාවුත්ති. මාලතීනං මාලාති ච, ලොලා ච තෙ අලයො චාති ච, ලිනා ච තෙ ලොලාලයො චාති ච, තෙසං මාලාති ච, සා අස්ස අත්ථීති ච විග්ගහො.

131.

මුදූහි වා කෙවලෙහි,

කෙවලෙහි ඵුටෙහි වා;

මිස්සෙහි වා තිධා හොති,

වණ්ණෙහි සමතා යථා.

131. සමතං සම්භාවෙති ‘‘මුදූහි’’ච්චාදිනා. කෙවලෙහි කෙවලඵුටාදිභාවාපවත්තෙහි සකලෙහි මුදූහි චතූසුපි පාදෙසු සජාතියෙහි අසිථිලකොමලෙහි වා කකාරාදීහි වා සිථිලකොමලස්ස සිලෙසපටිපක්ඛත්තා කෙවලෙහි ඵුටෙහි වා අධිමත්තසුතීහි භකාරාදීහි [රාගාදීහි (ක.)] වා අකිච්ඡවචනීයෙ කිච්ඡවචනීයස්ස සුඛුමාලවිපරියයත්තා මිස්සෙහි වා මජ්ඣිමසුතීහි මුදුභූතසංසට්ඨෙහි වා වණ්ණෙහි අක්ඛරෙහි කරණභූතෙහි සමතා තිධා හොති ගජ්ජෙ පජ්ජෙ වා. ‘‘යථෙ’’ති තිවිධමුදාහරති.

131. ඉදානි සමතං විභාවෙතුං ‘‘මුදූහි’’ච්චාදිමාහ. කෙවලෙහි ඵුටමිස්සෙහි අඤ්ඤත්තා සකලෙහි මුදූහි සිථිලකොමලෙහි වණ්ණෙහි කකාරාදීහි වා කෙවලෙහි ඵුටෙහි කෙවලකොමලවණ්ණරහිතත්තා සකලෙහි අකිච්ඡුච්චාරණීයෙහි අධිමත්තසුතීහි භකාරාදීහි වණ්ණෙහි වා මිස්සෙහි යථාවුත්තමුදුඵුටසම්මිස්සෙහි වණ්ණෙහි වා කරණභූතෙහි සමතා ගජ්ජෙ වා පජ්ජෙ වා තිධා හොතීති. යදි සිථිලකොමලවණ්ණෙහි විචරිතං සිලෙසාලඞ්කාරස්ස, කිච්ඡුච්චාරණීයෙහි ඵුටවණ්ණෙහි කතං සුඛුමාලාලඞ්කාරස්ස ¶ ච විරුජ්ඣතීති. ‘‘යථා’’ති තිවිධමුදාහරති.

කෙවලමුදුසමතා

132.

කොකිලාලාපසංවාදී,

මුනින්දාලාපවිබ්භමො;

හදයඞ්ගමතං යාති,

සතං දෙති ච නිබ්බුතිං.

132. ‘‘කොකිලෙ’’ච්චාදි. කොකිලානං කරවීකසකුණානං ආලාපො කූජිතං, තං සංවදති පකාසති සීලෙනාති කොකිලාලාපසංවාදී, තංසදිසොති අත්ථො, මුනින්දස්ස ආලාපො විසට්ඨාදිඅට්ඨඞ්ගිකො සරො තස්ස විබ්භමො විලාසො සතං සප්පුරිසානං හදයඞ්ගමතං මනොනුසාරිතං මධුරභාවං යාති, නිබ්බුතිං නිබ්බානඤ්ච තෙසං දෙති.

132. ‘‘කොකිලි’’ච්චාදි. කොකිලානං කරවීකසකුණානං ආලාපං නාදලීලං සංවාදී පකාසනසීලො, තංසදිසොති අධිප්පායො, මුනින්දස්ස සබ්බඤ්ඤුනො ආලාපස්ස විසට්ඨාදිඅට්ඨඞ්ගිකනාදස්ස විබ්භමො විලාසො සතං සප්පුරිසානං හදයඞ්ගමතං චිත්තාරාධිතභාවං යාති ච, නිබ්බුතිං සුතසම්බන්ධෙන තෙසංයෙව සාධූනං නිබ්බානං දෙති ච දෙන්තොපි හොතීති. එත්ථ කොකිලාලාපසද්දෙන නිස්සිතෙ නිස්සයවොහාරෙන ලීලා ගහිතා.

කෙවලඵුටසමතා

133.

සම්භාවනීයසම්භාවං,

භගවන්තං භවන්තගුං;

භවන්තසාධනාකඞ්ඛී,

කො න සම්භාවයෙ විභුං.

133. ‘‘සම්භාවනීයෙ’’ච්චාදි. ¶ සම්භාවනීයො ආදරණීයො. සදෙවකෙ ලොකෙ සන්තො සොභනො භාවො අධිප්පායො යස්ස තං. භවන්තං නිබ්බානං ගතොති භවන්තගු, තං විභුං. භගවන්තං සම්මාසම්බුද්ධං. භවස්ස සංසාරස්ස අන්තො අවසානං නිබ්බානං, තස්ස සාධනං සම්පාදනමාකඞ්ඛති සීලෙනාති භවන්තසාධනාකඞ්ඛී, කො නාම සංසාරවත්තිජනො. න සම්භාවයෙ ආදරං න කරෙය්ය, කරොත්යෙවාති අත්ථො.

133. ‘‘සම්භාවනීයි’’ච්චාදි. සම්භාවනීයසම්භාවං සදෙවකෙන ලොකෙන ආදරණීයසොභනාධිප්පායං භවන්තගුං භවස්ස අන්තසඞ්ඛාතං නිබ්බානං ගතං විභුං පභුං භගවන්තං සම්මාසම්බුද්ධං භවන්තසාධනාකඞ්ඛී නිබ්බානසාධනාභිලාසී කො කතමො සංසාරවත්තිජනො න සම්භාවයෙ ආදරං න කරෙය්ය, කරොත්යෙව. සන්තො ච සො භාවො චාති ච, සම්භාවනීයො සම්භාවො යස්සෙති ච, භවස්ස අන්තන්ති ච, භවන්තං ගතොති ච, තස්ස සාධනන්ති ච, තං ආකඞ්ඛති සීලෙනාති ච විග්ගහො.

මිස්සකසමතා

134.

ලද්ධචන්දනසංසග්ග-සුගන්ධිමලයානිලො;

මන්ද’මායාති භීතොව, මුනින්දමුඛමාරුතා.

134. ‘‘ලද්ධි’’ච්චාදි. ලද්ධො චන්දනතරූනං සංසග්ගො පරිචයො තෙන සොභනො ගන්ධො අස්සාති සුගන්ධී සුරභි මලයානිලොදක්ඛිණපවමානො මුනින්දස්ස මුඛමාරුතා භීතොව තාදිසමුදුත්තසීතලත්තසුගන්ධසම්පත්තියා අත්තනො දූරතරත්තා ආයාති අනුවත්තති. මන්දන්ති ආගමනක්රියාවිසෙසනං.

134. ‘‘ලද්ධි’’ච්චාදි. ¶ ලද්ධචන්දනසංසග්ගසුගන්ධිමලයානිලො පටිලද්ධචන්දනතරුසාරසමවායෙන සොභනගන්ධසමන්නාගතො මලයදෙසතො ආගච්ඡමානමාලුතො මුනින්දමුඛමාරුතා බුද්ධස්ස මුඛසුරභිවාසිතපවනතො භීතො ඉව තාදිසමුදුසුරභිසීතලත්තස්ස අත්තනි අසම්භවතො භීතොව මන්දං සණිකං යාති අභිමුඛමෙතීති. චන්දනානං සංසග්ගොති ච, ලද්ධො ච සො චන්දනසංසග්ගොති ච, සොභනො ගන්ධො යස්සාති ච, ලද්ධචන්දනසංසග්ගෙන සුගන්ධීති ච, මලයතො ආගතො අනිලොති ච, මුනින්දමුඛතො නික්ඛන්තො මාරුතොති ච විග්ගහො. මන්දන්ති ක්රියාවිසෙසනං. එත්ථ තිවිධසමතායං ‘‘කොකිලාලාපසංවාදි’’ච්චාදිතිවිධලක්ඛියස්සාපි ‘‘මුදූහි වා කෙවලෙහි’’ච්චාදිනා දස්සිතලක්ඛණත්තයෙන තුල්යතා සුපාකටාවාති.

135.

අනිට්ඨුරක්ඛරප්පායා, සබ්බකොමලනිස්සටා;

කිච්ඡමුච්චාරණාපෙත-බ්යඤ්ජනා සුඛුමාලතා.

135. සුඛුමාලතා කථීයති ‘‘අනිට්ඨුරක්ඛරෙ’’ච්චාදිනා. අනිට්ඨුරානි අඵරුසානි අක්ඛරානි වණ්ණානි පායානි බහූනි යස්සා සා තථා, ‘‘නිට්ඨුරානි අප්පකානී’’ති පායග්ගහණෙන සූචිතං, තතොයෙව සබ්බෙහි කෙවලෙහි කොමලෙහි සිථිලෙහි ලඝූහි අක්ඛරෙහි නිස්සටා නිග්ගතා කිච්ඡෙන දුක්ඛෙන උච්චාරණා තතො අපෙතානි අපගතානි බ්යඤ්ජනානි යස්සා සාති අනුවදිත්වා සුඛුමාලතා විධීයතෙ.

