අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > සුබොධාලඞ්කාරටීකා

164. එවං ¶ සද්දාලඞ්කාරෙ පරිච්ඡිජ්ජ සම්පත්යත්ථාලඞ්කාරං බොධයිතුමාහ ‘‘අත්ථාලඞ්කාර’’ඉච්චාදි. සගුණා යථාවුත්තෙහි පසාදාදීහි සද්දගුණෙහි සහිතා බන්ධපද්ධති කබ්බරචනං. අලඞ්කරීයති කන්තිං නීයති බන්ධො එතෙහි සරීරමිව හාරාදීහීති අලඞ්කාරා, තෙහි අත්ථාලඞ්කාරෙහි ජාත්යාදිලක්ඛණෙහි සහිතා සංයුත්තා සතී සගුණා පතිබ්බතාදිගුණොපෙතා අත්ථෙන ධනෙන අලඞ්කාරෙන ආභරණෙන සහිතා යුත්තා කන්තාව අඞ්ගනා විය. යතො අච්චන්තකන්තා අතිසයරමණීයා සියා, තතො තෙන කාරණෙන යෙ අත්ථාලඞ්කාරා අවසරං පත්තා, තෙ අධුනා ඉදානි වුච්චන්තෙ කථීයන්ති.

164. එවං සද්දාලඞ්කාරවිභාගං දස්සෙත්වා ඉදානි තන්නිස්සයංයෙව අත්ථාලඞ්කාරබන්ධමාරභන්තො ‘‘අත්ථාලඞ්කාරි’’ච්චාදිමාහ. සගුණා යථාවුත්තපසාදාදිසද්දගුණයුත්තා බන්ධපද්ධති පජ්ජගජ්ජාදිපභෙදා රචනාවලි අත්ථාලඞ්කාරසහිතා සභාවවුත්තිවඞ්කවුත්තිසඞ්ඛාතෙන අත්ථාලඞ්කාරෙන සංයුත්තා සගුණා අත්ථාලඞ්කාරසහිතා කන්තා ඉව පතිබ්බතාදීහි ගුණෙහි යුත්තා සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිධනෙහි ගීවෙය්යකටකනූපුරාදීහි ආභරණෙහි ච යුත්තා අඞ්ගනාව අච්චන්තකන්තා යතො අතිසයෙන රමණීයා, තතො තස්මා තෙ අත්ථාලඞ්කාරා අධුනා දානි වුච්චන්තෙ. අලඞ්කරොන්ති බන්ධං සරීරං වා එතෙහීති ච, අත්ථස්ස අලඞ්කාරාති ච, තෙහි සහිතාති ච, ගුණෙහි සහ වත්තතීති ච, බන්ධස්ස පද්ධතීති ච, අච්චන්තං අතිසයෙන කන්තාති ච විග්ගහො.

සභාවවඞ්කවුත්තීනං, භෙදා ද්විධා අලංක්රියා;

පඨමා තත්ථ වත්ථූනං, නානාවත්ථාවිභාවිනී.

165. කතිප්පභෙදා තෙ ඉච්චාහ ‘‘සභාව’’ඉච්චාදි. සභාවවුත්ති වඞ්කවුත්තීති ඉමෙසං භෙදා පභෙදෙන අලංක්රියා අත්ථාලඞ්කාරාද්විධාද්විප්පකාරා. ¶ තෙසු සභාවවුත්ති කීදිසීති ආහ ‘‘පඨමා’’තිආදි. තත්ථ තාසු පඨමා සභාවවුත්ති වත්ථූනං පදත්ථානං ජාතිගුණක්රියාදබ්බසභාවානං නානා විචිත්තා, න ද්වෙකාව අවත්ථා අවසරා විභාවිනී පකාසිකා විඤ්ඤෙය්යා. ජාත්යාදීනං පදත්ථානං යථාසභාවමනෙකප්පකාරං සම්මදෙව විවරන්තී සභාවං පදත්ථානං විචිත්තං වදතීති සභාවවුත්ති නාමාති අධිප්පායො, සාව ජාතියා පදත්ථසරූපස්ස තථාතථාපටිපාදකත්තෙන වුත්තියා [දත්තියා (ක.)] ජාතිපි වුච්චති.

165. පසත්ථාලඞ්කාරා [පසත්ථාදිඅලඞ්කාරා (ක.)] පභෙදතො එත්තකාති දස්සෙන්තො ‘‘සභාවි’’ච්චාදිමාහ. අලංක්රියා අත්ථාලඞ්කාරා සභාවවඞ්කවුත්තීනං භෙදා පභෙදතො ද්විධා ද්විප්පකාරා හොන්ති. තත්ථ තාසුද්වීසු පඨමා සභාවවුත්ති වත්ථූනං ජාතිගුණක්රියාදබ්බලක්ඛණානං පදත්ථානං නානාවත්ථාවිභාවිනී අනෙකප්පකාරස්ස පකාසිනී හොති. එත්ථ ජාත්යාදීනං පදත්ථානං අනෙකප්පකාරසභාවපකාසිනී සභාවවුත්ති නාම. එසාව ජාති ගුණාදිචතුබ්බිධපදත්ථානං සරූපසඞ්ඛාතජාතියා තෙහි ආකාරෙහි පටිපාදනතො උපචාරතො ජාති නාම හොති. ජාත්යාදිපදත්ථානංයෙව යථාසභාවං හිත්වා වත්ථුපරිකප්පිතඅතිසයොපමාරූපකාදිසරූපසඞ්ඛාතං වඞ්කසභාවං පකාසෙන්තී වඞ්කවුත්ති නාම. යභාවො ච වඞ්කො චාති ච, තෙසං වුත්තීති ච, අලංකරොන්ති එතාහීති ච, නානා අනෙකා ච සා අවත්ථා චාති ච වාක්යං.

166. ‘‘යථෙ’’ති තං උදාහරති. ලීලාය විලාසෙන විහිතාය විකන්තියා ගමනෙන සත්තපදවීතිහාරසඞ්ඛාතෙන සුභගො සුන්දරො දිසාසු දසසු ථිරමචලං විලොකනං යස්ස සො බොධිසත්තඞ්කුරො තදහුජාතො මහාබොධිසත්තො ආසභිං වාචං ‘‘අග්ගොහමස්මී’’තිආදිකමුත්තමං නිබ්භයවචනං භාසං වදන්තො විරොචි විසෙසෙන රමණීයත්තං පත්තො. අයං සභාවවුත්ති. එවං ජාතිසභාවවුත්යාදයොපි පරිකප්පනීයා.

166. ඉදානි සභාවවුත්තියා උදාහරණං ආහ ‘‘යථා – ලීලාවිකන්ති’’ච්චාදි. ලීලාවිකන්තිසුභගො විලාසගමනෙන සත්තපදවීතිහාරෙන සුන්දරො දිසාථිරවිලොකනො දසදිසාසු අචලඔලොකනො බොධිසත්තඞ්කුරො මහාබොධිසත්තඞ්කුරො ආසභිං වාචං ‘‘අග්ගොහමස්මී’’තිආදිනා අභීතවචනං භාසං වදන්තො විරොචි අසොභීති. ඉහ බොධිසත්තසඞ්ඛාතස්ස දබ්බස්ස ලීලාවිකන්තිදිසාථිරවිලොකනවචොනිච්ඡාරණසඞ්ඛතානං අවත්ථානං පකාසිතත්තා දබ්බසභාවවුත්තීති ඤාතබ්බා. එසායෙව දබ්බගතගත්යාදිවිචිත්රසරූපං අලඞ්කරණතො අලඞ්කාරො නාම, දබ්බගතගත්යාදයො පන අලංකිරියමානත්තා අලංකිරියා නාම. ජාතිගුණක්රියාසභාවවුත්තියොපි එවමෙව දට්ඨබ්බා. ලීලාය යුත්තා විකන්තීති ච, තාය සුභගොති ච, දිසාසු ථිරං විලොකනං යස්සෙති ච, බොධියා පඤ්ඤාය සත්තොති ච, සොයෙව අඞ්කුරොති ච, උසභස්ස භාවොති ච වාක්යං. උසභස්ස භාවසඞ්ඛාතා අකම්පනීයා ඨිති ආසභං නාම, අකම්පභාවතො තෙන සමාපි වාචා උපචාරතො ආසභී නාම හොති.

වුත්ති වත්ථුසභාවස්ස, යා’ඤ්ඤථා සා පරාභවෙ;

තස්සා’නන්තවිකප්පත්තා, හොති බීජොපදස්සනං.

167. දුතියමාහ ¶ ‘‘වුත්ති’’ච්චාදිනා. වත්ථුනො ජාත්යාදිරූපස්ස පදත්ථස්ස සභාවො යස්සං අවත්ථායං යාදිසං රූපං තස්ස අඤ්ඤථාභාවෙන තස්ස රූපස්ස තථෙතං දබ්බාපනෙන වුත්ති වචනං. පරා භවෙ අඤ්ඤා වඞ්කවුත්ති නාම සියා. කිං සා සාකල්ලෙන වත්තුං සක්කාති ආහ ‘‘තස්සා’’ඉච්චාදි. තස්සා වඞ්කවුත්තියා අනන්තවිකප්පත්තා අපරිමිතභෙදකත්තා බීජස්ස කාරණත්තා සකලබ්යත්තිබ්යාපිසාමඤ්ඤරූපස්ස යතො පරෙ විචිත්තාලඞ්කාරා පසවන්ති, උපදස්සනං කථනං හොති නිරවසෙසාභිධානස්ස කෙනාප්යසක්කුණෙය්යත්තා.

167. ඉදානි වඞ්කවුත්තිං දස්සෙති ‘‘වුත්ති’’ච්චාදිනා. වත්ථුසභාවස්ස ජාත්යාදිපදත්ථසම්බන්ධිනො තාසු තාසු අවත්ථාසු යො සභාවො විජ්ජති, තස්ස සභාවස්ස අඤ්ඤථා විජ්ජමානාකාරං හිත්වා වත්තුපරිකප්පිතෙන අතිසයඋපමාරූපකාදිඅඤ්ඤපකාරෙන යා වුත්ති යං කථනං අත්ථි, සා පරාභවෙ සභාවවුත්තිතො අඤ්ඤා වඞ්කවුත්ති නාම සියා. තස්සා වඞ්කවුත්තියා අනන්තවිකප්පත්තා අප්පමාණපක්ඛත්තා කථනෙන පරිසමාපෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා නයතො තස්ස අනන්තපක්ඛස්ස පරිග්ගහණත්ථං බීජොපදස්සනං කාරණමත්තස්ස නිදස්සනං හොති. වක්ඛමානභෙදතො එකමෙකම්පි අත්තනා සදිසං අනන්තභෙදපරිග්ගහජානනත්ථං පහොතීති අධිප්පායො. වත්ථූනං සභාවොති ච, අනන්තා විකප්පා යස්ස සභාවස්සෙති ච, තස්ස භාවොති ච, බීජස්ස උපදස්සනන්ති ච විග්ගහො.

වඞ්කවුත්තිඅත්ථාලඞ්කාරඋද්දෙසවණ්ණනා

හෙතුක්කමො ¶ පියතරං, සමාසපරිකප්පනා;

සමාහිතං පරියාය-වුත්තිබ්යාජොපවණ්ණනං.

එකාවලි අඤ්ඤමඤ්ඤං, සහවුත්ති විරොධිතා;

පරිවුත්තිබ්භමොභාවො, මිස්ස’මාසී රසී ඉති.

එතෙ භෙදා සමුද්දිට්ඨා, භාවො ජීවිතමුච්චතෙ;

වඞ්කවුත්තීසු පොසෙති, සිලෙසො තු සිරිං පරං.

168-172. යථොද්දෙසං නිද්දිසිතුකාමො උද්දිසති ‘‘තත්ථෙ’’ච්චාදි. තත්ථාති තස්සං වඞ්කවුත්තියං ‘‘එතෙ භෙදා සමුද්දිට්ඨා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. සමුද්දිට්ඨාති සඞ්ඛෙපනයෙන වුත්තා. අතිසයො උපමා රූපකං ආවුත්ති දීපකඤ්ච, සමාසො සමාසවුත්ති පරිකප්පනා ච, විසෙසො රුළ්හාහඞ්කාරො ච, ජීවිතමුච්චතෙති තදභාවෙ බන්ධස්ස ඡවස්සෙව හෙය්යත්තා වුත්තං, සිලෙසො තු වඞ්කවුත්තීසු සභාවවුත්තිං හිත්වා වත්ථුසභාවතො අඤ්ඤථා යථා තථා පරිකප්පනරූපාසු අතිසයාදීසු වුත්තීසු පරං සිරිං කන්තිං පොසෙති තං පූරෙති ආවහතීති.

168-172. භෙදවන්තානං පදත්ථානං සභාවකථනං උද්දෙසක්කමෙන පාකටං හොතීති වත්තමානෙහි අලඞ්කාරෙහි උද්දිසන්තො ‘‘තත්ථාතිසය…පෙ… රසී’’ති ගාථාචතුක්කමාහ. තත්ථ තත්ථාති තිස්සං වඞ්කවුත්තියං ඉති එවං එතෙ පඤ්චතිංස භෙදා සමුද්දිට්ඨා සඞ්ඛෙපෙන වුත්තාති. එතෙසං පන පදානං අත්ථො නිද්දෙසෙ ආවිභවිස්සති. ඉමිනා භාවො ච සිලෙසො ච අතිප්පසත්ථොති දීපෙති. භාවො භාවාලඞ්කාරො ජීවිතං බන්ධස්ස පාණභූතොති වුච්චතෙ, ¶ භාවරහිතස්ස බන්ධස්ස ඡවසරීරස්ස විය අනුපාදෙය්යත්තා, සිලෙසො තු සිලෙසාලඞ්කාරො පන වඞ්කවුත්තීසු අතිසයොපමාදිවඞ්කවුත්තීසු පරමුක්කංසභූතං සිරිං සොභං පොසෙති පූරෙති.

173. තත්ථාතිසයවුත්තීනං තාව නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘පකාසිකා’’ඉච්චාදි. විසෙසස්ස වත්ථුගතස්සාතිමත්තස්ස පකාසිකායාති අනුවදිත්වා සා අතිසයවුත්ති සියාති විධීයතෙ, අතිසයස්ස වත්ථුනො උක්කංසස්ස පටිපාදිකා වුත්ති අතිසයවුත්ති. සා ච දුවිධාති ආහ ‘‘ලොක’’ඉච්චාදි. ලොකං ලොකප්පතීතිං අතික්කන්තො විසයො ගොචරො යස්සා සා ලොකාතික්කන්තවිසයා ච ලොකෙ භවා ලොකඨිතිමනතික්කන්තත්තාති ලොකියා චාති අතිසයවුත්ති ද්විධා ද්විප්පකාරා භවති.

173. ඉදානි උද්දෙසක්කමෙන අතිසයවුත්තිං දස්සෙති ‘‘පකාසි’’ච්චාදිනා. විසෙසස්ස ජාත්යාදිපදත්ථගතඅධිකවිසෙසස්ස යා වුත්ති පකාසිකා, සා අතිසයවුත්ති නාම සියා, සා අතිසයවුත්ති ලොකාතික්කන්තවිසයා ච ජාත්යාදිපදත්ථානං යථාසභාවසඞ්ඛතලොකඨිත්යාතික්කන්තවිසයත්තා ලොකාතික්කන්ත විසයාති ච ලොකියාති ච යථාවුත්තලොකමනතික්කම්ම පවත්තනතො ලොකියාති චෙවං ද්විධා ද්විප්පකාරා හොන්ති. වදතීති වුත්ති, අතිසයස්ස වුත්තීති ච, ලොකං අතික්කන්තො විසයො එතිස්සාති ච, ලොකෙ භවාති ච විග්ගහො. ‘‘විසෙසස්ස පකාසිකා’’ති පසිද්ධගුණානුවාදෙන ¶ සා අතිසයවුත්ති සියාති අපසිද්ධං අතිසයවුත්තිවිධානං කරොති, යථා ‘‘යො කුණ්ඩලී, සො දෙවදත්තො’’ති. අනුවාදකඅනුවාදනීයභෙදො උපරිප්යෙවමෙව දට්ඨබ්බො.

174. අයං ද්විප්පකාරා අතිසයවුත්ති සභාවවුත්යාදීහි භින්නාති චෙ? ආහ ‘‘ලොක’’ඉච්චාදි. ජාතිආදයො යතො පදත්ථස්ස විචිත්තං සරූපං වදතීති විචිත්තසරූපපටිපාදිකා සභාවවුත්තිපි අලඞ්කාරො, අලඞ්කාරියං තු වත්ථුමත්තං, තතො සභාවවුත්යාදයො යෙ භෙදා විසෙසා, එතෙ ලොකියාතිසයස්ස භෙදා, යථා සරීරෙ යං සහජං සුන්දරත්තං, තස්ස පොසකාපි මුත්තාවලිප්පභුති අලඞ්කාරොති වුච්චති, එවං බන්ධෙප්යලඞ්කාරියවත්ථුනිමිත්තං ධම්මත්තං යාය උක්කංසීයති, සා උක්කංසොති වුච්චති. සා ච වුත්ති අලඞ්කාරසද්දෙන වුච්චතෙ. සා පන අතිසයවුත්තියෙව. තෙනෙවාහ ‘‘ලොකියාතිසයස්සෙතෙ, භෙදා යෙ ජාතිආදයො’’ති. යතො එවං, තතො ලොකාතික්කන්තවිසයා ච විසුං දස්සනීයාති ආහ ‘‘පටී’’තිආදි. තුසද්දො භෙදෙ. අජ්ජ තු ඉදානි පන ලොකාතික්කන්තගොචරා පටිපාදීයතෙති සම්බන්ධො.

174. ඉදානි එසා ද්විප්පකාරාපි අතිසයවුත්තිසභාවවුත්යාදීහි අනඤ්ඤාති දස්සෙතුං ‘‘ලොකියෙ’’ච්චාදිමාහ. ජාතිආදයො ජාතිගුණාදිපදත්ථගතවිචිත්තසරූපස්ස පකාසනතො නිස්සයවොහාරෙන ‘‘ජාත්යාදයො’’ති නිද්දිට්ඨා ජාතිසභාවවුත්තිගුණසභාවවුත්යාදයො යෙ භෙදා ¶ විසෙසා, එතෙ ලොකියාතිසයස්ස ලොකියාතිසයවුත්තියායෙව භෙදා අවයවා. තත්ථ ලොකියාතිසයවුත්ති නාම ජාතිසභාවවුත්තිගුණසභාවවුත්යාදයොයෙවාති. එසායෙව විචිත්රරූපපටිපාදිකා උක්කංසාති ච වුච්චති. එවං ලොකියාතිසයවුත්තියා ‘‘ලීලාවිකන්තිසුභගො’’ති උදාහරණස්ස ගම්යමානත්තා වක්ඛමානං පටිජානාති ‘‘පටිපාදීයතෙ’’ච්චාදිනා. අජ්ජ තු ඉදානි පන ලොකාතික්කන්තගොචරා අතිසයවුත්ති පටිපාදීයතෙ උදාහරණතො නිප්ඵාදීයති. ලොකෙ භවොති ච, තස්ස අතිසයො ආධික්කමිති ච වාක්යං.

175. තමුදාහරති ‘‘පිවන්ති’’ච්චාදිනා. ජින තෙ දෙහකන්තී සරීරසොභායො යෙ ජනා නෙත්තඤ්ජලිපුටෙන අත්තනො නයනද්වන්දසඞ්ඛාතෙන අඤ්ජලිපුටෙන පිවන්ති, එසං ජනානං තණ්හං පිපාසං ලොභමෙව වා හරති අනුපතති [අපනයති (?)]. තණ්හාහරොපි සමානො ත්වං හන්තුං නිවත්තිතුං කිං නාලං කස්මා අසමත්ථොසි. තණ්හාහරා නාම තණ්හමෙව නුදන්ති. අත්ර හනන්තාමපිහ සම්පනුදති ලොකඨිතිං අතික්කම්ම දෙහකන්තියා බහුත්තනධම්මො වුත්තො.

175. ඉදානි පටිඤ්ඤාතානුසාරෙන පටිපාදෙති ‘‘පිවන්ති’’ච්චාදිනා. භො ජින තෙ තුය්හං දෙහකන්තී සරීරසොභායො යෙ ජනා නෙත්තඤ්ජලිපුටෙන නෙත්තසඞ්ඛාතෙන හත්ථපුටෙන පිවන්ති, එසං සාධුජනානං තණ්හං පිපාසං ලොභමෙව ¶ වා තණ්හාහරොපි ත්වං සබ්බෙසං තණ්හාවිනාසකොපි හන්තුං නිවාරෙතුං කිං නාලං කස්මා අසමත්ථොසීති. එත්ථ පිවනං නාම පිපාසං විනෙතීති ලොකසභාවො. තණ්හං හන්තුං නාලමිති ලොකසභාවමතික්කන්තත්ථො. කන්තීනං අධිකපියතා අතිසයධම්මො, තස්ස වුත්ති පන තණ්හං හන්තුං නාලමිති ලොකාතික්කන්තඅත්ථං විසයං කත්වා පවත්තො හොති. සා පන කථෙතුමිච්ඡිතං කන්තීනං අධිකපියතං තණ්හාහනනෙ අසමත්ථං වත්වා දීපෙතීති වඞ්කවුත්ති නාම. වුච්චමානානං උපමාරූපකාදීනම්පි වඞ්කවුත්තිතා ඉච්ඡිතත්ථස්ස පකාරන්තරෙන පකාසනතොයෙව. යථා නාම සරීරසහජං පීනත්තාදිසුන්දරත්තං උද්දීපනාකාරෙන ඨිතා කටකඋණ්හීසහාරාදයො අලඞ්කාරා නාම භවන්ති, එවං බන්ධසරීරසඞ්ඛාතෙ අලඞ්කරණීයවත්ථුම්හි විජ්ජමානඅතිපියතාදිමෙව උද්දීපෙත්වා අලඞ්කුරුමානා ‘‘තණ්හාහරොසි ත්වං එසං කන්තී පිවන්තානං තණ්හං හන්තුං නාල’’මිති වාචාභඞ්ගී අලඞ්කාරො නාම. අලඞ්කාරියං නාම අලඞ්කාතබ්බකන්තිපියතාය බහුත්තන්ති. උත්තරිපි අලඞ්කාරඅලඞ්කාරියවිභාගො ච අනුරූපතො යොජනක්කමො ච එවමෙව දට්ඨබ්බො. දෙහෙ කන්තීති ච, අඤ්ජලීයෙව පුටොති ච, නෙත්තානියෙව අඤ්ජලිපුටොති ච, තණ්හං හරතීති ච විග්ගහො.

උපමානොපමෙය්යානං, සධම්මත්තං සියො’පමා;

සද්දත්ථගම්මා වාක්යත්ථ-විසයාති ච සා තිධා.

176. උපමං නිද්දිසති ‘‘උපමානෙ’’ච්චාදිනා. උපමීයතෙ අනෙනාති උපමානං, පදුමාදිකවත්ථු. පදුමාදිකො තු සද්දො උපමානවාචකො. උපමීයතීති උපමෙය්යං, මුඛාදිකවත්ථු. මුඛාදිකො සද්දො තු උපමෙය්යවාචකො. තෙසං උපමානොපමෙය්යානං පදුමාදිමුඛාදිවත්ථූනඤ්ච. සධම්මත්තන්ති සමානො ධම්මො කන්තිමන්තතා යස්ස සො සධම්මො, තස්ස භාවො සධම්මසද්දස්ස පවත්තිනිමිත්තසමානෙන ධම්මෙන සහ සම්බන්ධො සධම්මත්තං ¶ උපමානොපමෙය්යපතිට්ඨිතං උපමා සියා, උපමීයති යථාවුත්තො සම්බන්ධොති කත්වා. සා පනාලඞ්කාරියස්ස ධම්මස්සාතිසයපටිපාදනප්පකාරො. කතිවිධා සාති ආහ ‘‘සද්ද’’ඉච්චාදි. සද්දො ච අත්ථො ච, තෙහි ගම්මා පතීයමානා සද්දත්ථගම්මා. වාක්යං පදසමුදායො. තස්ස අත්ථො විසයො ගොචරො යස්සා වාක්යත්ථවිසයාති ච සා උපමා තිවිධා සද්දගම්මඅත්ථගම්මවාක්යත්ථවිසයාති තිධා හොති.

176. ඉදානි උපමාලඞ්කාරං නිද්දිසති ‘‘උපමානො’’ච්චාදිනා. උපමානොපමෙය්යානං චන්දනීලුප්පලදලාභාදීනං ආනනනයනාදීනඤ්ච පදත්ථානං සධම්මත්තං කන්තිමන්තතාපීනතාදිතුල්යධම්මසම්බන්ධො උපමා නාම සියා, සා අලඞ්කරණීයවත්ථුනො ආධික්කපටිපාදනප්පකාරා උපමා සද්දත්ථගම්මා සද්දගම්මා ච අත්ථගම්මා ච වාක්යත්ථවිසයා ච, ඉති එවං තිධා තිප්පකාරා හොති. එත්ථ උපමානොපමෙය්යභූතානං චන්දානනාදිපදත්ථානං සධම්මසඞ්ඛතො අඤ්ඤමඤ්ඤතුල්යකන්තිමන්තතාපීනතාදිධම්මයොගො පදත්ථානං උපමත්ථස්ස පතිට්ඨිතත්තා උපට්ඨානතාය උපමා නාම හොති, තන්නිස්සයචන්දාදයො පන නිස්සිතවොහාරෙන උපමා නාම හොති, උපමානභූතචන්දාදිඅත්ථපටිපාදකො චන්දිමාදිසද්දොපි තදත්ථෙන උපමා නාම හොති, උපමෙය්යුපමෙය්යනිස්සයතප්පටිපාදකානම්පි උපමෙය්යභාවො එවමෙව දට්ඨබ්බො. උපමීයතෙ අනෙනාති උපමානන්ති කත්වා චන්දාදි උපමානං වුච්චති, උපමීයතීති උපමෙය්යං, ආනනාදි, උපමානඤ්ච උපමෙය්යඤ්චාති ච, සමානො ච සො ධම්මො චෙති ච, තස්ස භාවොති ච, සද්දො ච අත්ථො චාති ච, තෙහි ගම්මාති ච, වාක්යස්ස අත්ථොති ච, සො විසයො යස්සා උපමායාති ච වාක්යං.

සමාසපච්චයෙවාදී, සද්දා තෙසං වසා තිධා;

සද්දගම්මා සමාසෙන, මුනින්දො චන්දිමානනො.

177. තත්ථ ¶ සද්දගම්මාපි තිධා සියාති දස්සෙතුමාහ ‘‘සමාස’’ඉච්චාදි. සමාසො ච පච්චයො ච ඉවාදි ච, තෙ සද්දා නාම, සද්දසද්දෙන සමාසාදයො වත්තුමධිප්පෙතාති අත්ථො. තෙසං සමාසාදීනං වසා සද්දගම්මා තිධා හොති සමාසසද්දගම්මා පච්චයසද්දගම්මා ඉවාදිසද්දගම්මාති, සමාසෙන සමාසසද්දෙන ගම්මා උපමා වුච්චතීති සෙසො. උදාහරති ‘‘මුනින්දො චන්දිමානනො’’ති, චන්දිමා විය රුචිරමානනං මුඛං යස්ස සො චන්දිමානනො. එත්ථ ච චන්දිමං උපමානං, ආනනං උපමෙය්යං, රුචිරත්තං ධම්මො, චන්දිමානනානං සමානධම්මසම්බන්ධිජොතකො වියසද්දො, තෙසු සාධාරණධම්මවාචකස්ස වියසද්දස්ස චොපමාජොතකස්සාප්පයොගො සමාසෙනෙව වුත්තත්තා, එත්ථ පන වියසද්දො චන්දිමාසද්දෙන උපමානවාචකෙන සම්බන්ධමුපගතො චන්දගතමෙව සදිසත්තං වදති, මුඛගතං පන සාමත්ථියා පදීයතෙ, එවමීදිසං දට්ඨබ්බං.

177. තෙසු යථාවුත්තෙසු සද්දගම්මස්ස තිවිධත්තං දස්සෙතුං ආහ ‘‘සමාසෙ’’ච්චාදි. සමාසපච්චයෙවාදී සමාසො, ආයාදිපච්චයා, ඉවාදයො ච සද්දා නාම, තෙසං සමාසාදීනං වසා භෙදෙන සද්දගම්මා තිධා සමාසසද්දගම්මා පච්චයසද්දගම්මා ඉවාදිසද්දගම්මාති තිවිධා හොති. සමාසෙන සමාසසද්දෙන ගම්මොපමා වුච්චති ‘‘මුනින්දො චන්දිමානනො’’ති. මුනින්දො සම්මාසම්බුද්ධො චන්දිමානනො චන්දසමානමනොහරමුඛමණ්ඩලෙන යුත්තො හොති, සමාසො ච පච්චයො ච ඉවඉති ඉදං ආදි යෙසං වාදීනන්ති ච, සද්දෙන ගම්මාති ච, මුනීනං ඉන්දොති ච, චන්දිමා විය රුචිරං ආනනං මුඛං යස්සෙති ච විග්ගහො. එත්ථ ‘‘චන්දිමා’’ති උපමානං, ‘‘ආනන’’න්ති උපමෙය්යං, රුචිරත්තං උපමානොපමෙය්යානං සාධාරණධම්මො, ‘‘වියා’’ති සද්දො චන්දානනානං ද්වින්නං ආනනගතරුචිරත්තං චන්දෙ ච, චන්දගතරුචිරත්තං ආනනෙ ච අත්ථීති සමානධම්මසම්බන්ධං ¶ ජොතෙති, ඉහ සාධාරණධම්මවාචකස්ස රුචිරසද්දස්ස, තුල්යධම්මසඞ්ඛාතොපමාජොතකස්ස වියසද්දස්ස ච අප්පයොගො තෙසං අත්ථානං සමාසෙන වුත්තත්තා. එත්ථ උපමානවාචකෙන චන්දිමාසද්දෙන යුත්තො විය සද්දො චන්දගතසදිසත්තං ජොතෙති, මුඛගතසදිසත්තං පන සාමත්ථියා පතීයතෙ. තථා හි මුඛං චන්දසමානමාගච්ඡන්තං චන්දස්ස මුඛසදිසත්තං විනා න භවතීති අඤ්ඤථානුපපත්ති සාමත්ථියන්ති.

ආයාදී පච්චයා තෙහි, වදනං පඞ්කජායතෙ;

මුනින්දනයනද්වන්දං, නීලුප්පලදලීයති.

178. ඉදානි පච්චයසද්දගම්මං දස්සෙති ‘‘ආයාදි’’ච්චාදිනා. ආයාදීති ආයඊයකපච්චයාදයො පච්චයා පච්චයසද්දා නාම, තෙහි පච්චයසද්දෙහි ගම්මා උපමා වුච්චති. උදාහරති ‘‘වදන’’මිච්චාදි. පඞ්කජමිව රුචිරමාචරති පඞ්කජායතෙ. එත්ථාපි පඞ්කජමුපමානං, ආචරණක්රියාය කත්තුභූතං ආනනමුපමෙය්යං, රුචිරත්තං සධම්මො, පඞ්කජානනානං සමානධම්මසම්බන්ධජොතකො ඉවසද්දො. තත්ථ රුචිර ඉවසද්දානං පුබ්බෙ වියාප්පයොගො පච්චයෙන වුත්තත්තාති සබ්බත්ථ විඤ්ඤෙය්යං. එවමුපරිපි.

178. ඉදානි පච්චයසද්දගම්මොපමං නිදස්සෙති ‘‘ආයාදි’’ච්චාදිනා. ආයාදී ‘‘ආය ඊය ක’’ඉතිආදයො පච්චයා පච්චයසද්දා නාම, තෙහි පච්චයසද්දෙහි ගම්මොපමා වුච්චති ‘‘වදනං…පෙ… දලීයතී’’ති. වදනං මුඛං පඞ්කජායතෙ පදුමමිව රුචිරං ආචරති. මුනින්දනයනද්වන්දං සබ්බඤ්ඤුනො නෙත්තයුගළං නීලුප්පලදලීයති නීලුප්පලපත්තමිව රුචිරමාචරති. ආයො ආදි යෙසං ඊයාදීනන්ති ච, පඞ්කජමිව රුචිරමාචරති පවත්තතීති ච, මුනින්දස්ස නයනද්වන්දමිති ච, නීලුප්පලස්ස දලමිති ච, තමිව රුචිරමාචරතීති ච වාක්යං. එත්ථ ‘‘පඞ්කජ’’මිති ච ‘‘නීලුප්පල’’මිති ච උපමානං, ආචරණක්රියාය කත්තුභූතං වදනං ¶ නයනද්වන්දඤ්ච උපමෙය්යං, රුචිරත්තං උපමානොපමෙය්යානං සධම්මො, උපමානොපමෙය්යානං සමානධම්මජොතකො ඉවසද්දො, තෙසං අත්ථානං පච්චයෙන වුත්තත්තා තෙසමප්පයොගො. එවරූපෙසු අඤ්ඤෙසුපි එවමෙව වෙදිතබ්බො.

ඉවාදී ඉව වා තුල්ය-සමාන නිභ සන්නිභා;

යථාසඞ්කාස තුලිත-ප්පකාස පතිරූපකා.

සරීසරික්ඛ සංවාදී, විරොධී සදිසා විය;

පටිපක්ඛපච්චනීක-සපක්ඛො’පමිතො’පමා.

පටිබිම්බ පටිච්ඡන්න-සරූප සම සම්මිතා;

සවණ්ණා’භා පටිනිධි, සධම්මාදි සලක්ඛණා.

ජයත්ය’ක්කොසති හසති, පතිගජ්ජති දූභති;

උසූයත්ය’වජානාති, නින්දති’ස්සති රුන්ධති.

තස්ස චොරෙති සොභග්ගං, තස්ස කන්තිං විලුම්පති;

තෙන සද්ධිං විවදති, තුල්යං තෙනාධිරොහති.

කච්ඡංවිගාහතෙ තස්ස, තමන්වෙත්ය’නුබන්ධති;

තංසීලං, තං නිසෙධෙති, තස්ස චානුකරොති’මෙ.

179-184. ඉවාදී ඉවාදයො නාම ඉමෙති සම්බන්ධො. ඉවො ච වා ච තුල්යො ච සමානො ච නිභො ච සන්නිභො චාති ද්වන්දෙ ඉව…පෙ… සන්නිභා. සද්දමපෙක්ඛිය පුල්ලිඞ්ගතා. එවමුපරිපි යථායොගං. ‘‘සධම්මාදී’’ති ආදිසද්දෙන සාධාරණසච්ඡායාදීනං පරිග්ගහො. ජයතිච්චාදීසු කම්මං.

179- 184. ඉවාදිසද්දගම්මොපමාධිකාරෙ පඨමං තාව ‘‘ඉවාදයො නාම එතෙ’’ති දස්සෙති ‘‘ඉවාදි’’ච්චාදිනා. ඉවාදීති පදස්ස ඡට්ඨමගාථාය ඉමෙති ඉමිනා සම්බන්ධො, තස්ස චාති චසද්දං යුජ්ජනට්ඨානෙ යොජෙත්වා සන්නිභා චාතිආදයො යොජෙතබ්බා. ‘‘සධම්මාදී’’තිආදිසද්දෙන සාධාරණසච්ඡායාදයො ගහිතා. නින්දති ඉස්සතීති පදච්ඡෙදො, ඉමෙ ¶ ද්වෙපඤ්ඤාස ඉවාදයො නාම. ‘‘ජයති අක්කොසති හසති’’ඉච්චාදිකං තංතංක්රියාපදසඞ්ඛතඅනුකාරියානං අනුකරණන්ති කත්වා ද්වන්දොයෙව, ‘‘සන්ධිසමාසා අද්ධස්සා’’ති [සන්ධිසමාසො තදද්ධස්සාති (ක.)] වුත්තත්තා සන්ධිසමාසානං ගාථද්ධස්ස විනා උභයද්ධමජ්ඣෙ අලබ්භනතො දූභතිපදතො පුබ්බෙයෙව සමාසො කාතබ්බො, නො චෙ, අසමාසොති ගහෙතබ්බො. තස්ස චොරෙති සොභග්ගමිච්චාදිකම්පි වාක්යානුකරණන්ති කත්වා තත්ථ සමාසො, වාක්යෙ කෙවලපදානීති වා ගහෙතබ්බො. ඉමෙසං සබ්බෙසම්පි ඉව සද්දපරියායත්තා සදිසත්ථාති සබ්බත්ථ භාවත්ථො, අවයවත්ථො පන පාකටොයෙව.

උපමානොපමෙය්යානං, සධම්මත්තං විභාවිහි;

ඉමෙහි උපමාභෙදා, කෙචි නිය්යන්ති සම්පති.

185. ඉවාදීනං විනියොගවිසයං දස්සෙත්වා උපමාභෙදං දස්සෙතුං පටිජානාති ‘‘උපමාන’’ඉච්චාදි. කෙචීති ඉමිනා අපරියන්තත්තමෙසං [අපරියන්තපභෙදං (ක.)] දස්සෙති. තථා ච වක්ඛති ‘‘පරියන්තො විකප්පාන’’න්තිආදි. නිය්යන්ති උදාහරීයන්ති.

185. ඉදානි ඉවාදිසද්දගම්මොපමං දස්සෙතුං පටිජානාති ‘‘උපමානො’’ච්චාදිනා. උපමානොපමෙය්යානං සධම්මත්තං සමානධම්මසම්බන්ධො. විභාවිහි පකාසකෙහි. ඉමෙහි ඉවාදීහි සද්දෙහි ජානිතබ්බා කෙචි උපමාභෙදා අපරියන්තත්තා සම්පති දානි ලද්ධාවසරෙ නිය්යන්ති උදාහරණමත්තෙන පටිපාදීයන්ති.

විකාසිපදුමං’වා’ති-සුන්දරං සුගතානනං;

ඉති ධම්මොපමා නාම, තුල්යධම්මනිදස්සනා.

186. ‘‘විකාසි’’ච්චාදි. සුගතානනං මුනින්දස්ස වදනං අතිසුන්දරං අච්චන්තරමණීයං. කිමිව? විකාසිපදුමංව පබුජ්ඣමානපදුමංවිය. ඉති අයමෙවංවිධා ධම්මොපමා නාම හොති. කස්මා? ¶ ආනනපදුමානං සමානස්ස ධම්මස්ස ගුණස්ස සුන්දරස්ස ලක්ඛණස්ස නිදස්සනා සුන්දරත්තන්ති පටිපාදනතො.

186. උදාහරණමාහ ‘‘විකාසි’’ච්චාදිනා. සුගතානනං භගවතො මුඛං විකාසිපදුමංව බුජ්ඣමානපඞ්කජමිව අතිසුන්දරං හොති. ඉති ඊදිසා උපමා තුල්යධම්මනිදස්සනා අතිසුන්දරමිති සමානගුණදස්සනෙන ධම්මොපමා නාම හොති. පදුමානනානං සාධාරණගුණස්ස පකාසනතො අතිසුන්දරමිති තුල්යධම්මො නාම හොති. එත්ථ පදුමගතතුල්යධම්මසම්බන්ධසඞ්ඛාතාය උපමාය ඉවසද්දෙන ජොතියමානත්තෙපි අතිසුන්දරන්ති වුත්තත්තා යථාවුත්තොපමාය ධම්මෙන යුත්තත්තා ධම්මොපමා නාම හොතීති අධිප්පායො.

ධම්මහීනා මුඛ’ම්භොජ-සදිසං මුනිනො ඉති;

විපරීතොපමා තුල්ය-මානනෙන’ම්බුජං තව.

187. ‘‘ධම්ම’’ඉච්චාදි. මුනිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස මුඛං අම්භොජෙන පදුමෙන සදිසං සමානං. ඉති අයං ධම්මහීනොපමා නාම සුන්දරසඞ්ඛාතස්ස ගුණස්ස අනිද්දිට්ඨත්තා, සා තු අත්ථවසා ගම්යතෙ. කථමඤ්ඤථා යුජ්ජතීති? එත්ථ පන සදිසසද්දො උපමෙය්යස්ස මුඛස්ස විසෙසනන්ති මුඛගතමෙව සදිසත්තං වදති, අම්භොජගතං තු සාමත්ථියා ගම්යතෙ. එවමීදිසං ඤෙය්යං. ‘‘විපරීතෙ’’ච්චාදි. මුනීති ගම්යතෙ සුතත්තා, භො මුනි තව ආනනෙන මුඛෙන අම්බුජං තුල්යන්ති අයං විපරීතොපමා. ධම්මහීනත්තෙපි පසිද්ධිවිපරියයෙනාභිහිතත්තා තන්නාමෙනෙව වුත්තා. එවමුපරිපි.