135. ඉදානි සුඛුමාලතං දස්සෙති ‘‘අනිට්ඨුරෙ’’ච්චාදිනා. අනිට්ඨුරක්ඛරප්පායා අකක්කසවණ්ණබහුලා සබ්බකොමලනිස්සටා අනිට්ඨුරක්ඛරානං යෙභුය්යග්ගහණතොයෙව සකලසිථිලවණ්ණවිරහිතා කිච්ඡමුච්චාරණාපෙතබ්යඤ්ජනා දුක්ඛුච්චාරණීයවණ්ණෙහි විගතඅක්ඛරසමන්නාගතා සුඛුමාලතා නාමාති. අනිට්ඨුරානි අක්ඛරානි පායානි බහූනි යස්සන්ති ච, සබ්බෙ ච තෙ කොමලා චෙති ච, තෙහි නිස්සටාති ¶ ච, කිච්ඡෙන උච්චාරණාති ච, තෙහි අපෙතානීති ච, තානි බ්යඤ්ජනානි යස්සාති ච විග්ගහො. නිග්ගහීතාගමො.

136.

පස්සන්තා රූපවිභවං, සුණන්තා මධුරං ගිරං;

චරන්ති සාධූ සම්බුද්ධ-කාලෙ කෙළිපරම්මුඛා.

136. උදාහරති ‘‘පස්සන්තා’’ඉච්චාදි. රූපවිභවං රූපසම්පත්තිං පස්සන්තා මධුරං ගිරං වාචං සුණන්තා සාධවො කෙළිපරම්මුඛා කීළාය නිච්ඡන්තා චරන්තීති සම්බන්ධො. කත්ථාති ආහ ‘‘සම්බුද්ධකාලෙ’’ති.

136. ‘‘පස්සන්ති’’ච්චාදිනා ලක්ඛියමුදාහරති, තං වුත්තත්ථමෙව.

137.

අලඞ්කාරවිහීනාපි, සතං සම්මුඛතෙ’දිසී;

ආරොහති විසෙසෙන, රමණීයා තදුජ්ජලා.

137. විසිට්ඨස්සාඤ්ඤධම්මස්ස අභාවෙපිමිනාවොපාදෙයො බන්ධොති ආහ ‘‘අලඞ්කාරෙ’’ච්චාදි. අලඞ්කාරෙහි විහීනාපි එදිසී සුඛුමාලතා සතං පණ්ඩිතජනානං සම්මුඛතං අභිමුඛභාවං වාචාගොචරත්තං ආරොහති උපගච්ඡති, කිමුතඅත්ථාලඞ්කාරාලඞ්කිතෙත්යපිසද්දො. තෙන සභාවවුත්යාදිනා අලඞ්කාරෙන උජ්ජලා දිත්තා පන විසෙසෙනාතිසයෙන රමණීයා මනුඤ්ඤාති.

137. ‘‘අලඞ්කාරෙ’’ච්චාදි. එදිසී එවංවිධා සුඛුමාලතා අලඞ්කාරවිහීනාපි අත්ථාලඞ්කාරවිරහිතාපි සතං පඤ්ඤවන්තානං සම්මුඛතං අභිමුඛභාවං තෙසං වචනවිසයභාවන්ති අත්ථො ආරොහති පාපුණාති. තදුජ්ජලා තෙන සභාවවුත්තිවඞ්කවුත්තිසම්භූතෙන අත්ථාලඞ්කාරෙන ජොතමානා විසෙසෙන අතිසයෙන රමණීයා මනුඤ්ඤා හොති. අලඞ්කාරෙහි විහීනාති ච, තෙන උජ්ජලාති ච විග්ගහො.

138.

රොමඤ්චපිඤ්ඡරචනා, ¶ සාධුවාදාහිතද්ධනී;

ලළන්ති’මෙ මුනීමෙඝු-ම්මදා සාධු සිඛාවලා.

138. තමුදාහරති ‘‘රොමඤ්චෙ’’ච්චාදිනා. රොමඤ්චා ලොමහංසා ඉව රොමඤ්චා එව වා, පිඤ්ඡානි බරිහානි [පරිහාරානි (ක.)] තෙසං රචනා ඡත්තාකාරෙන විධානං යෙසං තෙ තථා, ‘‘සාධූ’’ති වාදො වචනං තංසදිසොයෙව වා, ආහිතො ධනි කෙකාසඞ්ඛාතො යෙසං තෙ තථා, මුනිමෙඝෙන මුනිසදිසෙන මුනිසඞ්ඛාතෙන වා වාරිදෙන උම්මදා මත්තා සාධුසදිසා සාධු එව වා සිඛාවලා මයූරා ලළන්ති ලීලොපෙතා විචරන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං රමන්තීති අත්ථො.

138. අත්ථාලඞ්කාරයුත්තසුඛුමාලතමුදාහරති ‘‘රොමෙ’’ච්චාදිනා. රොමඤ්චපිඤ්ඡරචනා ලොමහංසසදිසා රොමා එව වා පිඤ්ඡානං බරිහානං රචනා ඡත්තාකාරෙන විත්ථාරවන්තා සාධුවාදාහිතද්ධනී ‘‘සාධූ’’ති වචනසදිසෙහි සාධුවාදෙහි වා පවත්තකෙකානින්නාදෙහි සමන්නාගතා මුනිමෙඝුම්මදා මුනිසදිසෙන මුනිසඞ්ඛාතෙන වා මෙඝෙන සඤ්ජාතමදා ඉමෙ සාධුසිඛාවලා සජ්ජනසදිසා සාධුනො එව වා මයූරා ලළන්ති ලීලොපෙතා භවන්තීති. ඉදං අසෙසවත්ථුවිසයං සමාසරූපකං අමුඛ්යපක්ඛෙ ‘‘රොමඤ්චා විය සාධුවාදො විය මුනි විය සාධවො වියා’’ති ච, මුඛ්යපක්ඛෙ ‘‘පිඤ්ඡරචනා විය ආහිතද්ධනී විය මෙඝො විය සිඛාවලා වියා’’ති උපචරිතබ්බං. රොමඤ්චා එව පිඤ්ඡානීති ච, තෙසං රචනා යෙසන්ති ච, ‘‘සාධු’’ඉති වාදොති ච, ආහිතො ච සො ධනි චෙති ච, සාධුවාදො ආහිතද්ධනි යෙසන්ති ච, මුනි එව මෙඝොති ච, තෙන උම්මදාති ච, සාධවො එව සිඛාවලාති ච වාක්යං. ‘‘මුනීමෙඝො’’ති එත්ථ දීඝත්තං ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං.

139.

සුඛුමාලත්තමත්ථෙව, පදත්ථවිසයම්පි ච;

යථා මතාදිසද්දෙසු, කිත්තිසෙසාදිකිත්තනං.

139. න ¶ කෙවලං සුඛුමාලතා සද්දෙව, අත්ථෙපීති දස්සෙතුමාහ ‘‘සුඛුමාලත්ත’’මිච්චාදි. අත්ථෙවාති විජ්ජතෙව, තං තු අනොචිත්යගාම්මාදිවජ්ජනා සම්භවති. ‘‘යථෙ’’ති තමුදාහරති. මතාදිසද්දෙසු වත්තබ්බෙසු කිත්තිසෙසාදීනං සද්දානං කිත්තනං කථනං.

139. අයං සුඛුමාලතා න කෙවලං සද්දෙව, අත්ථෙපීති දස්සෙතුං ආහ ‘‘සුඛුමාලත්ත’’මිච්චාදි. සුඛුමාලත්තමත්ථෙව පදත්ථවිසයම්පි ච පදාභිධෙය්යගොචරම්පි සුඛුමාලත්තං අත්ථෙව, තඤ්ච ඔචිත්යහීනගාම්මදොසපරිහාරෙන සිජ්ඣති. ‘‘යථා’’ති තමුදාහරති. මතාදිසද්දෙසු වත්තබ්බෙසු කිත්තිසෙසාදිසද්දානං කිත්තනං කථනන්ති. මතො ඉතිආදි යෙසං ‘‘ජීවිතක්ඛයං පත්තො’’ ඉච්චාදීනමිති ච, කිත්තිසෙසො ඉතිආදියෙසං ‘‘දෙවත්තං ගතො, සග්ගකායමලඞ්කරී’’ත්යාදීනමිති ච විග්ගහො.

140.

සිලිට්ඨපදසංසග්ග-

රමණීයගුණාලයො;

සබන්ධගාරවො සො’යං,

සිලෙසො නාම තං යථා.

140. සිලෙසං දස්සෙති ‘‘සිලිට්ඨෙ’’ච්චාදිනා. සිලිට්ඨානං බන්ධලාඝවාභාවෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සිලිට්ඨානං පදානං සංසග්ගෙන රමණීයො මනුඤ්ඤො ගුණො තස්ස ආලයො පවත්තිට්ඨානං. බන්ධස්ස රචනාය ගාරවො අසිථිලතා, සහ තෙන වත්තතීති සබන්ධගාරවොති අනුවදිත්වා සොයං සිලෙසො නාමාති විධීයතෙ. ‘‘තං යථෙ’’ත්යුදාහරති. යථා අයං සිලෙසො, තථා අඤ්ඤොපි තාදිසො දට්ඨබ්බො, න ත්වයමෙවෙති ‘‘තං යථා’’ සද්දස්සත්ථො.