187. ‘‘ධම්මහීනෙ’’ච්චාදි. ‘‘මුඛම්භොජසදිසං මුනිනො’’ත්යයං උපමා. ධම්මහීනා තුල්යධම්මපකාසකසුන්දරාදිසද්දහීනත්තා ධම්මහීනා නාම. වාචකාභාවෙ තුල්යධම්මො කථං පතීයතීති චෙ? මුනිනො මුඛං වදනං අම්භොජසදිසං පදුමසදිසමිති. එත්ථ මුඛස්ස අම්භොජසමානත්තං මුඛම්භොජානං සාධාරණධම්මෙ අසති ¶ කථං භවතීති? අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණසාමත්ථියාති, ඉවපරියායො සදිසසද්දො මුඛස්ස විසෙසනං යස්මා හොති, තස්මා මුඛගතසදිසත්තං වදති, අම්භොජගතසදිසත්තං පන සාමත්ථියා එව විඤ්ඤායතෙ. හෙ මුනි තව තුය්හං ආනනෙන අම්භොජං තුල්යං සමානන්ති අයං විපරීතොපමා. ‘‘අම්බුජෙන ආනනං තුල්ය’’න්ති ලොකප්පසිද්ධියා විපරියයෙන ‘‘ආනනෙන අම්බුජං තුල්ය’’න්ති වුත්තත්තා ධම්මහීනත්තෙ සතිපි විපරීතොපමා නාම හොති. ‘‘සුතානුමිතෙසු සුතසම්බන්ධො බලවා’’ති [පරිභාසෙන්දුසෙඛර 112] වුත්තත්තා එත්ථ ‘‘මුනී’’ති අවිජ්ජමානෙපි පුබ්බද්ධෙ ‘‘මුනිනො’’ති සුතත්තා ලබ්භමානො ‘‘තවා’’ති තුම්හසද්දසන්නිධානෙන ආමන්තනත්ථො විඤ්ඤායති. එත්ථ ඉවපරියායො තුල්යසද්දො අම්බුජවිසෙසනභූතො අම්බුජගතසදිසත්තං වදති, ආනනගතසදිසත්තඤ්ච අම්බුජානනානං සාධාරණධම්මො ච සාමත්ථියා ඤායතිච්චාදිකං වුත්තනයෙන ඤාතබ්බං. උපරිපි පාකටට්ඨානං යථාරහං යොජෙතබ්බං.

තවානන’මිව’ම්භොජං, අම්භොජ’මිව තෙ මුඛං;

අඤ්ඤමඤ්ඤොපමා සා’යං, අඤ්ඤමඤ්ඤොපමානතො.

188. ‘‘තව’’ඉච්චාදි. අඤ්ඤමඤ්ඤොපමානතොති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස මුඛස්ස අම්භොජස්ස ච අඤ්ඤමඤ්ඤෙන තංද්වයෙන උපමානතො.

188. ‘‘තවානනි’’ච්චාදි. ‘‘අම්භොජං තවානනමිව, තෙ මුඛං අම්භොජමිවා’’ති අයමුපමා. අඤ්ඤමඤ්ඤොපමානතො අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස උපමානත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤොපමා නාම හොති. අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස උපමාති ච, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස උපමානන්ති ච විග්ගහො. විග්ගහද්වයෙපි පුබ්බවිභත්තිලොපො. සබ්බාදීනං බ්යතිහාරලක්ඛණෙන උත්තරවිභත්තිලොපො. සමාසලක්ඛණෙන අඤ්ඤත්ථස්ස අපෙක්ඛාසිද්ධත්තා ¶ මුඛාපෙක්ඛාය අඤ්ඤං අම්භොජඤ්ච, අම්භොජාපෙක්ඛාය අඤ්ඤං මුඛඤ්ච කමෙන උපමෙය්යා නාම. අම්භොජාපෙක්ඛාය අඤ්ඤං මුඛඤ්ච, මුඛාපෙක්ඛාය අඤ්ඤං අම්භොජඤ්ච උපමානං නාම.

189. ‘‘යදි’’ච්චාදි. ලොචනානි ච භමුයො ච, තාසං විබ්භමො යස්මිං, තං, තාදිසමම්භොජං කිඤ්චි කිමපි යදි භවෙ. තමීදිසමම්භොජං තව මුඛසොභං වදනකන්තිං ධාරෙතුං නිසිජ්ඣතෙ. කිං න්වච්ඡරියමීදිසන්ති අබ්භුතත්ථවිභාවනෙන වදනමම්බුජෙනොපමීයතීති අයමබ්භුතොපමා ඤාතබ්බාති.

189. ‘‘යදි’’ච්චාදි. ලොචනබ්භමුවිබ්භමං ලොචනභමූනං ලීලාවන්තං කිඤ්චි අම්භොජං කිඤ්චි අච්ඡරියං පදුමං යදි භවෙ චෙ සියා, තමම්භොජං තව මුඛසොභං වදනකන්තිං ධාරෙතුං සමත්ථො හොති. ඉති ඊදිසී උපමා අබ්භුතොපමා අබ්භුතධම්මපකාසකත්තා අබ්භුතොපමා නාම. එත්ථ අවිජ්ජමානොපි විජ්ජමානත්තෙන පරිකප්පිතො පදුමගතො ලොචනබ්භමුවිබ්භමසම්බන්ධො අම්භොජවිසෙසනෙන ‘‘ලොචනබ්භමුවිබ්භම’’න්ති ඉමිනා ජොතිතො. තස්මා අම්භොජං ලොචනබ්භමුවිබ්භමසම්බන්ධසඞ්ඛතඋපමාය ජොතකත්තා නිස්සිතවොහාරෙන උපමා, මුඛං උපමෙය්යන්ති මුඛගතො ලොචනබ්භමුවිබ්භමසම්බන්ධො යදි මුඛෙ න භවෙය්ය, තාදිසං මුඛසොභං ධාරෙතුං කථං සමත්ථොති සාමත්ථියා ඤායති. ලොචනබ්භමුවිබ්භමසඞ්ඛාතසාධාරණධම්මො පන ‘‘ලොචනානි ච භමුයො චෙති ච, තාසං විබ්භමො යස්මි’’න්ති ච විග්ගහෙ නිප්ඵන්නෙන ¶ භින්නාධිකරණඅඤ්ඤපදත්ථසමාසෙන ගුණීභූතස්සපි ගහිතත්තා විඤ්ඤායති [ගහණස්ස විඤ්ඤායමානත්තා (ක.)].

සුගන්ධි සොභසම්බන්ධි, සිසිරංසුවිරොධි ච;

මුඛං තව’ම්බුජංවෙ’ති, සා සිලෙසොපමා මතා.

190. ‘‘සුගන්ධි’’ච්චාදි. තව මුඛං අම්භොජමිව සිසිරංසුනොචන්දස්ස විරොධි පච්චනීකං, මුඛං තංසමානකන්තිත්තා අම්බුජඤ්ච තදුදයෙ සඞ්කොචභජනතො. සොභසම්බන්ධි කන්තියුත්තං, මුඛමම්බුජඤ්ච. සුගන්ධො අස්ස අත්ථීති සුගන්ධි ච ද්වයමපීති එවං සිලෙසපරිග්ගහෙන මුඛම්බුජානං උපමායොගතො සා යථාවුත්තා සිලෙසොපමා මතා.

190. ‘‘සුගන්ධි’’ච්චාදි. තව මුඛං අම්භොජමිව සිසිරංසුවිරොධි චන්දස්ස විරුද්ධං හොති තුල්යත්තා. පදුමං පන චන්දොදයෙන අත්තනො සඞ්කොචනත්තා තස්ස විරුද්ධං හොති. සොභසම්බන්ධි ච අනඤ්ඤසාධාරණමුඛගතකන්තිසම්බන්ධයුත්තඤ්ච හොති. පදුමං පන පදුමගතකන්තිසම්බන්ධිනා යුත්තං හොති. සුගන්ධි ච චතුජ්ජාතිසුගන්ධවහනතො […වමනතො (ක.)] සුගන්ධි ච හොති. අම්බුජං පන පදුමසුගන්ධෙනෙව යුත්තං හොති. ඉති ඊදිසී උපමා සිලෙසොපමා එකපදාතිහිතඋභයත්ථලක්ඛණෙන සිලෙසවසෙන වුත්තත්තා සිලෙසොපමා නාම හොති. සිසිරා සීතලා අංසු කන්ති අස්සෙති ච, තස්ස විරුජ්ඣති සීලෙනෙති ච, පච්චයසාමත්ථියවසෙන ද්වින්නං ද්වින්නං අත්ථානං ලබ්භනතො සිලිස්සති අපරොපි අත්ථො එත්ථ අලඞ්කාරෙති ච, සිලෙසවසෙන වුත්තා උපමාති ච විග්ගහො. එත්ථ සුගන්ධො ච සොතසම්බන්ධො ච සිසිරංසුවිරොධිත්තඤ්චෙති ඉමෙ උපමානොපමෙය්යානමම්බුජමුඛානං තුල්යධම්මො, තෙසු අම්බුජගතතුල්යධම්මසම්බන්ධො සධම්මත්තා උපමා නාම හොති, සා අම්බුජසම්බන්ධිනා ඉවසද්දෙන ජොතිතා, ¶ මුඛගතතුල්යධම්මො පන අස්සත්ථිතස්සීලත්ථෙ කතපච්චයෙ සතිපි සාමත්ථියායෙව ගම්යතෙ.

සරූපසද්දවාච්චත්තා, සා සන්තානොපමා යථා;

බාලා’වු’ය්යානමාලා’යං, සාලකානනසොභිනී.

191. ‘‘සරූප’’ඉච්චාදි. අයමුය්යානමාලා බාලාව ඉත්ථී විය. කථං? සාලකානනසොභිනී බාලා තාව සහාලකෙන කෙසසන්නිවෙසවිසෙසෙන වත්තතෙ සාලකමානනං තෙන සොභතෙ. සාලකානනසොභිනී උය්යානමාලාපි සාලානං රුක්ඛවිසෙසානං කානනෙන ගහනෙන සොභතෙ, එවරූපා සා තාදිසී සන්තානොපමා ආඛ්යායතෙ, කස්මා? සිලෙසොපමත්තසභාවෙපි සරූපෙන සදිසෙන සද්දෙන ‘‘සාලකානනසොභිනී’’ත්වෙවංවිධෙන සද්දසන්තානෙන විසෙසභූතෙන වාච්චත්තා පකාසියත්තා තස්සාඉති ගම්යතෙ. යථෙති නිදස්සනෙ.

191. ‘‘සරූපෙ’’ච්චාදි. සරූපසද්දවාච්චත්තා තුල්යසුතියා අච්ඡින්නසම්බන්ධවචනමාලාය වුච්චමානත්තා සා උපමා සන්තානොපමා නාම හොති, සිලෙසත්තෙ සතිපි කතසමාසෙහි පදසන්තානෙහි වුච්චමානත්තා සන්තානොපමා නාම හොතීති අධිප්පායො. ‘‘යථෙ’’ති උදාහරති. අයං උය්යානමාලා එසා උය්යානපන්ති සාලකානනසොභිනී අලකසඞ්ඛාතකෙසසන්නිවෙසසහිතෙන මුඛෙන සොභමානා බාලාව අඞ්ගනා ඉව සාලකානනසොභිනී සාලවනෙහි සොභමානා හොති. උපමානොපමෙය්යානං සමානං රූපං යෙසන්ති ච, සරූපා ච තෙ සද්දා චෙති ච, තෙහි වාච්චා උපමාති ච, තස්සා භාවොති ච, සන්තානෙන යුත්තා උපමාති ච, උය්යානානං මාලාති ච, සහ අලකෙන වත්තමානන්ති ච, තඤ්ච තං ආනනඤ්චාති ච, තෙන සොභති සීලෙනාති ච, සාලානං කානනන්ති ච, තෙන සොභති සීලෙනාති ච වාක්යං.

ඛයී ¶ චන්දො බහුරජං, පදුමං තෙහි තෙ මුඛං;

සමානම්පි සමුක්කංසී-ත්ය’යං නින්දොපමා මතා.

192. ‘‘ඛයී’’ඉච්චාදි. චන්දො ඛයී ඛයො අච්චයො යස්සෙති, පදුමං බහුරජං බහූනි රජානි පරාගාවයවා යස්මින්ති, තෙහි එවංභූතෙහි චන්දපදුමෙහි කන්තිආදිනා සමානම්පි සදිසම්පි සන්තං තව මුඛං සමුක්කංසි පරමුක්කංසවන්තං, ඛයසද්දස්ස ච රජස්ස ච දොසෙපි වත්තනතො, සද්දච්ඡලෙන ඛයස්ස දොසරූපස්ස බහුරජත්තස්ස ච තත්ථාභාවතොති. ඉති එවරූපා අයං නින්දොපමා මතා නින්දිතෙන චන්දාදිනා ඛයස්සොපමිතත්තා.

192. ‘‘ඛයි’’ච්චාදි. චන්දො ඛයී පාටිපදතො පට්ඨාය දිනෙ දිනෙ එකමෙකාය කලාය සූරියස්ස ආසන්නහෙතු ඛීයනසභාවයුත්තො හොති, පදුමං බහුරජං බහුරෙණුසමන්නාගතං හොති, තෙහි චන්දපදුමෙහි සමානම්පි කන්තිසුගන්ධාදීහි සදිසම්පි තෙ මුඛං තවානනං සමුක්කංසි ඛයරජසද්දෙහි දොසස්සාපි වාච්චත්තා සද්දච්ඡලෙහි ගම්යමානස්ස තාදිසස්ස දොසස්ස මුඛෙ අවිජ්ජමානත්තා අධිකුක්කංසගුණවන්තං හොති, ඉති ඊදිසී අයං උපමා නින්දොපමා නින්දිතානං චන්දපදුමානං මුඛස්ස උපමිතාති නින්දොපමා නාම හොති, මුඛවිසෙසනෙන ඉවසද්දපරියායෙන සමානසද්දෙන මුඛගතසධම්මො ජොතිතො හොති, උපමාසඞ්ඛතචන්දපදුමගතසධම්මොපි ද්වීසු තුල්යධම්මොපි සාමත්ථියා ගම්යතෙ, අපිසද්දො චෙත්ථ වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ, සමුක්කංසොති වත්තබ්බන්තරො.

අසමත්ථො මුඛෙනි’න්දු, ජින තෙ පටිගජ්ජිතුං;

ජළො කලඞ්කී’ති අයං, පටිසෙධොපමා සියා.

193. ‘‘අසමත්ථො’’ඉච්චාදි. ජින තෙ මුඛෙන ජළො සීතො අකුසලො ච කලඞ්කො මිගලඤ්ඡනලක්ඛණො දොසො ¶ අස්ස අත්ථීති කලඞ්කී. සද්දච්ඡලෙන දොසකථනං. තාදිසො ඉන්දු චන්දො පටිගජ්ජිතුං විවදිතුං අසමත්ථො, මුඛන්තු විසදං අලඞ්කතඤ්චෙති කථමනෙනායං සදිසොති නිසෙධද්වාරෙන සධම්මතාව ගම්මතෙ, අයං පටිසෙධොපමා සියා.

193. ‘‘අසමත්ථො’’ච්චාදි. හෙ ජින තෙ තුය්හං මුඛෙන පටිගජ්ජිතුං විවදිතුං ජළො සීතලො අවිසදො කලඞ්කී සසලක්ඛණො වා සදොසො වා ඉන්දු චන්දො අසමත්ථො හොතීති, අයං එදිසී උපමා පටිසෙධොපමා නාම. කලඞ්කො අස්ස අත්ථීති වාක්යං. එත්ථ විසදෙන කලඞ්කරහිතෙන මුඛෙන සීතලො අවිසදො සදොසො චන්දො සමානො භවිතුමසමත්ථොති එවං පටිසෙධද්වයෙන ඉන්දමුඛසඞ්ඛාතානං උපමානොපමෙය්යානං තුල්යධම්මසම්බන්ධස්ස පකාසිතත්තා සතිපි නින්දොපමාභාවෙ පටිසෙධොපමා නාම හොතීති අධිප්පායො. ‘‘පටිගජ්ජිතු’’න්ති ඉදං චන්දස්ස විසෙසනත්තා චන්දගතසධම්මං ජොතෙති.

කච්ඡං චන්දාරවින්දානං, අතික්කම්ම මුඛං තව;

අත්තනාව සමං ජාත-මිත්ය’සාධාරණොපමා.

194. ‘‘කච්ඡ’’මිච්චාදි. චන්දස්ස අරවින්දස්ස ච කච්ඡං පදවිං අතික්කම්ම අවත්ථරිය තෙස’මවකංසතො [අවත්ථුයතෙසමණංසතො (ක.)], තව මුඛං අත්තනො සරූපෙනෙව සමං ජාතමිති එවරූපා අසාධාරණතාභිධානෙන සදිසත්තපතීතියා අසාධාරණොපමෙති නිගද්යතෙ.

194. ‘‘කච්ඡ’’මිච්චාදි. හෙ මුනි තව මුඛං චන්දාරවින්දානං ලොකපූජිතානං සසිඅම්බුජානං කච්ඡං පදවිං අවත්ථං වා අතික්කම්ම අත්තනො අතුල්යත්තෙන අත්තනා එව සමානත්තවත්ථුනො අභාවා සමං ජාතං, ඉති ඊදිසා උපමා අසාධාරණොපමා ¶ අතුල්යධම්මභාවස්ස පකාසනතො අසාධාරණොපමා නාම හොති. ඉහ උපමාභූතානං චන්දාරවින්දානං මුඛස්ස හීනභාවපටිපාදනද්වාරෙන චන්දාරවින්දෙහි මුඛං තුල්යන්ති පඤ්ඤාපනතො චන්දාරවින්දා අසාධාරණොපමා නාම හොති. සමසද්දො මුඛගතස්ස සාධාරණධම්මං ජොතෙති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යං.

සබ්බම්භොජප්පභාසාරො, රාසිභූතොව කත්ථචි;

තවා’නනං විභාතීති, හොතා’භූතොපමා අයං.

195. ‘‘සබ්බ’’ඉච්චාදි. කත්ථචි එකට්ඨානෙ රාසිභූතො සබ්බෙසමම්භොජානං පභාසාරොව තවානනං විභාතීති එවංභූතා අයං අභූතොපමා හොති.

195. ‘‘සබ්බ’’මිච්චාදි. කත්ථචි ඨානෙ රාසිභූතො සබ්බම්භොජප්පභාසාරොව සකලපදුමානං උත්තමකන්තිපුඤ්ජො විය තවානනං විභාති විසෙසෙන පභාති, ඉති ඊදිසී උපමා අභූතොපමා අවිජ්ජමානවත්ථුනො උපමිතත්තා අභූතොපමා නාම හොති. අරාසි රාසිභූතොති විග්ගහො. එත්ථ යොජනාවිභූතො තාදිසපභාසාරාභාවතො අවිජ්ජමානත්ථෙන පරිකප්පිතො.

පතීයතෙ’ත්ථගම්මා තු, සද්දසාමත්ථියා ක්වචි;

සමාසප්පච්චයෙවාදි-සද්දයොගං විනා අපි.

196. අත්ථගම්මොපමං දස්සෙති ‘‘පතීයතෙ’’ඉච්චාදි. අත්ථගම්මා තු’පමා ක්වචි කිස්මිඤ්චි ඨානෙ සමාසාදිසද්දානං යොගං විනා අපි සද්දානං පයොගවිසෙසාදිගාළ්හෙන අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණෙන සාමත්ථියෙන පතීයතෙ.

196. තිවිධං සද්දගම්මොපමං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්ථගම්මොපමං දස්සෙති ‘‘පතීයතෙ’’ත්යාදිනා. අත්ථගම්මා තු අත්ථගම්මොපමා ¶ පන ක්වචි ඨානෙ සමාසපච්චයෙවාදිසද්දයොගං විනාපි තෙසං සද්දානං සම්බන්ධං හිත්වාපි සද්දසාමත්ථියා සම්බන්ධෙ පයුත්තාවසෙසසද්දානං අත්ථසත්තියා පතීයතෙ. සද්දානං සාමත්ථියන්ති විග්ගහො.

භිඞ්ගානෙ’මානි චක්ඛූනි, නා’ම්බුජං මුඛ’මෙවි’දං;

සුබ්යත්තසදිසත්තෙන, සා සරූපොපමා මතා.

197. උදාහරති ‘‘භිඞ්ගෙ’’ච්චාදිනා. න භිඞ්ගා එතෙ, කිඤ්චරහි චක්ඛූනිමානි, නම්බුජමෙතං, කින්තු මුඛමෙවිදන්ති එවරූපා සා සරූපොපමා මතා භිඞ්ගාදීනමවිපරීතසරූපස්ස දීපනතො. තෙනාහ ‘‘සුබ්යත්තෙ’’ත්යාදි. සුබ්යත්තෙන භිඞ්ගචක්ඛූනං අම්බුජමුඛානඤ්ච පරිඵුටෙන සදිසත්තෙන චඤ්චලත්තකන්ත්යාදිලක්ඛණෙන තෙනෙවාභෙදසඞ්කාපුබ්බමෙව විවෙචිතං අඤ්ඤත්ර චක්ඛාදීසු යං භිඞ්ගාදිඤ්ඤාණමුප්පන්නං, තස්ස පච්චක්ඛානතො උපමාජොතකානමිවාදීනමභාවෙපි භිඞ්ගලොචනාදීනං සදිසත්තං පතීයතෙ සාමත්ථියතො. එවමුපරිපි යථායොගං.

197. ඉදානි උදාහරණමාහරති ‘‘භිඞ්ගානි’’ච්චාදිනා. ඉමානි භිඞ්ගානි භමරා න භවන්ති, කිඤ්චරහි චක්ඛූනි. අම්බුජං න ඉදං පදුමං න හොති, කින්තු මුඛමෙවාති. ඊදිසී සා උපමා සුබ්යත්තසදිසත්තෙන සුපාකටෙන භිඞ්ගලොචනානං අම්බුජමුඛානඤ්ච තුල්යභාවෙන සරූපොපමා නාම හොති. එත්ථ සමාසපච්චයඉවාදිසද්දපයොගාභාවෙපි ‘‘භිඞ්ගානෙමානි චක්ඛූනි’’ච්චාදිනා චක්ඛුමුඛෙසු භිඞ්ගඅම්බුජන්ති විපරීතපවත්තබුද්ධිං පටිසෙධෙත්වා චක්ඛුමුඛවිධානතො චඤ්චලත්තකන්තිමත්තාදීසු සුබ්යත්තං තුල්යත්තං විනා චක්ඛුමුඛෙසු භිඞ්ගම්බුජබුද්ධිං කීදිසමුප්පජ්ජතීති අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණසාමත්ථියා උපමානභූතානං භිඞ්ගම්බුජානං උපමෙය්යභූතානං චක්ඛුමුඛානඤ්ච සදිසත්තං ඤායති. සුට්ඨු බ්යත්තං පාකටන්ති ච, තඤ්ච තං සදිසත්තඤ්චාති ච, සමානං රූපං සභාවො යස්සා උපමායාති ච, සා ච සා උපමා චාති ච වාක්යං.

මයෙව ¶ මුඛසොභා’ස්සෙ-ත්යල’මින්දු විකත්ථනා;

යතො’ම්බුජෙපිසා’ත්ථීති, පරිකප්පොපමා අයං.

198. ‘‘මයෙවි’’ච්චාදි. ඉන්දු චන්ද, අස්ස මුනිනො මුඛසොභා වදනජුති මයෙව, නාඤ්ඤත්රාති එවරූපා විකත්ථනා අත්ථපසංසනෙන අලමිති පටිසෙධො. කිමිති? යතො යස්මා කාරණා සා මුඛසොභා අම්බුජෙපි න කෙවලමින්දුම්හි අත්ථි, නො නත්ථීති අසතොපි තථා විකත්ථනස්ස පරිකප්පනතො වදනමින්දුනොපමීයතීති එවරූපා අයං පරිකප්පොපමා.

198. ‘‘මයෙ’’ච්චාදි. හෙ ඉන්දු අස්ස ඉමස්ස ලොකසාමිනො මුඛසොභා වදනකන්ති එකකෙ මයි එව, ඊදිසී විකත්ථනා අත්තසිලාඝෙන අලං නිප්පයොජනං. කස්මාති චෙ? යතො සා මුඛසොභා අම්බුජෙපි අත්ථි, තස්මාති. ඉති ඊදිසා අයං උපමා පරිකප්පොපමා නාම හොති. යතොති අනියමනිද්දිට්ඨකාරණං පන අම්බුජෙපි සා අත්ථීති දස්සියමානං පදුමෙපි තස්ස අත්ථිත්තමෙව. පරිකප්පනාය වුත්තා උපමාති විග්ගහො. ඉධ චන්දස්ස අවිජ්ජමානවිකත්ථනස්ස විජ්ජමානත්තෙන පරිකප්පනතො සධම්මජොතකසද්දන්තරෙ අසතිපි උපමානභූතඉන්දුනො ච උපමෙය්යභූතමුඛස්ස ච සදිසත්තං ඉමෙසං ද්වින්නං සදිසත්තං විනා වත්තුනො තාදිසකප්පනා කථං හොතීති ඉමාය අත්ථසත්තියා ගම්යතෙ.

199. ‘‘කිං වා’’ඉච්චාදි. අන්තො භන්තා අලී භමරා යස්මිං, තමීදිසමම්බුජං කිං වා. ලොලානි චපලානි නයනානි යස්මිං, තාදිසං වා. ජින තවෙදං මුඛං කින්ති මම චිත්තං දොලායතෙ ¶ දොලෙවාචරති. එවං පක්ඛද්වයපරිග්ගහෙන සංසයතීති අත්ථො. ඉච්චයමීදිසී සංසයවෙසෙන අම්බුජමුඛානමොපමාවගමා සංසයොපමා.

199. ‘‘කිං වා’ම්බුජෙ’’ච්චාදි. අන්තොභන්තාලි අබ්භන්තරෙ භමමානභමරවන්තං අම්බුජං කිං වා, තුය්හං ලොලනයනං චඤ්චලනෙත්තං මුඛං කිං වාති මම චිත්තං දොලායතෙ උභයසම්භමජනනතො දොලා විය හොති. ඉති අයං එවරූපා උපමා සංසයොපමා ද්වින්නං සදිසත්තස්ස සංසයෙන පකාසිතත්තා සංසයොපමා නාම හොති. අන්තො භන්තා අලී යස්මින්ති ච, ලොලානි නයනානි යස්මින්ති ච, දොලා විය ආචරතීති ච, සංසයෙන වුත්තා උපමාති ච විග්ගහො. ඉහාපි සධම්මපකාසකෙ සද්දන්තරෙ අසතිපි යථාවුත්තවිසෙසනද්වයෙන විසිට්ඨානං ද්වින්නං අම්බුජමුඛානං සංසයනිමිත්තෙ තුල්යත්තෙ අසති කථං සංසයො උප්පජ්ජතීති ඉමිනා සාමත්ථියෙනෙව තුල්යධම්මසම්බන්ධො ගම්යතෙ.

200. ‘‘කිඤ්චි’’ඉච්චාදි. කිඤ්චි වත්ථුමිච්ඡිතං සම්බුද්ධාදිකං උපදස්සෙත්වා සධම්මස්ස තෙන වත්ථුනා කෙනචි ආකාරෙන සදිසස්ස අඤ්ඤස්ස වත්ථුනො අභිධානතො සාම්යස්ස තෙසං ද්වින්නං සදිසත්තස්ස පතීතියා අවසායස්ස සම්භාවා විජ්ජමානත්තෙන පතිවත්ථූපමා වුච්චතෙ. පතිවත්ථුනා තථාවිධෙනාධිගතස්ස වත්ථුනො තුල්යතා පටිපාදිතා. යථෙත්යුදාහරති.

200. ‘‘කිඤ්චි’’ච්චාදි. කිඤ්චි වත්ථුමිච්ඡිතං ජිනාදිකිඤ්චිපදත්ථං උපදස්සෙත්වා පඨමං නිදස්සෙත්වා සධම්මස්ස පටිපාදනීයඅත්ථෙන සහ ¶ කිඤ්චි ආකාරෙන සදිසභාවස්ස කස්සචි වත්ථුනො අභිධානතො කථනතො සාම්යප්පතීතිසබ්භාවා සදිසතාසම්බන්ධිනො පරිජානනස්ස විජ්ජමානත්තා පතිවත්ථූපමා වත්ථුනො උපට්ඨිතස්ස ජිනාදිපදත්ථස්ස තුල්යත්ථපකාසනතො නාමෙන පතිවත්ථූපමා නාම. සමානො ධම්මො යස්ස වා පාරිජාතාදිනො ඉති ච, සමානානං තුල්යානං උපමානොපමෙය්යානං භාවොති ච, සාම්යස්ස පතීති ච, සාම්යප්පතීතියා සබ්භාවොති ච, පතිවත්ථුනා වුත්තා උපමාති ච වාක්යං. යථාති උදාහරති.

201. ‘‘ජනෙසු’’ච්චාදි. ජායමානෙසු ජනෙසු මජ්ඣෙ එකොපි ජනො ගුණවා ජිනසාදිසො සම්මාසම්බුද්ධසමානො න විජ්ජතීත්යෙකං තාව වත්ථු උපදස්සිතං, දුතියො ඉච්චාදි පතිවත්ථූපමදස්සනං, නනූත්යනුමතියං, පාරිජාතස්ස දිබ්බරුක්ඛවිසෙසස්ස දුතියො සමානො පාදපො නත්ථෙව. පාරිජාතොයෙව රුක්ඛජාතීසු උත්තමො, තථා ජිනො ජනෙසූති.

201. ‘‘ජනෙසු’’ච්චාදි. ජායමානෙසු ජනෙසු එකොපි ජිනසාදිසො සම්බුද්ධසදිසො නත්ථි, පාරිජාතස්ස රුක්ඛස්ස දුතියො තෙන සමො දුතියො පාදපො රුක්ඛො නත්ථි එව නනු, නනූති අනුඤ්ඤායං. තෙන සබ්බඤ්ඤුනො අඤ්ඤෙන අතුල්යභාවං අනුජානාති. ඉහ පාරිජාතරුක්ඛස්ස අඤ්ඤෙහි රුක්ඛෙහි උත්තමත්තඤ්ච බුද්ධස්ස අඤ්ඤෙසු සත්තෙසු උත්තමත්තඤ්චාති ඉදං ද්වයං උපමානොපමෙය්යභූතානං ද්වින්නං වත්ථූනං සාම්යං නාම, එතං සාම්යං වුත්තත්ථස්ස සමත්ථනවසෙන පතිවත්ථුභූතපාරිජාතස්ස රුක්ඛෙහි අසමානත්තකථනෙනෙව ජොතිතං හොති.

202. වාක්යත්ථවිසයොපමං දස්සෙති ‘‘වාක්යත්ථෙනෙවි’’ච්චාදිනා. වාක්යත්ථො ක්රියාකාරකසම්බන්ධවිසෙසො, තෙනෙව, න පදත්ථමත්තෙන වාක්යත්ථො වුත්තලක්ඛණො කොචි වත්තුමිච්ඡිතො කොචි යදි උපමීයතෙ සදිසො කථ්යතෙ, සා වාක්යත්ථොපමා ද්විධා භිජ්ජතෙ. කථං? යුත්තා ච වියුත්තා ච යුත්තවියුත්තා, ඉවෙන අත්ථනිද්දෙසොයං යුත්තවියුත්තා උපමා, තස්සා භාවා කාරණා ද්විධාති අධිකතං.

202. ඉදානි වාක්යත්ථවිසයොපමං දස්සෙති ‘‘වාක්යත්ථෙ’’ච්චාදිනා. වාක්යත්ථෙනෙව ක්රියාකාරකසම්බන්ධවිසෙසසඞ්ඛතසමුදායභූතෙන වාක්යත්ථෙන කොචි වත්තුමිච්ඡිතො යො කොචි වාක්යත්ථො වුත්තලක්ඛණො යදි උපමීයතෙ සදිසභාවෙන කථීයතෙ, සා උපමා වාක්යත්ථොපමා නාම හොති. ඉවයුත්තවියුත්තත්තා ඉවයුත්තවියුත්තවසෙන ද්විධා ද්විප්පකාරා. එත්ථ ‘‘ඉවා’’ති ඉවාදීනමත්ථස්ස ගහිතත්තා ඉවසද්දොපි තප්පරියායසද්දාපි ගය්හන්තෙ.

203. උදාහරති ‘‘ජිනො’’ඉච්චාදි. සංක්ලෙසෙහි දසවිධෙහි තත්තානං සන්තාපං අනුප්පත්තානං ජනානං අයං ජිනො සම්මාසම්බුද්ධො ¶ ආවිභූතො කතකිච්චත්තා සම්මාසම්බොධාධිගමෙන ලොකෙ පාතුභූතො. එකං තාව වාක්යමුපමෙය්යභූතං. කිමිවෙත්යාහ ‘‘ඝම්මෙ’’ච්චාදි. ඝම්මසන්තාපෙන තත්තානං ජනානං ඝම්මකාලෙ ගිම්හානසමයෙ අම්බුදො මෙඝො වියාති දුතියවාක්යමුපමානභූතමිත්යයමිවයුත්තා වාක්යත්ථොපමා. එත්ථ පුබ්බුත්තරවාක්යත්ථානං විසෙස්යවිසෙසනභාවො එකවාක්යත්ථත්තාව වෙදිතබ්බො. එවමුපරිපි.

203. උදාහරති ‘‘ජිනො’’ච්චාදිනා. අයං ජිනො එසො ජිතපඤ්චමාරො සත්ථා සංක්ලෙසතත්තානං අනෙකප්පකාර කිලෙසසන්තාපතත්තානං ජනානං ආවිභූතො කතකිච්චො හුත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමෙන ලොකෙ උපට්ඨිතො. කෙන සන්තත්තස්ස කස්සචි කිමිවෙති චෙ? ඝම්මසන්තාපතත්තානං ජනානං ඝම්මකාලෙ ගිම්හසමයෙ අම්බුදොවිය මෙඝො ඉව. ඉහ උත්තරවාක්යත්ථො භෙදකත්තා විසෙසනං හොති, පුබ්බවාක්යත්ථො පන භෙද්යත්තා විසෙස්යො හොති. එවං වාක්යභෙදෙ සතිපි වාක්යත්ථො එකොවෙති දට්ඨබ්බො. එවමුත්තරත්රාපි. උත්තරවාක්යෙ ඉවසද්දො තස්මිංයෙව ගුණගුණීපදත්ථානං සදිසත්තං දීපෙති, පුබ්බවාක්යෙ ගුණගුණීනං සදිසත්තං පන උත්තරවාක්යත්ථස්ස පුබ්බවාක්යෙන සමානත්තං විනා අඤ්ඤථානුපපත්තියා ඤායති. සංක්ලෙසෙහි තත්තාති ච, ඝම්මො එව සන්තාපොති ච, තෙන තත්තාති ච, ඝම්මො එව කාලොති ච වාක්යං.

මුනින්දානන’මාභාති, විලාසෙකමනොහරං;

උද්ධං සමුග්ගතස්සාපි, කිං තෙ චන්ද විජම්භනා.

204. දුතියමාහ ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදිනා. විලාසෙන එකමතුල්යං මනොහරං දුතියස්ස තාදිසස්සාභාවතො මුනින්දානනං ¶ ආභාති අතිසයෙන සොභතෙති එකං තාව වාක්යමුපමෙය්යභූතං. භො චන්ද උද්ධං ගගනතලං සමුග්ගතස්සාපි අබ්භුට්ඨිතස්සාපි තෙ තව විජම්භනා සාහංකාරපරිබ්භමනෙන කිං පයොජනං න කිංපි, තංසදිසසොභාසම්පත්තියාභාවතො. අසදිසත්තං මුනින්දානනස්ස තස්ස තතොපි උද්ධමුග්ගච්ඡතො විලාසමත්තමෙව [පියාසමත්තමෙව (ක.)] ඵලසම්භවතොති දුතියවාක්යමුපමානභූතං. තථා හෙත්ථ සබ්බථා සදිසතාපතීතියා කරියමානානමුග්ගමනවිජම්භනානං පටික්ඛෙපෙන කථඤ්චිපි මුඛචන්දානං සාධම්මපතීති උපමාවගමොති අයමිවවියුත්තවාක්යත්ථොපමා.

204. ඉදානි ඉවවියුත්තවාක්යත්ථොපමංයෙව උදාහරති ‘‘මුනින්දානනි’’ච්චාදිනා. විලාසෙකමනොහරං ලීලාය අතුල්යං තතොයෙව මනොහරං මුනින්දානනං සබ්බඤ්ඤුනො වදනං ආභාති අතිදිබ්බති, තස්මා හෙ චන්ද උද්ධං උච්චං නභං සමුග්ගතස්සාපි තෙ තුය්හං විජම්භනා අහංකාරෙන පරිබ්භමනෙන කිං පයොජනං. ඉහ පුබ්බවාක්යත්ථස්ස උත්තරවාක්යත්ථො ඉවවියුත්තොපමා නාම හොති. තථා හි ‘‘සබ්බථා මුඛෙන සදිසො භවාමී’’ති මානං කරොන්තස්ස චන්දස්ස ගගනතලාරොහොපි විජම්භනඤ්චෙති ඉමෙසං ද්වින්නං පටික්ඛෙපෙන මුඛචන්දානං විලාසෙකමනොහරත්තං කන්තිමත්තසඞ්ඛාතසදිසත්තං ඉවාදීනමභාවෙපි විඤ්ඤායතීති කත්වා උත්තරවාක්යත්ථො පුබ්බවාක්යත්ථස්ස උපමා ච විසෙසනඤ්ච හොති. විලාසෙන එකමතුල්යන්ති ච, තඤ්ච තං මනොහරඤ්චාති ච විග්ගහො. අපිසද්දො සම්භාවනත්ථො.

සමුබ්බෙජෙති ධීමන්තං, භින්නලිඞ්ගාදිකං තු යං;

උපමාදූසනායා’ල-මෙතං කත්ථචි තං යථා.

205. දොසපරිච්ඡෙදෙ ¶ දුට්ඨාලඞ්කතීතිමුපමාලඞ්කාරදූසනං දස්සෙතුමාහ ‘‘සමුබ්බෙජෙති’’ච්චාදි. යං භින්නලිඞ්ගාදිකං තු, ආදිසද්දෙන භින්නවචනහීනතාඅධිකතාදීනං පරිග්ගහො. තුසද්දො අත්ථජොතකො, තථාපීති අත්ථො. ධීමන්තං මෙධාවිං සමුබ්බෙජෙති න පීණෙති, එතං භින්නලිඞ්ගදිකං කත්ථචි න සබ්බත්ථ උපමාදූසනාය විරොධත්ථං අලං සමත්ථං. ‘‘තං යථෙ’’ති උදාහරති.

205. දොසපරිච්ඡෙදෙ දොසානමනුද්දෙසාවසානෙ නිද්දිට්ඨාය දුට්ඨාලඞ්කතියා දස්සෙතබ්බඋදාහරණෙ –

‘‘දුට්ඨාලඞ්කරණං තෙතං, යත්ථාලඞ්කාරදූසනං;

තස්සාලඞ්කාරනිද්දෙසෙ, රූපමාවිභවිස්සතී’’ති.