140. ඉදානි සිලෙසං නිද්දිසති ‘‘සිලිට්ඨෙ’’ච්චාදිනා. සිලිට්ඨපදසංසග්ගරමණීයගුණාලයො ඨානකරණාදීහි ආසන්නවණ්ණානං ¶ වින්යාසහෙතු අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සිතානං පදානං සමවායෙන මනුඤ්ඤගුණස්ස පවත්තිට්ඨානභූතො සබන්ධගාරවො බන්ධගාරවසඞ්ඛාතරචනාය අසිථිලභාවෙන සහ පවත්තො සො අයං බන්ධො සිලෙසො නාමාති. සිලෙසො නාම බන්ධගාරවො, තප්පටිපාදකබන්ධොප්යෙත්ථ සිලෙසොති වුච්චති. සිලිට්ඨා ච තෙ පදා චෙති ච, තෙසං සංසග්ගොති ච, තෙන රමණීයොති ච, සො එව ගුණොති ච, තස්ස ආලයොති ච, බන්ධස්ස ගුරුනො භාවොති ච, තෙන සහ පවත්තතීති ච වාක්යං. තං යථා ‘‘බාලින්දු’’ඉච්චාදි.

141.

බාලින්දුවිබ්භමච්ඡෙදි-නඛරාවලිකන්තිභි;

සා මුනින්දපදම්භොජ-කන්ති වො වලිතා’වතං.

141. ‘‘බාලින්දු’’ඉච්චාදි. බාලින්දුනො පඤ්චමී [පඤ්චමීචන්දස්ස (?)] පඤ්චදසකලස්ස විබ්භමො මනොහරත්තං, තං ඡින්දති සීලෙනාති බාලින්දුවිබ්භමච්ඡෙදියො පඤ්චමීචන්දස්ස කලාසන්නිභානං නඛරානං නඛානං ආවලියො තාසං කන්තිභි සොභාහි සහ වලිතා සංයුත්තා සා, මුනින්දස්ස පදානියෙව අම්භොජානි පදුමානි තෙසං කන්ති. වො තුම්හෙ සාමඤ්ඤෙන වදති. අවතං පාලයතු.

141. බාලින්දු…පෙ… කන්තිභි තරුණචන්දවිලාසවිනාසනසභාවසමන්නාගතනඛපන්තිසොභාහි සහ වලිතා සංයුත්තා සා මුනින්දපදම්භොජකන්ති සා සම්බුද්ධපාදපදුමසොභා වො තුම්හෙ අවතං රක්ඛතූති. බාලො ච සො ඉන්දු චාති ච, තස්ස විබ්භමොති ච, තං ඡින්දති සීලෙනාති ච, නඛානං ආවලියොති ච, තාසං කන්තීති ච, බාලින්දුවිබ්භමච්ඡෙදියො ච තා නඛරාවලිකන්තියො චාති ච, මුනින්දස්ස පදානීති ච, තානියෙව අම්භොජානීති ච, තෙසං කන්තීති ච විග්ගහො.

142.

උක්කංසවන්තො ¶ යො කොචි,

ගුණො යදි පතීයතෙ;

උදාරො’යං භවෙ තෙන,

සනාථා බන්ධපද්ධති.

142. උදාරත්තමවධාරයමාහ ‘‘උක්කංසවන්තො’’ඉච්චාදි. යො කොචි ‘‘ඉදමෙවෙ’’ති නියමාභාවා ගුණො චාගාතිසයාදිකො උක්කංසවන්තො අධිමත්තො යදි පතීයතෙ විඤ්ඤායතෙ බන්ධෙති විඤ්ඤායති ‘‘බන්ධපද්ධතී’’ති වක්ඛමානත්තා, අයං උදාරො භවෙති විධි. උදාරොයං හොතු, කිං තතො සියාති ආහ ‘‘තෙනි’’ච්චාදි. තෙන උක්කංසවතා ගුණෙන බන්ධපද්ධති රචනක්කමො නාථභූතෙන උදාරගුණෙන සහ වත්තතීති සනාථා, සම්පදාවාති [සම්පදාවතීති (?)] වුත්තං හොති.

142. ඉදානි උදාරත්තමුද්දිසති ‘‘උක්කංසෙ’’ච්චාදිනා. උක්කංසවන්තො අතිසයවා යොකොචි ගුණො චාගාතිසයාදිකො සද්දාවලියා පටිපාදනීයො ආනුභාවො යදි පතීයතෙ සචෙ කත්ථචි බන්ධෙ විඤ්ඤායතෙ, අයං යථාවුත්තගුණො උදාරො නාම භවෙ. තෙන කිං පයොජනන්ති චෙ? බන්ධබන්ධති පදාවලි තෙන උක්කංසවතා ගුණෙන සනාථා සප්පතිට්ඨා හොති. උක්කංසො අස්ස අත්ථීති ච, නාථෙන සහ වත්තතීති ච, බන්ධස්ස පද්ධතීති ච විග්ගහො.

143.

පාදම්භොජරජොලිත්ත-ගත්තා යෙතව ගොතම;

අහො තෙ ජන්තවො යන්ති, සබ්බථා නිරජත්තනං.

143. තමුදාහරති ‘‘පාදෙ’’ච්චාදිනා. ගොතමාති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති. තව භගවතො පාදම්භොජානං රජානි රෙණවො, තෙහි ලිත්තානි උපදෙහිතානි ගත්තානි යෙසන්ති විග්ගහො. යෙ ජනා තෙ ජන්තවො සබ්බප්පකාරෙන රජොලවෙනාප්යනුපලිත්තත්තා රජෙහි කිලෙසසඞ්ඛාතෙහි ¶ නිග්ගතා නිරජා, තෙසං භාවො නිරජත්තනං නික්කිලෙසභාවං යන්ති පාපුණන්ති. අහො අච්ඡරියං යතො රජසා ලිත්තා නාම සංකිලිට්ඨායෙව සියුං, භවං පන පාදරජසා විලෙපනෙ ජනෙ නිරජෙ කරොති. අච්ඡරියං භවතො ඉදන්ති අත්ථො.

143. ඉදානි උදාහරති ‘‘පාදම්භොජෙ’’ච්චාදිනා. භො ගොතම යෙ සත්තා තව තුය්හං පාදම්භොජරජොලිත්තගත්තා පාදපදුමරෙණුලිත්තමත්ථකනලාටාදිසරීරාවයවයුත්තා තෙ ජන්තවො සත්තා සබ්බථා කිලෙසසඞ්ඛාතරජොජල්ලෙහි අනුපලිත්තත්තා සබ්බප්පකාරෙන නිරජත්තනං විගතකිලෙසරජොභාවං යන්ති පාපුණන්ති, අහො අච්ඡරියං. රජොලිත්තා නාම සංකිලිට්ඨා සියුං, ත්වං පන පාදරජසා උපලිත්තෙපි සත්තෙ නිරජෙ කරොසීති භාවො. ඉහ භගවතො උක්කංසගුණො දීපිතො හොති. පාදානියෙව අම්භොජානීති ච, තෙසං රජානීති ච, තෙහි ලිත්තානි ගත්තානි යෙසන්ති ච, රජෙහි කිලෙසෙහි නිග්ගතාති ච, තෙසං භාවොති ච වාක්යං.

144.

එවං ජිනානුභාවස්ස, සමුක්කංසො’ත්රදිස්සති;

පඤ්ඤවා විධිනා’නෙන, චින්තයෙ පරමීදිසං.

144. කො පනෙත්ථ උක්කංසවන්තො ගුණො යෙන බන්ධො සනාථො සියාති චෙ? ආහ ‘‘එව’’මිච්චාදි. එවමිති ජිනානුභාවස්ස සම්මාසම්බුද්ධපභාවස්ස සමුක්කංසො අතිසයො දිස්සති පදිස්සතෙ අත්ර බන්ධෙ, තස්මා ජිනානුභාවෙන උක්කංසවතා ගුණෙන බන්ධො සනාථො සියාති. පකාරමිමමඤ්ඤත්රපිඅතිදිසන්තො ආහ ‘‘පඤ්ඤවා’’තිආදි. පඤ්ඤවා පඤ්ඤාසම්පන්නො අනෙන විධිනා ඉමිනා පකාරෙන එදිසං එවරූපං පරං අඤ්ඤං චින්තයෙ විතක්කෙය්ය.

144. ඉදානි ¶ යථාවුත්තගුණනිදස්සනඤ්ච සිස්සානුසාසනඤ්ච දස්සෙති ‘‘එව’’මිච්චාදිනා. අත්ර ඉමිස්සං අනන්තරගාථායං එවං යථාවුත්තක්කමෙන ජිනානුභාවස්ස තථාගතප්පභාවස්ස සමුක්කංසො ආධික්කං දිස්සති පදිස්සතෙ, තස්මා ජිනානුභාවසඞ්ඛාතෙන උක්කංසවතා ගුණෙන බන්ධො සනාථො භවෙය්ය. පඤ්ඤවා පසත්ථඤාණවන්තො අනෙන විධිනා ඉමිනා කමෙන ඊදිසං පරං අඤ්ඤං චින්තයෙ කප්පෙය්ය.

145.

උදාරො සොපි විඤ්ඤෙය්යො,

යං පසත්ථවිසෙසනං;

යථා කීළාසරො ලීලා-

හාස[හාසො (ක.)]හෙමඞ්ගදාදයො.