කතපටිඤ්ඤානුසාරෙන ඉදානි දස්සෙතුමාහ ‘‘සමුබ්බෙජෙති’’ච්චාදි. යං භින්නලිඞ්ගාදිකං තු වක්ඛමානං යං භින්නලිඞ්ගවචනාදිකං පන ධීමන්තං පඤ්ඤවන්තං කවිං සමුබ්බෙජෙති ‘‘එවං නාම වත්තබ්බං සියා’’ති උබ්බෙගං ජනෙති, එතං භින්නලිඞ්ගාදිකං උපමාදූසනාය යථාවුත්තඋපමාවිනාසනත්ථං කත්ථචි ‘‘ඉත්ථීවායං ජනො යාති’’ඉච්චාදිවත්තබ්බවිසයතො අඤ්ඤත්ථ අලං සමත්ථං. ‘‘තං යථා’’ති උදාහරති. භින්නං විසදිසඤ්ච තං ලිඞ්ගඤ්චෙති ච, තං ආදි යස්ස විසදිසවචනාදිනොති ච, උපමාය දූසනමිති ච වාක්යං.

206. ‘‘හංසීවාය’’න්ති අයං සසී චන්දො හංසීව හංසීසදිසො. භින්නලිඞ්ගා භින්නලිඞ්ගොපමා. ‘‘ආකාසං සරානිවා’’ති විජාතිවචනා විසදිසවචනොපමා. ‘‘භටො අධිපෙ සාමිනි සාව ¶ භත්තො’’ති හීනා හීනොපමා කුක්කුරස්ස හීනෙන ජාත්යාදිනා අධිකස්ස උපමිතත්තා.

206. ‘‘හංසි’’ච්චාදි. අයං සසී චන්දො හංසී ඉව හංසිධෙනූව හොති. ඉච්චාදිකොපමා භින්නලිඞ්ගා උපමෙය්යතො භින්නලිඞ්ගත්තා භින්නලිඞ්ගොපමා නාම හොති. ආකාසං නභං සරානිවාති අයං විජාතිවචනා උපමෙය්යෙන විසදිසවචනත්තා විජාතිවචනොපමා නාම හොති. අධිපෙ සාමිනි භටො සෙවකො සාව සුනඛො ඉව භත්තොති අයං හීනා ජාතිහීනෙන සුනඛෙන උත්තමස්ස පුරිසස්ස උපමිතත්තා හීනොපමා නාම හොති. භින්නං ලිඞ්ගමෙතිස්සාති ච, විවිධා ජාති සභාවො අස්සෙති ච, විජාති වචනං අස්සා උපමායාති ච විග්ගහො.

207. ‘‘ඛජ්ජොතො’’ඉච්චාදි. ඛජ්ජොතො භානුමාලීව සූරියො විය විභාතීත්යධිකොපමා අධිකෙන හීනස්ස උපමිතත්තා. බලම්භොධි සෙනාසාගරො සාගරො විය සංඛුභීති අඵුට්ඨත්ථොපමා ‘‘බලම්භොධී’’ති රූපකෙන සෙනාය මහන්තත්තාවගමතො පුන ‘‘සාගරො වියා’’ති උපමාය කස්සචි විසෙසත්ථස්ස අසංඵුට්ඨත්තා.

207. ‘‘ඛජ්ජොතො’’ච්චාදි. ‘‘ඛජ්ජොතො භානුමාලීව විභාතී’’ති අයං අධිකොපමා අධිකාය උපමාය උපමිතත්තා අධිකොපමා නාම හොති. ‘‘බලම්භොධි සෙනාසමුද්දො සාගරො විය සංඛුභී’’ති අයං අඵුට්ඨත්ථා සෙනාය මහත්තං ‘‘බලම්භොධී’’ති තිරොභූතඋපමායෙව අවගතං, ¶ තස්මා පුන ‘‘සාගරො වියා’’ති උපමාය ඵුසිතබ්බත්ථස්සාභාවා අඵුට්ඨත්ථොපමා නාම හොති. අඵුට්ඨො අත්ථො එතිස්සාති ච, බලං එව අම්භොධීති ච වාක්යං.

208. ‘‘චන්දෙ’’ඉච්චාදි. කලඞ්කො භිඞ්ගො වියාත්යයමුපමා ‘‘චන්දෙ කුසුමගච්ඡසදිසෙ’’ ඉත්යුපමන්තරමපෙක්ඛතෙති යතො චන්දෙ භිඞ්ගො න සම්භවති, පුප්ඵගච්ඡෙ තු සම්භවතීති අයමුපමා උපමාපෙක්ඛිනී. සකලඞ්කො සසලක්ඛණො නිසාකරො චන්දො කෙරවාකාරො කුමුදසන්නිභොති ඛණ්ඩිතොපමා කෙරවස්ස අන්තොකණ්හත්තං පටිපාදෙතුං ‘‘සභිඞ්ගකෙරවාකාරො’’ති වත්තබ්බත්තා.

208. ‘‘චන්දෙ’’ච්චාදි. ‘‘චන්දෙ කලඞ්කො භිඞ්ගො ඉවා’’ති අයං උපමාපෙක්ඛිනී චන්දස්සඋපමාභූතපුප්ඵගච්ඡකාදිඅපෙක්ඛනතො උපමාපෙක්ඛිනී නාම හොති. චන්දෙ භිඞ්ගපවත්තියා අභාවතො තස්ස විසයභූතපුප්ඵගච්ඡකාදි චන්දස්ස උපමත්තෙන ගහෙත්වා අවුත්තත්තා දුට්ඨාති අධිප්පායො. සකලඞ්කො කලඞ්කසහිතො නිසාකරො චන්දො කෙරවාකාරො කුමුදසදිසොති අයං ඛණ්ඩිතා චන්දගතං කණ්හත්තං පකාසෙතුං ‘‘සභිඞ්ගකෙරවාකාරො’’ති වත්තබ්බෙ භිඞ්ගොපමාභාවස්ස ඛණ්ඩිතත්තා ඛණ්ඩිතොපමා නාම හොති. උපමං අපෙක්ඛතීති ච, ඛණ්ඩං ඉතා ගතාති ච, ඛණ්ඩෙන ඉතා යුත්තා වාති ච, කෙරවස්සාකාරො අස්සෙති ච, සහ කලඞ්කෙන වත්තතීති ච වාක්යං.

ඉච්චෙවමාදිරූපෙසු, භවන්ති විගතාදරා;

කරොන්ති චා’දරං ධීරා, පයොගෙ ක්වචිදෙව තු.

209. වුත්තං ¶ නිගමෙති ‘‘ඉච්චෙව’’මාදිනා. රූපෙසු පයොගෙසු. විගතො අපගතො ආදරො සම්භාවනා යෙසං තථා භවන්ති. කිං භින්නලිඞ්ගාදිකං නියමෙනානාදරණීයමෙව, අනියමෙනෙති [නියමෙනෙති (ක.)] චෙ ගය්හූපගම්පි අත්ථීති ආහ ‘‘කරොන්ති’’ච්චාදිං. ක්වචිදෙව තු පයොගෙ ධීරා කවයො ආදරං කරොන්ති චාති. චසද්දො වත්තබ්බන්තරත්ථං සමුච්චිනොති.

209. ‘‘ඉච්චෙ’’ච්චාදි. ඉති අනන්තරං නිද්දිට්ඨෙසු එවමාදිරූපෙසු පයොගෙසු ධීරා විගතාදරා භවන්ති. ඉමෙයෙව ධීරා ක්වචිදෙව තු පයොගෙ භින්නලිඞ්ගාදිකෙ ආදරං කරොන්ති ච. ඉති එවං අයං පකාරො ආදි යෙසමිති ච, තානි ච තානි රූපානි චෙති ච, විගතො ආදරො යෙසමිති ච විග්ගහො. චසද්දො වාක්යන්තරසමුච්චයෙ. තස්මා විගතාදරත්ථෙන අඤ්ඤමාදරකරණං වුච්චමානකථාසන්තතිං ආකඩ්ඪති.

210. උදාහරති ‘‘ඉත්ථි’’ච්චාදි. අයං ජනො ඉත්ථීව යාති ක්රියානුවත්තිතො. එසා ඉත්ථී පුමාව පුරිසො විය වදති තාදිසස්ස පාගබ්භියයොගතො. එත්ථ ලිඞ්ගනානත්තමුපමානොපමෙය්යානං. අයමිච්ඡිතො කොචි මෙ පාණා ඉව පියො ඉට්ඨො, විජ්ජා බ්යාකරණාදයො ධනමිව අච්චිතා රාසිකතාති වචනභෙදො.

210. ඉදානි භින්නලිඞ්ගානං ගහෙතබ්බවිසයං දස්සෙති ‘‘ඉත්ථීවා’ය’’මිච්චාදිනා. අයං ජනො ඉත්ථීව අවිසදගමනෙන මහිලා ¶ විය යාති. එසා ඉත්ථී පුමා විය තාදිසපාගබ්භියයුත්තත්තා පුරිසො විය වදතීති. ඉහ ද්වින්නං උපමානොපමෙය්යානං ලිඞ්ගභෙදෙ සතිපි කවයො ආදරං කරොන්ති. අයං පුරිසො මෙ මම පාණා ඉව[පාණා ඉව ජීවො ඉව (ක.)] ආයවොව පියො. අච්චිතා සඤ්චිතා විජ්ජා බ්යාකරණනිඝණ්ටුආදයො ධනමිව හොන්තීති. එත්ථ උපමානොපමෙය්යානං වචනතො විසෙසත්තෙ සතිපි ඉට්ඨමෙව.

භවං විය මහීපාල, දෙවරාජා විරාජතෙ;

අල’මංසුමතො කච්ඡං, තෙජසා රොහිතුං අයං.

211. හීනාධිකමුත්තමුදාහරණමාහ ‘‘භවං වියි’’ච්චාදි. මහීපාලෙත්යාමන්තනං, දෙවරාජා භවං විය විරාජතෙ. ඉති හීනෙනාපි හොති. එවංවිධෙ සමුචිතෙ විසයෙ ලිඞ්ගවචනභෙදාදිකං නොපමං දූසෙතීති [දස්සෙතීති (ක.)].

211. ‘‘භව’’මිච්චාදි. මහීපාල භො රාජ, දෙවරාජා සක්කො දෙවරාජා භවං විය විරාජතෙති. එත්ථ සක්කමුපාදාය ‘‘භවං වියා’’ති හීනත්තෙපි ඉට්ඨමෙව. අයං රාජා අංසුමතො සූරියස්ස කච්ඡං පදවිං තෙජසා ආරොහිතුං පත්තුං අලං සමත්ථොති. එත්ථ තෙජසා අධිකොපි සූරියො උපමාභූතො ඉට්ඨොව, ‘‘කච්ඡං ආරොහිතු’’න්ති ඉවසද්දපරියායො. ඊදිසං භින්නලිඞ්ගාදිකොපමාදිකං උපමාදූසනං න කරොති.

උපමානොපමෙය්යානං, අභෙදස්ස නිරූපනා;

උපමෙව[උපමාව (සී. ක.)]තිරොභූත-භෙදා රූපකමුච්චතෙ.

212. රූපකං නිරූපයති ‘‘උපමානෙ’’ච්චාදිනා. උපමානොපමෙය්යානං යථාවුත්තානං අභෙදස්ස නානත්තාභාවස්ස නිරූපනා ආරොපනෙන උපමානොපමෙය්යානමභෙදං රූපයති දස්සෙතීති ¶ රූපකමුච්චතෙ. උපමානස්ස උපමානොපමෙය්යානමභෙදාරොපනෙන තිරොභූතො අපාකටො භෙදො නානත්තං යස්සාති තාදිසී උපමෙව යථාවුත්තලක්ඛණා රූපකමුච්චතෙ ‘‘රූපක’’න්ති. ‘‘පදම්බුජ’’න්ති එත්ථ පදමෙව අම්බුජසදිසත්තා අම්බුජං රුප්යතෙ. ඉත්යුපමෙය්යොපමානභූතානං පදම්බුජානමභෙදාරොපනෙන උපමානොපමෙය්යගතසාධම්මසඞ්ඛාතායපි උපමාය භෙදො විජ්ජමානොපි තිරොහිතො. න තු ආවිභූතො [අබ්භුතො (ක.)] ‘‘පදං අම්බුජමිවෙ’’ති. සා චොපමා තථාවිධා උපමානොපමෙය්යානමභෙදමායාති නාමාති රූපකමුච්චතෙති අධිප්පායො.

212. ඉදානි උද්දිට්ඨක්කමෙන රූපකාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘උපමානො’’ච්චාදිනා. උපමානොපමෙය්යානං අනන්තරනිද්දිට්ඨඋපමානොපමෙය්යානං අභෙදස්ස සභාවතො භෙදෙ සතිපි විභූතසදිසත්තං නිස්සාය ‘‘සො එසො, එසො සො’’ති වත්තාරෙහි පරිකප්පිතස්ස අභෙදස්ස නිරූපනා උපමානොපමෙය්යපදත්ථෙසු බුද්ධියා ආරොපනං නිස්සාය තිරොභූතභෙදා ‘‘පදං අම්බුජමිවා’’ති එවං පාකටනානත්තං විනා ‘‘පදම්බුජ’’න්ති තිරොහිතභෙදා උපමෙව පදත්ථානං සාධම්මසඞ්ඛාතා උපමා එව රූපකං ඉති වුච්චතෙ. විභූතසදිසත්තං නිස්සාය උපමානොපමෙය්යවත්ථූනි අභෙදෙන ගය්හන්ති. තෙසමභෙදග්ගහණෙනෙව තෙ නිස්සාය පවත්තමානභින්නසාධම්මසඞ්ඛාතාය උපමායපි භෙදො තිරොහිතො හොති. එවං තිරොභූතනානත්තවන්තසාධම්මසඞ්ඛාතා උපමා එව වත්ථූනමභෙදං දීපෙතීති රූපකං නාම හොතීති අධිප්පායො. තිරොභූතො භෙදො යස්සෙති ච, අභෙදං රූපයති පකාසෙතීති ච වාක්යං.

අසෙසවත්ථුවිසයං, එකදෙසවිවත්ති ච;

තං ද්විධා පුන පච්චෙකං, සමාසාදිවසා තිධා.

213. තස්ස ¶ භෙදං නිද්දිසති ‘‘අසෙස’’ඉච්චාදිනා. අසෙසවත්ථු විසයො යස්ස තං තථාවිධඤ්ච, එකදෙසෙ අවයවෙ විවත්තතීති එකදෙසවිවත්ති චෙති තං රූපකං ද්විධා, පුන පච්චෙකං විසුං විසුං සමාසාදිවසා උපමානොපමෙය්යානං කතසමාසත්තා සමාසරූපක අසමාසරූපක සමාසාසමාසරූපකවසෙන තිධා සියා.

213. ‘‘අසෙසි’’ච්චාදි. තං රූපකං අසෙසවත්ථුවිසයං එකදෙසවිවත්ති චාති ද්විධා හොති, පුන පච්චෙකං තං ද්වයම්පි සමාසාදිවසා සමාසරූපකං අසමාසරූපකං සමාසාසමාසරූපකඤ්චෙති ඉමෙසං භෙදෙන තිධා හොති. අසෙසං වත්ථු විසයො අස්සෙති ච, එකදෙසෙ විවත්තතීති ච, එකං එකං පතීති ච, සමාසො සමාසරූපකං ආදි යෙසමිති ච, තෙසං වසො භෙදොති ච, තීහි පකාරෙහීති ච විග්ගහො.

අඞ්ගුලීදලසංසොභිං, නඛදීධිතිකෙසරං;

සිරසා න පිළන්ධන්ති, කෙ මුනින්දපදම්බුජං.

214. උදාහරති ‘‘අඞ්ගුලි’’ච්චාදි. අඞ්ගුලීහියෙව උපමානගම්මත්තා සිනිද්ධතම්බාහි දලෙහි පත්තෙහි සංසොභිං අච්චන්තං විරොචමානං නඛානං දීධිතියො කිරණා එව කෙසරානි යත්ථ තාදිසං මුනින්දස්ස පදමෙව අම්බුජං සිරසා මුද්ධනා කෙ නාම ජනා න පිළන්ධන්ති පසාධනවසෙන න ධාරෙන්තීති. ඉදමසෙසවත්ථුවිසයං සමාසරූපකං අඞ්ගිනො පදස්ස අඞ්ගානමඞ්ගුල්යාදීනමසෙසානං රූපනතො. එවමුපරිපි යථායොගං.

214. ඉදානි උදාහරති ‘‘අඞ්ගුලි’’ච්චාදි. අඞ්ගුලීදලසංසොභිං අඞ්ගුලිසඞ්ඛතෙහි පත්තෙහි සංසොභිං නඛදීධිතිකෙසරං නඛරංසිසඞ්ඛතකෙසරං මුනින්දපදම්බුජං සිරසා කෙ ¶ න පිළන්ධන්ති. විසෙස්යභූතං චරණං විසෙසනභූතා අඞ්ගුලී නඛදීධිති චෙති ඉමෙසං උපමාභූතෙහි අම්බුජදලකෙසරෙහි අභෙදකප්පනාය එකත්තං ගහෙත්වා සමාසෙනෙව නිද්දිට්ඨත්තා ඉදං අසෙසවත්ථුවිසයසමාසරූපකං නාම. අඞ්ගුලියො එව දලානීති ච, තෙහි සංසොභීති ච, නඛෙසු දීධිතියොති ච, තා එව කෙසරානි අස්සෙති ච වාක්යං.

රතනානි ගුණා භූරී, කරුණා සීතලං ජලං;

ගම්භීරත්තමගාධත්තං, පච්චක්ඛො’යං ජිනො’ම්බුධි.

215. ‘‘රතනානි’’ඉච්චාදි. අයං ජිනො සම්මාසම්බුද්ධො, පච්චක්ඛො න පරොක්ඛො අම්හාකං අම්බුධි සාගරො. කථං? යෙ තස්ස භූරී බහවො ගුණා මෙත්තාදයො, තෙ රතනානි අතුල්යදුල්ලභදස්සනාදිසාධම්මෙන. යා තස්ස කරුණා, සා සීතලං ජලං සකලජනසන්තාපාපහත්තසාධම්මෙන. යං තස්ස ගම්භීරත්තමනුත්තානතා ලාභාදීසු, තං අගාධත්තමකලලම්භසො අම්බුධිට්ඨතාසාධම්මෙනාති ඉදමසෙසවත්ථුවිසයං අසමාසරූපකං.

215. ‘‘රතනානි’’ච්චාදි. අයං ජිනො අම්හාකං පච්චක්ඛො අම්බුධි සාගරො, තථා හි තස්ස භූරී ගුණා සීලසමාධිආදයො රතනානි චිත්තීකතාදිසාධම්මතො රතනානෙව, කරුණා අනඤ්ඤසාධාරණකරුණා සීතලං ජලං සන්තාපවිනොදනසාධම්මෙන සීතලජලමෙව හොති, ගම්භීරත්තං ලාභාලාභාදීසු එකාකාරතා අගාධත්තං ගම්භීරතා එව හොති. ඉදං අසෙසවත්ථුවිසයඅසමාසරූපකං. ‘‘භූරී’’ති අබ්යයං.

චන්දිකා ¶ මන්දහාසා තෙ, මුනින්ද වදනින්දුනො;

පබොධයත්ය’යං සාධු-මනොකුමුදකානනං.

216. ‘‘චන්දිකා’’ඉච්චාදි. ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාමන්තනං, තෙ වදනමෙව ඉන්දු වදනින්දුනො ඉති සමාසරූපකං, අයං මන්දහාසා චන්දිකා චන්දකන්තියො, අසමාසරූපකං. සාධූනං මනානියෙව කුමුදානි කෙරවානි, සමාසරූපකං. තෙසං කානනං වනං, පබොධයති විකාසයතීති ඉදං සමාසාසමාසරූපකං.

216. ‘‘චන්දි’’ච්චාදි. හෙ මුනින්දතෙ තුය්හං වදනින්දුනො මුඛචන්දස්ස මන්දහාසා මන්දමිහිතභූතා චන්දිකා චන්දකන්තියො, ‘‘අය’’න්ති ජාත්යෙකවචනෙන මන්දහාසචන්දිකා නිද්දිට්ඨා. අථ වා අයං වදනින්දු. සාධුමනොකුමුදකානනං සප්පුරිසානං චිත්තසඞ්ඛාතකෙරවකානනං පබොධයති විකාසයති. ‘‘චන්දිකා මන්දහාසා’’ති අසමාසරූපකං. ‘‘වදනින්දුනො’’ති ච ‘‘මනොකුමුදකානන’’න්ති ච සමාසරූපකං. තස්මා ඉදං අසෙසවත්ථුවිසයසමාසාසමාසරූපකං. මන්දා ච තෙ හාසා චාති ච, වදනමෙව ඉන්දූති ච, සාධූනං මනානීති ච, තානියෙව කුමුදානීති ච, තෙසං කානනමිති ච විග්ගහො.

අසෙසවත්ථුවිසයෙ, පභෙදො රූපකෙ අයං;

එකදෙසවිවත්තිම්හි, භෙදො දානි පවුච්චති.

217. නිගමයති ‘‘අසෙසි’’ච්චාදිනා. දුතියස්ස පභෙදං වත්තුං පටිජානාති ‘‘එකි’’ච්චාදිනා.

217. ‘‘අසෙසෙ’’ච්චාදි. අසෙසවත්ථුවිසයෙ රූපකෙ අයං ‘‘අඞ්ගුලීදලසංසොභිං’’ඉච්චාදිකං උදාහරණත්තයං පභෙදො හොති. ඉදානි එකදෙසවිවත්තිම්හි රූපකෙ භෙදො විසෙසො පවුච්චති.

විලාසහාසකුසුමං, ¶ රුචිරාධරපල්ලවං;

සුඛං කෙ වා න වින්දන්ති, පස්සන්තා මුනිනො මුඛං.

218. ‘‘විලාස’’ඉච්චාදි. විලාසෙන යුත්තො හාසොයෙව කුසුමං යස්ස. රුචිරො මනුඤ්ඤො අධරොයෙව පල්ලවො යස්ස. තාදිසං මුනිනො මුඛං පස්සන්තා කෙ නාම ජනා සුඛං න වින්දන්ති සබ්බෙපීති. ඉදං අඞ්ගානි හාසාදීනි රූපයිත්වා මුඛමඞ්ගි න රූපිතන්ති එකදෙසවිවත්තිසමාසරූපකං. එවං උපරිපි යථායොගං.

218. ‘‘විලාසි’’ච්චාදි. විලාසහාසකුසුමං ලීලායුත්තහාසසඞ්ඛතපුප්ඵං රුචිරාධරපල්ලවං මනුඤ්ඤඅධරසඞ්ඛාතකිසලයං මුනිනො මුඛං පස්සන්තා කෙ වා කෙ නාම ජනා සුඛං න වින්දන්ති පීතිසුඛං නානුභොන්ති, අනුභවන්තෙව. විසෙසනභූතානං හාසඅධරානං උපමාභූතකුසුමපල්ලවෙහි අභෙදං දස්සෙත්වා විසෙස්යභූතස්ස මුඛස්ස අඤ්ඤතරඋපමාවත්ථුනා අභෙදෙන අවුත්තත්තා අභෙදාරොපනං එකදෙසෙයෙව විවත්තීති ඉදං එකදෙසවිවත්තිසමාසරූපකං. විලාසෙන යුත්තො හාසොති ච, සොයෙව කුසුමං අස්සෙති ච, රුචිරො ච සො අධරො චෙති ච, සොයෙව පල්ලවො අස්සෙති ච වාක්යං.

පාදද්වන්දං මුනින්දස්ස, දදාතු විජයං තව;

නඛරංසී පරං කන්තා, යස්ස පාපජයද්ධජා.

219. ‘‘පාද’’ඉච්චාදි. මුනින්දස්ස විජයිනො පාදද්වන්දං තව විජයං පටිපක්ඛපරාභවං දදාතු. කීදිසං? යස්ස පරමච්චන්තං කන්තා මනුඤ්ඤා නඛරංසී පාපානං ලොභාදීනං ජයෙ උස්සිතා ධජා කෙතවොති. ඉදමෙකදෙසවිවත්තිඅසමාසරූපකං.

219. ‘‘පාදෙ’’ච්චාදි. ¶ යස්ස සම්බුද්ධස්ස පරං අතිසයෙන කන්තා මනුඤ්ඤා නඛරංසී චරණනඛකන්තියො පාපජයද්ධජා පාපවිජයෙ උස්සාපිතධජායෙව හොන්ති, තස්ස මුනින්දස්ස පාදද්වන්දං චරණයුගළං තව තුය්හං විජයං පටිපක්ඛපරාභවං දදාතූති. නඛරංසීනං උපමාභූතධජෙහි අභෙදමාරොපෙත්වා ‘‘පාදද්වන්ද’’මිති අනිරූපිතත්තා එකදෙසවිවත්තිඅසමාසරූපකං නාම. පාපානං ජයොති ච, තස්මිං ධජාති ච විග්ගහො.

සුනිම්මලකපොලස්ස, මුනින්දවදනින්දුනො;

සාධුප්පබුද්ධහදයං, ජාතං කෙරවකානනං.

220. ‘‘සුනිම්මල’’ඉච්චාදි. සුනිම්මලො කපොලො යස්ස, තස්ස මුනින්දවදනින්දුනො සාධූනං පබුද්ධං ධම්මාවබොධවසෙන විකසිතං හදයං චිත්තං කෙරවකානනං ජාතන්ති එකදෙසවිවත්තිසමාසාසමාසරූපකං.

220. ‘‘සුනිම්මලි’’ච්චාදි. සුනිම්මලකපොලස්ස මුනින්දවදනින්දුනො සාධුප්පබුද්ධහදයං සජ්ජනානං චතුසච්චාවබොධෙන පසන්නමානසං කෙරවකානනං කුමුදවනං ජාතන්ති. වදනහදයානං උපමාභූතෙහි ඉන්දුකෙරවෙහි අභෙදාරොපනං කත්වා කපොලස්ස මණ්ඩලාදීහි උපමාවිසෙසෙහි අනිරූපිතත්තා එකදෙසවිවත්තිසමාසාසමාසරූපකං. එත්ථ සමාසො නාම වදනින්දූනමෙව. අසමාසො නාම හදයකෙරවානමෙවාති. තථා හි රූපකවිසයෙ සමාසාසමාසත්තං උපමානොපමෙය්යපදානං ද්වින්නමෙවාති. සුට්ඨු නිම්මලොති ච, සො කපොලො අස්සාති ච, මුනින්දවදනමෙව ඉන්දූති ච, පබුද්ධඤ්ච තං හදයඤ්චාති ච, සාධූනං පබුද්ධහදයමිති ච, කෙරවානං කානනමිති ච වාක්යං.

රූපකානි ¶ බහූන්යෙව, යුත්තායුත්තාදිභෙදතො;

විසුං න තානි වුත්තානි, එත්ථෙ’ව’න්තොගධානි’ති.

‘‘රූපකානි’’ච්චාදි; සුබොධං; තත්ථ –

‘‘සිතපුප්ඵුජ්ජලං ලොල-නෙත්තභිඞ්ගං තවානනං;

කස්ස නාම මනො ධීර, නාකඩ්ඪති මනොහර’’න්ති.

යුත්තරූපකං යුත්තත්තා පුප්ඵභිඞ්ගානං, තදනුසාරෙන අයුත්තරූපකාදිපි විඤ්ඤෙය්යන්ති.

221. රූපකානි පුනපි සන්තීති දස්සෙතුමාහ ‘‘රූපකානි’’ච්චාදි. රූපකානි යුත්තායුත්තාදිභෙදතො යුත්තරූපකඅයුත්තරූපකාදිභෙදෙන බහූනි එව හොන්ති, තානි රූපකානි එත්ථෙව රූපකෙ අන්තොගධානි. ඉති තස්මා කාරණා තානි විසුං න වුත්තානි. අන්තො මජ්ඣෙ ගධානි පවත්තානීති විග්ගහො.

‘‘සිතපුප්ඵුජ්ජලං ලොල-නෙත්තභිඞ්ගං තවානනං;

කස්ස නාම මනො ධීර, නාකඩ්ඪති මනොහර’’න්ති.

එත්ථ පුප්ඵභිඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤයුත්තත්තා යුත්තරූපකං නාම.

හෙ ධීර සිතපුප්ඵුජ්ජලං මන්දහසිතසඞ්ඛාතෙහි කුසුමෙහි විජොතන්තං ලොලනෙත්තභිඞ්ගං මනොහරං තවානනං කස්ස නාම මනො නාකඩ්ඪතීති. ඉමස්ස පටිපක්ඛතො අයුත්තරූපකං වෙදිතබ්බං.

චන්දිමා’කාසපදුම-මිච්චෙතං ඛණ්ඩරූපකං;

දුට්ඨ’මම්භොරුහවනං, නෙත්තානි’ච්චාදි සුන්දරං.

222. රූපකස්ස විරොධාවිරොධො උපමායමිවො’හිතුං සක්කාති උපලක්ඛෙති ‘‘චන්දිමා’’ඉච්චාදිනා. එත්ථ ආකාසස්ස තළාකෙ රූපිතෙ චන්දස්ස පදුමත්තං රූපකං යුත්තන්ති එතං ¶ ඛණ්ඩරූපකං දුට්ඨං, ‘‘අම්භොරුහවනං නෙත්තානි’’ච්චාදි තු වචනභෙදෙපි සුන්දරං.

222. රූපකෙ දොසාදොසං උපමායං විය පරිකප්පෙත්වා ගහෙතබ්බන්ති උපදිසන්තො ආහ ‘‘චන්දිමි’’ච්චාදි. ‘‘චන්දිමා චන්දො ආකාසපදුම’’න්ති එතං ඛණ්ඩරූපකං ආකාසස්ස තළාකත්තෙන අනිරූපිතත්තා ඛණ්ඩරූපකං නාම. දුට්ඨං ඛණ්ඩිතොපමා විය දොසදුට්ඨං නාම. ‘‘අම්භොරුහවනං නීලුප්පලවනං නෙත්තානී’’තිආදිකං උපමානොපමෙය්යානං වචනනානත්තෙපි සුන්දරමෙව.

පරියන්තො විකප්පානං, රූපකස්සො’පමාය ච;

නත්ථි යං තෙන විඤ්ඤෙය්යං, අවුත්ත’මනුමානතො.

223. කිමෙත්තකා එවොපමාරූපකභෙදා? නෙති පරිදීපෙන්තො අවුත්තං අතිදිසති ‘‘පරියන්තො’’ඉච්චාදිනා. රූපකස්ස උපමාය ච විකප්පානං පභෙදානං පරියන්තො අවසානං නත්ථි යං යස්මා කාරණා, තෙන කාරණෙන අවුත්තං ඉහානුපාතං විකප්පජාතං සබ්බවිකප්පබ්යාපකසාමඤ්ඤලක්ඛණානුගතරූපකවිකප්පානුසාරෙන විඤ්ඤෙය්යං. කස්මා? අනුමානතො යථාවුත්තවිකප්පසඞ්ඛාතලිඞ්ගතො අවුත්තසෙසරූපකාවගමසඞ්ඛාතෙන අනුමානඤාණෙනාති අත්ථො.

223. ඉදානි ඉමෙසමෙව උපමාරූපකානං අවුත්තානන්තභෙදො වුත්තානුසාරෙනෙව ඤාතබ්බොති දස්සෙතුමාහ ‘‘පරියන්තො’’ඉච්චාදි. රූපකස්ස ච රූපකාලඞ්කාරස්ස ච උපමාය ච උපමාලඞ්කාරස්ස ච විකප්පානං විවිධාකාරෙන කප්පිතපක්ඛානං පරියන්තො කොටි යං යස්මා නත්ථි, තෙන කාරණෙන අවුත්තං ඉමස්මිං සුබොධාලඞ්කාරෙ අවුත්තපක්ඛං සමූහං අනුමානතො අනුමානඤාණෙන විඤ්ඤෙය්යන්ති. උපමාරූපකානං සකලමවුත්තපක්ඛං බ්යාපෙත්වා ඨිතං සාමඤ්ඤලක්ඛණං අනතික්කමිත්වා වුත්තෙහි තෙහි තෙහි පක්ඛසඞ්ඛාතෙහි ලිඞ්ගෙහි ¶ සිද්ධානුමානඤාණෙන සාමඤ්ඤලක්ඛණෙ අන්තොගධානමනුත්තරූපකසඞ්ඛාතානුමෙය්යානං අවබොධො සක්කාති අධිප්පායො. රූපකස්ස පන උපමන්තොගධත්තා උපමාය නිද්දිට්ඨදොසාදොසං ද්වින්නමපි උත්තානුත්තපක්ඛස්ස සාධාරණං හොති.

පුනප්පුනමුච්චාරණං, ය’මත්ථස්ස පදස්ස ච;

උභයෙසඤ්ච විඤ්ඤෙය්යා, සා’ය’මාවුත්ති නාමතො.

224. ආවුත්තිමධිකිච්චාහ ‘‘පුන’’ඉච්චාදිනා. අත්ථස්ස අභිධෙය්යස්ස පදස්ස සද්දස්ස ච උභයෙසං අත්ථපදානඤ්ච පුනප්පුනං භිය්යො භිය්යො යං උච්චාරණං, සායං තිවිධා නාමතො ආවුත්ති විඤ්ඤෙය්යා, උච්චාරණවසෙන ආ පුනප්පුනං වත්තනමාවුත්තීති.

224. ඉදානි ආවුත්තිං දස්සෙති ‘‘පුනප්පුනෙ’’ච්චාදිනා. අත්ථස්ස සද්දාභිහිතඅත්ථස්ස ච පදස්ස ච උභයෙසං අත්ථපදානඤ්ච යං පුනප්පුනුච්චාරණං, සා අයං තිවිධා නාමතො ආවුත්ති ඉති විඤ්ඤෙය්යා. පුනප්පුනෙති එතදබ්යයං ක්රියාබාහුල්යෙ වත්තතෙ. උච්චාරණවසෙන ආ පුනප්පුනං වත්තනමාවුත්ති.

මනො හරති සබ්බෙසං, ආදදාති දිසා දස;

ගණ්හාති නිම්මලත්තඤ්ච, යසොරාසි ජිනස්ස’යං.

225. උදාහරති ‘‘මනො’’ඉච්චාදි. ජිනස්ස අයං යසොරාසි සබ්බෙසං ජනානං මනො චිත්තං හරති, දස දිසා ආදදාති සබ්බදා [සබ්බධා (ක.)] තංවිසයත්තා, නිම්මලත්තං නිම්මලභාවං ගණ්හාති, එත්ථ ගහණලක්ඛණස්ස [දසගහණලක්ඛණස්ස (ක.)] අත්ථස්ස අනෙකෙහි පරියායවචනෙහි ආවත්තිතත්තා අයං අත්ථාවුත්ති.

225. උදාහරති ¶ ‘‘මනො හරති’’ච්චාදිනා. ජිනස්ස අයං යසොරාසි සබ්බෙසං සත්තානං මනො චිත්තං හරති ගණ්හාති, දස දිසා ආදදාති අවිසයට්ඨානාභාවතො ගණ්හාති, නිම්මලත්තඤ්ච භූතපරිසුද්ධගුණෙන නිප්ඵන්නත්තා ගණ්හාති. එත්ථ ‘‘ගණ්හාතී’’ති එකස්සෙවත්ථස්ස ‘‘හරති, ආදදාති, ගණ්හාතී’’ති අඤ්ඤෙහි පරියායවචනෙහි ආවත්තිතත්තා අයමත්ථාවුත්ති නාම. නිග්ගතො මලෙහීති ච, තස්ස භාවොති ච, යසසො රාසිඉති ච විග්ගහො.

විභාසෙන්ති දිසා සබ්බා, මුනිනො දෙහකන්තියො;

විභා සෙන්ති ච සබ්බාපි, චන්දාදීනං හතා විය.

226. ‘‘විභාසෙන්ති’’ච්චාදි. මුනිනො දෙහකන්තියො සබ්බා දිසා විභාසෙන්ති විසෙසෙන දීපෙන්ති, යතො එවං තස්මා කාරණා චන්දාදීනං සබ්බාපි විභා සොභා හතා පහතා විය සෙන්ති පවත්තන්තීති පදාවුත්ති.

226. ‘‘විභාසෙන්ති’’ච්චාදි. මුනිනො දෙහකන්තියො සබ්බා දිසා විභාසෙන්ති යස්මා විසෙසෙන පකාසෙන්ති, තස්මා චන්දාදීනං සබ්බාපි විභා කන්තියො හතා පහතා විය සෙන්ති පවත්තන්ති ච, ‘‘විභාසෙන්තී’’ති පදස්සෙව ආවත්තනතො අයං පදාවුත්ති නාම. දෙහෙ කන්තියොති වාක්යං.

ජිත්වා විහරති ක්ලෙස-රිපුං ලොකෙ ජිනො අයං;

විහරත්යා’රිවග්ගො’යං, රාසීභූතොව දුජ්ජනෙ.

227. ‘‘ජිත්වා’’ඉච්චාදි. අයං ජිනො ක්ලෙසරිපුං ජිත්වා ලොකෙ විහරති පවත්තති, අයං තෙන ජිතො අරිවග්ගො සත්තුසමූහො ¶ දුජ්ජනෙ රාසීභූතො විය තතො අලද්ධප්පතිට්ඨත්තා. ‘‘විහරතී’’ති අත්ථස්ස පදානඤ්ච ආවුත්තිතො උභයාවුත්ති.

227. ‘‘ජිත්වා’’ඉච්චාදි. අයං ජිනො ක්ලෙසරිපුං ජිත්වා ලොකෙ විහරති, අයං අරිවග්ගො ක්ලෙසරිපුසමූහො දුජ්ජනෙ රාසීභූතොව විහරතීති. වාසසඞ්ඛතස්ස අත්ථස්ස ච ‘‘විහරතී’’ති පදස්ස ච පුන [පුනප්පුනං (?)] උච්චාරණතො අයං උභයාවුත්ති නාම හොති. ක්ලෙසො එව රිපූති ච, අරීනං වග්ගොති ච, අරාසි රාසි අභවීති ච, කුච්ඡිතො ජනොති ච වාක්යං.

එකත්ථ වත්තමානම්පි, සබ්බවාක්යොපකාරකං;

දීපකං නාම තඤ්චාදි-මජ්ඣන්තවිසයං තිධා.

228. දීපකං පරිදීපයමාහ ‘‘එකත්ථෙ’’ච්චාදි. එකත්ථ වාක්යස්සාදො මජ්ඣෙ අන්තෙ වා වත්තමානම්පි ක්රියාජාත්යාදිකං සබ්බස්ස අභිමතස්ස කස්සචි වාක්යස්ස ක්රියාකාරකසම්බන්ධාභිධායිනො පදසන්තානස්ස උපකාරකං වාක්යත්ථාන්වයවසෙන දීපකං නාම, දීපො විය එකදෙසෙ වත්තිතොපි සකලපදත්ථවසෙන සබ්බවාක්යං දීපයති පකාසෙතීති. තඤ්ච දීපකං ආදි ච මජ්ඣඤ්ච අන්තඤ්ච විසයො ගොචරො යස්ස තාදිසං තිධා ආදිදීපකං මජ්ඣදීපකං අන්තදීපකන්ති තිවිධං හොතීති අත්ථො, තම්පි ක්රියාදීනං වසෙන පච්චෙකං තිවිධං හොති.

228. ඉදානි දීපකාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘එකත්ථෙ’’ච්චාදිනා. එකත්ථ වාක්යස්ස ආදිමජ්ඣාවසානෙස්වෙකස්මිං වත්තමානම්පි ක්රියාජාතිගුණත්තයං සබ්බවාක්යොපකාරකං වත්තුමිච්ඡිතක්රියාකාරකසම්බන්ධප්පකාසකපදසන්තානසඞ්ඛාතවාක්යස්ස වාක්යත්ථාවබොධවසෙන පයොජනං දීපකං නාම එකට්ඨානෙ ¶ ඨත්වා විසයීභූතසබ්බට්ඨානගතදබ්බපකාසකපදීපසමානත්තා දීපකං නාම හොති. තඤ්ච දීපකං ආදිමජ්ඣන්තවිසයං වාක්යස්ස ආදිවිසයං මජ්ඣවිසයං අන්තවිසයඤ්චෙති තිධා හොති. එතෙසු එකෙකමපි ක්රියාජාතිගුණභෙදෙන පුනපි තිවිධං හොතීති විඤ්ඤෙය්යං. දීපෙතීති දීපො, පදීපො. පටිභාගත්ථෙ කප්පච්චයෙන දීපො වියාති දීපකං. වාක්යස්ස ආදි ච මජ්ඣඤ්ච අන්තඤ්චෙති ච, තං විසයො අස්සෙති ච වාක්යං.

අකාසි බුද්ධො වෙනෙය්ය-බන්ධූනමමිතොදයං;

සබ්බපාපෙහි ච සමං-නෙකතිත්ථියමද්දනං.

229. උදාහරති ‘‘අකාසි’’ච්චාදි. බුද්ධො වෙනෙය්යා විනෙතබ්බායෙව බන්ධවො තෙසං අමිතමපරිමිතං උදයමභිවුද්ධිං අකාසි. න කෙවලං තමෙව, සබ්බපාපෙහි සමං එකතො අනෙකානං තිත්ථියානං මද්දනඤ්ච අකාසීති. ඉහ ‘‘අකාසී’’ති ක්රියාපදෙනාදිවත්තිනා සබ්බමෙව වාක්යං දීපයතීති ක්රියාදිදීපකමෙතං.

229. ‘‘අකාසි’’ච්චාදි. බුද්ධො වෙනෙය්යබන්ධූනං අමිතොදයං පමාණරහිතාභිවුද්ධිං අකාසි. න කෙවලං තමෙව, සමං එකක්ඛණෙ සබ්බපාපෙහි සහානෙකතිත්ථියමද්දනඤ්ච අකාසීති. වාක්යාදිම්හි ක්රියාය ඨිතත්තා ඉදං ක්රියාදිදීපකං නාම. අමිතො ච සො උදයො චෙති ච, අනෙකා ච තෙ තිත්ථියා චෙති ච, තෙසං මද්දනමිති ච විග්ගහො.

දස්සනං මුනිනො සාධු-ජනානං ජායතෙ’මතං;

තදඤ්ඤෙසං තු ජන්තූනං, විසං නිච්චොපතාපනං.

230. ‘‘දස්සන’’මිච්චාදි. ¶ මුනිනො දස්සනං සාධුජනානං අමතං නිබ්බානං නාම ජායතෙ අමතස්ස සාධනතො, තෙහි සාධුජනෙහි අඤ්ඤෙසං ජන්තූනං නිච්චමුපතාපෙතීති නිච්චොපතාපනං විසං ජායතෙ, තස්මිං මනොපදොසස්ස විසසදිසත්තා නිරයාදිදුක්ඛාවහභාවතොති. ක්රියාමජ්ඣදීපකමෙතං.

230. ‘‘දස්සන’’මිච්චාදි. මුනිනො දස්සනං සාධුජනානං අමතං අමතසඞ්ඛාතනිබ්බානස්ස එකන්තකාරණත්තා කාරියොපචාරෙන අමතං භූතං ජායතෙ, තදඤ්ඤෙසං තෙහි සාධුජනෙහි අඤ්ඤෙසං ජන්තූනං තු නිච්චොපතාපනං සතතමුපතාපකරණතො විසං ජායතෙ විසතුල්යපටිඝකාරණත්තා කාරියොපචාරෙන විසං භවතීති. ඉදං ක්රියාය මජ්ඣෙ ඨිතත්තා ක්රියාමජ්ඣදීපකං. සාධවො ච තෙ ජනා චෙති ච, තෙහි අඤ්ඤෙති ච වාක්යං.

අච්චන්තකන්තලාවණ්ය-චන්දාතපමනොහරො;

ජිනානනින්දු ඉන්දු ච, කස්ස නා’නන්දකො භවෙ.

231. ‘‘අච්චන්තෙ’’ච්චාදි. අච්චන්තං කන්තං මනුඤ්ඤං ලාවණ්යං පියභාවො, තමෙව, තමිව වාචන්දාතපො චන්දිකා, තෙන මනොහරො ජිනානනින්දු ඉන්දු චන්දො ච කස්ස ජනස්ස ආනන්දකො න භවතීති. ක්රියාන්තදීපකං.

231. ‘‘අච්චන්ති’’ච්චාදි. අච්චන්තකන්තලාවණ්යචන්දාතපමනොහරො අතිසයෙන මනුඤ්ඤපියභාවසඞ්ඛාතවිලාසනාමකෙන චන්දකිරණෙන, නො චෙ, අතිසයෙන මනුඤ්ඤපියතාසඞ්ඛාතවිලාසසදිසෙන චන්දකිරණෙන මනොහරො ජිනානනින්දු සම්බුද්ධස්ස මුඛචන්දො ච ඉන්දු ච පකතිචන්දො ච කස්ස ආනන්දකො න භවෙ. ඉදං ක්රියාය අන්තෙ ඨිතත්තා ක්රියාන්තදීපකං නාම. අන්තං අතික්කන්තන්ති ච, තඤ්ච තං කන්තඤ්චෙති ච, ¶ ලවණස්ස භාවො ලාවණ්යං, මධුරභාවො, තංසදිසත්තා අච්චන්තකන්තඤ්ච තං ලාවණ්යඤ්චාති ච, චන්දස්ස ආතපො කිරණොති ච, අච්චන්තකන්තලාවණ්යමෙව චන්දාතපොති ච, චන්දපක්ඛෙ අච්චන්තකන්තලාවණ්යමිව ච සො චන්දාතපො චාති ච, තෙන මනොහරොති ච, ජිනානනමෙව ඉන්දූති ච වාක්යං. ඉමිනා ක්රියාදීපකත්තයෙනෙව අවුත්තජාතිදීපකගුණදීපකානිපි ඤාතබ්බානි.

232. ආදිදීපකාදීසුපි තෙසු පයොගක්කමෙන පකාරන්තරමත්ථීති වදති ‘‘හොති’’ච්චාදි. සීලං පඤ්චසීලාදිකං, අවිප්පටිසාරාය පච්ඡානුතාපාභාවාය හොති, සො අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජස්ස උප්පන්නමත්තාය පීතියා හෙතු හොති, තං පාමොජ්ජං පීතියා බලවභූතාය හෙතු හොති, සා චායං පීති පස්සද්ධාදීනං පස්සද්ධිසුඛාදීනං පසිද්ධියා නිප්ඵත්තියා හොතීති යොජනීයං.

232. ඉදානි නවසු දීපකෙසු පයොගවිසෙසෙන සාධෙතබ්බෙ අඤ්ඤප්පකාරෙ දස්සෙති ‘‘හොති’’ච්චාදිනා. සීලං සුරක්ඛිතං පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගාදිසීලං අවිප්පටිසාරාය හොති, සො අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජහෙතු හොති උප්පන්නමත්තාය තරුණපීතියා කාරණං භවති, තං පාමොජ්ජං පීතිහෙතු බලවපීතිකාරණං හොති, සා අයඤ්ච පීති පස්සද්ධාදිපසිද්ධියා කායපස්සද්ධිචිත්තපස්සද්ධිආදීනං සිද්ධියා හෙතු හොති. න විප්පටිසාරො අවිප්පටිසාරො, නසද්දො පසජ්ජපටිසෙධෙ වත්තතෙ. පමුදිතස්ස භාවොති ච, තස්ස හෙතූති ¶ ච, පස්සද්ධි ආදි යෙසං සුඛාදීනන්ති ච, තෙසං පසිද්ධීති ච විග්ගහො.

ඉච්චා’දිදීපකත්තෙපි, පුබ්බං පුබ්බමපෙක්ඛිනී;

වාක්යමාලා පවත්තාති, තං මාලාදීපකං මතං.

233. කිමිදං තව පකාරන්තරමිච්චාහ ‘‘ඉච්චාදි’’ච්චාදි. ඉච්චෙවමිමං යං තං මාලාදීපකං මතං. නනු ක්රියාදිදීපකමෙතමිච්චාහ ‘‘ආදිදීපකත්තෙපී’’ති. යජ්ජප්යාදිදීපකමෙතං පුබ්බං පුබ්බං වාක්යං ‘‘හොතාවිප්පටිසාරාය සීල’’න්තිආදිකං අපෙක්ඛිනී අපෙක්ඛමානා වාක්යානං යථාවුත්තානං මාලා පරම්පරා පවත්තාති. තං යථාවුත්තං මාලාදීපකං මතං, නාදිදීපකන්ති.

233. ‘‘ඉච්චාදි’’ච්චාදි. ආදිදීපකත්තෙපි ක්රියාදිදීපකභාවෙ සතිපි වාක්යමාලා අනෙකවාක්යෙන සම්බජ්ඣමානා පරම්පරා පුබ්බං පුබ්බං ‘‘හොතාවිප්පටිසාරායා’’තිආදිකං වාක්යං අපෙක්ඛිනී පවත්තා. ඉති ඉදං අනන්තරගතප්පකාරං දීපකං ‘‘මාලාදීපක’’න්ති මතන්ති. ආදිම්හි දීපකමිති ච, විසයොපචාරෙන ආදි ච තං දීපකඤ්චාති ච, මාලා එව දීපකමිති ච වාක්යං.

අනෙනෙව පකාරෙන, සෙසානමපි දීපකෙ;

විකප්පානං විධාතබ්බා-නුගතී සුද්ධබුද්ධිභි.

234. අවුත්තෙ දීපකවිකප්පෙ අතිදිසන්තො නිගමෙති ‘‘අනෙනි’’ච්චාදිනා. අනෙනෙව අනන්තරා වුත්තෙන පකාරෙන විධිනා දීපකෙ දීපකවිසයෙ [දීපකවිසෙසෙ (ක.)]සෙසානමවුත්තානං විකප්පානං ජාත්යාදිදීපකාදිභෙදානං අනුගති අවබොධො සුද්ධබුද්ධිභි පරිසුද්ධමතීහි කවීහි විධාතබ්බා කාතබ්බාති.

234. ඉදානි අවුත්තදීපකානිපි අතිදිසති ‘‘අනෙනෙවි’’ච්චාදිනා. අනෙනෙව පකාරෙන යථාවුත්තදීපකප්පකාරෙන දීපකෙ දීපකවිසයෙ සෙසානං අපි විකප්පානං අවුත්තජාතිදීපකගුණදීපකසඞ්ඛාතානං ¶ පක්ඛානං ජාත්යාදිදීපකගුණාදිදීපකාදීනං ඡන්නං මාලාදීපකානඤ්ච අනුගති අවබොධො සුද්ධබුද්ධිභි කවීහි විධාතබ්බා වුත්තානුසාරෙනෙව කාතබ්බා. විසෙසතො අසඞ්කරතො කප්පීයන්තීති ච, සුද්ධා බුද්ධි යෙසන්ති ච වාක්යං.

235. අක්ඛෙපමුපක්ඛිපති ‘‘විසෙසි’’ච්චාදිනා. විසෙසස්ස යස්ස කස්සචි වචනිච්ඡායං යං නිසෙධස්ස පටිසෙධස්ස වචනං වුත්ති, සො අක්ඛෙපො නාම අක්ඛිපනං පටිසෙධොති කත්වා. සොයමක්ඛෙපො ච කාලප්පභෙදතො අතීතාදිතො තිධා තිප්පකාරො.

235. ඉදානි අක්ඛෙපං දස්සෙති ‘‘විසෙසෙ’’ච්චාදිනා. විසෙසවචනිච්ඡායං තු යස්ස කස්සචි පදත්ථවිසෙසස්ස කථනිච්ඡාය එව යං නිසෙධවචනං පටිසෙධවචනං අත්ථි, සො පටිසෙධො අක්ඛෙපො නාම අක්ඛෙපාලඞ්කාරො නාම. අයඤ්ච අක්ඛෙපො කාලප්පභෙදතො අතීතාදිකාලවිසෙසෙන තිධා හොති. විසෙසස්ස කස්සචි වචනන්ති ච, තස්මිං ඉච්ඡාති ච, නිසෙධස්ස පටිසෙධස්ස වචනමිති ච, අක්ඛිපනං පටික්ඛිපනන්ති ච, කාලස්ස ක්රියාය වා පභෙදොති ච වාක්යං.

එකාකී’නෙකසෙනං තං, මාරංසවිජයීජිනො;

කථං ත’මථ වා තස්ස, පාරමීබලමීදිසං.

236. ‘‘එකාකි’’ච්චාදි. සො ජිනො එකාකී එකො සමානො අනෙකසෙනං තං මාරං විජයි පරාජෙසි, තං කථං යුජ්ජතෙ. ¶ අථ වා කිං න යුජ්ජතෙ, යතො තස්ස ජිනස්ස පාරමී සමතිංසවිධා පාරමිතා එව බලං ඊදිසං යාදිසං තස්ස විජයකාරණන්ති. එත්ථ එකාකිත්තකාරණසාමත්ථියා මාරවිජයායොගබුද්ධි ‘‘සසෙනං මාරං විජිතවාති කථං යුජ්ජතී’’ති එවමාකාරා අතීතා අක්ඛිත්තාති අතීතක්ඛෙපොයං.

236. ඉදානි උදාහරති ‘‘එකාකි’’ච්චාදිනා. ස ජිනො සො සබ්බඤ්ඤූ එකාකී අසහායො අදුතියො අනෙකසෙනං තං මාරං විජයී අජිනීති, තං කථං යුජ්ජති. අථ වා යුජ්ජතෙව, තස්ස ජිනස්ස පාරමීබලං සමතිංසපාරමීබලං සමතිංසපාරමීතාසඞ්ඛතසෙනා ඊදිසමීදිසාති. බුද්ධස්ස අදුතියභාවඤ්ච මාරස්ස සපරිවාරභාවඤ්ච නිස්සාය කස්සචි උප්පන්නා ‘‘එකාකිනා කථමනෙකසෙනො මාරො ජිතො’’ති විපරීතබුද්ධි අතීතමාරවිජයවිසයත්තා අතීතා හොති, ‘‘තස්ස පාරමීබලං ඊදිස’’න්ති අත්ථවිසෙසස්ස කථනිච්ඡාය ‘‘අථ වා’’ති නිද්දිට්ඨපටිසෙධවචනෙන අක්ඛිත්තන්ති අතීතස්ස අක්ඛෙපනතො අතීතක්ඛෙපො නාම.

237. ‘‘කිං චිත්තෙ’’ච්චාදි. චිත්ත එජාය තණ්හාය සමුග්ඝාතං සබ්බථා අප්පවත්තිං අප්පත්තොස්මීති කිං ඛිජ්ජසෙ, තුච්ඡො තව ඛෙදො. සුගතෙ සකිම්පි එකවාරම්පි කතො පණාමො සොයෙව තණ්හාය සමුග්ඝාතොයෙව නනු එකන්තකාරණත්තා තස්සාති වත්තමානක්ඛෙපොයං වත්තමානස්ස ඛෙදස්සාක්ඛිතත්තා.

237. ‘‘කිං චිත්තෙ’’ච්චාදි. ¶ හෙ චිත්ත එජාසමුග්ඝාතං එජාසඞ්ඛතාය තණ්හාය සමුච්ඡෙදපහානං අප්පත්තොස්මීති කිං ඛිජ්ජසෙ, තුච්ඡො තව ඛෙදො. තථා හි සුගතෙ බුද්ධවිසයෙ සකිම්පි කතො පණාමො සොයෙව නනු තණ්හාසමුච්ඡෙදස්ස එකන්තකාරණත්තා කාරණකාරියානමභෙදබුද්ධියා සො එජාසමුග්ඝාතොයෙව කිං න භවති, භවත්යෙව. ‘‘පණාමො’’ත්යාදිවිසෙසකථනාධිප්පායෙන ‘‘කිං ඛිජ්ජසෙ’’ති චිත්තස්ස වත්තමානඛෙදස්ස පටිසෙධිතත්තා අයං වත්තමානක්ඛෙපො නාම. එජාය සමුග්ඝාතොති වාක්යං.

සච්චං න තෙ ගමිස්සන්ති, සිවං සුජනගොචරං;

මිච්ඡාදිට්ඨිපරික්කන්ත-මානසා යෙ සුදුජ්ජනා.

238. ‘‘සච්ච’’මිච්චාදි. සුජනගොචරං සිවං සන්තිපදං තෙ සච්චං නියතං න ගමිස්සන්ති. යෙ මිච්ඡාදිට්ඨියා සස්සතාදිකාය පරික්කන්තං අභිභූතං මානසං චිත්තං යෙසං තාදිසා සුට්ඨු අතිසයෙන දුජ්ජනාති යොජනීයං. අයමනාගතක්ඛෙපො භාවිනො ගමනස්සාක්ඛිත්තත්තා.

‘‘ජීවිතාසා බලවතී, ධනාසා දුබ්බලා මම;

ගච්ඡ වා තිට්ඨ වා කන්ත, මමාවත්ථා නිවෙදිතා’’ති [කාබ්යාදාස 2.139].

අයමනාදරක්ඛෙපොති එවමාදයො තු තබ්භෙදායෙවාති උපෙක්ඛිතා.

238. ‘‘සච්ච’’මිච්චාදි. සුජනගොචරං සාධූනං විසයගතං සිවං සන්තිපදං තෙ සච්චමෙකන්තෙන න ගමිස්සන්ති. කෙ? යෙ මිච්ඡාදිට්ඨිපරික්කන්තමානසා සුදුජ්ජනා, තෙයෙවාති. ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨී’’තිආදිවිසෙසස්ස කථනාධිප්පායෙන ‘‘තෙ න ගමිස්සන්තී’’ති තිත්ථියානං භාවිනො නිබ්බානගමනස්ස බුද්ධියා පටිසිද්ධත්තා ¶ අයං අනාගතක්ඛෙපො නාම. මිච්ඡා විපරීතා ච සා දිට්ඨි චාති ච, තාය පරික්කන්තං මානසං යෙසන්ති ච වාක්යං.

‘‘ජීවිතාසා බලවතී, ධනාසා දුබ්බලා මම;

ගච්ඡ වා තිට්ඨ වා කන්ත, මමාවත්ථා නිවෙදිතා’’ –

ත්යාදිකො අනාදරක්ඛෙපොපි දස්සිතාතීතක්ඛෙපාදීහි අනඤ්ඤත්තා විසුං න වුත්තො. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – හෙ කන්ත වල්ලභ මම ජීවිතාසා බලවතී හොති, ධනාසා දුබ්බලා, ත්වං ගච්ඡ වා තිට්ඨ වා, මමාවත්ථා මම පකති නිවෙදිතා විඤ්ඤාපිතා. ‘‘එත්ථ මමාවත්ථා නිවෙදිතා’’ති විසෙසස්ස කථනාධිප්පායෙන ‘‘ගච්ඡ වා තිට්ඨ වා’’ති ඉමිනා අනාදරවචනෙන අත්තනො වල්ලභස්ස වත්තමානස්ස අනාගතස්ස වා ගමනස්ස පටිසෙධිතත්තා වත්තමානක්ඛෙපො වා අනාගතක්ඛෙපො වා හොති.

239. අත්ථන්තරන්යාසං න්යාසයති ‘‘ඤෙය්යි’’ච්චාදිනා. අඤ්ඤවාක්යත්ථසාධනො අඤ්ඤස්ස වත්තුමිච්ඡිතස්ස කස්සචි වාක්යත්ථස්ස සාධනො සමත්ථකො කස්සචිදෙව අත්ථස්ස පරස්ස න්යාසො යො, සො අත්ථන්තරන්යාසො ඤෙය්යො අත්ථන්තරස්ස කස්සචි වත්ථුනො න්යාසො පයොගොති කත්වා. තස්ස භෙදමාහ ‘‘සබ්බෙ’’ච්චාදිනා. අස්ස අත්ථන්තරන්යාසස්ස භෙදතො විකප්පතො හිවිසිට්ඨා හිසද්දෙන විසෙසිතා සබ්බබ්යාපී ච විසෙසට්ඨො චාති ඉමෙ භවන්ති. නනු පතිවත්ථූපමාය ඉමස්ස ච කො භෙදොති? සච්චං, තථාපි උභයත්ථ අත්ථන්තරන්යාසමත්තෙන සදිසත්තෙපි යත්ථ මුඛ්යතො සාම්යප්පතීතිසබ්භාවො, සා පතිවත්ථූපමා. යත්ථ පන සාධනරූපස්සෙවත්ථන්තරන්යාසො, සො අත්ථන්තරන්යාසොති පාකටොයෙවුභින්නං භෙදොති.

239. ඉදානි අත්ථන්තරන්යාසං දස්සෙති ‘‘ඤෙය්ය’’ච්චාදිනා. යො අඤ්ඤවාක්යත්ථසාධනො අඤ්ඤවාක්යත්ථස්ස සාධනො හොති, අඤ්ඤවාක්යත්ථං සාධෙති, සො අත්ථන්තරන්යාසො සාධියවාක්යත්ථතො අඤ්ඤත්ථස්ස ඨපනං කථනං ‘‘අත්ථන්තරන්යාසො’’ති ඤෙය්යො, අස්ස අත්ථන්තරන්යාසස්ස භෙදතො පභෙදෙන සබ්බබ්යාපී විසෙසට්ඨො ච, එතෙයෙව හිවිසිට්ඨා චාති චත්තාරො භවන්ති. අත්ථො ච සො අන්තරො අඤ්ඤො චෙති ච, තස්ස න්යාසොති ච, සබ්බං බ්යාපෙති සීලෙනාති ච, විසෙසෙ පදෙසෙ තිට්ඨතීති ච, හිසද්දෙන විසිට්ඨාති ච වාක්යං.

තෙපි ලොකහිතාසත්තා, සූරියො චන්දිමා අපි[චන්දිමාරපි (සී.)];

අත්ථං පස්ස ගමිස්සන්ති, නියමො කෙන ලඞ්ඝ්යතෙ.

240. උදාහරති ‘‘තෙපි’’ච්චාදි. ලොකස්ස හිතෙ අභිවුද්ධියං ආසත්තා අභිරත්තා සූරියො චන්දිමා අපීති තෙ මහන්තාපි අත්ථං උදයවිපරියාස’මභාවං ගමිස්සන්ති, න [ගමිස්සන්තා පුන (ක.)] තථෙව තිට්ඨන්ති, ‘‘පස්සෙ’’ති තමවබොධයති. තථා හි නියමො ‘‘භාවො නාම න පායිනි. සබ්බෙ සඞ්ඛාරා වයධම්මිනො’’ති අයං නියති. කෙන නාම වත්ථුනා ලඞ්ඝ්යතෙ අතික්කමිතුං සක්කාති. අයං හිසද්දරහිතො සබ්බබ්යාපී අත්ථන්තරන්යාසො තාදිසස්ස නියමස්ස සබ්බගතත්තා.

240. ‘‘තෙපි’’ච්චාදි. ලොකහිතාසත්තා ලොකාභිවුද්ධියං ලග්ගා සූරියො අපි චන්දිමා අපි තෙපි මහානුභාවා අත්ථං විනාසං ගමිස්සන්ති, පස්ස එතෙසං පාකටං විනාසං ¶ ඔලොකෙහි. තථා හි නියමො ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති සබ්බපදත්ථමනතික්කම්ම පවත්තනියමො කෙන ලඞ්ඝ්යතෙ පච්චයසමුප්පන්නෙන කෙන පදත්ථෙන අතික්කම්යතෙති. අයං හිසද්දරහිතො අත්ථගමනසඞ්ඛාතො නියමො සබ්බත්ථ ගතොති සබ්බබ්යාපී අත්ථන්තරන්යාසො. පතිවත්ථූපමාය ච අත්ථන්තරන්යාසස්ස ච අත්ථන්තරන්යාසත්තෙන තුල්යත්තෙපි තත්ථ සාධම්මපකාසත්තසභාවො, එත්ථ වුත්තත්ථස්ස සාධනසභාවොති එවමිමෙසං නානත්තං සුබ්යත්තං. අපීති සම්භාවනායං, දුතියො අපිසද්දො සමුච්චයෙ.

සත්ථා දෙවමනුස්සානං, වසී සොපි මුනිස්සරො;

ගතොව නිබ්බුතිං සබ්බෙ, සඞ්ඛාරා න හි සස්සතා.

241. ‘‘සත්ථා’’ඉච්චාදි. දෙවමනුස්සානං දෙවානඤ්ච මනුස්සානඤ්ච උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සත්ථා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙහි පරමත්ථෙහි යථාරහං අනුසාසතීති, වසී පඤ්චහි වසිතාහි අතිසයවසීහි වසිප්පත්තො සොපි මුනිස්සරො නිබ්බුතිං ඛන්ධපරිනිබ්බානසඞ්ඛාතං ගතො පත්තොයෙව, හිසද්දො සමත්ථනෙ. සබ්බෙ සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා න සස්සතා න නිච්චා උප්පාදවයධම්මත්තා අනිච්චා. අයම්පි හිසද්දසහිතසබ්බබ්යාපී අත්ථන්තරන්යාසො අනිච්චතාය සබ්බගතත්තාති.

241. ‘‘සත්ථා’’ඉච්චාදි. දෙවමනුස්සානං උක්කට්ඨවසෙන සත්ථා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙහි යථාරහමනුසාසකො වසී වුට්ඨානඅධිට්ඨානාදීසු පඤ්චසු වසිභාවෙසු සාතිසයං ඉස්සරියවා සො මුනිස්සරො අපි නිබ්බුතිං ඛන්ධනිබ්බානං ගතො එව. හි තථෙව, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සස්සතා න හොන්තීති. අයං හිසද්දසහිතො අනිච්චතාය සබ්බගතත්තා සබ්බබ්යාපී අත්ථන්තරන්යාසො. වසො අස්ස අත්ථීති වාක්යං.

ජිනො ¶ සංසාරකන්තාරා, ජනං පාපෙති නිබ්බුතිං;

නනු යුත්තා ගති සා’යං, වෙසාරජ්ජසමඞ්ගිනං.

242. ‘‘ජිනො’’ඉච්චාදි. ජිනො සංසාරොයෙව කන්තාරො දුග්ගමත්තා, තතො ජනං සකලම්පි ලොකං නිබ්බුතිං පාපෙති. නනු පසිද්ධියමනුමතියං වා. සායං ගති නිබ්බුතිපාපනසඞ්ඛාතා පවත්ති, විගතො සාරදො භයමස්සාති විසාරදො, තස්ස භාවො නිබ්භයතා [නිබ්භයතාය (ක.)]වෙසාරජ්ජං, තෙන සමඞ්ගීනං යුත්තානං. යුත්තාති අනුරූපාති. අයං හිසද්දවිරහිතො විසෙසට්ඨො අත්ථන්තරන්යාසො, වෙසාරජ්ජසමඞ්ගීනමෙව තථාභාවතො න සබ්බබ්යාපී.

242. ‘‘ජිනො’’ඉච්චාදි. ජිනො ජනං සත්තලොකං සංසාරකන්තාරා නිබ්බුතිං පාපෙති, සා අයං ගති පවත්ති වෙසාරජ්ජසමඞ්ගීනං චතුවෙසාරජ්ජගුණසමන්නාගතානං තථාගතානං යුත්තා නනූති. අයං ජනානං නිබ්බානං පාපනා වෙසාරජ්ජසමඞ්ගීනංයෙව ආවෙණිකත්තා විසෙසට්ඨො හිසද්දරහිතො අත්ථන්තරන්යාසො. විගතො සාරදො භයං අස්සෙති ච, කස්ස භාවොති ච, තෙන සමඞ්ගිනොති ච වාක්යං. නනූති පසිද්ධියං අනුමතියං වා වත්තතෙ. ද්වින්නම්පි අත්ථො වුත්තනයෙන ඤාතබ්බො.

සුරත්තං තෙ’ධරපුටං, ජින රඤ්ජෙති මානසං;

සයං රාගපරීතා හි, පරෙ රඤ්ජෙන්ති සඞ්ගතෙ.

243. ‘‘සුරත්ත’’මිච්චාදි. ජින තෙ තව සුරත්තං බිම්බඵලසමානවණ්ණත්තා අධරපුටං මානසං පස්සතං යෙසං කෙසඤ්චි රඤ්ජෙති පීණෙතීති. හි සමත්ථනෙ, තථා හීති අත්ථො. සයං ¶ යෙන කෙනචි රාගෙන රත්තවණ්ණෙන අනුරාගෙන වා පරීතා ගතා සඞ්ගතෙ අත්තනා සංසට්ඨෙ පරෙ අඤ්ඤෙ රඤ්ජෙන්ති රත්තවණ්ණෙ අනුරත්තෙ වා කරොන්තීති සසිලෙසො සාධනො. අයඤ්ච හිසද්දසහිතො විසෙසට්ඨො අත්ථන්තරන්යාසො තථාභාවස්ස තථාවිධානමෙව සම්භවතො.

243. ‘‘සුරත්ත’’මිච්චාදි. භො ජින තෙ තව සුරත්තං අධරපුටං ඔට්ඨයුගළං මානසං පස්සන්තානං [පසන්නචිත්තං (ක.)] චිත්තං රඤ්ජෙති පීණයති. හි තථෙව, සයං රාගපරීතා රත්තවණ්ණෙන අනුරාගෙන වා යුත්තා සඞ්ගතෙ අත්තනා සංසට්ඨෙ පරෙ අඤ්ඤෙ රඤ්ජෙන්ති රත්තවණ්ණෙ අනුරත්තෙ වා කරොන්ති. ඉදං තෙසං සභාවමෙවෙති. අයං ඊදිසානමෙව ආවෙණිකත්තා විසෙසට්ඨො හිසද්දසහිතො අත්ථන්තරන්යාසො. පුටසදිසත්තා අධරො එව පුටමිති ච, රාගෙන පරීතා යුත්තාති ච විග්ගහො.

244. බ්යතිරෙකවිකප්පමාහ ‘‘වාච්චෙ’’ඉච්චාදිනා. වත්ථූනං වත්තුමිච්ඡිතානං කෙසඤ්චි වත්ථූනං සදිසත්තෙ කථඤ්චි වත්ථූනං තුල්යත්තෙ වාච්චෙ සද්දෙන වාචකෙන පටිපාදිතෙ අථ ගම්මෙ අසද්දපටිපාදිතෙ සබ්බත්ථබලෙන පකරණාදිනා ඤාතෙ වා, න කෙවලං සද්දපටිපාදිතෙ. පභෙදනං තෙසමෙව වත්ථූනං විසෙසකථනං බ්යතිරෙකො බ්යතිරෙචනං පුථක්කරණන්ති කත්වා. අයං බ්යතිරෙකොපි එකොභයභෙදා එකබ්යතිරෙකො උභයබ්යතිරෙකොති වාච්චගම්මානං පච්චෙකං විසෙසෙන චතුබ්බිධො.

244. ඉදානි ¶ බ්යතිරෙකං දස්සෙති ‘‘වාච්චෙ’’ඉච්චාදිනා. වත්ථූනං වත්තුමිච්ඡිතානං කෙසඤ්චි පදත්ථානං සදිසත්තෙ යෙන කෙනචි ආකාරෙන සමානත්තෙ වාච්චෙ වාචකසද්දෙන පටිපාදනීයෙ අථ පුන ගම්මෙ තස්මිංයෙව සදිසත්තෙ අත්ථසත්තිසඞ්ඛාතසාමත්ථියෙන ගම්මමානෙ පභෙදනං තෙසංයෙව වත්ථූනං නානත්තකථනං බ්යතිරෙකො නාම. අයම්පි බ්යතිරෙකො එකොභයභෙදා බ්යතිරෙචනසඞ්ඛාතපුථක්කරණසාමඤ්ඤෙන අභින්නොපි වාච්චගම්මානං ද්වින්නං පච්චෙකමෙව එකබ්යතිරෙකො උභයබ්යතිරෙකොති විසෙසෙන චතුබ්බිධො හොති. සදිසානං භාවොති ච, පකාරෙන භෙදනං කථනමිති ච, බ්යතිරෙචනං පුථක්කරණමිති ච, එකො ච උභයො චාති ච, තෙසං භෙදො විසෙසනන්ති ච විග්ගහො.

245. උදාහරති ‘‘ගම්භීර’’ඉච්චාදි. ත්වං ගම්භීරත්තං අගාධතා අජ්ඣාසයවිසිට්ඨතා ච මහත්තං වෙපුල්ලං ගුණමහන්තතා ච තං ආදි යස්ස උපකාරිතාදිනො, තස්මා ගුණා ජලධිනා සාගරෙන තුල්යො. ‘‘අසී’’තිසද්දපටිපාදිතං සදිසත්තං වුත්තං. භෙදං දස්සෙති ‘‘භෙදො තු’’ඉච්චාදිනා. භෙදො තු විසෙසො පන සාගරෙන සහ ඊදිසෙන දිස්සමානෙන කරචරණාදිමතා රුචිරෙන තෙ සරීරෙනෙව හෙතුනා, නාඤ්ඤථා, තස්සෙදිසං සරීරං නත්ථීති. සදිසත්තෙ පටිපාදිතෙ එකබ්යතිරෙකොයං එකස්මිං ජිනෙ වත්තමානෙන ධම්මෙන උපමෙය්යොපමානභූතජිනසාගරානං තස්ස භෙදස්ස පතීයමානත්තා.

245. ඉදානි ¶ තමුදාහරති ‘‘ගම්භීරත්ති’’ච්චාදිනා. හෙ ජින ත්වං ගම්භීරත්තමහත්තාදිගුණා ජලධිනා තුල්යො අසි. ඉමිනා වාක්යෙන ජිනසාගරානං ද්වින්නං සද්දෙන වාච්චසදිසත්තං වුත්තං. භෙදො තු සාගරෙන සහ තව විසෙසො පන තෙ තුය්හං ඊදිසෙන එවරූපෙන දිස්සමානහත්ථපාදාදිඅවයවයුත්තෙන සරීරෙන සරීරහෙතුනා හොති. ද්වින්නං වත්ථූනං වත්තබ්බසදිසත්තං වත්වා ඉමිනා වාක්යෙන ‘‘ඊදිසෙන සරීරෙනා’’ති එකස්මිංයෙව ජිනපදත්ථෙ විසෙසකථනෙන ජලධිතො ජිනපදත්ථස්ස විසුං කතත්තා සදිසත්තෙ සද්දෙන වාච්චෙ සති අයමෙකබ්යතිරෙකො නාම. ගම්භීරස්ස ගම්භීරගුණයුත්තස්ස සාගරස්ස වා ගම්භීරජ්ඣාසයසමඞ්ගිනො ජිනස්ස වා භාවොති ච, මහතො පකතියා මහතො සාගරස්ස වා ගුණෙහි මහතො ජිනස්ස වා භාවොති ච, ගම්භීරත්තඤ්ච මහත්තඤ්චාති ච, තං ආදි යස්ස උපකාරිතාදිනොති ච, සො ච සො ගුණො චෙති ච වාක්යං.

මහාසත්තා’තිගම්භීරා, සාගරො සුගතොපි ච;

සාගරො’ඤ්ජනසඞ්කාසො, ජිනො චාමීකරජ්ජුති.

246. ‘‘මහා’’ඉච්චාදි. සාගරො සුගතොපි චාති තෙ උභො මහන්තා සත්තා මකරාදයො යත්ථ සාගරෙ, මහන්තං වා සත්තං සම්මප්පධානං යස්ස සුගතස්ස, අතිගම්භීරා අතිසයෙන අගාධා ඉති. සදිසතාභෙදමාහ ‘‘සාගරො’’ඉච්චාදිනා. සාගරො අඤ්ජනසඞ්කාසො අඤ්ජනෙන තුල්යො, කණ්හොති වුත්තං හොති. ජිනො තු චාමීකරස්ස සුවණ්ණස්සෙව ජුති සොභා අස්සෙති චාමීකරජ්ජුති. වාච්චෙ සදිසත්තෙ උභයබ්යතිරෙකොයං උභයත්ථ වත්තමානෙන ගුණෙන උභින්නමුපමානොපමෙය්යානං භෙදස්ස පතීයමානත්තා.

246. ‘‘මහා’’ඉච්චාදි. ¶ සාගරො සුගතොපි චාති ඉමෙ ද්වෙ මහාසත්තා කමෙන තිමිතිමිඞ්ගලාදිමහාසත්තා ච, ලාභාලාභාදීසු අනඤ්ඤසාධාරණත්තා මහන්තතාදිභාවසඞ්ඛාතසදිසත්තයුත්තා ච, අතිගම්භීරා අවගාහිතුමසක්කුණෙය්යත්තා ච, අජ්ඣාසයගම්භීරත්තා ච ද්වෙපි අතිගම්භීරා හොන්ති. තෙසු සාගරො අඤ්ජනසඞ්කාසො, ජිනො චාමීකරජ්ජුති සුවණ්ණසදිසකන්තියුත්තො හොති. එත්ථ පුබ්බද්ධෙන ද්වින්නං වත්ථූනං සදිසත්තං වත්වා අපරද්ධෙන තදුභයවත්ථුගතවිසෙසෙන තෙසං ද්වින්නමඤ්ඤමඤ්ඤතො විසෙසිතත්තා සදිසත්තෙ සද්දෙන වත්තබ්බෙ සති අයං උභයබ්යතිරෙකො නාම. මහන්තා සත්තා මච්ඡකච්ඡපාදයො යත්ථ සාගරෙති වා, මහන්තං සත්තං සමානභාවො යස්ස සුගතස්සාති වා, අතිසයෙන ගම්භීරාති ච, අඤ්ජනෙන සඞ්කාසො සදිසොති ච, චාමීකරස්ස ඉව ජුති අස්සෙති ච වාක්යං.

න සන්තාපාපහං නෙවි-ච්ඡිතදං මිගලොචනං;

මුනින්ද නයනද්වන්දං, තව තග්ගුණභූසිතං.

247. ‘‘නි’’ච්චාදි. මිගස්ස ලොචනං සන්තාපං කිලෙසපරිළාහං අපහනති හිංසතීති සන්තාපාපහං න භවති. නෙව ඉච්ඡිතං සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිං දදාතීති නෙවිච්ඡිතදං. මුනින්ද තව නයනානං ද්වන්දං යුගළං තු තෙහි යථාවුත්තෙහි සන්තාපාපහත්තඉච්ඡිතදත්තගුණෙහි භූසිතමලඞ්කතං. එත්ථ පන මිගලොචනනයනානං දීඝත්තාදිනා සදිසත්තං පතීයතෙ. ගම්මෙ සදිසත්තෙ එකබ්යතිරෙකොයං වුත්තනයෙන.

247. ‘‘න සන්තා’’ඉච්චාදි. මිගලොචනං මිගපොතකචක්ඛුයුගළං සන්තාපාපහං කිලෙසසන්තාපාපහං න හොති. ඉච්ඡිතදං ලොකෙහි පත්ථිතලොකියලොකුත්තරත්ථානං දායකං ¶ න හොති. හෙ මුනින්ද තව නයනද්වන්දං පන තග්ගුණභූසිතං ජනසන්තාපාපහානාදියථාවුත්තගුණෙහි සොභිතං හොති, ඉහ සන්තාපාපහනනාදීනං පටිසෙධද්වාරෙන උපමානොපමෙය්යභූතඋභයලොචනසඞ්ඛාතවත්ථූනං දීඝපුථුලතාදිසදිසධම්මං සාමත්ථියෙන පකාසෙත්වා අපරද්ධෙන සන්තාපාපහනනාදිගුණහෙතු ජිනනයනානං විසුං කතත්තා සදිසත්තෙ ගම්මමානෙ අයමෙකබ්යතිරෙකො නාම. සන්තාපං අපහනති හිං සතීති ච, ඉච්ඡිතං දදාතීති ච, තෙ ච තෙ ගුණා චාති ච, තෙහි භූසිතන්ති ච වාක්යං.

මුනින්දානන’මම්භොජ-මෙසං නානත්ත’මීදිසං;

සුවුත්තාමතසන්දායි, වදනං නෙ’දිස’ම්බුජං.

248. ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදි. මුනින්දානනං අම්භොජඤ්චෙති යානි වත්ථූනි කන්තාදිනා පතීයමානත්තා සදිසත්ථානි, එසං නානත්තං භෙදො ඊදිසං. කථං? වදනං සුවුත්තාමතං සද්ධම්මාමතං සන්දදාතීති සුවුත්තාමතසන්දායි, අම්බුජං තු නෙදිසන්ති. ඉමිනා භෙදෙන ඉමෙසං විසදිසත්තා ‘‘එස’’න්ත්යාදිනාහු. පතීයමානෙන සදිසානීති ගම්මෙ සදිසත්තෙ උභයබ්යතිරෙකොයං වුත්තනයෙනෙති.

248. ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදි. මුනින්දානනං අම්භොජඤ්චෙති ඉමෙසං ද්වින්නං නානත්තං ඊදිසං. කථන්ති චෙ? එසං ද්වින්නං වදනං සුවුත්තාමතසන්දායි සුට්ඨු වුත්තත්තා සුවුත්තසඞ්ඛාතස්ස සද්ධම්මාමතස්ස දායකං හොති, අම්බුජං තු එදිසං න ඊදිසං න හොති, තාදිසං ධම්මාමතං න දදාතීති අධිප්පායො. ‘‘එසං නානත්තමීදිස’’න්ති වචනෙන සුගන්ධකන්තිමත්තාදීහි ගුණෙහි ද්වින්නම්පි භෙදො නත්ථීති ගම්මමානත්තා තං පකාසෙත්වා අපරද්ධෙන වදනතො අම්බුජස්ස, අම්බුජතො වදනස්ස විසුං කතත්තා සදිසත්තෙ ගම්මමානෙ අයමුභයබ්යතිරෙකො නාම. නානා අනෙකප්පකාරානං ¶ භාවොති ච, සාධු වුත්තමිති ච, තමෙව අමතන්ති ච, තං සම්මා දෙති සීලෙනාති ච වාක්යං.

පසිද්ධං කාරණං යත්ථ, නිවත්තෙත්වා’ඤ්ඤකාරණං;

සාභාවිකත්ත’මථ වා, විභාබ්යං සා විභාවනා.

249. විභාවනං සම්භාවෙති ‘‘පසිද්ධ’’මිච්චාදිනා. යත්ථ අලඞ්කතියං පසිද්ධං ලොකප්පතීතං කාරණං කිඤ්චි නිවත්තෙත්වා නිරස්ය අඤ්ඤං කාරණං පසිද්ධකාරණතො අඤ්ඤං නිමිත්තං විභාබ්යං අවගම්යතෙ. යත්ථ කාරණන්තරං නත්ථි, තත්ථ කා ගතීති ආහ ‘‘සාභාවිකත්ත’’න්තිආදි. අථ වා පක්ඛන්තරෙ, සාභාවිකං [සාභාවිකත්තං (ක.)] ධම්මතාසිද්ධං, තස්ස භාවො සාභාවිකත්තං විභාබ්යං, සා තාදිසී විභාවනා විඤ්ඤෙය්යා, විභාවීයතෙ පකාසීයතෙ කාරණන්තරං සාභාවිකත්තං වා එතායාති, එතිස්සන්ති වා කත්වා.

249. ඉදානි විභාවනං දස්සෙති ‘‘පසිද්ධ’’මිච්චාදිනා. යත්ථ අලඞ්කාරෙ පසිද්ධං ලොකප්පතීතං කාරණං තංතංගුණසාධනහෙතුං නිවත්තෙත්වා පටිසෙධෙත්වා අඤ්ඤකාරණං ලොකප්පසිද්ධකාරණතො අඤ්ඤං කාරණං, අථ වා නො චෙ පසිද්ධකාරණතො අඤ්ඤකාරණෙ ලබ්භමානෙ සාභාවිකත්තං ධම්මතාසිද්ධගුණං විභාබ්යං පකාසනීයං හොති, සා විභාවනා නාම හොති, කාරණන්තරවිභාවනා සාභාවිකවිභාවනාති දුවිධා හොතීති අධිප්පායො. අඤ්ඤඤ්ච තං කාරණඤ්චෙති ච, සස්ස අත්තනො භාවොති ච, තෙන සම්භූතමිති ච, තස්ස භාවොති ච, විභාවීයති අඤ්ඤකාරණං සාභාවිකත්තං වා එතාය විභාවනාය, එතිස්සං විභාවනායන්ති ච වාති විග්ගහො.

අනඤ්ජිතා’සිතං ¶ නෙත්තං, අධරො රඤ්ජිතා’රුණො;

සමානතා භමු චා’යං, ජිනා’නාවඤ්ඡිතා තව.

250. උදාහරති ‘‘අනඤ්ජිත’’ඉච්චාදි. ජින තව නෙත්තඤ්ච අනඤ්ජිතං අඤ්ජනසලාකාය යවතට්ඨීනමඵුට්ඨමෙව අසිතං කණ්හං, අධරො ච අනඤ්ජිතොයෙව ලාඛාරාගාදිනා අරුණො රත්තො, අයං භමු ච අනාවඤ්ඡිතා උස්සාහෙන යෙන කෙනචි අනාමිතා සමානා සමානතා සුට්ඨු ආනතා, තතො සබ්බං ලොකියං තවෙති. එත්ථ පසිද්ධකාරණමඤ්ජනාදි, තන්නිවත්තනෙපි කාරණන්තරමත්ථාදිනාවගම්යතෙ, තඤ්ච කම්මං, කාරියස්ස අකාරණත්තායොගතොති කාරණන්තරවිභාවනා’යං.

250. ඉදානි උදාහරති ‘‘අනඤ්ජි’’ච්චාදිනා. හෙ ජින තව නෙත්තං පකතිමධුරං නයනයුගළඤ්ච අනඤ්ජිතං විලොචනානං කණ්හත්තසාධනත්ථං ලොකප්පසිද්ධඅඤ්ජනෙහි අනඤ්ජිතං සමානං අසිතං භවන්තරසිද්ධෙන කුසලකම්මෙන නීලං හොති, අධරො ච අරඤ්ජිතො කෙනචි රාගෙන අරඤ්ජිතො සමානො අරුණො රත්තොහොති, අයං භමු ච අනාවඤ්ඡිතා කෙනචි වායාමෙන අනාමිතා සමානා සමානතා සුට්ඨු ආනතා හොතීති. එත්ථ නයනඅධරභමූනං කණ්හරත්තකුටිලගුණසාධනෙ ලොකප්පසිද්ධානි අඤ්ජනානි කාරණානි පටිසෙධෙත්වා නෙත්තාදීනං අසිතාදිභාවකථනෙනෙව කාරණවිනිමුත්තස්ස කාරියස්ස ලොකෙ අවිජ්ජමානත්තා අත්ථප්පකරණාදිනා අසිතාදිභාවස්ස කාරණං නාම පුබ්බජාතියං සිද්ධකුසලකම්මමෙවාති පතීයමානත්තා අයං කාරණන්තරවිභාවනා නාම. න අඤ්ජිතන්ති ච, න රඤ්ජිතොති ච, න ආවඤ්ඡිතොති ච වාක්යං. නසද්දො පසජ්ජපටිසෙධෙ වත්තතෙ. සං සම්මා ආනතාති විග්ගහො.

251. ‘‘න හොති’’ච්චාදි. දුජ්ජනෙහි සහ සඞ්ගමෙ සමාගමෙ සත්යපි සාධුජන්තූනං සප්පුරිසානං සභාවෙන තාදිසෙන පයොගෙන විනාව නිම්මලතරෙ අතිසයෙන නිම්මලෙ චෙතසි දුජ්ජන්යං සුජනෙතරභාවො න හොති තාදිසාතිසයසාධුත්තසමායොගතොති. ඉහ කිඤ්චාපි සභාවසද්දෙන සබ්බථා හෙතුනිවත්තනං කතං, තථාපි යොනිසොමනසිකාරාදිතථාවිධනිමිත්තමත්ථෙව. තථාපි ලොකො තමනපෙක්ඛමානො, පසිද්ධඤ්ච කාරණං තාදිසමපස්සන්තො සාභාවිකං ඵලං වොහරති, තදනුසාරෙන ච සාභාවිකං ඵලං විභාබ්යතෙති, අයං සාභාවිකඵලවිභාවනා.

251. ‘‘න හොති’’ච්චාදි. දුජ්ජනසඞ්ගමෙ අපි දුජ්ජනෙහි සහ වාසෙ සතිපි සාධුජන්තූනං සභාවනිම්මලතරෙ කිඤ්චි පයොගං විනා පකතියා එව අතිනිම්මලෙ චෙතසි දුජ්ජන්යං දුජ්ජනගුණං ඛලු එකන්තෙන න හොතීති. ඉහ චිත්තනිම්මලහෙතුභූතානං යොනිසොමනසිකාරාදීනං විජ්ජමානත්තෙපි ලොකෙන තං කාරණං අනපෙක්ඛිත්වා අඤ්ඤම්පි පසිද්ධකාරණං චිත්තනිම්මලකාරණමදිස්වා සභාවසිද්ධං නිම්මලන්ති වොහරියමානත්තාතෙනෙව ලොකවොහාරානුසාරෙන ‘‘සභාවනිම්මලතරෙ’’ති සබ්බාකාරෙන කාරණං පටිසෙධං කත්වා සභාවසිද්ධනිම්මලත්තසඞ්ඛාතඵලස්ස පකාසිතත්තා අයං සාභාවිකඵලවිභාවනා නාම. දුජ්ජනානං භාවොති ච, සස්ස අත්තනො භාවොති ච, තෙන නිම්මලතරන්ති ච වාක්යං.

ජනකො ¶ [කාරකො (සී.)]ඤාපකො චෙති,

252. හෙතුං නිද්දිසති ‘‘ජනකො’’ඉච්චාදිනා. ජනකො භාවාභාවරූපස්ස නිබ්බත්යාදිකාරියස්ස කාරකො ඤාපකො විජ්ජමානස්සෙව කස්සචි සම්බන්ධතො කුතොචි පටිබොධකො චාති හෙතවො දුවිධා සියුං. නනු කිමෙත්ථ අසනං [භූසනං (?)], කෙවලං ‘‘අනෙනෙතං කරීයතී’’ති සරූපකථනමත්ත, [න තු (?)] විසෙසො තු න [න තු (?)] කොචි විසෙසරූපො වාචාලඞ්කාරොති විසෙසං යොජයති ‘‘පටී’’තිආදිනා. තෙසං කාරියුප්පාදයොගීනං හෙතූනං පටිසඞ්ඛරණං උපබ්රූහනං විසිට්ඨභාවෙන පරිඵුටං කත්වා යාථාවතො කථනං අලඞ්කාරතාය බන්ධභූසනරූපෙන උදිතං අභිහිතං විසෙසරූපත්තා, න පනෙතෙනෙතං කරීයතීති.

252. ඉදානි හෙත්වාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘ජනකො’’ච්චාදිනා. ජනකො ච කස්සචි ‘‘සත්තා අසත්තා’’ති වුත්තස්ස භාවාභාවසඞ්ඛාතකාරියස්ස ජනකහෙතු ච ඤාපකො ච කස්සචි විජ්ජමානත්තං අඤ්ඤෙන කෙනචි සම්බන්ධෙන අවබොධෙන්තො ඤාපකහෙතු චාති එවං හෙතවො දුවිධා සියුං. ඉහ ඵලපකාසකහෙතුම්හි වුච්චමානෙ ‘‘ඉමිනා හෙතුනා ඉදං ඵලං ජාත’’න්ති සරූපකථනමත්තං විනා විසෙසරූපාලඞ්කාරො ඉධ නත්ථීති ආසඞ්කිය අලඞ්කාරසරූපවිසෙසො එසොති දස්සෙතුමපරද්ධමාහ. තෙසං ඵලපකාසනඛමානං හෙතූනං පටිසඞ්ඛරණං විසිට්ඨභාවෙන පකාසං කත්වා තත්වතො කථනං අලඞ්කාරතාය අලඞ්කාරසභාවෙන උදිතං පසිද්ධං හොති, කවීහි පත්ථිතං වා හොති. සාලිඅඞ්කුරාදීනං සාලිබීජාදයො විය ජන්යස්ස අච්චන්තොපකාරකො ජනකහෙතු ¶ නාම, විජ්ජමානඅග්ගිආදීනං ධූමාදයො විය කස්සචි විජ්ජමානත්තඤාපකො ඤාපකහෙතු නාම. අලඞ්කාරස්ස භාවො අලඞ්කාරතා. අලඞ්කාරතයාති ඡන්දං නිස්සාය මත්තාහානි.

253. උදාහරති ‘‘භාව’’ඉච්චාදි. භාවො සත්තා ච, අභාවො අසත්තා ච, තෙයෙව කිච්චානි තෙසං වසෙන ච, චිත්තා පසිද්ධහෙතුවිපරීතා අච්ඡරියාරහා හෙතවො තෙසං වසෙනාපි ච භෙදා හෙතුවිකප්පා අනන්තා අනවවියො [අනවධයො (?)], යතො එවං තස්මා තෙසං හෙතූනං ඉදං මුඛමත්තනිදස්සනං, තස්මා තම්මුඛෙන සක්කා හෙතුවිසෙසෙ පවිසිතුන්ති.

253. ‘‘භාවා’’ඉච්චාදි. භාවාභාවකිච්චවසා භාවඅභාවසඞ්ඛතසත්තාඅසත්තාක්රියාවසෙන ච, චිත්තහෙතුවසාපි ච පසිද්ධහෙතුනො විරුද්ධෙන අච්ඡරියහෙතූනං පභෙදෙන ච, භෙදා හෙතුවිසෙසා අනන්තා යස්මා අපරියන්තා හොන්ති, තස්මා ඉදං වක්ඛමානං තෙසං හෙතූනං මුඛමත්තනිදස්සනං අවසෙසහෙතූනං ඔගාහණද්වාරමත්තස්ස නිදස්සනං හොති. භාවො ච අභාවො චාති ච, තෙයෙව කිච්චානීති ච, තෙසං වසො භෙදොති ච, චිත්තා විචිත්තා ච තෙ හෙතවො චාති ච, තෙසං වසොති ච, මුඛමෙව මුඛමත්තං, මුඛඤ්ච තං වා මත්තං සාමඤ්ඤඤ්චෙති ච, තස්ස නිදස්සනමිති ච වාක්යං. මත්තසද්දො අවධාරණෙ සාමඤ්ඤෙ වා වත්තතෙ.

254. උදාහරති ‘‘පරමත්ථ’’ඉච්චාදි. පරමත්ථසභාවස්ස නාමරූපාදිනො පකාසොයෙව එකරසො අසහායකිච්චං යස්සා සා තාදිසී. සබ්බෙසං මනො හරතීති සබ්බමනොහරා මුනිනො අයං දෙසනා මෙ මානසං චිත්තං කාමමෙකන්තෙන තොසෙතීති අයං භාවකිච්චො කාරකහෙතු සන්තොසසත්තාය කාරණතො.

254. ඉදානි උදාහරති ‘‘පරමත්ථ’’ඉච්චාදිනා. පරමත්ථපකාසෙකරසා නාමරූපඛන්ධආයතනාදිඋත්තමත්ථානං පකාසනසඞ්ඛාත අසහායකිච්චවතී සබ්බමනොහරා වොහාරානුරූපෙන විසයභාවූපගමනෙන සබ්බෙසං මනොහරා මුනිනො අයං දෙසනා මෙ මය්හං මානසං කාමං එකන්තෙන තොසෙතීති. බුද්ධස්ස ධම්මදෙසනා පුබ්බෙ අවිජ්ජමානස්ස සන්තොසස්ස සත්තාසඞ්ඛාතසමුප්පාදං කරොතීති කාරකහෙතු නාම හොති. සා ච දෙසනා ‘‘මානසං තොසෙතී’’ති එත්තකෙන අදස්සෙත්වා ‘‘පරමත්ථපකාසෙකරසා’’ති සවිසෙසනං කත්වා වුත්තත්තා අලඞ්කාරොති අභිමතා. එකො ච සො රසො චෙති ච, පරමත්ථපකාසොයෙව එකරසො එකකිච්චමස්සෙති ච විග්ගහො. භාවකිච්චො භාවසඞ්ඛාතං සත්තාකිච්චං කත්වා පවත්තො කාරකහෙතු ජනකහෙතු.

ධීරෙහි සහ සංවාසා, සද්ධම්මස්සා’භියොගතො;

නිග්ගහෙනි’න්ද්රියානඤ්ච, දුක්ඛස්සු’පසමො සියා.

255. ‘‘ධීරෙහි’’ච්චාදි. ¶ ධීරෙහි සප්පඤ්ඤෙහි සහ සංවාසා සංසග්ගෙන ච, සද්ධම්මස්ස සම්බුද්ධදෙසිතස්ස අභියොගතො අභ්යාසෙන ච, ඉන්ද්රියානං චක්ඛාදීනං නිග්ගහෙන විසයප්පවත්තිනිරොධරූපෙන විජයෙන ච හෙතුනා දුක්ඛස්ස පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛතස්ස අනුප්පාදනිරොධසඞ්ඛාතො උපසමො සියා භවෙය්යාති අයං අභාවකිච්චො කාරකහෙතු අනුප්පාදනිරොධසඞ්ඛාතස්ස අභාවස්ස කාරණතො.

255. ‘‘ධීරෙහි’’ච්චාදි. ධීරෙහි සහ සංවාසා සමග්ගවාසෙන ච, සද්ධම්මස්ස බුද්ධදෙසිතස්ස අභියොගතො නිරන්තරාභ්යාසෙන ච, ඉන්ද්රියානං චක්ඛුආදීනං නිග්ගහෙන රූපාදිආරම්මණෙසු සුභාදිග්ගහණස්ස නිවාරණෙන චාති ඉමෙහි කාරණෙහි දුක්ඛස්ස ඛන්ධායතනාදිකස්ස උපසමො අනුප්පාදනිරොධො ඛන්ධපරිනිබ්බානං වා සියාති. අභිණ්හසො යොගොති විග්ගහො. අභාවකිච්චො දුක්ඛස්ස උපසමසඞ්ඛාතං අසත්තාකිච්චං කත්වා පවත්තො කාරකහෙතු අවිජ්ජමානසඞ්ඛාතාය අසත්තාය උප්පාදනතො ජනකහෙතු නාම. අභාවො කිච්චමස්සෙති ච, කාරකො ච සො හෙතු චාති ච වාක්යං. භාවකිච්චොපි වුත්තබ්යතිරෙකතො ඤායති.

මුනින්ද චන්දසංවාදි-කන්තභාවොපසොභිනා;

මුඛෙනෙව සුබොධං තෙ, මනං පාපාභිනිස්සටං.

256. ‘‘මුනින්දි’’ච්චාදි. මුනින්දෙති ආමන්තනං. තෙ තව චන්දසංවාදිනා චන්දසදිසෙන කන්තභාවෙන උපසොභිනා සොභමානෙන මුඛෙනෙව පාපෙහි රාගාදීහි අභිනිස්සටං බ්යපගතං මනං චිත්තං සුබොධං සුට්ඨු විඤ්ඤායතීති අයං භාවකිච්චො ඤාපකහෙතු අවබොධසත්තාය ඤාපනතො.

256. ‘‘මුනින්ද’’ඉච්චාදි. හෙ මුනින්ද තෙ තව චන්දසංවාදිකන්තභාවොපසොභිනා චන්දකන්තභාවසදිසෙන කන්තභාවෙන සොභමානෙන මුඛෙන මනං තුය්හං චිත්තං පාපාභිනිස්සටං රාගාදීහි කිලෙසෙහි නික්ඛන්තන්ති සුබොධං සුට්ඨු විඤ්ඤායතීති. ඉහ මුඛං මනකන්තභාවසම්බන්ධෙන සමන්නාගතං සයං විජ්ජමානමෙව කිලෙසාපගමස්ස අවබොධසත්තං ඤාපෙතීති භාවකිච්චො ඤාපකහෙතු නාම ජාතො. චන්දෙන අභෙදොපචාරතො චන්දලාවණ්යෙන සංවාදී සදිසොති ච, සො ච සො කන්තභාවො චෙති ච, තෙන උපසොභිතොති ච, පාපෙහි අභිනිස්සටන්ති ච වාක්යං.

සාධුහත්ථාරවින්දානි, සඞ්කොචයතිතෙ කථං;

මුනින්ද චරණද්වන්ද-රාගබාලාතපො ඵුසං.

257. ‘‘සාධු’’ඉච්චාදි. මුනින්ද තෙ චරණානං ද්වන්දස්ස රාගො බාලො ච සො ආතපො චෙති රාගබාලාතපො තරුණකිරණසමූහො ලොහිතත්තාදිනා සාධූනං හත්ථාරවින්දානි කන්තාදිනා ඵුසං විසාරිත්තෙනා’මසන්තො කථං සඞ්කොචයති මකුලයති, අඤ්ජලිපණාමබන්ධෙන අයුත්තමෙතං. බාලාතපො හි පදුමානමුම්මීලනහෙතු, අයං තු අපුබ්බො බාලාතපො යො පදුමානි නිමීලෙතීති අනුචිතකාරියකාරණා අයුත්තකාරී චිත්තහෙතු, එවංවිධො විඤ්ඤෙය්යො භාවකිච්චත්තෙපීති.

257. ‘‘සාධු’’ඉච්චාදි. හෙ මුනින්ද තෙ තව චරණද්වන්දරාගබාලාතපො පාදයුගළස්ස අරුණවණ්ණසඞ්ඛතඅභිනවසූරියකිරණො සාධුහත්ථාරවින්දානි සුජනානං කරපදුමානි ඵුසං අත්තනො සබ්බබ්යාපිත්තා ඵුසන්තො කථං සඞ්කොචයති කරසම්පුටරූපෙන මකුලයතීති. බාලාතපො නාම පදුමවිකසනං විනා සඞ්කොචනං න කරොති, එසො ආතපො අච්ඡරියො විචිත්තොති ගම්යමානත්තා අයුත්තසඞ්කොචසත්තාකරණතො අයං අයුත්තකාරී චිත්තහෙතු ¶ නාම. අයුත්තං කරොතීති ච, චිත්තඤ්ච තං හෙතු චාති ච වාක්යං.

සඞ්කොචයන්ති ජන්තූනං, පාණිපඞ්කෙරුහානි’හ;

මුනින්දචරණද්වන්ද-නඛචන්දාන’මංසවො.

258. ‘‘සඞ්කොචයන්ති’’ච්චාදි. මුනින්දස්ස පාදානං ද්වන්දෙ නඛා එව චන්දා කන්තාදිනා තෙසං අංසවො කිරණා ඉහ ලොකෙ ජන්තූනං සත්තානං පාණයො එව පඞ්කෙරුහානි කන්තාදිනා සඞ්කොචයන්ති පණාමකරණසම්පුටරූපෙන මිලීයන්තීති [මිලායයන්තීති (?)] යුත්තකාරී චිත්තහෙතු චන්දතො පඞ්කජසඞ්කොචස්ස උචිතත්තා. වුත්තනයෙපීති.

258. ‘‘සඞ්කො’’ඉච්චාදි. මුනින්දචරණද්වන්දනඛචන්දානං සම්බුද්ධස්ස පාදද්වන්දෙ නඛාවලිසඞ්ඛාතානං චන්දානං අංසවො රංසයො ඉහ ලොකෙ ජන්තූනං පාණිපඞ්කෙරුහානි සඞ්කොචයන්ති කරසම්පුටාකාරෙන සඞ්කොචයන්ති මකුලං කරොන්තීති. චන්දකිරණෙහි කත්තබ්බාය එව පදුමසඞ්කොචසත්තාය කතත්තා ච, පකතිචන්දකිරණකත්තබ්බකිච්චස්ස චන්දමරීචිසමානඅඤ්ඤාදිට්ඨපුබ්බවිචිත්රඅංසූහි කතත්තා ච අයං යුත්තකාරී චිත්තහෙතු නාම. පාණයො ච තෙ පඞ්කෙරුහානි චෙති ච, මුනින්දස්ස චරණද්වන්දමිති ච, තස්මිං නඛානීති ච, තෙව චන්දාති ච වාක්යං.

උද්දිට්ඨානං පදත්ථානං, අනුද්දෙසො[අනුදෙසො (?)]යථාක්කමං;

සඞ්ඛ්යාන’මිති නිද්දිට්ඨං, යථාසඞ්ඛ්යං කමොපි ච.

259. කමං විවරිතුමුපක්කමති ‘‘උද්දිට්ඨාන’’මිච්චාදි. උද්දිට්ඨානං පුබ්බෙ වුත්තානං පදත්ථානං වත්ථූනං කෙසඤ්චි යථාක්කමං උද්දෙසක්කමානතික්කමෙන ¶ අනුද්දෙසො පුන අත්ථන්තරනිද්දෙසනයෙන අනුකථනං [කථනං (?)] ‘‘සඞ්ඛ්යාන’’මිත්යපි ච, ‘‘යථාසඞ්ඛ්ය’’මිත්යපි ච නිද්දිට්ඨං වුත්තං. විධෙය්යත්තා තෙසං පධානත්තමිති තදපෙක්ඛාය නපුංසකත්තං, අනුවදිතබ්බත්තානුද්දෙසස්සාප්පධානත්තමිති න පුල්ලිඞ්ගපරිග්ගහො. ‘‘කමො’’ඉච්චපි නිද්දිට්ඨොති ලිඞ්ගවිපරිණාමො.

259. ඉදානි කමාලඞ්කාරං උද්දිසති ‘‘උද්දිට්ඨාන’’මිච්චාදිනා. උද්දිට්ඨානං පඨමකථිතානං පදත්ථානං යථාක්කමං උද්දිට්ඨක්කමමනතික්කම්ම අනුද්දෙසො අත්ථන්තරං නිස්සාය පුනකථනං ‘‘සඞ්ඛ්යාන’’මිති ච, ‘‘යථාසඞ්ඛ්ය’’මිති ච නිද්දිට්ඨං, කමොපි ච නිද්දිට්ඨො. එත්ථ පසිද්ධං අනුද්දෙසං පුබ්බද්ධෙන අනුවදිත්වා අප්පසිද්ධං කමම්පි කමපරියායං සඞ්ඛ්යානයථාසඞ්ඛ්යද්වයම්පි අපරද්ධෙන විදධාති. එත්ථ විධාතබ්බං දස්සෙතුං අනුවාදස්ස ආහරියමානත්තා අනුවාදො අප්පධානො, විධාතබ්බො පධානො. යඤ්හි විධාතබ්බං, තං පධානං, ඉතරමප්පධානන්ති ඉමිනා කාරණෙන වුච්චති. තස්මා ‘‘නිද්දිට්ඨ’’න්ති ‘‘සඞ්ඛ්යානං, යථාසඞ්ඛ්ය’’න්ති ද්වයං අපෙක්ඛාය (තස්ස අප්පධානත්තා) [ඉදං පදද්වයං සීහළබ්යාඛ්යායං න දිස්සති] නපුංසකං හොති. ‘‘කමො’’ති අපෙක්ඛාය ‘‘නිද්දිට්ඨො’’ති පුල්ලිඞ්ගො හොති. අප්පධානො අනුද්දෙසොති නාපෙක්ඛති. කමමනතික්කම්මාති ච, සඞ්ඛ්යාය අනභික්කමොති ච වාක්යං.

ආලාපහාසලීලාහි, මුනින්ද විජයා තව;

කොකිලා කුමුදානි චො-පසෙවන්තෙ වනං ජලං.

260. තමුදාහරති ‘‘ආලාපි’’ච්චාදිනා. මුනින්ද තව ආලාපහාසා ච තෙසං ලීලාහි, උද්දෙසොයං. විජයා කොකිලකුමුදානං පරාභවෙන කොකිලා කරවීකා කුමුදානි ච, යථොද්දෙසමනුද්දෙසොයං වුත්තාපෙක්ඛාය. වක්ඛමානාපෙක්ඛාය තු අයම්පි උද්දෙසොව, ‘‘කොකිලා වනං, කුමුදානි ජල’’මිති යථොද්දෙසමනුද්දෙසොයං. උපසෙවන්තෙ ඉව නිස්සයන්ති මඤ්ඤෙ. ඉති වත්ථුතො එව සම්භවො ඉවෙති ¶ පරිකප්පතෙ. යජ්ජෙවං පරිකප්පනාය කථං යථාසඞ්ඛ්යන්ති චෙ? අත්රොච්චතෙ – යත්ථාලඞ්කාරන්තරමපි පතීයතෙ. තත්ථුද්දෙසානුරූපානුද්දෙසසම්භවෙ සඞ්ඛ්යානමෙවාලඞ්කාරො වොහරීයතෙ තස්සෙව මුඛ්යතො වත්තුමිච්ඡිතත්තා. යත්ථාලඞ්කාරන්තරං න ගම්යතෙ, තත්ථ අච්චන්තමෙව කමොති විඤ්ඤෙය්යං.

260. උදාහරති ‘‘ආලාපි’’ච්චාදිනා. හෙ මුනින්ද තෙ තව ආලාපහාසලීලාහි මධුරසරලීලාහි සද්ධිං මන්දහසිතලීලාහි සඤ්ජාතා විජයා ජයහෙතු කොකිලා කරවීකා ච කුමුදානි කෙරවානි ච වනං ජලඤ්ච කමෙන උපසෙවන්තෙ ඉව නිස්සයං කරොන්තීති මඤ්ඤෙති. එත්ථ ‘‘ආලාපහාසලීලාහී’’ති උද්දෙසො, ‘‘කොකිලා කුමුදානී’’ති වුත්තාපෙක්ඛාය අනුද්දෙසො, ‘‘වනං ජල’’න්ති වක්ඛමානාපෙක්ඛාය උද්දෙසොව හොති, තත්වතො ඊදිසවිජයෙන කොකිලාදීනං වනාදිනිස්සයකාරණාභාවතො ඉවසද්දපයොගෙන නිද්දිට්ඨො. එවං සති අයං පරිකප්පනා න භවති. කස්මා? නානාලඞ්කාරසන්නිපාතෙ සති යො යො අලඞ්කාරො වත්තුනා ඉච්ඡිතො, තස්සෙව මුඛ්යතො වොහරීයමානත්තා. එවං පරිකප්පනාලඞ්කාරසංසග්ගෙ සතිපි උද්දෙසක්කමෙන දස්සිතස්ස අනුද්දෙසස්ස මුඛ්යත්තා අයං කමාලඞ්කාරො නාම. ඊදිසඤ්ඤම්පි එවමෙව දට්ඨබ්බං. ආලාපො ච හාසො චෙති ච, තෙසං ලීලායොති ච විග්ගහො.

සියා පියතරං නාම, අත්ථරූපස්ස කස්සචි;

පියස්සා’තිසයෙනෙ’කං, යං හොති පටිපාදනං.

261. පියතරමාහරති ‘‘සියා’’ඉච්චාදිනා. අතිසයෙන පියස්ස කස්සචි අත්ථරූපස්ස අභිධෙය්යසභාවස්ස යං පටිපාදනමාඛ්යානං හොති, එතං පියතරං නාම සියා.

261. ඉදානි ¶ පියතරාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘සියා’’ඉච්චාදිනා, අතිසයෙන පියස්ස කස්සචි අත්ථරූපස්ස අභිධෙය්යසභාවස්ස යං පටිපාදනං කථනං හොති, එතං පටිපාදනං පියතරං නාම පියතරාලඞ්කාරො නාම හොති. අතිසයෙන පියන්ති ච, අත්ථො එව රූපං සභාවොති ච වාක්යං.

පීති යා මෙ සමුප්පන්නා, සන්ත සන්දස්සනා තව;

කාලෙනා’යං භවෙ පීති, තවෙව පුන දස්සනා.

262. උදාහරති ‘‘පීති’’ච්චාදි. සන්ත සප්පුරිස මහාමුනි තව සන්දස්සනා චක්ඛුපථාපාථමත්තෙන මධුරකථාසවනා යා පීති මෙ මම සමුප්පන්නා, අයං පීති කාලෙන ඊදිසෙන සුඛෙන [සුඛණනෙ (?)]තවෙව නාඤ්ඤස්ස කස්සචි, කො හි නාමොඤ්ඤො තවාදිසොති, පුන දස්සනා භවෙය්යාති.

262. ‘‘පීති’’ච්චාදි. හෙ සන්ත සප්පුරිස තථාගත තව සන්දස්සනා මම නෙත්තෙ ආපාථගමනතො යා පීති මෙ සමුප්පන්නා, අයං පීති කාලෙන ඊදිසක්ඛණෙන තයා සදිසස්ස අඤ්ඤස්සාභාවා තවෙව පුන දස්සනා දස්සනතො භවෙති. එත්ථ පීතියා’තිසයහෙතුභූතං අතිඉට්ඨාරම්මණඤ්ච දස්සනෙ අතිගෙධඤ්ච පකාසනෙන අතිපීතීති පදත්ථං [අතිපියං පීභිපදත්ථං (ක.)], පකාසිතං හොති. ‘‘අයං පීති භවෙ’’ති පුබ්බකාලෙ උප්පන්නපීතියා පුනාසම්භවතො තංසදිසායෙව පීති ගහිතා යථා ‘‘සොයෙව වට්ටකො [වද්ධකො (සී. බ්යාඛ්යායං)], තානියෙව ඔසධානී’’ති.

වණ්ණිතෙනො’පමානෙන, වුත්යා’ධිප්පෙතවත්ථුනො;

සමාසවුත්ති නාමා’යං, අත්ථසඞ්ඛෙපරූපතො.

263. සමාසවුත්තිංවත්තුමාහ ‘‘වණ්ණිතෙනි’’ච්චාදි. වණ්ණිතෙන පසංසිතෙන උපමානෙන අධිප්පෙතස්ස මනසි නිහිතස්ස වත්ථුනො අත්ථස්ස වුත්යා කථනෙන අයං වුත්තලක්ඛණා සමාසවුත්ති නාම. කස්මා? අත්ථස්ස වත්තුමිච්ඡිතස්ස සඞ්ඛෙපො සඞ්ඛිපිත්වා ¶ කථනං රූපං සභාවො, තස්මා තතොයමන්වත්ථසඤ්ඤා සඞ්ඛෙපවුත්ති සමාසවුත්තීති කත්වා. කස්මා? අයං ගුණීභූතා සකත්ථා අත්ථන්තරං විදධාති, න තු සකත්ථපධානා.

263. ඉදානි සමාසවුත්තිං නිද්දිසති ‘‘වණ්ණිතෙ’’ච්චාදිනා. වණ්ණිතෙන පසංසිතෙන උපමානෙන උපමානවත්ථුනා කරණභූතෙන අධිප්පෙතවත්ථුනො ඉච්ඡිතත්ථස්ස වුත්යා කථනෙන අත්ථසඞ්ඛෙපරූපතො වත්තුමිච්ඡිතත්ථස්ස සඞ්ගහරූපත්තා අයං යථාවුත්තලක්ඛණා සමාසවුත්ති නාම හොති. එත්ථ වත්තුමිච්ඡිතත්ථං සඞ්ගහෙත්වා මනසි කත්වා තස්ස උපමාභූතත්ථස්ස වණ්ණනාය මනසි කතස්ස පකාසනතො අයං සමාසවුත්ති නාම. එතිස්සා පදාභිහිතො සකත්ථො අප්පධානො, ගම්මමානත්ථො පන පධානො හොති. අධිප්පෙතඤ්ච තං වත්ථු චෙති ච, සමාසෙන සඞ්ඛෙපෙන වුත්ති කථනමිති ච, සඞ්ඛෙපොයෙව රූපං සරූපන්ති ච, අත්ථස්ස සඞ්ඛෙපරූපන්ති ච විග්ගහො.

සා’යං විසෙස්යමත්තෙන, භින්නා’භින්නවිසෙසනා;

අත්ථෙව අපරාප්ය’ත්ථි, භින්නාභින්නවිසෙසනා.

264. තස්සා පභෙදං දස්සෙති ‘‘සාය’’මිච්චාදිනා. සා අයං සමාසවුත්ති යංකිඤ්චි වත්ථු සාමඤ්ඤාකාරප්පතීතං ‘‘ඊදිසමිදං නාඤ්ඤථා’’ති කුතොචි බ්යවච්ඡිජ්ජතෙ කෙනචි ගුණාදිනා වවත්ථාපීයතෙ, තං විසෙස්යං, තමෙව මත්තං විසෙසනභෙදබ්යවච්ඡෙදතො, තෙන. භින්නා අතුල්යා අවයවධම්මස්ස සමුදායෙ වත්තනතො. අභින්නං තුල්යාකාරං විසෙසනං යස්සං සා අභින්නවිසෙසනාපි අත්ථෙව. අපරාප්යත්ථි, න කෙවලං සායෙව. කීදිසී? භින්නඤ්ච අභින්නඤ්ච විසෙසනං යස්සන්ති භින්නාභින්නවිසෙසනා. විසෙස්යං තු භින්නන්ති.

264. ඉදානි තස්සා සමාසවුත්තියා භෙදං දස්සෙති ‘‘සාය’’මිච්චාදිනා. සා අයං සමාසවුත්ති විසෙස්යමත්තෙන ගුණාදිසදිසධම්මෙන ¶ කරණභූතෙන කෙනචි උපමානවත්ථුනා මනසි කතං ‘‘ඉදං උපමෙය්යවත්ථු ඊදිස’’න්ති සාමඤ්ඤාවත්ථතො විසුං කතවිසෙස්යෙන භින්නා විසුං ජාතා, තත්තකෙන අතුල්යා වා, අභින්නවිසෙසනා තුල්යවිසෙසනයුත්තා අත්ථෙව භින්නාභින්නවිසෙසනා අතුල්යතුල්යවිසෙසනයුත්තා භින්නවිසෙස්යයුත්තා අපරාපි අත්ථි. එවං සමාසවුත්ති ද්විධා හොති. විසෙස්යමෙව මත්තමිති ච, අවයවෙන සම්භවභෙදසභාවස්ස සමුදායෙපි පවත්තත්තා භින්නාති වුත්තා. අභින්නානි විසෙසනානි යස්සමිති ච, භින්නානි ච අභින්නානි චෙති ච, තානි විසෙසනානි යස්සමිති ච විග්ගහො.

පුඤ්ඤෙනා’පාදිතො[පුඤ්ඤෙනාසාදිතො (සී.)]මයා.

265. උභයමුදාහරති ‘‘විසුද්ධ’’ඉච්චාදිනා. අයමම්භොධි සාගරො පුඤ්ඤෙන චිරානුචිතකුසලමූලෙන හෙතුනා මයා ආපාදිතො පත්තො, කීදිසො? විසුද්ධං ලොකවොහාරතො දෙවාසුරානං මථනෙ විසෙනාසම්මිස්සත්තා අමතං පීයූසං සන්දදාතීති විසුද්ධාමතසන්දායී, අම්භොධි. විසුද්ධං දොසලෙසෙනාප්යසම්ඵුට්ඨත්තා අච්චන්තනිම්මලං අමතං මරණාභාවෙන අමතසඞ්ඛාතං නිබ්බානධාතුං සන්දදාති උපදෙසකභාවෙනාති විසුද්ධාමතසන්දායී, සද්ධම්මො. පසත්ථානි නිරවජ්ජත්තා රතනානි මුත්තාමණිආදීනි, තෙසං ආලයො පවත්තිට්ඨානං, අම්භොධි. පසත්ථානි බුද්ධාදීහි අනෙකධා, වණ්ණිතානි රතනානි සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛතානි, තෙසං ආලයො, සද්ධම්මො. ගම්භීරො ච අගාධත්තා සාගරො ¶ සද්ධම්මො ච අයමාපාදිතොති පකතං. අයං විසෙස්යමත්තභින්නා අභින්නවිසෙසනා විසෙස්යස්ස අම්භොධිනො විවච්ඡිතා සද්ධම්මා භින්නත්තා, විසුද්ධාමතසන්දායිත්තාදිනො ච විසෙසනස්ස වුත්තෙන පකාරෙනාභින්නත්තාති.

265. ඉදානි උදාහරති ‘‘විසුද්ධා’’ඉච්චාදිනා. විසුද්ධාමතසන්දායී ලොකවොහාරතො දෙවාසුරානං සමුද්දමථනෙ විසෙන අමිස්සත්තා විසුද්ධභූතපීයූසදායකො, උපමාභූතසමුද්දවණ්ණනාය බුද්ධියං වත්තමානස්ස සද්ධම්මස්ස පකාසනතො විසුද්ධාමතසන්දායී කාමාමිසාදිදොසලවෙනාපි අමිස්සිතත්තා අතිනිම්මලං ජරාමරණරහිතං නිබ්බානං උපදෙසදානෙන වෙනෙය්යානං දායකො, පසත්ථරතනාලයො නිද්දොසත්තා පසත්ථානං මුත්තාමණිආදීනං රතනානං පවත්තිට්ඨානභූතො සමුද්දපක්ඛෙ, සද්ධම්මපක්ඛෙ පන පසත්ථරතනාලයො බුද්ධාදීහි පසත්ථානං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛතරතනානං පවත්තිදෙසභූතො, ගම්භීරො පකතියායෙව අගාධො, එකත්තනයාදිචතුබ්බිධනයෙහි ගම්භීරො අයං අම්භොධි ච එසො සමුද්දො ච, චිත්තෙන ගහිතසද්ධම්මො ච පුඤ්ඤෙන භවන්තරොපචිතකුසලකම්මෙන මයා ආපාදිතො පත්තොති විසෙස්යභූතස්ස අම්භොධිනො වත්තුමිච්ඡිතසද්ධම්මතො භින්නත්තා ච, ‘‘විසුද්ධාමතසන්දායී’’ති ඉච්චාදිකානං විසෙසනානං උභයවිසෙස්යෙපි යථාවුත්තනයෙන අභින්නත්තා ච අයං සමාසවුත්ති විසෙස්යමත්තෙන භින්නා අභින්නවිසෙසනා හොති.