145. අපරමුදාරප්පකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘උදාරො’’ඉච්චාදි. යං පසත්ථං සිලාඝනීයං විසෙසනං උපාදියති, සොපි න පන යථාවුත්තොව උදාරො විඤ්ඤෙය්යො. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති. කීළාය කීළත්ථං සරො, ලීලාය යුත්තො හාසො, හෙමං හෙමමයමඞ්ගදන්ති සමාසො, තං ආදි යෙසන්ති බාහිරත්ථො. ආදිසද්දෙන කුසුමදාමමණිමෙඛලාදීනං සඞ්ගහො. අයං තු බන්ධඵරුසගාම්මපරිච්චාගා සම්භවති.

145. අඤ්ඤමපි උදාරං දස්සෙති ‘‘උදාරො’’ච්චාදිනා. යං පසත්ථවිසෙසනං පසංසනීයවිසෙසනං හොති, සොපි උදාරොති විඤ්ඤෙය්යො. ‘‘යථා’’ති තමුදාහරති. කීළාසරො කීළාය කතො සරො. ලීලාහාසො ලීලාය යුත්තො හාසො. හෙමඞ්ගදාදයො සුවණ්ණකෙයූරාඉච්චාදයොති. කීළත්ථාය සරොති ච, ලීලාය යුත්තො හාසොති ච, හෙමං හෙමමයං අඞ්ගදන්ති ච, ලීලාහාසො ච හෙමඞ්ගදඤ්චාති ච, තානි ආදීනි යෙසං කුසුමදාමමණිමෙඛලාදීනන්ති ච විග්ගහො. අයමුදාරො බන්ධඵරුසගාම්මාදිදොසපරිච්චාගෙන සිජ්ඣති.

146.

ලොකියත්ථානතික්කන්තා,

¶ කන්තා සබ්බජනානපි;

කන්ති නාමා’තිවුත්තස්ස,

වුත්තා සා පරිහාරතො.

යථා ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදි.

146. කන්තිං කථයති ‘‘ලොකියි’’ච්චාදිනා. ලොකෙ විදිතො ලොකියො, තං ලොකියං අත්ථං අභිධෙය්යං අනතික්කන්තා අනතීතා සබ්බෙසං කවීනමිතරෙසං වා ජනානං එව කන්තා මනොහරා කන්ති නාමාති වුච්චති. අයං පන සද්දගුණො අතිවුත්තස්ස වාක්යදොසස්ස පරිච්චාගෙන සම්භවති. තෙනාහ ‘‘අතිවුත්තස්සා’’තිආදි. උදාහරණත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

146. ඉදානි කන්තිං දස්සෙති ‘‘ලොකියි’’ච්චාදිනා. ලොකියත්ථානතික්කන්තා ලොකෙ පසිද්ධසද්දත්ථමනතික්කන්තා සබ්බජනානං සකලකවීනං කන්තා මනුඤ්ඤා කන්ති නාම වුච්චතෙ, සා අතිවුත්තස්ස අතිවුත්තදොසස්ස පරිහාරතො වුත්තා දොසපරිහාරපරිච්ඡෙදෙ කථිතා හොති. අතිවුත්තදොසපරිහාරතො එව කන්තියා සිද්ධත්තා තස්ස ලක්ඛියො එව එතිස්සා හොතීති අධිප්පායො. ලොකෙ විදිතොති ච, සො ච සො අත්ථො චෙති ච විග්ගහො. ‘‘යථා’’ති කන්තියා උදාහරණං දස්සෙති ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදි. තං වුත්තමෙව.

147.

අත්ථබ්යත්තා’භිධෙය්යස්සා-

නෙය්යතා සද්දතො’ත්ථතො;

සා’යං තදුභයා නෙය්ය-

පරිහාරෙ පදස්සිතා.

යථා ‘‘මරීචි’’ච්චාදි ච, ‘‘මනොනුරඤ්ජනො’’ච්චාදි ච.

147. අත්ථබ්යත්තිං ¶ බ්යඤ්ජයති ‘‘අත්ථබ්යත්තාභිධෙය්යි’’ච්චාදිනා. අභිධෙය්යස්ස සම්බන්ධඅත්ථස්ස සද්දතො අත්ථතො වා සාමත්ථියතො වා අනෙය්යතා පතීති අඤ්ඤථා වගමො ගත්යන්තරාභාවා, යතො වුත්තං ‘‘දුල්ලභාවගතී සද්ද-සාමත්ථියවිලඞ්ඝිනී’’ති. තමනුවදිත්වා අත්ථබ්යත්ති විධීයතෙ. සා පන බ්යාකිණ්ණනෙය්යාදිදොසවජ්ජනාය ජායතෙ. තදුභයා ජාතා සායං අනෙය්යතා නෙය්යපරිහාරෙ පදස්සිතා පකාසිතා. පඨමදුතියොදාහරණස්සත්ථො වුත්තො.

147. ඉදානි අත්ථබ්යත්තිං දස්සෙති ‘‘අත්ථබ්යත්ති’’ච්චාදිනා. අභිධෙය්යස්ස අත්ථස්ස සද්දතො අත්ථතො අත්ථසාමත්ථියතො ච අනෙය්යතා තත්ථෙව විජ්ජමානත්තා සද්දස්ස අත්ථස්ස වා ආහරිත්වා වත්තබ්බස්ස අභාවො අත්ථබ්යත්ති නාම, තදුභයා තෙහි ද්වීහි ජාතා සා අයං අනෙය්යතාසඞ්ඛතා අත්ථබ්යත්ති නෙය්යපරිහාරෙ නෙය්යදොසපරිහාරපදෙසෙ පදස්සිතා පකාසිතාති. ‘‘දුල්ලභාවගතී සද්ද-සාමත්ථියවිලඞ්ඝිනී’’ති වුත්තත්තා අත්ථපතීති පන විනා සද්දඤ්ච සාමත්ථියඤ්ච අඤ්ඤථානුපලබ්භතීති ඉහ ‘‘සද්දතො අත්ථතො’’ති වුත්තං. අත්ථස්ස බ්යත්ති පතීතීති ච, නත්ථි නෙය්යං ආහරිතබ්බං අස්ස අභිධෙය්යස්සාති ච, තස්ස භාවොති ච, තෙ ච තෙ උභො සද්දත්ථා චාති ච, තෙ අවයවා එතිස්සාති ච, නෙය්යස්ස පරිහාරොති ච වාක්යං. ඉදානි ‘‘යථෙ’’ච්චාදිනා ද්විප්පකාරාය අත්ථබ්යත්තියා යථාක්කමං උදාහරණමනුස්සාරෙති ‘‘මරි’’ච්චාදිගාථාද්වයෙන, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

පුන අත්ථෙන යථා –

148.

සභාවාමලතා ධීර,

මුධා පාදනඛෙසු තෙ;

යතො තෙ’වනතානන්ත-

මොළිච්ඡායා ජහන්ති නො.

148. පුන ¶ දුතියෙ තු ධීරාති ආමන්තනං. තෙ තව පාදනඛෙසු සභාවාමලතා පකතිපරිසුද්ධතා මුධා තුච්ඡා. කස්මාති චෙ? යතො යස්මා කාරණා තෙ පාදනඛා අවනතස්ස සන්නතස්ස අනන්තස්ස නාගරාජස්ස මොළිනො කිරීටස්ස අවනතානං වා නරමරානං අනන්තානං මොළීනං ඡායා ඡවියො නො ජහන්ති න පරිච්චජන්ති, සඤ්ඡවියො පන ජහන්තීති. එත්ථ නඛෙසු සඤ්ඡවිත්තා පාදනඛස්ස මොළීනං නිරන්තරප්පණාමාබ්යභිචාරානරමරාදීනං භගවතො පාදාරවින්දවන්දනං සාමත්ථියා ඵුටං ගම්යතෙ.

148. ‘‘පුන අත්ථෙන යථා සභාවි’’ච්චාදි. ධීර තෙ තව පාදනඛෙසු සභාවාමලතා පකතිපරිසුද්ධතා මුධා තුච්ඡා. කස්මාති චෙ? යතො යස්මා තෙ චරණනඛා අවනතානන්තමොළිච්ඡායා පාදානතස්ස අනන්තනාගරාජස්ස කිරීටස්ස සම්බන්ධිනී, අවනතානං වා අනන්තානං දෙවමනුස්සානං මොළීනං ඡායා කන්තියො නො ජහන්ති න විජහන්ති, පකතිවණ්ණං පහාය කිරීටකන්තිසදිසා තෙ හොන්ති, තස්මා එත්ථ චන්දකිරණසන්නිභානං නඛරංසීනං සමීපෙ මොළීනං නඛරංසීහි අමද්දිතසකකන්තියුත්තභාවමාපජ්ජනං තාදිසානං නිරන්තරප්පණාමාභාවාභාවතො ඛත්තියාදීනං මුනින්දපාදාරවින්දද්වන්දෙ නිරන්තරප්පණාමො සාමත්ථියා විභූතං ගම්යතෙ. සස්ස භාවොති ච, තෙන අමලාති ච, තෙසං භාවොති ච, පඨමපක්ඛෙ අවනතො ච සො අනන්තො චාති ච, තස්ස මොළීති ච, තස්ස ඡායායොති ච, දුතියපක්ඛෙ අනන්තා ච තෙ මොළී චෙති ච, අවනතානං අනන්තමොළීති ච, තෙසං ඡායායොති ච වාක්යං.

149.

‘‘බන්ධසාරො’’ති මඤ්ඤන්ති, යං සමග්ගාපි විඤ්ඤුනො;

දස්සනාවසරං පත්තො, සමාධි නාම’යං ගුණො.

149. සමාධිඵලං කිච්චාහ ‘‘බන්ධෙ’’ච්චාදි. යන්ති යං සමාධිං බන්ධස්ස ගජ්ජපජ්ජමිස්සභාවස්ස සාරොති සබ්බස්ස ජීවිතං ¶ තප්පරායත්තා බන්ධස්ස සමග්ගාපි විඤ්ඤුනො සබ්බෙපි කවිනො මඤ්ඤන්ති චින්තෙන්ති ජානන්ති, අයං සමාධි නාම සමාධිඛ්යො ගුණො දස්සනෙ පකාසනෙ අවසරං ඔකාසං අනොත්තරත්තා පරස්ස සම්පත්තො උද්දිට්ඨානුක්කමෙනාති.

149. ඉදානි සමාධයො නිද්දිසති ‘‘බන්ධි’’ච්චාදිනා. සමග්ගා අපි විඤ්ඤුනො සබ්බෙපි කවයො යං සමාධිං ‘‘බන්ධසාරො’’ති පජ්ජගජ්ජවිමිස්සසඞ්ඛාතස්ස බන්ධස්ස ජීවිතමිති මඤ්ඤන්ති, අයං සමාධි නාම ගුණො දස්සනාවසරං පත්තො උද්දිට්ඨානුක්කමෙන දස්සනොකාසං පත්තො හොති. බන්ධස්ස සාරොති ච, දස්සනෙ අවසරන්ති ච, තං පත්තොති ච විග්ගහො.

150.

අඤ්ඤධම්මො තතො’ඤ්ඤත්ථ,

ලොකසීමානුරොධතො;

සම්මා ආධීයතෙ’ච්චෙ’සො,

සමාධීති නිරුච්චති.

150. කථමයං සද්දවොහාරො බන්ධෙ ‘‘සමාධී’’ති වුච්චතීත්යාහ ‘‘අඤ්ඤෙ’’ච්චාදි. අඤ්ඤස්ස වත්ථුනො පකතාපෙක්ඛාය ධම්මො ගුණො පසිද්ධො, තතො තස්මා මුඛ්යවිසයා අඤ්ඤත්ථ අමුඛ්යෙ විසයෙ ලොකසීමානුරොධතො ලොකප්පතීත්යනුවත්තනෙන සම්මා සාධු ලොකසීමානුවත්තනමෙවෙහ සාධුත්තං ආධීයතෙ ආරොප්යතෙ, ඉති ඉමිනා කාරණෙන එසො එවංවිධො ධම්මො ‘‘සමාධී’’ති නිරුච්චතීතිධ සම්මා ආධීයතීති එවං නීහරිත්වා වුච්චතීති අත්ථො.

150. ‘‘සමාධී’’ති අයං වොහාරො බන්ධවිසයෙ කථං පවත්තතීති ආසඞ්කායං පඨමං නිබ්බචනං දස්සෙතුං ආහ ‘‘අඤ්ඤි’’ච්චාදි. යස්මා අඤ්ඤධම්මො සමාධානස්ස විසයභූතඅමුඛ්යතො අඤ්ඤස්ස මුඛ්යවත්ථුනො පසිද්ධගුණො, තතො ¶ මුඛ්යවිසයතො අඤ්ඤත්ථ අමුඛ්යවිසයෙ ලොකසීමානුරොධතො ලොකවොහාරමරියාදාවිරොධභාවෙන ලොකප්පතීත්යනුවත්තනෙනෙව සම්මා ආධීයති ඨපීයති, ඉති ඉමිනා කාරණෙන එසො යථාවුත්තගුණො ‘‘සමාධී’’ති නිරුච්චති වුච්චතීති. අඤ්ඤස්ස ධම්මොති ච, ලොකස්ස සීමාති ච, තස්සා අනුරොධොති ච විග්ගහො.

සමාධිඋද්දෙස

151.

අපාණෙ පාණිනං ධම්මො, සම්මා ආධීයතෙ ක්වචි;

නිරූපෙ රූපයුත්තස්ස, නිරසෙ සරසස්ස ච.

152.

අද්රවෙ ද්රවයුත්තස්ස, අකත්තරිපි කත්තුතා;

කඨිනස්සා’සරීරෙපි, රූපං තෙසං කමා සියා.

151-152. සමාධානවිසයමාහ ‘‘අපාණෙ’’ඉච්චාදි. ක්වචි ඨානෙ පාණිනං පාණවන්තානං පදත්ථානං ධම්මො ගුණො අපාණෙ පාණවිරහිතෙ වත්ථුනි සම්මා ලොකපතීත්යනුවත්තනෙන ආධීයතෙ ආරොප්යතෙ, එවමුපරිපි යථානුරූපං. නිරූපෙති රූපවිරහිතෙ වත්ථුනි, ක්වචීති සබ්බත්ථ අනුවත්තති. අසරීරෙ අඝනෙ අසංහතෙ වත්ථුනි කඨිනස්ස දළ්හස්ස, තෙසං යථාවුත්තානං සමාධීනං රූපං උදාහරණං කමා උද්දිට්ඨානුක්කමෙන.

151-152. උද්දෙසෙ ‘‘සමාධයො’’ති බහුවචනෙන නිද්දිට්ඨානං සමාධීනං විසයමුපදස්සෙති ‘‘අපාණෙ’’ච්චාදිනා. ක්වචි කිස්මිඤ්චි ඨානෙ පාණිනං ධම්මො ඉන්ද්රියබද්ධානං ගුණො අපාණෙ පාණරහිතවත්ථුම්හි සම්මා ලොකපතීතිඅනුසාරෙන ආධීයතෙ ආරොප්යතෙ, ක්වචි රූපයුත්තස්ස රූපවන්තවත්ථුනො ධම්මො නිරූපෙ රූපරහිතවත්ථුම්හි, ක්වචි සරසස්ස රසවන්තස්ස වත්ථුනො ධම්මො නිරසෙ රසරහිතෙ ච, ක්වචි ද්රවයුත්තස්ස ද්රවවන්තවත්ථුනො ධම්මො අද්රවෙ ද්රවරහිතෙ ච, ¶ ක්වචි කත්තුතා කත්තුගුණො අකත්තරිපි, ක්වචි කඨිනස්ස ථද්ධස්ස වත්ථුනො ධම්මො අසරීරෙපි සරීරරහිතෙපි සම්මා ආධීයතෙ. තෙසං ඡන්නං සමාධීනං රූපං උදාහරණං කමා ‘‘අපාණෙ පාණින’’න්ති උද්දිට්ඨානුක්කමෙන සියා භවෙය්යාති. න සන්ති පාණා අස්සෙති ච, රූපා නිග්ගතොති ච, රූපෙන යුත්තොති ච, රසා නිග්ගතොති ච, රසෙන සහ වත්තමානොති ච, ද්රවාඅඤ්ඤොති ච, ද්රවෙන ද්රවභාවෙන යුත්තොති ච, කත්තුතො අඤ්ඤොති ච, කත්තුනො භාවොති ච, නත්ථි සරීරං අස්සාති ච විග්ගහො.

සමාධිනිද්දෙස

අපාණෙ පාණිනං ධම්මො

153.

උණ්ණාපුණ්ණින්දුනා නාථ, දිවාපි සහ සඞ්ගමා;

විනිද්දා සම්පමොදන්ති, මඤ්ඤෙ කුමුදිනී තව.

153. ‘‘උණ්ණා’’ඉච්චාදි. නාථාති ලොකත්තයෙකපටිසරණභූතතාය භගවන්තං ආලපති. තව උණ්ණාරොමධාතුසඞ්ඛාතෙන පුණ්ණින්දුනා සහ සඞ්ගමා සංයොගෙන කුමුදිනී කුමුදිනියො කුමුදාකරා දිවාපි විනිද්දා විගතසොප්පා සම්පමොදන්ති මඤ්ඤෙ සුට්ඨුයෙව පමොදන්තීති පරිකප්පෙමීති. එත්ථ පාණිධම්මස්ස සුරතරූපස්ස සඞ්ගමස්ස විනිද්දාය සම්පීණනස්ස ච අපාණිනි ආරොපිතපුම්භාවෙ උණ්ණාපුණ්ණින්දුම්හි, තථා ආරොපිතඉත්ථිභාවාසු කුමුදිනීසු ලොකසීමානුරොධෙන සමාධානතො සොයං පසිද්ධො ධම්මො ‘‘සමාධී’’ති වුච්චති. තදභිධායී සද්දො ච උපචාරතො අත්ථානුගාමිත්තා සද්දිකවොහාරං දස්සෙති, එවමුපරිපි යථායොගං.