266. ‘‘ඉච්ඡිතෙ’’ච්චාදි. ¶ අයමපුබ්බොව වුත්තගුණයොගෙන අච්ඡරියරූපත්තා කප්පරුක්ඛො සමුට්ඨිතො, කීදිසො? ඉච්ඡිතං ලොකියං යං කිඤ්චි අත්ථං පදදාතීති ඉච්ඡිතත්ථපදො, කප්පරුක්ඛො. ඉච්ඡිතං ලොකියලොකුත්තරං යං කිඤ්චි අත්ථං පදදාතීති ඉච්ඡිතත්ථපදො, ජිනො. සාරො සෙට්ඨො, කප්පරුක්ඛො ජිනො ච. ඵලානි පුප්ඵානි, තෙහි උපසොභිතො, කප්පරුක්ඛො. සහ ඡායාය චන්දසූරියාලොකවිලොමරූපාය වත්තතෙ සච්ඡායො, කප්පරුක්ඛො. ජිනො තු පුබ්බෙ වුත්තාය කායකන්තාදිරූපාය ඡායාය යුත්තොති සච්ඡායොති. අයං විසෙස්යමත්තභින්නා භින්නාභින්නවිසෙසනා ජිනතො විසෙස්යස්ස කප්පරුක්ඛස්ස භින්නත්තා, ඵලපුප්ඵොපසොභිතත්ථස්ස කප්පරුක්ඛෙයෙව සම්භවා, ඉච්ඡිතත්ථපදත්ථස්ස සාරතාය සච්ඡායතාය උභයත්ථෙව භාවතො වුත්තවිධිනාති.

266. ‘‘ඉච්ඡිතත්ථි’’ච්චාදි. ඉච්ඡිතත්ථපදො සත්තෙහි ඉච්ඡිතානං ලොකියඅවිඤ්ඤාණකවත්ථාභරණාදීනං දායකො කප්පරුක්ඛවණ්ණනාය චිත්තෙ පතිට්ඨිතස්ස ජිනපදත්ථස්ස කථෙතුකාමතාය ඉච්ඡිතත්ථපදො සත්තෙහි පත්ථිතානං ලොකියලොකුත්තරානං සකලත්ථානං අනුරූපවසෙන තෙසං තෙසං සත්තානං දායකො, සාරො රුක්ඛෙසු ඊදිසරුක්ඛස්සාභාවතො උත්තමො, සාරො සදෙවකාදිසත්තලොකෙසු තාදිසසත්තවිසෙසාභාවතො උත්තමො, ඵලපුප්ඵොපසොභිතො කප්පද්දුමානුරූපඵලෙහි පුප්ඵෙහි ච උපසොභිතො, සච්ඡායො චන්දසූරියාලොකෙහි ආවරණීයරුක්ඛච්ඡායාය සමන්නාගතො, සච්ඡායො නීලපීතාදිඡබ්බිධරංසිජාලෙහි සමන්නාගතො, අපුබ්බො පුබ්බෙ අසඤ්ජාතො අයං කප්පරුක්ඛො එසො පච්චක්ඛො කප්පපාදපො සමුට්ඨිතො සත්තානං පුඤ්ඤානුභාවෙන ලොකෙ පාතුභූතොති. වත්තුමිච්ඡිතත්ථජිනපදත්ථතො විසෙස්යස්ස කප්පරුක්ඛස්ස ¶ භින්නත්තා ච, ඉච්ඡිතත්ථදානසාරභාවසච්ඡායසඞ්ඛතානං විසෙසනානං උභයසාධාරණත්තා ච, ඵලපුප්ඵොපසොභිතතාය රුක්ඛස්සෙව විසෙසනත්තා ච අයං සමාසවුත්ති විසෙස්යභින්නාව භින්නාභින්නවිසෙසනා හොති. ඉච්ඡිතො ච සො අත්ථො චෙති ච, තං පදදාතීති ච, ඵලපුප්ඵෙහි උපසොභිතොති ච, සහ ඡායාය වත්තමානොති ච වාක්යං.

267. තදුභයං විවරති ‘‘සාගරත්තෙනි’’ච්චාදිනා. සද්ධම්මො සම්බුද්ධභාසිතො සාගරත්තෙන සාගරගුණසදිසත්තා සාගරරූපෙන උදිතොති සම්බන්ධො, කිත්තිතොති අත්ථො. ජිනො රුක්ඛත්තෙන යථාවුත්තනයෙන උදිතො තං පත්තො අනුපෙක්ඛිතස්ස කක්ඛවුත්තියා අම්භොධිආදිසද්දානං. පකරණාදිනා තු තථා පතීත්යුදයො, අඤ්ඤථා කථං අම්භොධිආදිසද්දානං ධම්මාදිසච්ඡායකත්තං සියා. භෙදො තු අයං පුබ්බත්ර ‘‘විසුද්ධාමතසන්දායි’’ච්චාදිකෙ සබ්බෙ යෙ කෙචි තත්රොපාත්තා විසුද්ධාමතසන්දායිත්තාදයො සාධාරණා තුල්යා ධම්මා විසෙසනානි උභයත්රාපි සම්භවා, අඤ්ඤත්ර තු අනන්තරවුත්ත ‘‘ඉච්ඡිතත්ථපදො’’ඉච්චාදො පන තයං සාධාරණං [ද්වයං සාධාරණඤ්ච (ක.)], අසාධාරණඤ්ච විසෙසනං වුත්තනයෙනෙති.

267. ඉදානි තෙහි ද්වීහි සමාසවුත්තෙහි වුත්තත්ථද්වයං පකාසෙති ‘‘සාගරි’’ච්චාදිනා. සාගරත්තෙන සාගරරූපෙන සද්ධම්මො සම්මාසම්බුද්ධෙන දෙසිතපරියත්තිසද්ධම්මො උදිතො කථිතො, රුක්ඛත්තෙන ජිනො උදිතො. සාගරකප්පරුක්ඛාදිසද්දා අත්තනො අභිධෙය්යභූතසාගරරුක්ඛාදිකෙ අත්ථෙ මුඛ්යභාවෙන ¶ අපවත්තිත්වා බුද්ධියං පවත්තඅත්ථස්සාපි සාධාරණභූතවිසෙසනපරිග්ගහෙන ගම්මමානෙ වත්තුමිච්ඡිතසද්ධම්මජිනපදත්ථෙයෙව පකරණාදිතො තාදිසඅත්ථප්පතීතියාසම්භවතො මුඛ්යභාවෙන පවත්තන්තීති අධිප්පායො. තථා හි යදි එතෙ මුඛ්යත්ථෙන න පවත්තන්ති, අම්භොධිකප්පරුක්ඛසද්දා සද්ධම්මජිනපදත්ථෙ කථං පකාසෙන්තීති තෙසු ද්වීසු උදාහරණෙසු පුබ්බත්ර ‘‘විසුද්ධාමතසන්දායී’’ඉච්චාදිපුබ්බුදාහරණෙ සබ්බෙ ධම්මා ‘‘විසුද්ධාමතසන්දායී’’ති සබ්බෙ විසෙසනධම්මා සාධාරණා අම්භොධිසද්ධම්මානං සමානා, අඤ්ඤත්ර තු ‘‘ඉච්ඡිතත්ථපදො’’තිආදිකෙ අඤ්ඤස්මිං උදාහරණෙ පන තයං ‘‘ඉච්ඡිතත්ථපදො, සාරො, සච්ඡායො’’ති විසෙසනත්තයං සාධාරණං. ඵලපුප්ඵොපසොභිතභාවො පන රුක්ඛාවෙණිකො, ‘‘අපුබ්බො’’ඉච්චාදිකං විසෙසනමෙව. තථා හි ඉමිනා රුක්ඛධම්මභූතො කොචි විසෙසො පකාසිතො න හොතීති විසෙසනත්තං අඤ්ඤෙසුයෙව වුත්තං.

වත්ථුනො’ඤ්ඤප්පකාරෙන, ඨිතා වුත්ති තදඤ්ඤථා;

පරිකප්පීයතෙ යත්ථ, සා හොති පරිකප්පනා.

268. පරිකප්පනං පරිකප්පෙති ‘‘වත්ථුනො’’ච්චාදිනා. වත්ථුනො සජීවස්ස නිජ්ජීවස්ස වා වුත්ති අවත්ථා අඤ්ඤප්පකාරෙන වත්තුමිච්ඡිතප්පකාරාපෙක්ඛාය අඤ්ඤෙනෙව රූපෙන ඨිතා, තස්සෙව තතො යථාවට්ඨිතප්පකාරතො අඤ්ඤථා අඤ්ඤෙන පකාරෙන පරිකප්පීයතෙ යත්ථ වුත්තියං, සා පරිකප්පනා හොති, පරිකප්පීයතෙ අඤ්ඤථා කරීයතෙ වත්ථුට්ඨිති එතිස්සන්ති කත්වා.

268. ඉදානි පරිකප්පනං දස්සෙති ‘‘වත්ථුනො’’ඉච්චාදිනා. වත්ථුනො යස්ස කස්සචි සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකපදත්ථස්ස වුත්ති පවත්ති අඤ්ඤප්පකාරෙන කප්පනීයප්පකාරතො අඤ්ඤෙන විජ්ජමානප්පකාරෙන ඨිතා පවත්තමානා, තදඤ්ඤථා ¶ තතො විජ්ජමානප්පකාරතො අඤ්ඤෙනාවිජ්ජමානප්පකාරෙන යත්ථ වුත්තියං පරිකප්පීයතෙ, සා පරිකප්පනා නාම හොති. පරිකප්පීයතෙ අඤ්ඤථා කරීයතෙ වත්ථුට්ඨිති එතිස්සමිති විග්ගහො.

උපමාබ්භන්තරත්තෙන, කිරියාදිවසෙන ච;

කමෙනො’දාහරිස්සාමි, විවිධා පරිකප්පනා.

269. භෙදං තස්සා දස්සෙති ‘‘උපමා’’ඉච්චාදිනා. උපමා අබ්භන්තරෙ යස්සා, තස්සා භාවො, තෙන ච, කිරියාදිවසෙන ච විවිධා නානප්පකාරා පරිකප්පනා ඉදානි කමෙන උදාහරිස්සාමි.

269. ඉදානි තස්ස භෙදං දස්සෙති ‘‘උපමාබ්භන්තරෙ’’ච්චාදිනා. උපමාබ්භන්තරත්තෙන උපමාය අබ්භන්තරෙ විජ්ජමානත්තා ච කිරියාදිවසෙන ච විවිධා පරිකප්පනා කමෙන උදාහරිස්සාමි. උපමා අබ්භන්තරෙ අස්සා පරිකප්පනායෙති ච, තස්සා භාවොති ච, අනෙකෙ විධා පකාරා යාසමිති ච විග්ගහො.

270. උදාහරති ‘‘ඉච්ඡා’’ඉච්චාදි. ඉච්ඡාභඞ්ගෙන ‘‘බුද්ධං භගවන්තං වසෙ වත්තෙස්සාමා’’ති බොධිමූලෙ කතාභිලාසවිනාසෙන ආතුරා දුක්ඛිතා අතිනිච්චලසභාවප්පත්තා අතිනිච්චලං නාසිකග්ගෙ නයනෙ කතානතාවසෙන අච්චන්තමක්රියමාසීනා නිසින්නා තා අච්ඡරා යොගිනිසඞ්කාසා මාරඞ්ගනාති ¶ යථාවට්ඨිතාය සචෙතනානං මාරඞ්ගනාලක්ඛණානං [මාරඞ්ගනාවලක්ඛණානං (ක.)] වත්ථූනං වුත්ති වුත්තා, සායමඤ්ඤථා පරිකප්පීයතෙ. ධීරං දෙවඞ්ගනානම්පි සිඞ්ගාරභාවොපචරිතවිලාසාතිසයෙනාපි අකම්පත්තා. තං භගවන්තං. යොගො මන්තානුට්ඨානං, තත්ථ අභියොගතො යුඤ්ජනෙන වසමත්තනො ආයත්තභාවං තදා නෙන්තීව වහන්ති මඤ්ඤෙති. එත්ථ ඉව සද්දසුතියා උපමාසන්දෙහො න කාතබ්බො, සවසානයනමකුබ්බන්තියො මාරඞ්ගනා වසං නෙන්තීවාති පරිකප්පීයන්තෙ. හොති ච–

‘‘වසං නෙන්තීව ධීර’’න්ති, නයනෙ නො’පමානතා;

න හි කත්තුක්රියාය’ත්ථි, උපමානොපමෙය්යතාති.

ක්රියාපරිකප්පත්තෙපි අයමුපමාබ්භන්තරා පරිකප්පනා, න කෙවලක්රියාපරිකප්පනා මාරඞ්ගනානමචලොපවෙසනස්ස යොගාභියොගෙන සාම්යසන්දස්සනතො, තථාභූතාය චොපවෙසනක්රියාය ධීරස්සාපි තාදිසස්ස භගවතො අවසානයනත්තන්ති පරිකප්පනතොති.

270. ඉදානි උදාහරති ‘‘ඉච්ඡා’’ඉච්චාදිනා. ඉච්ඡාභඞ්ගාතුරා අජපාලනිග්රොධමූලෙ නිසින්නං භගවන්තං ‘‘පලොභෙස්සාමා’’ති මාරඞ්ගනා අත්තනායෙව කතාය ඉච්ඡාය අනිබ්බත්තියා පීළිතා, අතිනිච්චලං හුත්වා නාසිකග්ගෙ පතිතදිට්ඨෙහි සමන්නාගතානඤ්ඤවුත්තියා ක්රියන්තරවිරහතො. ආසීනා ඣායමානා නිසින්නා තා අච්ඡරා යොගිනිසදිසා තණ්හාඅරතිරගාසඞ්ඛාතා මාරඞ්ගනායො ධීරං සිඞ්ගාරාධිප්පායෙන කතානෙකලීලාවිලාසෙනාපි අකම්පමානං තං භගවන්තං යොගාභියොගතො මන්තජප්පනසඞ්ඛාතයොගෙ යුඤ්ජනෙන වසං අත්තනො වසං තදා අත්තනො පරාජිතකාලෙ නෙන්තීව පාපෙන්ති මඤ්ඤෙති. එත්ථ පුබ්බද්ධෙන මාරඞ්ගනාසඞ්ඛාතසජීවපදත්ථානං විජ්ජමානප්පකාරං දස්සිතං. ¶ පුන අපරද්ධෙන තෙසමෙව අවිජ්ජමානයොගාභියොගෙන වසීකරණං කප්පිතං. මාරඞ්ගනානං නිච්චලනිසජ්ජාය යොගිනීනං මන්තජ්ඣයනසදිසත්තා මාරඞ්ගනානං යොගිනීනං උපමානොපමෙය්යත්තං සාමත්ථියා ගම්යතෙති එසා උපමාබ්භන්තරපරිකප්පනා නාම. ‘‘නෙන්ති ඉවා’’ති පයොගෙ කතෙපි ක්රියාපරිකප්පනං න හොතෙව. ඉච්ඡාය භඞ්ගොති ච, තෙන ආතුරාති ච, නිග්ගතං චලං චලනං අස්මා ආසනස්මාති ච, අතිසයෙන නිච්චලන්ති ච, ක්රියාවිසෙසනං, යොගෙ අභියොගොති ච වාක්යං.

‘‘නෙන්ති ඉවා’’ති ඉධ ඉවසද්දසුතියා උපමාජොතනත්ථං චෙති සංසයො න කාතබ්බො, සාධම්මසඞ්ඛාතගුණවිසෙසස්ස සම්බන්ධෙ අසති ක්රියාමත්තස්ස උපමාභාවතො. වුත්තං හි–

‘‘වසං නෙන්තීව ධීර’’න්ති, නයෙන නො’පමානතා;

න හි කත්තුක්රියාය’ත්ථි, උපමානොපමෙය්යතාති.

‘‘වසං නෙන්තීව ධීර’’න්ති එත්ථ නයනෙ ගම්යමානෙ පාපනෙ උපමානතා උපමානභාවො නත්ථි, හි තථෙව, කත්තුක්රියාය කත්තුසම්බන්ධියා ක්රියාය උපමානොපමෙය්යතා උපමානභාවො උපමෙය්යභාවො නත්ථීති අයං හෙත්ථත්ථො.

ගජං මාරො සමාරුළ්හො, යුද්ධාය’ච්චන්ත’මුන්නතං;

මග්ග’මන්වෙසති නූන, ජිනභීතො පලායිතුං.

271. ‘‘ගජ’’මිච්චාදි. යුද්ධාය අච්චන්තමතිසයෙන උන්නතමුච්චං ගජං හත්ථිං සමාරුළ්හො මාරො වසවත්තී තං ජිනාතීති අත්ථෙන ජිනතො භීතො පලායිතුං කිඤ්චි නිලීයනට්ඨානං මග්ගං පථං අන්වෙසති නූන මඤ්ඤෙ. ඉති ක්රියාපරිකප්පනා ආරොහනක්රියාය මග්ගමන්වෙසනත්ථන්ති පරිකප්පිතත්තා.

271. ‘‘ගජ’’මිච්චාදි. ¶ යුද්ධාය යුද්ධත්ථං අච්චන්තං අතිසයෙන උන්නතං දියඩ්ඪසතයොජනායාමානුරූපඋච්චගුණසමන්නාගතං ගජං ගිරිමෙඛලං සමාරුළ්හො මාරො ජිනා භීතො පලායිතුං මග්ගං නිබ්භයං පථං අන්වෙසති නූන ගවෙසති මඤ්ඤෙ. යුද්ධත්ථං කුරුමානො ගජාරොහනං මග්ගාන්වෙසනත්ථමිති කවිනා පරිකප්පිතත්තා එසා ක්රියාපරිකප්පනා නාම. අච්චන්තමිති අසඞ්ඛ්ය සසඞ්ඛ්යභාවෙපි පකරණතො ආධික්කෙ එව වත්තති.

මුනින්ද පාදද්වන්දෙ තෙ, චාරුරාජීවසුන්දරෙ;

මඤ්ඤෙ පාපාභිසම්මද්ද-ජාතසොණෙන සොණිමා.

272. මුනින්ද තෙ චාරු ච තං රාජීවං පදුමඤ්ච තමිව සුන්දරං තස්මිංතෙ පාදද්වන්දෙ සොණිමා ලොහිතත්තගුණො, ඉති යථාවට්ඨිතා අචෙතනස්ස ලොහිතත්තලක්ඛණස්ස වත්ථුනො වුත්ති වුත්තා, සායමඤ්ඤථා පරිකප්පීයතෙ. පාපානං කිලෙසාරීනං අභිසම්මද්දෙන අතිසයං සම්පිසනෙන ජාතං සොණං රුධිරං, තෙන ජාතොති මඤ්ඤෙ. ඉති ගුණපරිකප්පනා පාදද්වන්දසන්නිහිතලොහිතත්තගුණස්ස ‘‘පාපා…පෙ… සොණෙනෙ’’ති පරිකප්පිතත්තා.

272. ‘‘මුනින්දෙ’’ච්චාදි. හෙ මුනින්ද තෙ තව චාරුරාජීවසුන්දරෙ මනුඤ්ඤපදුමසුන්දරෙ පාදද්වන්දෙ සොණිමා රත්තවණ්ණං පාපාභිසම්මද්දජාතසොණෙන මඤ්ඤෙ සපරසන්තානගතපාපානං සම්මද්දනෙන ජාතෙන රුධිරෙනාති මඤ්ඤෙ. සබ්බඤ්ඤුනො පාදෙ භවන්තරසිද්ධපුඤ්ඤකම්මානුභාවෙන ජාතරත්තවණ්ණං ‘‘පාපාභිසම්මද්දනෙනා’’ති පරිකප්පිතත්තා අයං ගුණපරිකප්පනා නාම. චාරු ච තං රාජීවඤ්චාති ච, පාපානං අභිසම්මද්දොති ච, තෙන ජාතඤ්චාති ච, තඤ්ච තං සොණඤ්චාති ච, සොණස්ස භාවොති ච විග්ගහො.

මඤ්ඤෙසඞ්කෙ ¶ ධුවං නූන-මිව’මිච්චෙවමාදිහි;

සා’යං බ්යඤ්ජීයතෙ ක්වාපි, ක්වාපි වාක්යෙන ගම්යතෙ.

273. වොහාරත්ථං පරිකප්පනාසූචකෙ සද්දෙ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මඤ්ඤෙ’’ඉච්චාදි. ඉති එවරූපො සද්දරාසි ආදි යෙසං ‘‘තක්කෙමි, පරිකප්පෙමි, චින්තයාමි, යථෙ’’ත්යෙවමාදීනං, තෙහි සායං පරිකප්පනා ක්වාපි යථාවුත්තෙ බ්යඤ්ජීයතෙ පකාසීයතෙ, ක්වාපි කත්ථචි පන වාක්යෙන ගම්යතෙ මඤ්ඤෙඉච්චාදීනමභාවෙපීති.

273. වොහාරසුඛත්ථං පරිකප්පනාපකාසකෙ සද්දෙ දස්සෙති ‘‘මඤ්ඤෙ’’ච්චාදිනා. මඤ්ඤෙ, සඞ්කෙ, ධුවං, නූන, ඉව, එවමාදීහි සද්දෙහි සායං පරිකප්පනා ක්වාපි එත්ථ විය කත්ථචි බ්යඤ්ජීයතෙ පකාසීයතෙ, ක්වාපි කත්ථචි වාක්යෙන ක්රියාකාරකසම්බන්ධසහිතපදසමුදායෙන ගම්යතෙ ඉවාදිසද්දයොගාභාවෙපි කෙවලං වාක්යසාමත්ථියෙනෙව ඤායතෙ. ‘‘මඤ්ඤෙ’’ච්චාදිපදපඤ්චකංද්වන්දසමාසෙන නිද්දිට්ඨං. ඉති එවං පකාරො සද්දසමුදායො ආදි යෙසං ‘‘තක්කෙමි, පරිකප්පෙමි, චින්තයාමි, යථා’’තිආනීනන්ති විග්ගහො.

දයාසඤ්චාරසරසා[දයාසඤ්ජාතසරසා (ක.)], දෙහා නික්ඛන්තකන්තියො;

පීණෙන්තා ජින තෙ සාධු-ජනං සරසතං නයුං.

274. උදාහරති ‘‘දයා’’ඉච්චාදි. රසො සිනෙහො, තෙන සහ වත්තමානො සරසො. දෙහො. දයාය කරුණාය සඤ්චාරො දුක්ඛිතසත්තවිසයා නිරන්තරප්පවත්ති, තෙන සරසො, තතො. ජින තෙ දෙහා සරීරතො නික්ඛන්තකන්තියො සාධුජනං පීණෙන්තා තප්පෙන්තා තමෙව ජනං සරසතං සපෙමතං නයුං පාපෙසුං, තාදිසං තථාවිධදෙහනික්ඛන්තකන්තී නං සාධුජනං පීණෙන්ති. ගම්මමානපරිකප්පනායං යතො කන්තියො ¶ ලද්ධසරසසරීරසංසග්ගා සයම්පි සරසා ඉව අත්තානං සෙවමානම්පි සාධුජනං සරසතං නෙන්තීති ගම්යතෙ.

274. වාක්යගම්මපරිකප්පනමුදාහරති ‘‘දයෙ’’ච්චාදිනා. හෙ ජින තෙ දයාසඤ්චාරසරසා දුක්ඛිතසත්තවිසයාය කරුණාය සවිසයෙ නිරන්තරප්පවත්තියා සඤ්ජාතස්නෙහතො දෙහා සරීරතො නික්ඛන්තකන්තියො දසදිසාසු නිග්ගතා නීලාදිඡබ්බණ්ණරංසියො සාධුජනං කතපුඤ්ඤං උත්තමජනං පීණෙන්තා සරසතංසස්නෙහභාවං පෙමසහිතත්තං නයුං තමෙව සාධුජනං පාපෙසුං. ‘‘සරසතං නයු’’න්ති එත්ථ ‘‘සාධුජන’’න්ති සුතසම්බන්ධෙන ඤායති. කරුණාසිනෙහසොම්මදෙහසංසග්ගතො කන්තියො සයම්පි නිස්සයගුණතො සොම්මභූතා අත්තානං විසයං කත්වා පවත්තජනෙපි මුදුං කරොන්තෙවාති ඉවාදීනං අභාවෙපි වාක්යගම්මපරිකප්පනා. එත්ථ අචෙතනානං කන්තිවත්ථූනං ජනපසාදසඞ්ඛාතවත්ථුට්ඨිති ‘‘දයාසඤ්චාරසරසා ඉවා’’ති එවමාදිඅඤ්ඤප්පකාරෙන පරිකප්පිතො. දයාය සඤ්චාරො පුනප්පුනං පවත්තීති ච, සහ රසෙන ස්නෙහෙන වත්තමානොති ච, දයාසඤ්චාරෙන සරසොති ච, නික්ඛන්තා ච තා කන්තියො චෙති ච, සාධු ච සො ජනො චෙති ච, සරසස්ස භාවොති ච වාක්යං.

ආරභන්තස්ස යං කිඤ්චි, කත්තුං පුඤ්ඤවසා පුන;

සාධනන්තරලාභො යො, තං වදන්ති සමාහිතං.

275. සමාහිතං සමාහරති ‘‘ආරභන්තස්සි’’ච්චාදිනා. යං කිඤ්චි කාරියං කත්තුං සත්තුභඞ්ගාදිකං ආරභන්තස්ස සජ්ජීභූතස්ස යස්ස කස්සචි පුමුනො පුඤ්ඤවසා කුසලබලෙන කාරණෙන කුසලසාමත්ථියෙන පුන සාධ්යතෙ සාධියමනෙනෙති සාධනං, තතො තමෙව වා අන්තරමඤ්ඤං, තස්ස ලාභො, අඤ්ඤකාරණලාභොති අත්ථො. තං සමාහිතං වදන්ති, සමාධානං සමාහිතං.

275. ඉදානි ¶ සමාහිතාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘ආරභ’’මිච්චාදිනා. යං කිඤ්චි අමිත්තවිජයාදිකං කත්තුං ආරභන්තස්ස යස්ස පුඤ්ඤවසා කුසලබලෙන පුන යො සාධනන්තරලාභො තස්සෙව කාරියසිද්ධියා උපකාරකස්ස අඤ්ඤසාධනස්ස යො ලාභො අත්ථි, තං කාරණලාභං සමාහිතං වදන්ති තස්සෙව කාරියස්ස සමාධානත්තා පතිට්ඨිතත්තා සමාහිතං ඉති කවිනො කථෙන්ති. සාධ්යතෙ සාධියමනෙනෙති ච, තඤ්ච තං අන්තරමඤ්ඤඤ්චෙති ච, තස්ස ලාභොති ච, සමාධානමිති ච වාක්යං.

මාරාරිභඞ්ගාභිමුඛ-මනසො තස්ස සත්ථුනො;

මහාමහී මහාරාවං, රවී’ය’මුපකාරිකා.

276. උදාහරති ‘‘මාර’’ඉච්චාදි. මාරාරිනො මාරසත්තුනො භඞ්ගෙ අභිභවෙ අභිමුඛං න පරම්මුඛං මනං යස්ස තස්ස සත්ථුනො උපකාරිකා ආරද්ධමාරභඞ්ගක්රියානුග්ගාහිකා මහාමහී අයං මහාරාවං මාරාරිදුස්සහං මහානාදං රවී අකාසි. ඉධ මාරාරිභඤ්ජනං කාරියමාරද්ධං, තස්ස පුඤ්ඤවසෙනෙව මහීරාවො අපරං සාධනං සමාපන්නන්ති ලක්ඛණං යොජනීයං.

276. ‘‘මාරාරි’’ච්චාදි. මාරාරිභඞ්ගාභිමුඛමනසො මාරසඞ්ඛාතස්ස සත්තුනො මද්දනෙ අභිමුඛචිත්තස්ස තස්ස සත්ථුනො උපකාරිකා ආරද්ධමාරවිජයස්ස උපත්ථම්භිකා අයං මහාමහී මහාරාවං මාරස්ස හදයවත්ථුං මද්දන්තො [මද්දන්තී (?)] විය සහිතුමසක්කුණෙය්යං මහානාදං රවී අකාසි. එත්ථ මාරභඞ්ගජනනං සත්ථූහි ආරද්ධකාරියං, තස්සෙව සිද්ධියා හෙතුභූතං අඤ්ඤකාරණං නාම මහීරාවො. මාරො එව අරි සත්තූති ච, තස්ස භඞ්ගොති ච, තස්මිං අභිමුඛං මනං යස්සෙති ච, මහන්තී ච සා මහී චෙති ච විග්ගහො.

අවත්වා’භිමතං ¶ තස්ස, සිද්ධියා දස්සන’ඤ්ඤථා;

වදන්ති තං පරියාය-වුත්තීති සුචිබුද්ධයො.

277. පරියායවුත්තිං පටිපාදෙති ‘‘අවත්වා’’ඉච්චාදිනා. අභිමතං කිඤ්චි අත්ථං ධනදානාදිලක්ඛණං අවත්වා අඤ්ජසා වාචකබ්යාපාරෙන අනාඛ්යාය තස්සාභිමතස්සත්ථස්ස සිද්ධියා නිප්ඵාදනත්ථං අඤ්ඤථා අඤ්ඤෙන පකාරෙන තන්නිබ්බත්තිඅනුගුණෙන යං දස්සනං වචනං, තං සුචිබුද්ධයො පරියායවුත්තීති වදන්ති. පරියායෙන වචනං පරියායවුත්තීති.

277. ඉදානි පරියායවුත්තිං දස්සෙති ‘‘අවත්වා’’ඉච්චාදිනා. අභිමතං ඉට්ඨං ධනදානාදිසරූපං [ධනධඤ්ඤාදිං (සීහළබ්යාඛ්යායං)] යං කිඤ්චි අත්ථං අවත්වා උජුමකථෙත්වා තස්ස අභිමතත්ථස්ස සිද්ධියා නිප්ඵත්තියා අඤ්ඤථා වත්තුමිච්ඡිතත්ථස්සානුරූපෙනාඤ්ඤප්පකාරෙන දස්සනං යං කිඤ්චි දස්සනං කථනමත්ථි, සුචිබුද්ධයො පරියායවුත්තීති තං වදන්ති. පරියායෙන වුත්ති කථනමිති ච, සුචි බුද්ධි යෙසමිති ච වාක්යං.

විවටඞ්ගණනික්ඛිත්තං, ධන’මාරක්ඛවජ්ජිතං;

ධනකාම යථාකාමං, තුවං ගච්ඡ යදි’ච්ඡසි.

278. උදාහරති ‘‘විවටඞ්ගණෙ’’ච්චාදි. ධනං විවටෙ කෙනචි අනාවටත්තා අඞ්ගණෙ පකාසප්පදෙසෙ නික්ඛිත්තං අථ ච පන ආරක්ඛවජ්ජිතං. ධනං කාමෙතීති ධනකාමාති ආමන්තනං. තුවං යදි ඉච්ඡසි ගන්තුං ධනං වා, යථාකාමං ගච්ඡෙති ධනාවහරණමිච්ඡිතමඤ්ජසා අවත්වා තංසිද්ධියා බ්යාජෙන වදති. පරියායවුත්ති.

278. උදාහරති ‘‘විවට’’මිච්චාදිනා. ධනං මුත්තාමණිආදි විවටඞ්ගණනික්ඛිත්තං පාකාරාදිපරික්ඛෙපරහිතත්තා නිරාවරණට්ඨානෙ යෙන කෙනචි ඨපිතං අපිච ආරක්ඛවජ්ජිතං. භො ධනකාම තුවං යදිච්ඡසි ධනං ගමනං වා, යථාකාමං ගච්ඡාති ¶ චිත්තෙනිච්ඡිතධනාවහරණවිධානං ‘‘ධනමාහරා’’ති උජුමවත්වා එවං බ්යාජෙන වුත්තත්තා ඉදං පරියායවුත්ති නාම. විවටඤ්ච තං අඞ්ගණඤ්චෙති ච, තස්මිං නික්ඛිත්තන්ති ච, ආරක්ඛෙන වජ්ජිතමිති ච, ධනං කාමෙතීති ච, කාමං තණ්හං තංසම්පයුත්තං වා චිත්තමනතික්කම්මාති ච වාක්යං.

ථුතිං කරොති නින්දන්තො, විය තං බ්යාජවණ්ණනං;

දොසාභාසා ගුණා එව, යන්ති සන්නිධි’මත්රහි.

279. බ්යාජවණ්ණනං වණ්ණෙති ‘‘ථුති’’මිච්චාදිනා. නින්දන්තො විය දොසං නිදස්සෙන්තො විය ථුතිං කරොති වණ්ණං භාසති, තං බ්යාජථුතිලක්ඛණං බ්යාජවණ්ණනං නාම. කථමෙත්ථ ගුණා පතීයන්තීති ආහ ‘‘දොසි’’ච්චාදි. අත්ර වුත්තිවිසෙසෙ දොසා විය ආභාසන්ති පටිභන්ති. තාදිසපදාදිනා දොසාභාසා ගුණා එව ඉද්ධිමන්තතාදයො න දොසොපි කොචි සන්නිධිමවට්ඨානං යන්ති. හීති අවධාරණෙ අත්ර බ්යාජවණ්ණනමෙවිදං, න නින්දකමිති.

279. ඉදානි බ්යාජවණ්ණනං දස්සෙති ‘‘ථුති’’ච්චාදිනා. නින්දන්තො විය දොසං දස්සෙන්තො විය ථුතිං කරොති වණ්ණනං කරොති, තං වණ්ණනාකරණං බ්යාජවණ්ණනං නාම හොති. නින්දාසභාවෙන පවත්තථුතිත්තා නින්දා එවෙති චෙ? අත්ර අස්මිං වුත්තිවිසෙසෙ දොසාභාසා දොසා විය පටිභාසමානා ගුණා එව තාදිසපදප්පයොගෙන ඉද්ධිමන්තතාදයො ගුණාව සන්නිධිං ගුණසභාවාවට්ඨානං යන්ති පාපුණන්තීති. බ්යාජෙන වණ්ණනමිති ච, දොසා ඉව ආභාසන්ති පටිභාසන්තීති ච වාක්යං.

සඤ්චාලෙතු’මලං ත්වං’සි, භුසං කුවලයා’ඛිලං;

විසෙසං තාවතා නාථ, ගුණානං තෙ වදාම කිං.

280. උදාහරති ‘‘සඤ්චාලෙතු’’මිච්චාදිනා. නාථ ත්වං අඛිලං කුවලයං උප්පලං පථවීවලයඤ්චෙති සිලිට්ඨං සඤ්චාලෙතුං භමයිතුමිතො ¶ චිතො ච භුසමච්චන්තං අලං සමත්ථොපි තාවතා තංමත්තෙන තෙ ගුණානං විසෙසං අතිසයලක්ඛණං කිං කෙන කාරණෙන වදාම. ඉහ උප්පලචාලනසාමත්ථියවිභාවනවසෙන නින්දති, තාව නිඛිලභූමණ්ඩලසඤ්චාලාවිකරණතො පරමාය ථුතියා සංයොජිතොයං භගවා මහානුභාවං විචිතවාති භුවනමණ්ඩලසිඛාමණීති. බ්යාජවණ්ණනමීදිසමච්චන්තං රමණීයං, තදිදඤ්ච සබ්බථා සිලෙසමුපජීවති.

280. ඉදානි උදාහරති ‘‘සඤ්චාලෙතු’’මිච්චාදිනා. නාථ ත්වං අඛිලං කුවලයං නිස්සෙසං නීලුප්පලවනං පථවීමණ්ඩලං වා සඤ්චාලෙතුං කම්පෙතුං භුසමතිසයෙන අලං සමත්ථො, තාවතා තෙ ගුණානං විසෙසමතිසයං කිං වදාම කථං භණාමාති. කුවලයසද්දස්ස උප්පලවිසෙසවාචකත්තා පඨමං නින්දාව, තස්සෙව සද්දස්ස පථවීමණ්ඩලවාචකත්තා ‘‘ඉද්ධිමතො තව ඉදං කිං විසෙස’’න්ති උත්තමගුණවණ්ණනා කතා හොති. ඊදිසා බ්යාජවණ්ණනා පසත්ථා, සා ච සබ්බථා සිලෙසං නිස්සාය පවත්තතීති. කුයා පථවියා වලයං මණ්ඩලමිති සමාසො.

විසෙසි’ච්ඡායං දබ්බස්ස, ක්රියාජාතිගුණස්ස ච;

වෙකල්ලදස්සනං යත්ර, විසෙසො නාම’යං භවෙ.

281. විසෙසවුත්තිං වත්තෙති ‘‘විසෙසිච්ඡාය’’මිච්චාදිනා. විසෙසෙ අතිසයෙ කිස්මිඤ්චිපි කාරියවිසෙසෙ ඉච්ඡායං දබ්බාදීනං යත්ර වෙකල්ලස්ස අභාවස්ස දස්සනං වචනං, අයං විසෙසො නාම විසෙසවුත්ති නාම භවෙ.

281. ඉදානි විසෙසාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘විසෙසි’’ච්චාදිනා. විසෙසිච්ඡායං අතිසයෙ කාරියවිසෙසෙ ඉච්ඡායං සති දබ්බස්ස ච ක්රියාජාතිගුණස්ස ච යත්ර යස්මිං වුත්තිවිසෙසෙ වෙකල්ලදස්සනං අභාවකථනමත්ථි, අයං විසෙසො ¶ නාම භවෙ විසෙසවුත්ති නාම සියාති. විකලස්ස භාවොති ච, තස්ස දස්සනමිති ච වාක්යං.

න රථා න ච මාතඞ්ගා, න හයා න පදාතයො;

ජිතො මාරාරි මුනිනා, සම්භාරාවජ්ජනෙන හි.

282. උදාහරති ‘‘න රථා’’ඉච්චාදි. සුබොධං. අත්ර ච විජයොපකරණචතුරඞ්ගානීකලක්ඛණදබ්බාභාවෙන සමතිංසපාරමිතාසඞ්ඛතසම්භාරාවජ්ජනස්සෙව මාරාරිවිජයලක්ඛණො විසෙසො වුත්තො.