153. තෙසු පාණිධම්මසමාධිනො උදාහරණමාදිසති ‘‘උණ්ණා’’ඉච්චාදිනා. නාථ තව තුය්හං උණ්ණාපුණ්ණින්දුනා උණ්ණාරොමමණ්ඩලසඞ්ඛාතපුණ්ණචන්දෙන සහ සඞ්ගමා අඤ්ඤමඤ්ඤසමවායහෙතුනා කුමුදිනී කෙරවාකරසඞ්ඛාතා කුමුදිනියො දිවාපි ¶ විනිද්දා විකසිතා සම්පමොදන්ති මඤ්ඤෙ අතිසන්තුට්ඨා හොන්තීති කප්පෙමීති ඉන්දුසම්පමොදො සහසද්දෙන ඤායතෙ. එත්ථ පාණිධම්මසඞ්ඛාතො සුරතසඞ්ගමො ච නිද්දාපගමො ච සම්පමොදනඤ්චාති තිණ්ණං උණ්ණාපුණ්ණින්දුකුමුදිනීසඞ්ඛාතෙසු අපාණෙසු ලොකවොහාරානතික්කම්ම බුද්ධියා ආරොපනෙන පාණිධම්මතො පසිද්ධා තයො අත්ථා ඉධ සමාධයො නාම, තප්පටිපාදකගන්ථොපි අත්ථානුගාමිත්තා තදුපචාරෙන සමාධීති දට්ඨබ්බො. පුණ්ණො ච සො ඉන්දු චෙති ච, උණ්ණා එව පුණ්ණින්දු චාති ච, විගතා නිද්දා යෙහීති ච විග්ගහො.

නිරූපෙ රූපයුත්තස්ස

154.

දයාරසෙසු මුජ්ජන්තා, ජනා’මතරසෙස්වි’ව;

සුඛිතා හතදොසා තෙ, නාථ පාදම්බුජානතා.

154. ‘‘දයා’’ඉච්චාදි. නාථ තෙ පාදම්බුජෙසු ආනතා පණාමවසෙන ජනා තිලොකකුහරපවත්තිනො සත්තා අමතරසෙස්විව පීයූසරසෙසු විය දයාරසෙසු කරුණාරසෙසු ගුණෙසු. ‘‘සිඞ්ගාරාදො විසෙ වීරියෙ, ගුණෙ රාගෙ ද්රවෙ රසො’’ති [අමරකොස 3.3.226] හි නිඝණ්ටු. මුජ්ජන්තා නිමුජ්ජමානා හතා නට්ඨා දොසා වාතාදයො අමතපක්ඛෙ, අඤ්ඤත්ථ තු හතා නට්ඨා දොසා රාගාදයො යෙසන්ති විග්ගහො, තතොයෙව සුඛිතා සුඛං කායිකචෙතසිකසුඛං ඉතා පත්තා ගතාති අත්ථො.

154. ඉදානි රූපධම්මසමාධිනො උදාහරණං උද්දිසති ‘‘දයා’’ඉච්චාදිනා. නාථ තෙ තව පාදම්බුජානතා චරණපදුමෙ පණතා ජනා දෙවමනුස්සා අමතරසෙසු ඉව සුධාජලෙසු විය දයාරසෙසු අනඤ්ඤසාධාරණකරුණාගුණෙසු මුජ්ජන්තා නිමුජ්ජමානා හතදොසා විනට්ඨවාතපිත්තාදයො විනට්ඨරාගාදිදොසා වා සුඛිතා තතොයෙව අජරාමරසඞ්ඛාතසුඛං ¶ ඉතා පත්තාති. එත්ථ රූපයුත්තජලෙ ලබ්භමානං මුජ්ජනං නිරූපෙ දයාගුණෙ ආරොපිතං හොති. දයා එව රසා ගුණාති ච, අමතා එව රසාති ච, හතා වාතාදයො රාගාදයො වා දොසා යෙසන්ති ච, පාදානි එව අම්බුජානීති ච, තෙසු ආනතාති ච විග්ගහො.

‘‘සිඞ්ගාරාදොවිසෙ වීරියෙ, ගුණෙ රාගෙ ද්රවෙරසො’’ති [අමරකොස 3.3.226] එත්ථ රසසද්දො ගුණජලෙසු වත්තති.

නිරසෙ සරසස්ස

155.

මධුරෙපි ගුණෙ ධීර, නප්පසීදන්ති යෙ තව;

කීදිසීමනසො වුත්ති, තෙසං ඛාරගුණානභො[හෙ (සී.)].

155. ‘‘මධුරෙ’’ච්චාදි. ධියා ඊරතීති ධීරො, භො ධීර තව මධුරෙපි මනොහරෙපි ගුණෙ කරුණාදිකෙ යෙ නප්පසීදන්ති පසාදං න කරොන්ති, ඛාරගුණානං අමධුරගුණානං තෙසං ජනානං මනසො වුත්ති චිත්තප්පවත්ති කීදිසීති කිමිව දිස්සති, න විඤ්ඤායතෙ ‘‘ඊදිසී’’ති. යතො තාදිසගුණාවබොධපරම්මුඛා මොහන්ධකාරසම්බන්ධිතාති.

155. ඉදානි සරසධම්මසමාධිනො උදාහරණමුද්දිසති ‘‘මධුරි’’ච්චාදිනා. භො ධීර තව තෙ මධුරෙ අපි ගුණෙ පකතිසුන්දරෙ කරුණාපඤ්ඤාගුණෙපි යෙ හීනාධිමුත්තිකා ජනා නප්පසීදන්ති, ඛාරගුණානං අමධුරගුණානං තෙසං ජනානං මනසො වුත්ති චිත්තප්පවත්ති කීදිසී කථං රුහති. ධියා ඊරති පවත්තතීති ච, කා විය සා දිස්සතීති ච, ඛාරා ගුණා යෙසන්ති ච විග්ගහො. එත්ථ සමාධි නාම රසහීනෙ ආරොපිතරසයුත්තධම්මභූතං මධුරඛාරගුණද්වයං.

අද්රවෙ ද්රවයුත්තස්ස

156.

සබ්බත්ථසිද්ධ ¶ චූළක-පුටපෙය්යා මහාගුණා;

දිසා සමන්තා ධාවන්ති, කුන්දසොභාසලක්ඛණා.

156. ‘‘සබ්බත්ථසිද්ධි’’ච්චාදි. සබ්බත්ථසිද්ධස්ස මහාමුනිනො චූළකපුටෙන පෙය්යා පාතබ්බා කුන්දසොභාසලක්ඛණා කුන්දකුසුමස්ස සොභාසවන්තා ජුතිවිජම්භිනො මහාගුණා සමන්තා පරිතො දිසා දිසන්තානි ධාවන්ති.

156. ඉදානි ද්රවයුත්තසමාධිනො උදාහරණමුද්දිසති ‘‘සබ්බත්ථි’’ච්චාදිනා. සබ්බත්ථසිද්ධ සබ්බකිච්චෙ පරිනිප්ඵන්න, නිප්ඵන්නෙහි සබ්බත්ථෙහි වා සමන්නාගත හෙ තථාගත තව චූළකපුටපෙය්යා චූළකපුටෙන පාතබ්බා කුන්දසොභාසලක්ඛණා කුන්දසොභාහි සමානලක්ඛණා කුන්දසොභාසදිසා වා මහාගුණා සඞ්ඛ්යාමහන්තත්තා ආනුභාවමහන්තත්තා වා මහන්තා වා අරහත්තාදයො ගුණා සමන්තා සමන්තතො දිසා දසදිසාසු ධාවන්තීති. එත්ථ ද්රවයුත්තගුණභූතො චූළකපුටපෙය්යභාවො ද්රවරහිතෙ ගුණෙ ආරොපිතො සමාධි නාම හොති. සබ්බෙ ච තෙ අත්ථා චෙති ච, තෙ සිද්ධා යස්සෙති ච, චූළකමෙව පුටමිති ච, තෙන පෙය්යාති ච, මහන්තා ච තෙ ගුණා චෙති ච, කුන්දානං සොභාති ච, තාහි සමානං ලක්ඛණං යෙසන්ති ච විග්ගහො.

අකත්තරි කත්තුතා

157.

මාරාරිබලවිස්සට්ඨා, කුණ්ඨා නානාවිධා’යුධා;

ලජ්ජමානා’ඤ්ඤවෙසෙන, ජින පාදානතා තව.

157. ‘‘මාරා’’ඉච්චාදි. මාරොයෙව අරි සත්තූති මාරාරී, තෙන, බලෙන අත්තනො සත්තියා, තස්ස වා බලෙන සෙනාය විස්සට්ඨා අභිමුඛං ඡඩ්ඩිතා නානාවිධා අනෙකප්පකාරා ¶ ආයුධා භින්දිවාළාදයො කුණ්ඨා[භෙණ්ඩිවාලාදයො (ක.)] පරිච්චත්තතිඛිණභාවා තායෙව කුණ්ඨභාවප්පත්තියා ලජ්ජමානා ‘‘ලොකප්පතීතානුභාවානමම්හාකම්පි එවරූපං ජාත’’න්ති ලජ්ජන්තා අඤ්ඤවෙසෙන ‘‘කථං නාම පරෙ අම්හෙ න ජානෙය්යු’’න්ති අත්තනො ආවුධවෙසං පරිවත්තිත්වා කුසුමවෙසෙන, ජිනාති ආමන්තනං, තව පාදානතා පාදෙසු සන්නතා.