282. ‘‘න රථා’’ඉච්චාදි. රථා තයො අන්තමසො සපරිවාරානං තිණ්ණං රථානං අනීකවොහාරතො තාදිසා තයො රථා ච නත්ථි. මාතඞ්ගා තයො වුත්තනයෙන අනීකසඞ්ඛාතා තයො මාතඞ්ගා ච නත්ථි. න හයා තයො තාදිසා අනීකසඞ්ඛාතා තයො අස්සා ච නත්ථි. පදා න අන්තමසො සායුධානං චතුන්නං පුරිසානං අනීකවොහාරතො තාදිසා චත්තාරො පුරිසා පදා ච නත්ථි. තථාපි මුනිනා සම්භාරාවජ්ජනෙන හි සමතිංසපාරමිධම්මානං ආභොගකරණෙනෙව මාරාරි මාරපච්චත්තිකො ජිතො අභිභවිතො. ඉහ ජයොපකරණභාවෙන ඨිතානං රථානීකාදීනං දබ්බානං වෙකල්ලං දස්සෙත්වා සත්තුවිජයසභාවානං සම්භාරානං ආවජ්ජනවිසෙසස්ස වුත්තත්තා එසා දබ්බවිසෙසවුත්ති නාම. රථො නාම චතුපුරිසපරිවාරො, තාදිසං රථත්තයං රථානීකං නාම. හත්ථී පන ද්වාදසපුරිසපරිවාරො හොති, තාදිසං හත්ථිත්තයං හත්ථානීකං නාම. අස්සො තිපුරිසපරිවාරො, තාදිසං හයත්තයං හයානීකං නාම. සායුධා චත්තාරො පුරිසා පදානීකං නාම. ඉහ රථාදීසු ඨිතා විය සීඝං පාදබලෙන ගන්ත්වා යුජ්ඣමානා පුරිසා පාදොපචාරෙන ‘‘පාදා’’ති වුත්තා. රථාදීනං පමාණං තයොති අනීකට්ඨානෙ ¶ දස්සෙත්වා පුරිසපමාණස්සාවුත්තෙපි අන්තමසො චත්තාරො පුරිසා අනීකං නාම හොන්තීති පකරණතො චත්තාරොති ඤායති. නො චෙ? සාවුධපුරිසවාචකස්ස පදාතිසද්දස්ස ‘‘පදාතයො’’ති බහුවචනෙන රූපසම්භවතො ‘‘රථා න, මාතඞ්ගා න, හයා න, පදාතයො න’’ ඉති සම්බන්ධො. දබ්බවිසෙසවුත්ති දබ්බෙන දබ්බපටිසෙධනතො විසෙසකථනං විසෙසස්ස වුත්තීති ච, දබ්බෙන දබ්බපටිසෙධෙන විසෙසවුත්තීති ච වාක්යං. ක්රියාවිසෙසවුත්යාදිත්තයම්පි එවමෙව දට්ඨබ්බං.

න බද්ධා භූකුටිනෙව, ඵුරිතො දසනච්ඡදො;

මාරාරිභඞ්ගඤ්චා’කාසි, මුනිවීරො වරො සයං.

283. ‘‘න බද්ධා’’ඉච්චාදි. භූකුටි භමුභඞ්ගො කොපජනිතො න බද්ධා න රචිතා, දසනච්ඡදො චාධරො නෙව ඵුරිතො නෙව කම්පිතො කොපෙන. තථාපි ච වරො උත්තමො මුනිවීරො සයං මාරාරිනො භඞ්ගං පරාජයං අකාසීති. භූකුටිබන්ධනාදික්රියාවිගමෙන නිබ්බිකාරවිජයලක්ඛණො විසෙසො දස්සිතො.

283. ‘‘න බද්ධා’’ඉච්චාදි. භූකුටි කොපවිකාරභූතො භමුභඞ්ගොපි න බද්ධා න කතා, දසනච්ඡදො දන්තාවරණො නෙව ඵුරිතො න කම්පාපිතො. තථාපි වරො උත්තමො මුනිවීරො මුනිගුණවීරගුණයුත්තො තථාගතො සයං මාරාරිභඞ්ගඤ්ච අකාසීති. එත්ථ භමුභඞ්ගරචනාදිකං ක්රියං අකත්වා නිබ්බිකාරස්ස මාරභඞ්ගසභාවවිසෙසස්ස [නිබ්බිකාරමාරභඞ්ගස්ස (ක.)] වුත්තත්තා එසා ක්රියාවිසෙසවුත්ති නාම. භූනං කුටි වඞ්කතාති ච, මාරො එව අරීති ච, තෙසං භඞ්ගොති ච වාක්යං.

න ¶ දිසාසු බ්යත්තා[තතා (සී.)]රංසි,

284. ‘‘නි’’ච්චාදි. දිසාසු දසසු බ්යත්තා පත්ථටා රංසි න භවති. ලොකෙ සකලස්මිං පත්ථටො විත්ථතො ආලොකොන භවති. තථාපීති විසෙසනිච්ඡායං, තජ්ජාතිකත්තාභාවෙපි සාධූනං සුභාසිතං සද්ධම්මසඞ්ඛාතං පරමච්චන්තමෙව අන්ධතමං ඉට්ඨානිට්ඨාවෙකල්ලතො පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස අන්ධකාරං මොහන්ධකාරං හරතීති අන්ධතමහරන්ති. රංසියා අන්ධකාරාපහාරසමත්ථාය නිවත්තියා විසෙසො සුභාසිතස්ස දස්සිතො.

284. ‘‘න දිසාසු’’ඉච්චාදි. දිසාසු බ්යත්තා පත්ථටා රංසිපි නත්ථි, ලොකපත්ථටො ආලොකොපි නත්ථි. තථාපි සාධුසුභාසිතං සද්ධම්මො පරමච්චන්තං අන්ධතමහරං අත්ථානත්ථතීරණක්ඛමස්ස පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස අන්ධකාරකමොහතමං හරං හොතීති. ඉධ අන්ධකාරවිද්ධංසනෙ සමත්ථං රංසිජාත්යාදිකං පටිසෙධෙත්වා සුභාසිතස්ස අන්ධකාරාපහරණසඞ්ඛාතස්ස විසෙසස්ස වුත්තත්තා අයං ජාතිවිසෙසවුත්ති නාම. ලොකෙ පත්ථටොති ච, අන්ධෙතීති අන්ධො මොහො, තමසදිසත්තා අන්ධොයෙව තමොති ච, තං හරතීති ච, සාධූනං සුභාසිතමිති ච වාක්යං.

න ඛරං න හි වා ථද්ධං, මුනින්ද වචනං තව;

තථාපි ගාළ්හං ඛනති, නිම්මූලං ජනතාමදං.

285. ‘‘න ¶ ඛර’’මිච්චාදි. මුනින්ද තව වචනං න ඛරං න ලූඛං, න ථද්ධං වා කඨිනඤ්ච න හි. තථාපි තාදිසඛරත්තාදිගුණාභාවෙපි ජනතාය ජනසමූහස්ස මදං ගාළ්හං දළ්හං [තණ්හං (ක.)] කත්වා නිම්මූලං ඛනතීති. අයොසඞ්කුම්හි පසිද්ධඛරත්තාදිගුණනිසෙධෙන මුනින්දවචනස්ස විසෙසො ආවිකතො.

285. ‘‘න ඛර’’මිච්චාදි. හෙ මුනින්ද තව වචනං ඛරං කක්කසං න හොති, ථද්ධං වා න හොති. තථාපි ජනතාමදං ජනසමූහස්ස ජාත්යාදිං නිස්සාය පවත්තං ගබ්බං ගාළ්හං දළ්හං කත්වා නිම්මූලං මූලමසෙසෙත්වා ඛනතීති. ඛණනක්ඛමඅයොසඞ්කුආදීසු ලබ්භමානං ඛරත්තාදිගුණං පටිසෙධෙත්වා බුද්ධවචනස්ස මදඛණනසභාවසඞ්ඛාතස්ස විසෙසස්ස වුත්තත්තා අයං ගුණවිසෙසවුත්ති නාම හොති. නත්ථි මූලමස්ස ඛණනස්සාති ච, ජනානං සමූහොති ච, තාය මදොති ච විග්ගහො. ‘‘ගාළ්හං නිම්මූල’’න්ති ඛණනක්රියාය විසෙසනත්තා ගාළ්හං නිම්මූලං ඛණනං කරොතීති යොජනා.

දස්සීයතෙ’තිදිත්තං[…තිරිත්තං (ක.)]තු,

286. ඉදානි රුළ්හාහඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘දස්සීයතෙ’’ ඉච්චාදිනා. සූරවීරත්තනං සූරභාවවීරභාවං අතිදිත්තං තු අතිසයෙන පන දිත්තං යහිං වාක්යෙ දස්සීයතෙ, ඊදිසං වචනං විඤ්ඤූ කවයො රුළ්හාහඞ්කාරමිති වදන්තීති. සූරො ච වීරො චාති ච, තෙසං භාවොති ච, රුළ්හො උග්ගතො අහඞ්කාරො එත්ථ වුත්තිවිසෙසෙති ච වාක්යං.

287. උදාහරති ‘‘දමෙ’’ඉච්චාදිනා. නන්දොපනන්දස්ස නාගරාජස්ස අප්පමෙය්යමහානුභාවස්ස දමෙ දමනෙ මෙ මම නිරවධිසරන්තිප්පමෙය්යප්පභාවානුචරිතකිත්තිනොපි පරස්ස බ්යාපාරදස්සනා පයොගපටිපාදනෙන කිං පයොජනං, න කිම්පි, යතො මෙ පාදසම්භත්තා පාදාවනතා තාදිසෙ කම්මනි සජ්ජා බද්ධකච්ඡා සන්තෙව විජ්ජන්තෙව, තතොති යොජනීයං.

287. ‘‘දමෙ’’ච්චාදි. නන්දොපනන්දස්ස නාගරඤ්ඤො දමෙ දමකරණෙ බ්යාපාරදස්සනා භුවනත්තයෙ පවත්තමානආනුභාවෙන ච සම්පවත්තිතකිත්තිසමූහෙන ච සමන්නාගතස්ස මය්හං තාදිසපයොගදස්සනෙන කිං පයොජනං. යස්මා මෙ පාදසම්භත්තා මය්හං චරණාවනතා තාදිසෙ කිච්චෙ සජ්ජා සන්නද්ධා පුත්තා බහවො සන්ති එව, තස්මාති. චෙතොවසිතාය සූරවීරභාවො ඉහ අතිදිත්තො දස්සිතො හොති. බ්යාපාරස්ස දස්සනමිති ච, පාදෙසු සම්භත්තාති ච වාක්යං.

288. සිලෙසං නිද්දිසති ‘‘සිලෙසො’’ඉච්චාදිනා. අනෙකං භින්නමභිධෙය්යත්ථො යස්සාත්යනෙකාභිධෙය්යං. එකෙන සමානෙන පදෙන සරූපෙන ආයුතමන්විතං යං වචනං වුත්තීති අනුවදිත්වා සො සිලෙසොති විධීයතෙ, යෙන කෙනචි ¶ රූපෙන උපමානොපමෙය්යලක්ඛණත්ථානං සිලෙසනතො. අයඤ්චෙවංලක්ඛණො සිලෙසො තෙධා ඊරිතො. කථං? අභින්නපදවාක්යාදිවසා අභින්නමෙකං පදං ස්යාද්යන්තත්යාද්යන්තරූපං යත්ර, තමෙව වාක්යං වාක්යලක්ඛණොපෙතත්තා. තං ආදි යෙසං, තෙසං වසාති අත්ථො.

288. ඉදානි සිලෙසාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘සිලෙසො’’ච්චාදිනා. අනෙකාභිධෙය්යං එකපදායුතං උභයත්ථ සාධාරණත්තා තුල්යෙන සද්දරූපෙන යුත්තං යං වචනං අත්ථි, සො සිලෙසො නාම. සො පන යෙන කෙනචි සාධම්මරූපෙන උපමානොපමෙය්යභූතානමත්ථානං සිලිට්ඨත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසිත්වා ඨිතත්තා සිලෙසො නාම. අයං වුත්තලක්ඛණො සිලෙසො අභින්නපදවාක්යාදිවසා අකතවිකාරානං ස්යාද්යන්තත්යාද්යන්තපදසමන්නාගතානං වාක්යලක්ඛණොපෙතවාක්යානං පභෙදෙන තෙධා ඊරිතොති. අනෙකමභිධෙය්යං යස්සෙති ච, එකඤ්ච තං පදඤ්චෙති ච, තෙන ආයුතන්ති ච, අභින්නානි පදානි යස්මින්ති ච, තඤ්ච තං වාක්යඤ්චාති ච, තං ආදි යෙසං අභින්නපදවාක්යානන්ති ච, තෙසං වසො භෙදොති ච වාක්යං.

අන්ධන්තමහරො හාරී, සමාරුළ්හො මහොදයං;

රාජතෙ රංසිමාලී’යං, භගවා බොධයං ජනෙ.

289. උදාහරති ‘‘අන්ධන්තමි’’ච්චාදි. අයං භගවා සූරියො මහාමුනි ච. තත්ථ සූරියො තාව අන්ධන්තමහරො පකතියන්ධකාරොපහාරී, මහාමුනි තු අන්ධකාරමොහතමාපහාරී. හාරී මනුඤ්ඤො සූරියො මහාමුනි ච, සූරියො ¶ මහොදයං මහන්තං උදයං පබ්බතං සමාරුළ්හො, මහාමුනි තු මහොදයං මහන්තමබ්භුදයං සම්මාසම්බොධිසමධිගමරූපං සමාරුළ්හො පත්තො. රංසීනං මාලා, සා අස්ස අත්ථීති රංසිමාලී, සූරියො මහාමුනි ච. ජනෙ බොධයං නිද්දාපගමනෙන කිලෙසනිද්දාපගමනෙන වා පබොධයන්තො රාජතෙ දිබ්බතීති. අභින්නපදවාක්යසිලෙසො භඞ්ගෙන විනා යථාවට්ඨානමුභයත්ථ පදයොජනතො.

289. ඉදානි උදාහරති ‘‘අන්ධ’’මිච්චාදිනා. මහොදයං මහන්තං උදයං පබ්බතං, සබ්බඤ්ඤුපදවිසඞ්ඛාතමහාභිවුද්ධිං වා සමාරුළ්හො ආරුළ්හො, සම්පත්තො වා, අන්ධන්තමහරො චක්කවාළගබ්භෙ පත්ථටපකතිඝනන්ධකාරස්ස, ඤාණලොචනස්ස අන්ධකරණතො අන්ධකාරොති වුත්තමොහස්ස වා විද්ධංසකො, හාරී තෙනෙව මනුඤ්ඤො රංසිමාලී අත්තනො රංසිමාලාය සමන්නාගතො ජනෙ පකතිනිද්දාය කිලෙසනිද්දාය වා සමන්නාගතෙ සත්තෙ බොධයං බොධයන්තො අයං භගවා දිවාකරො, ඡහි භගධම්මෙහි සමන්නාගතො බුද්ධො වා රාජතෙ දිබ්බතීති. ද්වීසු පක්ඛෙසු පදානං සමානභාවෙන ඨිතත්තා අයං අභින්නපදවාක්යසිලෙසො. අන්ධො ච සො තමො චෙති ච, තං හරතීති ච, මහන්තො ච සො උදයො පබ්බතො චාති ච, මහන්තො ච සො උදයො අබ්භුදයො අභිවුද්ධි චාති ච, රංසීනං මාලාති ච, සා අස්ස අත්ථීති ච, භගො සිරී අස්ස සූරියස්ස අත්ථීති ච, භගො සිරීකාමපයතනාදිප්පකාරො අස්ස සත්ථුනො අත්ථීති ච විග්ගහො. අභින්නපදවාක්යසඞ්ඛාතො සිලෙසො. අපරොපි අත්ථො එත්ථ සිලිස්සතීති සිලෙසො. ‘‘භින්නපදවාක්යසිලෙසො’’තිආදිකම්පි ඉමිනා නයෙන ඤාතබ්බං.

සාරදාමලකාභාසො, සමානීතපරික්ඛයො;

කුමුදාකරසම්බොධො, පීණෙති ජනතං සුධී.

290. ‘‘සාරදෙ’’ච්චාදි. සුධා අස්ස අත්ථීති සුධී, චන්දො. සොභනා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණරූපං බුද්ධි අස්ස අත්ථීති සුධී, ¶ සම්මාසම්බුද්ධො. සාරදො සරදකාලෙ සම්භූතො අමලකො නිම්මලො ආභා සොභා යස්ස සො, චන්දො. පරෙසං නිබ්බානසාරං දදාතීති සාරදො, අමලකො ආභාසො, අමලකස්ස හත්ථාමලකස්සෙව වා ආභාසො අසෙසඤෙය්යාවබොධො යස්ස සො, සම්මාසම්බුද්ධො. සං සම්මා කමෙනානීයමානත්තා ආනීතො පරික්ඛයො කණ්හපක්ඛො යෙන සො, චන්දො. සමං වූපසමං ආනීතො පරික්ඛයො හානි කිලෙසසත්තුකතො අධිගතක්ඛයත්තා යෙනසො, සම්මාසම්බුද්ධො. කුමුදාකරස්ස කුමුදස්ස රංසියා සම්බොධි විකාසො යස්ස [රංසියො සම්බොධි විකාස’ස්ස (ක.)] සො, චන්දො. කුයා පථවියා මුදං පීතිං කරොතීති කුමුදාකරො, සම්බොධො චතුසච්චාවබොධො යස්ස සො, සම්මාසම්බුද්ධො, ජනතං ජනසමූහං පීණෙතීති. අයං භින්නපදවාක්යසිලෙසො වුත්තෙන විධිනා පදානං භින්නත්තා.

290. ‘‘සාර’’ඉච්චාදි. සාරදො සරදකාලෙ සම්භූතො, වෙනෙය්යානං නිබ්බානසාරදායකො වා, අමලකාභාසො නිම්මලසොභො, නිම්මලකෙතුමාලාසමන්නාගතත්තා තාදිසමත්ථකසොභො වා, අථ වා සාරදාමලකාභාසො සරදකාලෙ සඤ්ජාතනිම්මලසොභො, වෙනෙය්යානං නිබ්බානසාරදායකනිම්මලසොභො වා, අථ වා සාරදආමලකආභාසො නිබ්බානසාරදායකහත්ථාමලකසදිසඤෙය්යාවබොධො. සමානීතපරික්ඛයො කණ්හපක්ඛෙ සුට්ඨු කමෙන ආනීතො පරික්ඛයො පරිපුණ්ණො වා චන්දො, සමසඞ්ඛතසන්තිං ආනීතකිලෙසපරිහානිසඞ්ඛාතපරික්ඛයො වා. කුමුදාකරසම්බොධො කුමුදවිකාසනෙන සමන්නාගතො, කුසඞ්ඛාතපථවීනිස්සිතානං ජනානං පීතිජනනචතුසච්චාවබොධෙන සමන්නාගතො වා. සුධී සුධාසඞ්ඛාතඅමතවන්තතාය ¶ තන්නාමකො චන්දො, සුන්දරපඤ්ඤවන්තතාය තන්නාමකො සම්මාසම්බුද්ධො වා. ජනතං ජනසමූහං පීණෙතීති. උභයපක්ඛෙසු පදං භින්දිත්වා අත්ථස්ස යොජනතො අයං භින්නපදවාක්යසිලෙසො. සරදෙ භවො සාරදො, චන්දො. සාරං දදාතීති සාරදො, භගවා. ‘‘සාරදො’’ති ඉදං ‘‘ආභාසො’’ති පදස්ස විසෙසනං හොති. අමලකොනිම්මලො ආභාසො අස්ස චන්දස්සාති ච, කම්හි මත්ථකෙ ආභාසොති ච, අමලො කාභාසො අස්ස සත්ථුනොති ච, සාරදො අමලකො ආභාසො යස්ස චන්දස්ස භගවතො වාති ච, සාරදො ආමලකස්ස විය ආභාසො ඤෙය්යාවබොධො අස්ස භගවතොති ච, සං සම්මා ආනීතො පරික්ඛයො කලාහානි අනෙනෙති ච, සමං වූපසමං ආනීතො පරික්ඛයො හානි කිලෙසසත්තුතො යෙනෙති ච, කුමුදානං ආකරොති ච, තෙසං සම්බොධො විකාසො යස්සෙති ච, මුදං පීතිං කරොතීති මුදාකරො. කුයා පථවියා මුදාකරොති ච, සො සම්බොධො චතුසච්චාවබොධො යස්සෙති ච, සුධා අමතං අස්ස චන්දස්ස අත්ථීති ච, සු සොභනා ධී බුද්ධි අස්ස සම්බුද්ධස්සාති ච විග්ගහො.

සමාහිතත්තවිනයො, අහීනමදමද්දනො;

සුගතො විසදං පාතු, පාණිනං සො විනායකො.

291. ‘‘සමාහිතෙ’’ච්චාදි. සං සම්මා ආහිතො පතිට්ඨාපිතො අත්තස්ස විනයො විනයනං සබ්බත්ථ සවිසයෙ අප්පටිහතචාරවසෙන යස්ස සො, ගරුළො. විනයනං පවිවිත්තකායචිත්තප්පවත්තිවසෙන දමනං යස්ස සො, සම්මාසම්බුද්ධො. ඉති අභින්නපදං. අහීනං සප්පානං ඉනා නායකා, තෙසං මදං මද්දතීති අහීනමදමද්දනො, ගරුළො. අහීනානමුත්තමපුරිසානම්පි මහාබ්රහ්මාදීනං මදං මද්දතීති අහීනමදමද්දනො, සම්මාසම්බුද්ධො. සුන්දරං ගතං ගමනං සමුද්දං භින්දිත්වා ජලසඞ්ගමතො පඨමමෙවඋග්ගමනසාමත්ථියයොගතො ¶ යස්ස සො, ගරුළො. සුන්දරං ගමනමස්ස නාගවික්කන්තචාරත්තා සුගතො, සම්මාසම්බුද්ධො. අභින්නපදං. සො වීනං පක්ඛීනං නායකො, ගරුළො. විසං දදාතීති විසදං පාණිනං නාගලොකං පාතු අහිංසනවසෙන පාලයතු, සො විනෙති වෙනෙය්යෙති විනායකො, සම්මාසම්බුද්ධො. පාණිනං සකලසත්තලොකං විසදං අසල්ලීනං පාතු. භින්නාභින්නපදවාක්යසිලෙසොයං වුත්තනයෙන පදානං [පන (ක.)] උභයමිස්සත්තා.

291. ‘‘සමාහිතෙ’’ච්චාදි. සමාහිතත්තවිනයො සම්මා ආහිතාය ඨපිතාය සරීරස්ස සවිසයෙ ගතියා සමන්නාගතො, සම්මා ආහිතෙන ඨපිතෙන චිත්තදමනෙන සමන්නාගතො වා, අහීනමදමද්දනො නාගරාජූනං මදමද්දනො, අහීනානං උත්තමානං බකබ්රහ්මාදීනම්පි මදමද්දනො වා, සුගතො පක්ඛවාතවෙගෙන සමුද්දජලං ද්විධා කත්වා තස්මිං ජලෙ අනෙකීභූතෙයෙව නාගභවනං ගන්ත්වා නාගෙ ගහෙත්වා ගමනෙ සමත්ථත්තා සුන්දරගමනො, සමන්තභද්දකඅනෙකප්පකාරගමනො වා, විනායකො පක්ඛීනං නායකො සො ගරුළරාජා විසදං ඝොරවිසත්තා විසදායකං පාණිනං නාගලොකං පාතු අහිංසනවසෙන පාලෙතු. නො චෙ, විනායකො වෙනෙය්යෙ විනෙන්තො සො සම්මාසම්බුද්ධො පාණිනං සකලසත්තලොකං විසදං විසාරදං කත්වා පාතු අහිතාපනයනහිතොපනයනෙන රක්ඛතූති. උභයපක්ඛෙසු ‘‘අහීනමදමද්දනො’’ඉච්චාදිකෙහි භින්නෙහි ච ‘‘සමාහිතත්තවිනයො’’ඉච්චාදිකෙහි අභින්නෙහි ච පදෙහි සමන්නාගතත්තා අයං භින්නාභින්නපදවාක්යසිලෙසො. අත්තස්ස විනයොති ච, සමාහිතො අත්තවිනයො යස්ස ගරුළස්ස තථාගතස්ස වාති ච, අහීනං ඉනා නායකාති ච, අහීනානං නාගරාජූනං මදොති ච, හීනෙහි අඤ්ඤෙ අහීනා උත්තමා, තෙසං මදොති ¶ ච, තං මද්දතීති ච, වීනං පක්ඛීනං නායකොති ච, වෙනෙය්යජනෙ විනෙතීති ච වාක්යං. දුතියපක්ඛෙ ‘‘විසද’’න්ති ක්රියාවිසෙසනං.

විරුද්ධාවිරුද්ධාභින්න-කම්මා නියමවා පරො;

නියමක්ඛෙපවචනො, අවිරොධි විරොධ්ය’පි.

ඔචිත්යසම්පොසකාදි, සිලෙසො පදජාදි’ති[පදජාතිපි (ක.)];

එසං නිදස්සනෙස්වෙව, රූප’මාවිභවිස්සති.

292-3. සිලෙසභෙදමඤ්ඤථාපි දස්සෙතුමාහ ‘‘විරුද්ධ’’ඉච්චාදි. විරුද්ධානි චාවිරුද්ධානි ච අඤ්ඤමභින්නඤ්ච, තානියෙව කම්මානි ක්රියානි යෙසං, තෙ තයො සිලෙසා. නියමො’වධාරණමස්මිං අත්ථීති නියමවා, පරො අඤ්ඤො සිලෙසොපි. නියමස්ස අක්ඛෙපො නිසෙධනං යස්ස, තං වචනමභිධානං යස්ස, තාදිසොපි. නාස්ස විරොධො අත්ථීත්යවිරොධි, සොපි. විරොධො අසඞ්ගති එත්ථ විජ්ජතීති විරොධි, සොපි. ඔචිත්යං සම්පොසෙතීති ඔචිත්යසම්පොසකො, සො ආදි යස්ස අලඞ්කාරන්තරගොචරස්ස සිලෙසස්ස, සො පදතො ජාතාදිසිලෙසොපි. ඉතිතෙ පරෙපි සිලෙසභෙදා සන්ති. එසං යථාවුත්තානං නිදස්සනෙසු පයොගෙස්වෙව රූපං සභාවො ලක්ඛණං ආවිභවිස්සතීති.

292-3. අවුත්තසිලෙසවිසෙසෙ දස්සෙතුං උද්දිසති ‘‘විරුද්ධා’’ඉච්චාදි. විරුද්ධාවිරුද්ධාභින්නකම්මා අපි උභයත්ථස්ස විරුද්ධෙන ච අවිරුද්ධෙන ච අභින්නෙන ච කම්මෙන සමන්විතා තයො සිලෙසා ච, පරො අඤ්ඤො නියමවාපි අවධාරණෙන යුත්තසිලෙසො ච, නියමක්ඛෙපවචනොපි අවධාරණස්ස පටිසෙධපකාසකාභිධානසිලෙසො ච, අවිරොධිපි උභයපක්ඛාවිරොධිසිලෙසො ච, විරොධිඅපි උභයත්ථස්ස ¶ විරොධිසිලෙසො ච, පදජාදි පදෙන ජාතො වාක්යෙන ජාතො ඔචිත්යසම්පොසකාදිසිලෙසොපීති එසං සිලෙසානං නිදස්සනෙස්වෙව නිදස්සනසඞ්ඛතඋදාහරණෙස්වෙව රූපං සරූපං තෙසං ලක්ඛණං වා ආවිභවිස්සති, නිදස්සියමානඋදාහරණෙනෙව ලක්ඛණස්ස ගම්මමානත්තා විසුං න කථෙස්සාමීති අධිප්පායො. විරුද්ධානි ච අවිරුද්ධානි ච අභින්නඤ්චෙති ච, තමෙව කම්මං ක්රියා යෙසං සිලෙසානමිති ච, නියමො අවධාරණං අස්මිං අත්ථීති ච, නියමස්ස අක්ඛෙපො පටිසෙධො අස්ස අත්ථීති ච, තං වචනං අභිධානං යස්ස සිලෙසස්සාති ච, නාස්ස විරොධො අත්ථීති ච, ඔචිත්යං සම්පොසෙතීති ච, සො ආදි යස්ස උපමාසිලෙසාදිනොති ච, පදතො ජාතොති ච, සො ආදි යස්ස වාක්යස්සාති ච විග්ගහො.

සවසෙ වත්තයං ලොකං, අඛිලං කල්ලවිග්ගහො[කලවිග්ගහො (සී.)];

පරාභවති මාරාරි, ධම්මරාජා විජම්භතෙ.

294. තතො කමෙන තෙදස්සීයන්ති ‘‘සවසෙ’’ඉච්චාදි. අඛිලං ලොකං සවසෙ වත්තයං මාරාරි ධම්මරාජා ච, කල්ලො මනුඤ්ඤො විග්ගහො කලහො යස්ස මාරාරිනො, විග්ගහො සරීරසම්පදා යස්ස ධම්මරාජස්ස, තෙසු මාරාරි පරාභවති පරාභවමපෙති බොධියං පටිලද්ධපරාජයවසෙන, ධම්මරාජා සමන්තභද්දො තු විජම්භතෙ ලොකත්තයබ්යාපිසමුල්ලපිතවිජයද්ධනිපවත්තිවසෙන සමං භවතීති අයං විරුද්ධකම්මසිලෙසො පරාභවවිජම්භනානමඤ්ඤොඤ්ඤවිරොධතො.

294. ඉදානි උද්දෙසක්කමෙන උදාහරති ‘‘සවසෙ’’ඉච්චාදි. අඛිලං ලොකං සවසෙ වත්තයං අනත්ථෙ යුඤ්ජනතො අත්තනො වසෙ වත්තයන්තො, නො චෙ, සකලලොකං හිතෙ ¶ යුඤ්ජනතො අත්තනො වසෙ වත්තයන්තො කල්ලවිග්ගහො මනුඤ්ඤකලහො, නො චෙ, මනුඤ්ඤසරීරසම්පත්තියුත්තො මාරාරි පරාභවති බොධිමූලෙ ලද්ධපරාජයවසෙන පරාභවං පාපුණාති, ධම්මරාජා තථාගතො පන විජම්භතෙ ලොකත්තයෙ පත්ථටජයඝොසවසෙන විජම්භතීති. පරාභවනවිජම්භනක්රියානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධත්තා අයං විරුද්ධකම්මසිලෙසො නාම. සස්ස අත්තනො වසො ඉස්සරියමිති ච, කල්ලො මනුඤ්ඤො විග්ගහො විවාදො දෙහො වා යස්සෙති ච වාක්යං.

සභාවමධුරං පුඤ්ඤ-විසෙසොදයසම්භවං;

සුණන්ති වාචං මුනිනො, ජනා පස්සන්ති චා’මතං.

295. ‘‘සභාවෙ’’ච්චාදි. සභාවෙනෙව මධුරා පියා වාචා, මධුරං අමතං, පුඤ්ඤවිසෙසස්ස උදයො අභිවඩ්ඪි, තෙන සම්භවො, යස්ස වා තං, මුනිනො වාචං සද්ධම්මසඞ්ඛාතං ජනා සුණන්ති, තස්සයං අමතඤ්ච [තස්ස ච නිස්සයං අමතන්ති (ක.)] පස්සන්තීති අයමවිරුද්ධකම්මසිලෙසො සවනදස්සනානං අවිරුද්ධත්තාති.

295. ‘‘සභාව’’මිච්චාදි. සභාවමධුරං ‘‘වාචාමධුරං කරිස්සාමී’’ති කත්තබ්බපයොගං විනාපි මධුරත්තා පකතිමධුරං, නො චෙ, කෙනචි පච්චයෙන අනුප්පන්නත්තා සඞ්ඛරවිසෙසං විනාපි පකතිපණීතං, පුඤ්ඤවිසෙසොදයසම්භවං පුඤ්ඤවිසෙසදෙසකස්ස මුනිනො කස්සචි කුසලවිසෙසස්ස අභිවුද්ධියා සම්භූතං, නො චෙ, වෙනෙය්යජනානං නිබ්බානාධිප්පායෙන කතකුසලවිසෙසස්ස අභිවුද්ධියා ආරම්මණත්තෙන පටිලද්ධං මුනිනො වාචං සද්ධම්මසඞ්ඛාතං සුණන්ති, අමතං නිබ්බානඤ්ච ජනා වෙනෙය්යජනා පස්සන්තීති. සවනදස්සනක්රියානං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිරුද්ධත්තා අයං අවිරුද්ධකම්මසිලෙසො. සස්ස අත්තනො භාවොති ¶ ච, තෙන මධුරා, මධුරමිති ච, පුඤ්ඤමෙව විසෙසොති ච, තස්සොදයොති ච, තෙන සම්භවො යස්සෙති ච විග්ගහො.

මනො පීණෙති[ධිනොති (සී. අභිනවටීකා ච)]ජන්තූනං,

296. ‘‘අන්ධකාරෙ’’ච්චාදි. අන්ධකාරං මොහසඞ්ඛාතං පකතිඅන්ධකාරං වා අපහරතීති අන්ධකාරාපහාරා, වාචා, භා ච. තාය සභාවභාසාය, සොභාය ච ජිනො ජන්තූනං මනො චිත්තං පීණෙතීති අයමභින්නකම්මසිලෙසො පීණනලක්ඛණායෙකාය ක්රියාය වාචාය භාය ච සම්පන්නොති.

296. ‘‘අන්ධකාරා’’ඉච්චාදි. අන්ධකාරාපහාරාය මොහන්ධකාරං පකතිඅන්ධකාරං වා අපහරණාය සභාවමධුරාය ච සභාවතො කණ්ණසුඛාය, සභාවතො නෙත්තාභිරාමාය වාචාය භාය සරීරකන්තියා ච ජිනො ජන්තූනං මනො චිත්තං ධිනොති පීණෙතීති. පීණයනසභාවාය එකාය ක්රියාය සද්ධිං කරණභූතානං ද්වින්නං වාචාභානං යොජිතත්තා අයං අභින්නකම්මසිලෙසො. අන්ධකාර’මපහරතීති ච, සභාවෙන මධුරාති ච වාක්යං.

කෙසක්ඛීනංව කණ්හත්තං, සමූනංයෙව වඞ්කතා;

පාණිපාදාධරානංව, මුනින්දස්සා’තිරත්තතා.

297. ‘‘කෙසි’’ච්චාදි. ¶ කණ්හත්තං කෙසක්ඛීනංයෙව, න මනසි, කණ්හත්තගුණො පාපත්තඤ්ච සිලිට්ඨං. වඞ්කතා භමූනංයෙව, න අජ්ඣාසයෙ, වඞ්කතානතත්තං සඨත්තඤ්ච සිලිට්ඨං. අතිරත්තතා පාණිපාදාධරානංයෙව, න චිත්තෙ, අතිරත්තතාගුණො රාගො ච සිලිස්සතෙ. ‘‘මුනින්දස්සා’’ති ‘‘කණ්හත්ත’’න්තිආදීසු සබ්බත්ථ සම්බන්ධනීයං. නියමවා සිලෙසො කෙසක්ඛීනංවාති අවධාරණප්පයොගාති.

297. ‘‘කෙසක්ඛීන’’මිච්චාදි. මුනින්දස්ස කණ්හත්තං කෙසක්ඛීනං එව හොති, කණ්හත්තසඞ්ඛතමකුසලං න චිත්තෙ. වඞ්කතා භමූනංයෙව, නජ්ඣාසයෙ. අතිරත්තතා පාණිපාදාධරානං එව, න කෙසුචි වත්ථූසූති. ‘‘කෙසක්ඛීනංවා’’තිආදීසු නියමසඞ්ඛාතඅවධාරණපදස්ස විජ්ජමානත්තා කණ්හභාවෙන සද්ධිං පාපත්තස්ස ච, වඞ්කගුණෙන සද්ධිං සාඨෙය්යස්ස ච, රත්තගුණෙන සද්ධිං රාගස්ස ච සිලිට්ඨත්තා අයං නියමවන්තසිලෙසො නාම. කෙසානි ච අක්ඛීනි චෙති ච, කණ්හස්ස භාවොති ච, වඞ්කස්ස භාවොති ච, පාණයො ච පාදානි ච අධරානි චාති ච, අතිරත්තස්ස භාවොති ච විග්ගහො.

පාණිපාදාධරෙස්වෙව, සාරාගො තව දිස්සති;

දිස්සතෙ සො’ය’මථ වා, නාථ සාධුගුණෙස්වපි.

298. ‘‘පාණි’’ච්චාදි. නාථ තව පාණිපාදාධරෙස්වෙව සාරාගො සොභනො රත්තවණ්ණො දිස්සති, න චිත්තෙ, සාරාගො රත්තවණ්ණො ඡන්දරාගො චාති සිලිට්ඨං. අයං නියමො අක්ඛිප්යතෙ. අථ වා කථං නියම්යතෙ, යතො සො අයං සාරාගො සාධූනං ගුණෙස්වෙව විරාගලක්ඛණො දිස්සතෙ ඉති. තස්මා කථමවධාරීයතීති නියමක්ඛෙපවචනො සිලෙසොයං.

298. ‘‘පාණි’’ච්චාදි. ¶ හෙ නාථ තව සාරාගො සොභනො රත්තවණ්ණො පාණිපාදාධරෙස්වෙව දිස්සති, චිත්තෙ ලොභො පන න දිස්සති. අථ වා සො අයං සාරාගො කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දභූතො සාධුගුණෙස්වපි සජ්ජනානං සීලාදිගුණෙසුපි දිස්සති. ‘‘එවා’’ති දස්සිතනියමස්ස පටිසෙධකෙන ‘‘අථ වා’’ති වචනෙන සමන්නාගතත්තා රත්තවණ්ණසඞ්ඛාතරාගෙන ලොභස්ස සිලිට්ඨත්තා ච අයං නියමක්ඛෙපවචනසිලෙසො. සං සොභනො රාගොති විග්ගහො.

299. ‘‘සලක්ඛණො’’ඉච්චාදි. සහ ලක්ඛණෙන සසරූපෙන ද්වත්තිං සවරපුරිසලක්ඛණෙන වා වත්තමානො සලක්ඛණො, චන්දො මුනින්දො ච, අතිසුභගො සො ච, තෙජස්සී සූරියො පභාවිසෙසයුත්තො ච, නියතො පතිදිනමුදයො පභාලක්ඛණො යස්ස සො නියතොදයො, සූරියො, නියතො ථිරො උදයො සම්මාසම්බුද්ධො සම්බොධිරූපො යස්ස සො නියතොදයො, මුනින්දො, ලොකෙසො බ්රහ්මා මුනින්දො ච, ජිතො සංක්ලෙසො ඣානරතිවසෙන කායචිත්තාබාධො යෙන සො, බ්රහ්මා, ජිතො සංක්ලෙසො දසවිධො අග්ගමග්ගඤ්ඤාණලාභා යෙන සො. සො මණීනං ඉස්සරො උපමණි [උත්තමමණි (?)], සමණානං ඉස්සරො මුනින්දො විභාතීති යොජ්ජං. අයමවිරොධිසිලෙසො ලක්ඛණසුභගාදීනමුභයත්ථාපි අබ්යවහිතත්තා.

299. ‘‘සලක්ඛණො’’ඉච්චාදි. ¶ සලක්ඛණො ලක්ඛණෙන සහිතො, අතිසුභගො අතිසුන්දරාය ලක්ඛියා සමන්නාගතො, නො චෙ, ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සහිතො අතිවිය සොභාදීහි යුත්තො, තෙජස්සී අන්ධකාරවිධමනසඞ්ඛතමහානුභාවෙන යුත්තො, නියතොදයො පතිදිනං පුබ්බණ්හකාලෙ නියමිතගගනුග්ගමනො, නො චෙ, නිරන්තරපවත්තබුද්ධතෙජසා යුත්තො ථිරසබ්බඤ්ඤුපදවිසඞ්ඛාතාභිවුඩ්ඪියා සමන්නාගතො, ලොකෙසො බ්රහ්මභූතො, ජිතසංක්ලෙසො ඣානපීතියා විජිතකායචිත්තදරථො, නො චෙ, තිලොකස්ස ඉස්සරභූතො චතුත්ථමග්ගඤ්ඤාණෙන හතදසවිධසංකිලෙසො, සමණිස්සරො සො උත්තමො මණි විභාති සොභති, නො චෙ, සමණානං ඉස්සරො විභාති දිබ්බතීති. ‘‘සලක්ඛණො සුභගො’’ඉච්චාදිකානං ද්වින්නං පදානං අවිරුද්ධත්තා ච, පඨමපාදෙ චන්දෙන දුතියෙ සූරියෙන තතියෙ බ්රහ්මුනා චතුත්ථෙ මණිනා ච සබ්බඤ්ඤුපදත්ථස්ස සිලිට්ඨත්තා ච අයං අවිරොධිසිලෙසො නාම. සහ ලක්ඛණෙන වත්තමානොති ච, අතිසොභනො භගො සිරී වා සිරීකාමපයතනාදිකො වා අස්සාති ච, තෙජො අස්ස අත්ථීති ච, නියතො උදයො අස්සෙති ච, ලොකස්ස ඉසො ඉස්සරොති ච, ජිතො සංක්ලෙසො යෙනෙති ච, මණීනං සමණානං වා ඉස්සරොති ච වාක්යං.