157. ඉදානි කත්තුධම්මසමාධිනො උදාහරණමුද්දිසති ‘‘මාරාරි’’ච්චාදිනා. හෙ ජින මාරාරිබලවිස්සට්ඨා මාරසත්තුනා අත්තනො සත්තියා විස්සට්ඨා, මාරාරිනො වා සෙනාය විස්සට්ඨා අභිමුඛෙ පාතිතා නානාවිධායුධා අනෙකප්පකාරභින්දිවාළඋසුසත්තිතොමරාදයො ආවුධා කුණ්ඨා අතිඛිණා ලජ්ජමානා ‘‘කස්මා එවං ලොකපසිද්ධානුභාවානමම්හාකම්පි ඊදිසං විප්පකාරමහොසී’’ති ලජ්ජන්තා අඤ්ඤවෙසෙන ‘‘කථමම්හෙ පරෙ න ජානෙය්යු’’න්ති ආවුධවෙසං හිත්වා තදඤ්ඤභූතෙන පුප්ඵවෙසෙන තව පාදානතා පාදසමීපෙ නතා අහෙසුන්ති. එත්ථ කත්තුධම්මභූතං ලජ්ජනඤ්ච අඤ්ඤවෙසෙන පරිවත්තනඤ්ච ආනතඤ්චෙති ඉමෙ ලජ්ජනාදීනං අකත්තුභූතෙසු විසයෙසු ආරොපිතා සමාධයො නාම හොන්ති. මාරො එව අරීති ච, බලෙන විස්සට්ඨාති ච, මාරාරිනා බලවිස්සට්ඨාති ච මාරාරිනො බලං සෙනාති ච, තෙන විස්සට්ඨාති ච, නානා අනෙකවිධා පකාරා යෙසන්ති ච, අඤ්ඤෙසං වෙසොති ච, අඤ්ඤො ච සො වෙසො චාති ච, පාදෙසු ආනතාති ච විග්ගහො.

කඨිනස්ස අසරීරෙ

158.

මුනින්දභාණුමා කාලො-

දිතො බොධොදයාචලෙ;

සද්ධම්මරංසිනා භාති,

ඉන්දමන්ධතමං පරං.

158. ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදි. ¶ බොධො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසදිසො සොයෙව වා උදයාචලො උදයපබ්බතො තස්මිං කාලෙ රත්තිපරියන්තෙ අභිනික්ඛන්තසමයෙ උදිතො පාතුභූතො මුනින්දො මුනින්දසදිසො සොයෙව වා භාණුමා සූරියො අන්ධතමං අන්ධකාරං මොහං වා පරං අච්චන්තමෙව සද්ධම්මරංසිනා සද්ධම්මසදිසෙන සද්ධම්මසඞ්ඛතෙන වා රංසිනා භින්දං පදාලෙන්තො භාති සොභතීති.

158. ඉදානි කඨිනධම්මසමාධිනො උදාහරණමුද්දිසති ‘‘මුනින්දි’’ච්චාදිනා. බොධොදයාචලෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසදිසෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙ වා උදයපබ්බතෙ කාලොදිතො රත්තික්ඛයෙ මාරපරාජිතසමයෙ වා උදිතො පාතුභූතො මුනින්දභානුමා මුනින්දසදිසො මුනින්දොයෙව වා සූරියො අන්ධතමං පකතිඝනන්ධකාරං බහලමොහන්ධකාරං සද්ධම්මරංසිනා සද්ධම්මසදිසෙන සද්ධම්මභූතෙන වා කිරණෙන පරමතිසයෙන භින්දං පදාලෙන්තො භාති සොභතීති. එත්ථ ථද්ධධම්මභූතං භෙදනං අසරීරභූතෙ අන්ධකාරෙ බුද්ධියා ආරොපිතං සමාධි නාම හොති. මුනීනං ඉන්දොති ච, සොයෙව භානුමාති ච, බොධො එව උදයාචලොති ච, සද්ධම්මො එව රංසීති ච විග්ගහො.

159.

වමනුග්ගිරනාද්යෙ’තං, ගුණවුත්යපරිච්චුතං;

අතිසුන්දරමඤ්ඤං තු, කාමං වින්දති ගාම්මතං.

159. කොචි ධම්මො අමුඛ්යවිසයෙ බන්ධෙ සොභතෙ, න මුඛ්යවිසයෙති දස්සන්තො ආහ ‘‘වමනං’’ඉච්චාදි. වමනඤ්ච උග්ගිරනඤ්ච, ආදිසද්දෙන විරෙචනාදිපරිග්ගහො. එතං යථාවුත්තං ගුණා පධානෙතරා පසිද්ධවිසයා විසයන්තරපරිග්ගහලක්ඛණා වුත්ති පයොගරූපා, තතො අපරිච්චුතං අපරිගළිතං සන්තං අමුඛ්යභූතං අතිසුන්දරං අච්චන්තමනොහරමලඞ්කාරරූපත්තා, අඤ්ඤං තු ඉතරං පන මුඛ්යන්ති වුත්තං හොති. කාමං එකන්තෙන ¶ ගාම්මතං අසබ්භසභාවං බන්ධෙ තස්සානුචිතභාවතො වින්දති පටිලභති පසවතීති අත්ථො.

159. ඉදානි ඉමෙසුයෙව පාණිධම්මාදීසු කොචි ධම්මො අමුඛ්යවිසයෙ පයුත්තො පසත්ථො, මුඛ්යවිසයෙ පයුත්තො අපසත්ථොති දස්සෙන්තො ‘‘වමනුග්ගි’’ච්චාදිමාහ. එතං වමනුග්ගිරනාදි වමනඋග්ගිරනවිරෙචනාදිකං ගුණවුත්යපරිච්චුතං අමුඛ්යපයොගතො අගළිතං අමුඛ්යභූතං අතිසුන්දරං සබ්බෙසං අතිපියං හොති, අඤ්ඤං තු උත්තතො බ්යතිරෙකං මුඛ්යවිසයෙ පයුත්තං වමනුග්ගිරනාදිකං පන කාමං එකන්තෙන ගාම්මතං සභාවඅප්පියගාම්මදොසතං වින්දති සෙවතීති. වමනඤ්ච උග්ගිරනඤ්චෙති ච, තානි ආදීනි යස්සෙති ච, ගුණා අප්පධානා වුත්තීති ච, තතො අපරිච්චුතන්ති ච විග්ගහො.

160.

කන්තීනං වමනබ්යාජා, මුනිපාදනඛාවලී;

චන්දකන්තී පිවන්තීව, නිප්පභං තං කරොන්තියො.

160. උදාහරති ‘‘කන්තීන’’මිච්චාදි. මුනිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදනඛානං ආවලී සෙණියො කන්තීනං අත්තනො නිරන්තරං නිස්සරන්තීනං සොභාවිසෙසානං වමනබ්යාජා උග්ගිරනලෙසෙන චන්දකන්තී චන්දච්ඡවියො සබ්බත්ථ පත්ථටත්තා පිවන්තීව පානං කරොන්තීති තක්කෙමි. කීදිසී වියාති පරිකප්පනාබීජමාහ ‘‘නිප්පභ’’න්තිආදි. තං චන්දං නිප්පභං පභාවිරහිතං කරොන්තියො විදහමානා. ඉදඤ්හි කප්පනාබීජං යතො නඛසොභාලිඞ්ගනෙන චන්දස්ස සොභාවතො නිප්පභත්තං පස්සිත්වා මහත්තඤ්ච තස්සා නඛාවලියො චන්දකන්තී පිවන්තීති පරිකප්පෙති කන්තීනඤ්ච වමනබ්යාජං.

160. ඉට්ඨවිසයෙ පයුත්තවමනුග්ගිරනාදීනමුදාහරණමුද්දිසති ‘‘කන්තීන’’මිච්චාදිනා. මුනිපාදනඛාවලී මුනිපාදනඛසෙණියො කන්තීනං අත්තනො චන්දමරීචිසදිසසොභානං වමනබ්යාජා උග්ගිරනලෙසෙන තං නිම්මලචන්දං නිප්පභං කරොන්තියො අත්තනො සබ්බත්ථ පත්ථටත්තා නිප්පභං කරොන්තියො චන්දකන්තී චන්දරංසියො ¶ පිවන්ති මඤ්ඤෙ. නඛරංසීනං සබ්බත්ථ පත්ථටත්තා සප්පභස්සාපි චන්දස්ස නිප්පභත්තඤ්ච නඛරංසීනං අධිකත්තඤ්ච දිස්වා චන්දකන්තී පිවන්ති ඉවෙති නඛාවලීනං චන්දකන්තිපිවනඤ්ච සකකන්තිවමනඤ්ච පකති න හොති, බ්යාජමිති කවිනා පරිකප්පිතං හොති. එත්ථ භත්තසිත්ථාදිමුඛ්යවිසයතො අඤ්ඤකන්තිසඞ්ඛතඅමුඛ්යවිසයෙ පයුත්තං වමනං ගුණවුත්තීති ඤාතබ්බං. වමනමෙව බ්යාජමිති ච, මුනිනො පාදාති ච, තෙසු නඛාති ච, තෙසං ආවලියොති ච, චන්දස්ස කන්තියොති ච, නිග්ගතො පභාහීති ච විග්ගහො.

161.

අචිත්තකත්තුකං රුඣ-මිච්චෙවං ගුණකම්ම තං[ගුණකම්මකං (සී.)];

සචිත්තකත්තුකං පෙ’තං, ගුණකම්මං යදු’ත්තමං.

161. යථාවුත්තං නිගමෙති ‘‘අචිත්ත’’ඉච්චාදිනා. ඉච්චෙවං අචිත්තො කත්තා යස්ස තං අචිත්තකත්තුකං. ගුණො කම්මං යස්ස තං ගුණකම්මං. තඤ්ච වමනාදි රුඣමතිමනොහරං භවති බන්ධොචිතත්තා. නඛාවලියො හි අචිත්තකත්තාරො, කන්තියො ගුණකම්මන්ති වමනමත්රාතිසුන්දරං. නෙදමෙව රුඣන්ති ආහ ‘‘සචිත්ත’’ඉච්චාදි. එතං වමනාදිකං සචිත්තකත්තුකම්පියදිගුණකම්මං, උත්තමං සෙට්ඨං බන්ධොචිතත්තා.

161. අනන්තරොදාහරණස්ස පසත්ථත්තඤ්ච කම්මනි ගුණෙ සති සචිත්තකත්තුකවමනාදිකඤ්ච ඉට්ඨමිති දස්සෙන්තො ‘‘අචිත්තකත්තුක’’මිච්චාදිමාහ. ඉච්චෙවං ඉමිනා පකාරෙන අචිත්තකත්තුකං නඛාවලිසඞ්ඛාතඅවිඤ්ඤාණකකත්තුවන්තං ගුණකම්මං නඛකන්තිසඞ්ඛාතඅප්පධානකම්මවන්තං වමනාදිකං රුඣං රචනාය උචිතත්තා රුචිජනකං හොති, එතං වමනාදිකං සචිත්තකත්තුකම්පි සවිඤ්ඤාණකකත්තුවන්තම්පි යදි ගුණකම්මං අමුඛ්යකම්මං චෙ, උත්තමං විසිට්ඨමෙව, ‘‘කන්තීන’’න්ති භාවසම්බන්ධෙ ඡට්ඨියා සතිපි වමනක්රියාය කම්මත්තං නාතිවත්තති. නත්ථි චිත්තං යෙසන්ති ච, අචිත්තා කත්තාරො යස්සාති ච, ගුණො කම්මං යස්සෙති ච, සහ ¶ චිත්තෙන වත්තමානොති ච වාක්යං. ඉති නිදස්සනෙ එවං පකාරෙ නිපාතො, අථ වා වචනවචනීයානං [වචනවචනීයාදීනං (ක.)] නිගමාරම්භෙ නිපාතසමුදායො.

162.

උග්ගිරන්තොව ස ස්නෙහ-රසං ජිනවරො ජනෙ;

භාසන්තො මධුරං ධම්මං, කං න සම්පීණයෙ ජනං.

162. තදුදාහරති ‘‘උග්ගිරන්තොවා’’තිආදිනා. සො ජිනවරො ජනෙ සකලසත්තනිකායෙ ස්නෙහරසං අත්තනො පෙමසඞ්ඛාතං අනුරාගං උග්ගිරන්තොව වමන්තො විය මධුරං අතිපණීතං ධම්මං භාසන්තො කං ජනං න සම්පීණයෙ, සබ්බමෙව සම්පීණෙති. එත්ථ ජිනවරො කත්තා සචිත්තො, ස්නෙහරසො ගුණකම්මං.

162. ඉදානි සචිත්තකකත්තුපක්ඛෙ උදාහරණමුද්දිසති ‘‘උග්ගිරන්තො’’ච්චාදිනා. සො ජිනවරො ජනෙ සකලසත්තනිකායෙ ස්නෙහරසං අත්තනො පෙමසඞ්ඛාතඅනුරාගං උග්ගිරන්තො ඉව වමන්තො විය මධුරං ආදිකල්යාණාදිභාවෙන පණීතං ධම්මං සද්ධම්මං භාසන්තො දෙසෙන්තො යථාසයං වදන්තො කං ජනං කීදිසං පුග්ගලං න සම්පීණයෙ, පීණෙති එවාති. එත්ථ උග්ගිරනං ජිනවරසඞ්ඛතසචිත්තකකත්තුවන්තම්පි ස්නෙහරසසඞ්ඛාතඅමුඛ්යකම්මයුත්තත්තා පසත්ථං හොති. ස්නෙහො එව රසො අනුරාගොති විග්ගහො.

163.

යො සද්දසත්ථකුසලො කුසලො නිඝණ්ටු-

ඡන්දොඅලඞ්කතිසු නිච්චකතාභියොගො;

සො’යං කවිත්තවිකලොපි කවීසු සඞ්ඛ්ය-

මොගය්හ වින්දති හි කිත්ති’මමන්දරූපං.

ඉති සඞ්ඝරක්ඛිතමහාසාමිපාදවිරචිතෙ

සුබොධාලඞ්කාරෙ

ගුණාවබොධො නාම තතියො පරිච්ඡෙදො.

163. ගන්ථන්තරාහිතවාසනාය, ¶ තදනුබන්ධපටිභානෙ චාවිජ්ජමානෙපි සුතෙන අභියොගබලෙන කවිතා කිත්ති ච තදනුගතා සමුපලබ්භතීති සමනුසාසති ‘‘යො’’ඉච්චාදිනා. සද්දසත්ථෙ බ්යාකරණෙ කිස්මිඤ්චි ‘‘ඉදමෙවෙ’’ති නියමාභාවා කුසලො ඡෙකො නිඝණ්ටුම්හි අභිධානසත්ථෙ ච ඡන්දසි වුත්තිජාතිප්පපඤ්චපකාසකඡන්දොවිචිතිසත්ථෙ ච අලඞ්කතිසු අලඞ්කාරසත්ථෙ ච කුසලො න කෙවලං සද්දසත්ථෙයෙව, අථ ච පන නිච්චමනවරතං දිවා ච රත්තො ච කතො අභියොගො වායාමො රචනාවිසයෙ යස්ස සොයං කවිත්තවිකලොපි බන්ධකරණසඞ්ඛාතකවිගුණපරිහීනොපි කවීසු කවිගුණොපෙතෙසු සඞ්ඛ්යං ගණනං ඔගය්හ පටිලභිත්වා අමන්දරූපං අතිබහුං කිත්තිං පරිසුද්ධබන්ධරචනාලක්ඛණං තප්පභවං ඛ්යාතං වින්දති පටිලභතෙවාති.

ඉති සුබොධාලඞ්කාරෙ මහාසාමිනාමිකායං

සුබොධාලඞ්කාරටීකායං

ගුණාවබොධපරිච්ඡෙදො තතියො.

163. ඉදානි උද්දෙසක්කමෙන සද්දාලඞ්කාරෙ නිද්දිසිත්වා බ්යාකරණනිඝණ්ටුඡන්දොපරිවාරිතෙ ඉමස්මිං නිරන්තරාභියොගො ඉහලොකියාදිමහන්තයසස්ස කාරණමිති සිස්සානමනුසාසන්තො ‘‘යො සද්දසත්ථකුසලො’’ච්චාදිමාහ. යො ථෙරනවමජ්ඣිමෙසු කොචි සද්දසත්ථකුසලො සද්දානුසාසනබ්යාකරණවිසයෙ පකතිපච්චයාදිවිභාගකප්පනාය ඡෙකො නිඝණ්ටුඡන්දොඅලඞ්කතීසු අභිධානඡන්දොඅලඞ්කාරසත්ථෙසුපි කුසලො තංතංවිභාගබුද්ධීනං පටිපාදනෙන ඡෙකො නිච්චකතාභියොගො ධාරණමනසිකාරවසෙන නිච්චං කතුස්සාහො හොති. සො අයං අප්පමාදී කවිත්තවිකලොපි පකතිසිද්ධකබ්බරචනගුණරහිතොපි කවීසු සඞ්ඛ්යං කබ්බකත්තූසු ගණනං ඔගය්හ කබ්බකරණටීකාකරණාදිපකාරෙන ඔගාහෙත්වා තං ගණනං පාපුණිත්වා ¶ අමන්දරූපං අනප්පකසභාවං අතිබහුං කිත්තිං නිද්දොසං සත්ථරචනලක්ඛණං පුඤ්ඤසඤ්චයං, තප්පභවං පසිද්ධිං වා වින්දති ලභතෙවාති. යථාවුත්තසත්ථෙසු අභියොගො බන්ධස්ස එකන්තකාරණමෙව. වුත්තං හි–

‘‘සාභාවිකී ච පටිභා,

සුතඤ්ච බහුනිම්මලං;

අමන්දො චාභියොගො’යං,

හෙතු හොති’හ බන්ධනෙ’’ති [කාබ්යාදාස 1.103].

තත්ථ සාභාවිකී සභාවසිද්ධා පටිභා ච පඤ්ඤා ච බහු නිම්මලං අනප්පකං නිජ්ජටං සුතඤ්ච අමන්දො අභියොගො ච අනප්පකො අභ්යාසො චෙති අයමෙසො සබ්බොපි ඉහ බන්ධනෙ ඉමිස්සං කබ්බරචනායං හෙතු හොති කාරණං භවතීති. සද්දෙ සාසති එත්ථ එතෙනාති ඉමස්මිං අත්ථෙ තප්පච්චයඤ්ච තස්ස ථාදෙසඤ්ච කත්වා සද්දසත්ථන්ති ඤාතබ්බං, සද්දසත්ථෙ කුසලොති ච, නිඝණ්ටු ච ඡන්දො ච අලඞ්කති අලඞ්කාරඤ්චෙති ච විග්ගහො, එත්ථ අලඞ්කතිසද්දො සත්ථාපෙක්ඛාය නපුංසකො හොති, නිච්චං කතො අභියොගො අස්සෙති ච, කවිනො භාවොති ච, තෙන විකලොති ච, අමන්දං රූපං සභාවො යස්සෙති ච වාක්යං.

ඉති සුබොධාලඞ්කාරනිස්සයෙ

තතියො පරිච්ඡෙදො.