300. ‘‘අසමොපි’’ච්චාදි. නත්ථි සමො රාජගුණාදීහි අස්සාති අසමො, කොචි රාජාදි, ‘‘අසමො’’ති ලොකෙකසිඛාමණිභාවෙන ¶ මුනි. තත්ථ යදා අසමො රාජාදි, තදා ලොකෙ සමොති විරුද්ධං අසමත්තා තස්ස. අපිසද්දො විරොධං ජොතෙති. පක්ඛන්තරෙ ත්වවිරුද්ධං, ලොකෙ දෙවදත්තාදීනං විරොධිසත්තානං රාහුලාදීනං අවිරොධිසත්තානඤ්ච සමත්තා, තතොයෙවායං විරොධාභාසානඤ්චසා විරොධොයෙව. ලොකෙසො බ්රහ්මා මුනි ච. තත්ථ ‘‘බ්රහ්මා නරුත්තමො’’ති විරුද්ධං දිබ්බයොනිත්තා තස්ස. පක්ඛන්තරෙ ත්වබ්යාඝාතො උත්තමනරත්තා තස්ස. දයො දානං, සහ දයෙනාති සදයො, කොචි පුරිසො. සහ දයාය වත්තතීති සදයො, මුනි. තත්ථ පුරිසො දායකො පාපෙ ජනෙ කථමදයොති විරුජ්ඣති. මුනි පාපෙ රාගාදිකෙ අදයොති විරුජ්ඣති. තස්මා මුනිනො අයං යථාවුත්තා ගති පවත්ති චිත්තා අබ්භුතාති අයං වුත්තනයෙන විරොධිසිලෙසො උදාහටො.

300. ‘‘අසමො’’ඉච්චාදි. අසමොපි අතුල්යොපි කොචි රාජාදිකො ලොකෙ සමො තුල්යො, නො චෙ, සදිසපුග්ගලරහිතො එව රාහුලභද්රදෙවදත්තාදිසබ්බලොකෙ අනුනයපටිඝාභාවෙන සමො හොති. ලොකෙසොපි බ්රහ්මභූතොපි නරුත්තමො නරවරො හොති, නො චෙ, සකලලොකාධිපති හුත්වා එව නරුත්තමො. සදයොපි යාචකෙසු දයසඞ්ඛාතෙන දානෙන යුත්තොපි පාපෙ පාපිට්ඨෙ අදයො දානරහිතො, නො චෙ, දයාසහිතො එව අකුසලෙ නිද්දයො. මුනිනො අයං ගති පවත්ති චිත්තා විචිත්තාති රාජාදිනො අසමසමතා ච, බ්රහ්මා හුත්වා උත්තමනරභාවො ච, දානසහිතස්ස කස්සචි පුරිසස්ස දානරහිතභාවො ච විරුද්ධො හොති. තස්මා රාජබ්රහ්මපුරිසෙහි මුනිනො සිලිට්ඨත්තා අයං විරොධිසිලෙසො නාම. පුබ්බපුබ්බපක්ඛෙ විරොධො අපරාපරපක්ඛෙහි නිරාකතො හොති. පුබ්බපක්ඛෙ අපිසද්දො විරොධං ජොතෙති, අපරපක්ඛෙ අවධාරණන්ති. ¶ නත්ථි සමො යස්සෙති ච, නරො ච සො උත්තමො චෙති ච, සහ දයෙන දයාය වා වත්තමානොති ච, නත්ථි දයො දයා වා අස්සෙති ච විග්ගහො.

සංසාරදුක්ඛොපහතා-වනතා ජනතා ත්වයි;

සුඛ’මිච්ඡිත’මච්චන්තං, අමතන්දද වින්දති.

301. උදාහරති ‘‘සංසාරෙ’’ච්චාදි. සංසාරො අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා ඛන්ධපටිපාටියෙව දුක්ඛං දුක්ඛමත්තාදිනා, තෙන උපහතා පහටා ජනතා, අමතං සුඛං අමතං වා නිබ්බානං දදාතීති අමතන්දදාති ආමන්තනං, ත්වයි අවනතා පණාමවසෙන ඉච්ඡිතමතිමතං දුක්ඛාපගමනිබ්බත්තං කායිකං චෙතසිකඤ්ච සුඛං අච්චන්තං වින්දති පටිලභතීති. එත්ථ අමතං සුධා නිබ්බානඤ්ච, අමතන්දදො දුක්ඛොපහතෙ සුඛයතීති උචිතන්ති ‘‘අමතං දදාතී’’ති පදමධිගතෙ වත්ථුනි ඔචිත්යං සම්පොසයතීති ඔචිත්යසම්පොසකො පදසිලෙසොයං. ආදිසද්දෙන ‘‘සුගන්ධිසොභාසම්බන්ධී’’ත්යාද්යුපමාසිලෙසාදයො සඞ්ගහිතාති.

301. ‘‘සංසාර’’ඉච්චාදි. සංසාරදුක්ඛොපහතා ඛන්ධධාතුආයතනානං නිරන්තරපවත්තිසඞ්ඛාතෙන දුක්ඛෙන උපහතා ජනතා, අමතන්දද හෙ සුධාදායක නො චෙ, නිබ්බානදායක තථාගත ත්වයි අවනතා පණමනවසෙන ඔනතා ඉච්ඡිතං අභිමතං සුඛං කායිකචෙතසිකසුඛං අච්චන්තං අතිසයෙන වින්දති සෙවතීති. අමතදායකා දුක්ඛිතෙ සුඛිතෙ කරොන්තීති ඉදං උචිතමෙවෙති උභයත්ථස්සාපි වාචකං ‘‘අමතං දදාතී’’ති පදං තාදිසජනස්ස සුඛදානෙ ඔචිත්යං පොසෙතීති අයං ඔචිත්යසම්පොසකපදසිලෙසො. සංසාරොයෙව දුක්ඛන්ති ච, තෙන උපහතාති ච, අමතං සුධං නිබ්බානං වා දදාතීති ච වාක්යං.

ගුණයුත්තෙහි ¶ වත්ථූහි, සමං කත්වාන කස්සචි;

සංකිත්තනං භවති යං, සා මතා තුල්යයොගිතා.

302. තුල්යයොගිතං යොජයති ‘‘ගුණෙ’’ච්චාදිනා. ගුණො ධම්මො සාධු අසාධු වා, තෙන යුත්තෙහි වත්ථූහි සහ සමං කත්වාන වත්ථුතො අසාම්යෙපි තථාභාවමාරොප්ය කස්සචි පුරිසාදිනො ථුතිනින්දත්ථං යං කිත්තනමාඛ්යානං, සා තුල්යක්ඛණා තුල්යයොගිතා මතා, වත්තුමිච්ඡිතෙන ගුණෙන තාදිසානං තුල්යයොගිතාපටිපාදනතො තදත්ථියෙන තුල්යයොගිතා තථා ද්විධා වත්තති.

302. ඉදානි තුල්යයොගිතාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘ගුණයුත්තෙහි’’ඉච්චාදිනා. ගුණයුත්තෙහි සුන්දරාසුන්දරෙහි යෙහි කෙහිචි ගුණෙහි යුත්තෙහි වත්ථූහි, සමං කත්වාන තත්වතො අසමානෙසුපි සමානත්තබුද්ධියා ආරොපනං කත්වා, කස්සචි පුරිසාදිනො ථුතිං නින්දං වා නිස්සාය යං සංකිත්තනං ගුණාගුණකථනං භවති, සා තුල්යයොගිතාති මතාති. ගුණෙහි යුත්තාති ච, තුල්යෙන ගුණෙන සහ යොගොති ච, සො එතෙසං රංසිමාලීභගවන්තාදීනමත්ථීති ච, තෙසං භාවො තුල්යගුණසම්බන්ධොති ච විග්ගහො. එත්ථ තුල්යගුණයුත්තපදත්ථානං තග්ගුණසම්බන්ධස්ස තුල්යයොගිතාභාවතො තප්පටිපාදකො උත්තිවිසෙසො තදත්ථියෙන තුල්යයොගිතාති ඤෙය්යා.

303. උදාහරති ‘‘සම්පත්තෙ’’ච්චාදි. තමං නුදතීති තමොනුදො. රංසිමාලී සූරියො ච, අථ වා සම්මාසම්බුද්ධො චාති උභොහි කරණභූතෙහි හෙතුභූතෙහි වා ¶ ලොකො සත්තලොකො, සම්පත්තො සම්මදො පීති යෙන තථාවිධො ච, සම්පත්තො ආලොකස්ස සම්පදා යෙන තථාවිධො චාපීති. එත්ථ පීතිදානාදිගුණයුත්තෙන රංසිමාලිනා සමං කත්වා භගවතො ථුතිවසෙන කිත්තනන්ති ලක්ඛණං යොජනීයං.

303. ඉදානි උදාහරති ‘‘සම්පත්ති’’ච්චාදිනා. තමොනුදො අන්ධකාරං පහරන්තො රංසිමාලී ච භගවා ච උභොහි කරණභූතෙහි හෙතුභූතෙහි වා, ලොකො සත්තලොකො සම්පත්තසම්මදො පටිලද්ධපීතිකො ච සම්පත්තාලොකසම්පදා ච හොතීති. එත්ථ පීතිදානාලොකකරණසඞ්ඛාතගුණයුත්තෙන සූරියෙන තුල්යං කත්වා භගවතො ථුතිවසෙන ගුණකථනං හොති. සම්පත්තො සම්මදො පීති යෙනෙති ච, ආලොකස්ස සම්පදාති ච, සම්පත්තා ආලොකසම්පදා යෙනෙති ච, තමං නුදතීති ච වාක්යං. උදාහරණෙ අදස්සිතෙපි අසාධුගුණයුත්තෙන කෙනචි වත්ථුනා සමං කත්වා කස්සචි කාතබ්බනින්දාපි එවමෙව දට්ඨබ්බා.

අත්ථන්තරං සාධයතා, කිඤ්චි තංසදිසං ඵලං;

දස්සීයතෙ අසන්තං වා, සන්තං වා තං නිදස්සනං.

304. නිදස්සනං පදස්සෙති ‘‘අත්ථන්තර’’මිච්චාදිනා. අත්ථන්තරං නිදස්සෙතබ්බාපෙක්ඛාය අඤ්ඤං කිඤ්චි උචිතං කාරියං සාධයතා කෙනචි වත්ථුනා හෙතුභූතෙන, තෙන අත්ථන්තරෙනෙව සදිසං තුල්යං ඵලං කිඤ්චි අසන්තං අනිට්ඨං වා සන්තං ඉට්ඨං වා දස්සීයතෙ පටිපාදීයතෙ, තං එවංලක්ඛණං නිදස්සනං සියා.

304. ඉදානි නිදස්සනාලඞ්කාරං නිදස්සෙති ‘‘අත්ථන්තරි’’ච්චාදිනා. අත්ථන්තරං නිද්දිසිතබ්බතො අඤ්ඤං උචිතකාරියසඞ්ඛාතමත්තං [උචිතකිච්ච… (ක.)]සාධයතා සාධයන්තෙන කෙනචි වත්ථුනා තංසදිසං ¶ තෙන අත්ථන්තරෙන සමානං අසන්තං අනිට්ඨං වා සන්තං ඉට්ඨං වා කිඤ්චි ඵලං දස්සීයතෙ වත්ථූහි පටිපාදීයතෙ, තං තාදිසං ඵලං නිදස්සනං නාමාති. අත්ථො ච සො අන්තරො අඤ්ඤො චාති ච, තෙන අත්ථන්තරෙන සදිසමිති ච, නිදස්සීයතෙති ච විග්ගහො.

උදයා සමණින්දස්ස, යන්ති පාපා පරාභවං;

ධම්මරාජවිරුද්ධානං, සූචයන්තා[දීපයන්තා (සී.)]දුරන්තතං.

305. ‘‘උදයා’’ඉච්චාදි. සමණින්දස්ස මහාමුනිනො උදයා පාතුභාවෙන පාපා ලොභාදයො පරාභවං නිධනං යන්ති, පරාභවන්තීති වුත්තං හොති. උදයපුබ්බකෙන පාපපරාභවනත්ථන්තරෙන සදිසං ඵලං නිදස්සෙති. කිං කරොන්තා? ධම්මරාජා ධම්මානපෙතො රාජා, මුනින්දො චාති සිලිට්ඨං, තෙන විරුද්ධානං, දුට්ඨො විරුද්ධො අන්තො අවසානං යස්ස, තස්ස භාවො, තං සූචයන්තාති ධම්මරාජවිරොධහෙතුකං අසන්තඵලමෙතං නිදස්සනං පරාභවස්සානිට්ඨත්තා.

305. ඉදානි උදාහරති ‘‘උදයා’’ඉච්චාදිනා. සමණින්දස්ස මුනින්දස්ස උදයා ලොකෙ පාතුභාවෙන පාපා ලොභාදයො ධම්මරාජවිරුද්ධානං රාජධම්මෙහි සමන්නාගතරාජූහි, ධම්මාධිපතිනා මුනින්දෙන වා විරුද්ධානං දුරන්තතං අනිට්ඨාවසානතං සූචයන්තා පකාසෙන්තො පරාභවං පරිහානිං යන්ති පාපුණන්තීති. එත්ථ පුබ්බද්ධෙන උදයපුබ්බකො පාපපරාභවනසඞ්ඛාතො අත්ථන්තරො දස්සිතො, අපරද්ධෙන තංසදිසවිරොධහෙතුකං දුරන්තසඞ්ඛාතං අසන්තඵලං දස්සෙති. ධම්මරාජවිරොධහෙතුකං අසන්තඵලමෙතං පරාභවස්සානිට්ඨත්තා. සමණානමින්දොති ච, ධම්මෙන යුත්තො රාජාති වා ධම්මෙසු රාජාති ¶ වාති ච, තෙන විරුද්ධාති ච, දුට්ඨො විරූපො අන්තො පරියොසානං යෙසමිති ච, තෙසං භාවොති ච වාක්යං.

306. ‘‘සිරො’’ච්චාදි. අච්ඡරියානං භගවතො චරණාරවින්දද්වන්දසම්පටිග්ගහණත්ථං පථවිං භින්දිත්වා සමුග්ගතානමච්ඡරියගුණොපෙතානමම්බුජානං සිරසි මත්ථකෙ නික්ඛිත්තා චරණා යෙන සො ජිනො. අම්බුජොපරිචරණනික්ඛෙපලක්ඛණෙනත්ථන්තරෙන සදිසං ඵලං දස්සෙති. අත්තනො පරමච්ඡරියභාවං විඤ්ඤාපෙති. සන්තඵලමිදං නිදස්සනං ජිනබ්භුතත්ථදීපනස්ස ඉට්ඨත්තාති.

306. ‘‘සිරො’’ඉච්චාදි. අයං ජිනො අච්ඡරියානං අත්තනො පාදපටිග්ගහණත්ථං පථවිං භින්දිත්වා උග්ගතත්තා අච්ඡරාපහරණයොග්ගානං අම්බුජානං සිරොනික්ඛිත්තචරණො මත්ථකෙ ඨපිතපාදො ලොකෙ සත්තලොකෙ අත්තනො පරමබ්භුතතං අතිඅච්ඡරියගුණං විඤ්ඤාපෙති අවබොධෙතීති. එත්ථ අච්ඡරියපදුමානං මත්ථකෙ චරණනික්ඛෙපසඞ්ඛාතෙන අත්ථන්තරෙන පරමබ්භුතතං විඤ්ඤාපෙතීති අයං සදිසසන්තඵලං ජිනබ්භුතත්ථදීපනස්ස ඉට්ඨත්තා. සිරසි නික්ඛිත්තානි චරණානි යෙනෙති ච, අච්ඡරං අච්ඡරාසඞ්ඝාතං අරහන්තීති ච, පරමො උත්තමො අබ්භුතො ගුණො අස්සෙති ච, තස්ස භාවොති ච විග්ගහො.

විභූතියාමහන්තත්තං, අධිප්පායස්ස වා සියා;

පරමුක්කංසතං යාතං, තං මහන්තත්ත’මීරිතං.

307. මහන්තත්තමුපදස්සෙති ¶ ‘‘විභූතියා’’ඉච්චාදිනා. විභූතියා සම්පත්තියා අධිප්පායස්ස වා අජ්ඣාසයස්ස වා පරමුක්කංසතං පරමාතිසයභාවං යාතං උපගතං මහන්තත්තං නාම ඊරිතං කථිතං.

307. ඉදානි මහන්තත්තාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘විභූති’’ ඉච්චාදිනා. විභූතියා සම්පත්තියා වා අධිප්පායස්ස අජ්ඣාසයස්ස වා පරමුක්කංසතං අත්යුක්කංසභාවං යාතං යං මහන්තත්තං සියා, තං මහන්තත්තමිති ඊරිතන්ති. මහතො භාවොති ච, පරමො උක්කංසො අතිසයො යස්සෙති ච, තස්ස භාවොති ච වාක්යං.

කිරීටරතනච්ඡායා-නුවිද්ධාතපවාරණො;

පුරා පරං සිරිං වින්දි, බොධිසත්තො’භිනික්ඛමා.

308. උදාහරති ‘‘කිරීටෙ’’ච්චාදි. අභිනික්ඛමා පුරා පුබ්බෙ බොධිසත්තො මායාදෙවියා පුත්තො පරමුක්කට්ඨං අනාඤ්ඤසාධාරණං සිරිං විභූතිං වින්දි පටිලභි. කීදිසො? කිරීටෙ මකුටෙ රතනානං ඡායාහි සොභාහි අනුවිද්ධො ඡුරිතො ආතපවාරණො සෙතච්ඡත්තං යස්ස සො තාදිසොති විභූතියා මහන්තත්තං වුත්තං ‘‘ආතපවාරණො රතනච්ඡායානුවිද්ධො’’ති.

308. ඉදානි උදාහරති ‘‘කිරීට’’ඉච්චාදිනා. බොධිසත්තො අන්තිමජාතියං මහාබොධිසත්තො අභිනික්ඛමා අභිනික්ඛමනතො පුරා පුබ්බෙ කිරීටරතනච්ඡායානුවිද්ධාතපවාරණො මොලිරතනරංසීහි රඤ්ජිතසෙතච්ඡත්තො පරමුක්කට්ඨං සිරිං විභූතිං වින්දි අනුභවීති. එත්ථ මොලිරතනකන්තියා සෙතච්ඡත්තස්ස ඔවිද්ධභාවකථනෙන විභූතියා මහන්තත්තං හොති. කිරීටෙ රතනානීති ච, තෙසං ඡායායොති ¶ ච, තාහි අනුවිද්ධො ඡුරිතො ආතපවාරණො යස්සෙති ච වාක්යං.

309. ‘‘සත්තො’’ඉච්චාදි. ස්නෙහෙන පියභාවෙන ජාතෙන රසෙන රාගෙන ආබද්ධමත්තනි රාහුලමාතරං බිම්බාදෙවිම්පි, කිමුතඤ්ඤං යුවතිජනං, හිත්වා අනපෙක්ඛිත්වා අනාසත්තො හුත්වා සත්තානං හිතාය ලොකියලොකුත්තරාය වඩ්ඪියා බොධිසත්තො සිද්ධත්ථො සම්බොධියං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙයෙව සත්තො ආසත්තො, තත්ථෙව ලග්ගොති අධිප්පායො. මහන්තත්තමුක්කට්ඨං තාදිසවනිතාරතනානාසජ්ජනලක්ඛණමාලක්ඛීයතීති.

309. ‘‘සත්තො’’ඉච්චාදි. සො බොධිසත්තො ස්නෙහරසාබද්ධං පියභාවසඞ්ඛාතරාගෙන ආබද්ධං රාහුලමාතරං අපි බිම්බාදෙවිම්පි හිත්වා සත්තහිතාය සත්තානං ලොකියලොකුත්තරත්ථාය සම්බොධියං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙයෙව සත්තො ලග්ගොති. තාදිසඉත්ථිරතනෙපි අලග්ගතාකථනෙන බොධිසත්තස්ස උක්කට්ඨජ්ඣාසයමහන්තත්තං වුත්තං හොති. සම්මා බුජ්ඣති එතායාති ච, බොධියං සත්තො ලග්ගොති ච, සත්තානං හිතමිති ච, ස්නෙහෙන පියභාවෙන ජාතො රසො රාගොති ච, තෙන ආබද්ධාති ච විග්ගහො.

310. වඤ්චනං ¶ වදති ‘‘ගොපෙත්වා’’ඉච්චාදිනා, වණ්ණනීයං කිඤ්චි වත්ථුං ගොපෙත්වා නිරංකත්වා තස්ස වණ්ණනීයස්ස අසමං විසමං විසදිසං පරමඤ්ඤං යං කිඤ්චි වත්ථු යදි දස්සීයතෙ කවිනාති අනුවදිත්වා සා වඤ්චනා මතාති විධීයතෙ.

310. ඉදානි වඤ්චනාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘ගොපෙත්වා’’ඉච්චාදිනා. වණ්ණනීයං කිඤ්චි වත්ථුං ගොපෙත්වා තස්ස වණ්ණනීයස්ස සමං සදිසං වා අසමං විසදිසං වා පරං යං කිඤ්චි වත්ථු යදි දස්සීයතෙ කවිනා, සා වඤ්චනාඉති මතාති. වඤ්චෙති වණ්ණනීයං එතාය වුත්තියාති වාක්යං.

311. උදාහරති ‘‘පුරතො’’ඉච්චාදි. මාරො කාමො තාදිනො ලොභාදීසු තාදිසත්තා මුනිනො පුරතො සම්මුඛෙ සහස්සං ඉසවො අස්සාති සහස්සෙසු ච න හොති. පඤ්ච ඉසවො අස්සාති පඤ්චෙසු ච න හොතීති වණ්ණනීයො මාරොත්ර ගොප්යතෙ. තස්ස යො තිභුවනං ජයී. පරෙසු අඤ්ඤසත්තෙසු සරාගෙසු එසමිසූනං දසවඩ්ඪිතං දසහි ගුණිතං සහස්සං, කථමඤ්ඤථාභුවනත්තයං ජයෙය්යාති මාරං ගොපෙත්වා දසසහස්සොපලක්ඛිතවත්ථන්තරස්ස දස්සිතත්තා අසමවඤ්චනායං.

311. ඉදානි උදාහරති ‘‘පුරතො’’ඉච්චාදිනා. මාරො තාදිනො ලාභාලාභාදීසු අවිකාරිනො තථාගතස්ස පුරතො අභිමුඛෙ සහස්සෙසු ච සහස්සසරොපි න හොති, පඤ්චෙසු පඤ්ච ඉසු ච තාදිසෙ ඨපෙත්වා පඤ්ච ඉසු න හොති. ¶ පරෙසු සුගතසම්මුඛෙ ඊදිසෙසුපි අඤ්ඤෙසු සංකිලෙසෙසු තස්ස තිලොකජෙතුනො මාරස්ස එසං සරානං දසවඩ්ඪිතං දසගණනාය වඩ්ඪිතං සහස්සං හොති දසසහස්සං හොතීති. වණ්ණනීයං මාරං ගොපෙත්වා දසසහස්සසඞ්ඛ්යාහි ගණිතස්ස අඤ්ඤස්ස සරසඞ්ඛාතවත්ථුනො දස්සිතත්තා අයං අසමවඤ්චනා නාම. සහස්සං ඉසවො අස්සෙති ච, පඤ්ච ඉසවො අස්සෙති ච, දසහි වඩ්ඪිතන්ති ච වාක්යං.

312. ‘‘විවාද’’මිච්චාදි. මනොභුනොති කාමස්ස. සමවඤ්චනායං පුණ්ණචන්දං නිරංකත්වා ඡත්තස්ස දස්සිතත්තා.

312. ‘‘විවාද’’ඉච්චාදි. මුනින්දවදනින්දුනා සබ්බඤ්ඤුනො මුඛචන්දෙන විවාදං අනුයුඤ්ජන්තො සම්පුණ්ණො අයං පච්චක්ඛො චන්දිමා න හොති. කිඤ්චරහි එතං චන්දමණ්ඩලං මනොභුනො අනඞ්ගස්ස උබ්භූතියං ඡත්තං සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තන්ති. වණ්ණනීයං චන්දමණ්ඩලං ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤස්ස චන්දසදිසස්ස ඡත්තස්ස දස්සිතත්තා අයං වුත්ති සමවඤ්චනා නාම. මුනීනං ඉන්දොති ච, තස්ස වදනමිති ච, ඉන්දුසදිසො ඉන්දු, මුනින්දවදනමෙව ඉන්දූති ච, සමන්තතො පුණ්ණොති ච, මනසි භූතොති ච විග්ගහො.

පරානුවත්තනාදීහි, නිබ්බින්දෙනි’හ යා කතා;

ථුතිර’ප්පකතෙ සා’යං, සියා අප්පකතත්ථුති.

313. අප්පකතත්ථුතිං පකාසෙති ‘‘පරි’’ච්චාදිනා. පරෙසං යෙසං කෙසඤ්චි අනුවත්තනං සෙවා, තමාදි යෙසං තෙහි නිබ්බින්දෙන විරත්තෙන අප්පකතෙ අසන්නිහිතෙ බුද්ධිවිසයෙයෙව ඉහ කිස්මිඤ්චි වත්ථුම්හි කතා යා ථුති සංරාධනං, සායං අප්පකතත්ථුති සියා.

313. ඉදානි අප්පකතත්ථුතිං දස්සෙති ‘‘පරානු’’ච්චාදිනා. පරානුවත්තනාදීහි අඤ්ඤස්ස යස්ස කස්සචි අනුවත්තනාදීහි නිබ්බින්දෙන උබ්බෙගං පත්තෙන අප්පකතෙ අනධිගතෙ බුද්ධිවිසයෙ එව ඉහ ඉමස්මිං කිස්මිඤ්චි වත්ථුම්හි කතා යා ථුති සංරාධනසඞ්ඛාතා පසංසා අත්ථි, සා අයං අප්පකතත්ථුති නාම සියාති. පරෙසමනුවත්තනමිති ච, තං ආදි යෙසං පරපීළාදීනමිති ච, න පකතොති ච, රකාරො සන්ධිජො, අප්පකතෙ කතා ථුතීති ච වාක්යං.

සුඛං ජීවන්ති හරිණා, වනෙස්ව’පරසෙවිනො;

අනායාසොපලාභෙහි, ජලදබ්බඞ්කුරාදිභි.

314. උදාහරති ‘‘සුඛ’’මිච්චාදි. ජලෙහි දබ්බඞ්කුරෙහි දබ්බතිණුග්ගමෙහි. ආදිසද්දෙන තරුපල්ලවාදීහි. කීදිසෙහි? අනායාසෙන සෙවාපරික්ලෙසාදිනා විනා උපලාභෙහි පාපුණිතබ්බෙහි. පරමඤ්ඤං කිඤ්චි න සෙවන්ති සීලෙනෙති අපරසෙවිනො. පරචිත්තාරාධනබ්යසනපරම්මුඛා හරිණා වනෙසු සුඛං නිරාකුලං ජීවන්තීති. එත්ථ රාජානුවත්තනක්ලෙසනිබ්බින්දෙන සන්නිහිතා මිගවුත්ති පසංසිතාති.

314. ඉදානි උදාහරති ‘‘සුඛ’’මිච්චාදිනා. හරිණා මිගා අපරසෙවිනො වුත්තිං නිස්සාය පරං අසෙවමානා අනායාසොපලාභෙහි පරපරිග්ගහාභාවතො පරසෙවාපරිස්සමං විනා ලබ්භනීයෙහි ජලදබ්බඞ්කුරාදිභි උදකදබ්බඞ්කුරරුක්ඛලතාපල්ලවාදීහි වනෙසු ඉච්ඡිතිච්ඡිතාරඤ්ඤෙසු සුඛං ජීවන්ති සුඛජීවනං කරොන්තීති. එත්ථ රාජසෙවාබ්යසනප්පත්තෙන කෙනචි අනධිගතාපි මිගජීවිකා පසංසිතා හොති. පරං න සෙවන්ති සීලෙනාති ච, අභාවො ආයාසස්සෙති ච, ¶ තෙන උපලභිතබ්බාති ච, දබ්බානං අඞ්කුරානීති ච, ජලඤ්ච දබ්බඞ්කුරානි චෙති ච, තානි ආදි යෙසං පල්ලවාදීනමිති ච විග්ගහො.

උත්තරං උත්තරං යත්ථ, පුබ්බපුබ්බවිසෙසනං;

සියා එකාවලී සා’යං, ද්විධා විධිනිසෙධතො.

315. එකාවලිං කථයති ‘‘උත්තර’’මිච්ඡාදිනා. යත්ථ වුත්තියං උත්තරං උත්තරං උපරිට්ඨානමුපරිට්ඨානං පුබ්බස්ස පුබ්බස්ස විසෙසනං විධිනිසෙධනවසෙන එකාවලි නාම සියා. අයං එකාවලි විධිනිසෙධතො විධිවසෙන නිසෙධනවසෙන ච ද්විධා.

315. ඉදානි එකාවලිං දස්සෙති ‘‘උත්තර’’මිච්චාදිනා. යත්ථ උත්තියං උත්තරං උත්තරං උපරූපරිභවං පදං පුබ්බපුබ්බවිසෙසනං පුබ්බපුබ්බපදස්ස විධිනිසෙධනවසෙන විසෙසනං හොති, සා එකාවලි නාම සියා. අයං එකාවලි විධිනිසෙධතො විධිනිසෙධවසෙන ද්විධා හොතීති. උත්තරං පුබ්බන්ති ඨානූපචාරෙන ඨානීභූතං පදමෙව වුච්චති. පුබ්බස්ස පුබ්බස්ස විසෙසනමිති ච, එකතො ආවලියන්ති සංවලියන්ති පදානි එතායාති ච, විධිවිධානඤ්ච නිසෙධො පටිසෙධො චාති ච වාක්යං. එත්ථ ‘‘උත්තරං උත්තර’’න්ති ච ‘‘පුබ්බස්ස පුබ්බස්ස’’ඉති ච කමෙන විසෙසනවිසෙස්යගුණෙන බ්යාපනිච්ඡායං නිබ්බචනං, විසෙස්යගුණං ගම්මමානමෙව.

රංසී තමොපහානෙක […පහාරෙක (සී.)] -

316. උදාහරති ¶ ‘‘පාදා’’ඉච්චාදි. සුගම්මං. එත්ථ පාදාදීනං විසෙස්යානං නඛාලිරුචිරත්තාදිවිධානෙන විසෙසනෙන විසෙසිතබ්බත්තා අයං විධිඑකාවලි.

316. ඉදානි උදාහරති ‘‘පාදා’’ඉච්චාදිනා. සත්ථුනො පාදා නඛාලිරුචිරා නඛපන්තීහි මනුඤ්ඤා නඛාලී නඛපන්තියො රංසිභාසුරා රංසීහි දිබ්බමානා රංසී කන්තියො තමොපහානෙකරසා අන්ධකාරවිධමනෙ අසහායකිච්චා හුත්වා සොභන්තීති. එත්ථ පාදාදීනං පුබ්බපදානං නඛාලිරුචිරත්තාදිවිධායකෙහි උත්තරඋත්තරවිසෙසනෙහි විසෙසිතත්තා අයං විධිඑකාවලි නාම. නඛානං ආලි පාළීති ච, නඛාලීහි රුචිරාති ච, රංසීහි භාසුරාති ච, තමසො අපහාරො අපහරණමිති ච, සො එකො රසො කිච්චං එතාසං රංසීනමිති ච විග්ගහො.

317. ‘‘අසන්තුට්ඨො’’ඉච්චාදි. අසන්තුට්ඨො චතුපච්චයසන්තොසවසෙන යො කොචි යති නාම නෙව සියා. ආලයෙන තණ්හාය ආහතො ච යො, සො සන්තොසො නාම න හොති. යො ජන්තූනං සත්තානං අනන්තබ්යසනාවහො න හොති, සො ආලයො නාම න භවතීති. අසන්තුට්ඨාදීනං යතිත්තාදිනිසෙධනවසෙන විසෙසනානං පවත්තියා නිසෙධඑකාවලි අයං.

317. ‘‘අසන්තුට්ඨො’’ඉච්චාදි. අසන්තුට්ඨො චීවරාදීසු චතූසු පච්චයෙසු දස්සිතද්වාදසවිධසන්තොසානං අඤ්ඤතරෙන අසන්තුට්ඨො ¶ යති න එව භික්ඛු නාම න හොති. ආලයාහතො තණ්හාය පහතො සන්තොසො න හොති. යො ජන්තූනං අනන්තබ්යසනාවහො න යො සත්තානං අපරියන්තපීළාපාපකො න හොති, සො ආලයො න හොතීති. අසන්තුට්ඨාදීනං යතිභාවාදිපටිසෙධවසෙන විසෙසනානං පවත්තත්තා අයං නිසෙධඑකාවලි නාම. අසන්තුට්ඨපදං යතිසහිතසකලසත්තසමුදායස්ස සාධාරණභාවෙන ඨිතං, යති න භවතීති යතිතො අඤ්ඤෙසු සකලසත්තසඞ්ඛාතෙසු අවයවෙසු පතිට්ඨාපනතො ‘‘අසන්තුට්ඨො’’ති විසෙස්යො, ‘‘යති නෙ’’ති ඉදං විසෙසනං. සෙසෙසුපි විසෙසනවිසෙස්යත්තං වුත්තනියාමෙන යථාරහං යොජෙතබ්බං. න සන්තුස්සතීති ච, ආලයෙන හතොති ච, නත්ථි අන්තො එතෙසමිති ච, තානි ච තානි බ්යසනානි චෙති ච, තානි ආවහතීති ච වාක්යං.

යහිං භූසියභූසත්තං, අඤ්ඤමඤ්ඤං තු වත්ථුනං;

විනාව සදිසත්තං තං, අඤ්ඤමඤ්ඤවිභූසනං.

318. අඤ්ඤමඤ්ඤමාහ ‘‘යහි’’මිච්චාදිනා. යහිං සදිසත්තං විනා එව වත්ථුනං පදත්ථානං අඤ්ඤමඤ්ඤං භූසියභූසත්තං, තං අඤ්ඤමඤ්ඤං නාම විභූසනමලඞ්කාරොති.

318. ඉදානි අඤ්ඤමඤ්ඤාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘යහි’’මිච්චාදිනා. යහිං අලඞ්කාරෙ සදිසත්තං විනා එව වත්ථුනං අඤ්ඤමඤ්ඤං තු භූසියභූසත්තං අලඞ්කාරියඅලඞ්කාරත්තං හොති, තං අඤ්ඤමඤ්ඤවිභූසනං හොතීති. භූසියඤ්ච භූසා චාති ච, තාසං භාවොති ච, අඤ්ඤඤ්ච අඤ්ඤඤ්චෙති ච විග්ගහො. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති එත්ථ ඡට්ඨුන්තඅසඞ්ඛ්යමබ්යයං, සසඞ්ඛ්යෙ චෙති ‘‘භූසියභූසත්ත’’න්ති ඉමස්ස විසෙසනං කත්වා වත්තබ්බං. අලඞ්කාරියමපෙක්ඛාය අලඞ්කාරවත්ථු ච, තමපෙක්ඛාය අලඞ්කාරියවත්ථු ච අඤ්ඤමඤ්ඤං නාම. තන්දීපකාලඞ්කාරොපි තදත්ථියෙන තන්නාමකො හොති.

බ්යාමංසුමණ්ඩලං ¶ තෙන, මුනිනා ලොකබන්ධුනා;

මහන්තිං වින්දතී කන්තිං, සොපි තෙනෙව තාදිසිං.

319. උදාහරති ‘‘බ්යාමංසු’’ඉච්චාදිනා. සුබොධං.

319. ඉදානි උදාහරති ‘‘බ්යාමංසු’’ඉච්චාදිනා. බ්යාමංසුමණ්ඩලං බ්යාමපභාමණ්ඩලං ලොකබන්ධුනා තෙන මුනිනා කරණභූතෙන මහන්තිං මහතිං පූජනීයං වා කන්තිං සොභං වින්දති සෙවති, සොපි මුනි තෙන එව බ්යාමංසුමණ්ඩලෙන තාදිසිං කන්තිං වින්දතීති. අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසානං බ්යාමංසුමණ්ඩලමුනිසඞ්ඛාතානං ද්වින්නං වත්ථූනං බ්යාමංසුමණ්ඩලං පඨමවාක්යෙ අලඞ්කාරියං හොති, මුනිපදත්ථො අලඞ්කාරො හොති. අපරවාක්යෙ ඉමෙ ද්වෙ විපල්ලාසෙන අලඞ්කාරියඅලඞ්කාරා හොන්ති. අංසූනං මණ්ඩලමිති ච, බ්යාමං එව අංසුමණ්ඩලමිති ච, ලොකො බන්ධු අස්සෙති ච, සා විය දිස්සතීති ච විග්ගහො.

කථනං සහභාවස්ස, ක්රියාය ච ගුණස්ස ච;

සහවුත්තීති විඤ්ඤෙය්යං, තදුදාහරණං යථා.

320. සහවුත්තිං වදති ‘‘කථන’’මිච්චාදිනා. සුබොධං.

320. ඉදානි සහවුත්තිං දස්සෙති ‘‘කථන’’මිච්චාදිනා. ක්රියාය ගුණස්ස චාති ද්වින්නං සහභාවස්ස සහත්තස්ස කථනං සහවුත්තීති විඤ්ඤෙය්යං. තදුදාහරණං යථා තස්ස උදාහරණං එවං වක්ඛමානනයෙන දට්ඨබ්බන්ති. සහ සද්ධිං භවනමිති ච, සහභාවස්ස වුත්ති කථනමිති ච, තස්ස උදාහරණමිති ච විග්ගහො. සහභාවො චන්දරස්මිනඛංසුආදීනං පදත්ථානං. එවං සන්තෙපි තෙසං තංසහත්තං යස්සං ක්රියායං ගුණෙ වා භවතීති සහත්තං ක්රියාගුණානං හොතීති කත්වා ‘‘කථනං සහභාවස්ස ක්රියාය ච ගුණස්ස චා’’ති වුත්තං.

ජලන්ති ¶ චන්දරංසීහි, සමං සත්ථු නඛංසවො;

විජම්භති ච චන්දෙන, සමං තම්මුඛචන්දිමා.

321. ‘‘ජලන්ති’’ඉච්චාදි. සමන්ති සහ, තස්ස සත්ථුනො මුඛචන්දිමා. සෙසං සුබොධං. එත්ථ ජලනවිජම්භනානං උභයසාධාරණානං ක්රියානං සහභාවො විහිතොති ක්රියාසහවුත්ති අයන්ති.

321. ඉදානි යථාපටිඤ්ඤාතඋදාහරණං දස්සෙති ‘‘ජලන්ති’’ඉච්චාදිනා. සත්ථු සත්ථුනො නඛංසවො නඛකිරණා චන්දරංසීහි සමං ජලන්ති, තම්මුඛචන්දිමා ච චන්දෙන සමං විජම්භතීති. එත්ථ උභයපදත්ථානං සාධාරණභූතජලනවිජම්භනක්රියානං සහභාවස්ස වුත්තත්තා එසා ක්රියාසහවුත්ති නාම. චන්දස්ස රංසියොති ච, නඛානං අංසවොති ච, තස්ස සත්ථුනො මුඛන්ති ච, තමෙව චන්දිමසදිසත්තා චන්දිමාති ච වාක්යං. සමංඉති සහපරියායො නිපාතො.

ජිනොදයෙන මලිනං, සහ දුජ්ජනචෙතසා;

පාපං දිසා සුවිමලා, සහ සජ්ජනචෙතසා.

322. ‘‘ජිනොදයෙන’’ච්චාදි. ජිනොදයෙන කරණභූතෙන, හෙතුභූතෙන වා දුජ්ජනචෙතසා සහ පාපං මලිනං කිලිට්ඨං, සජ්ජනචෙතසා සහ දිසා දසවිධාපි සුවිමලා අච්චන්තනිම්මලා සුවිමලයසොමාලාවලයිතත්තා සජ්ජනචෙතො පාපාපගමෙනෙති. එත්ථ මලිනත්තස්ස ච සුවිමලත්තස්ස ඤායසම්බන්ධිනො සහභාවො වුත්තොති අයං ගුණසහවුත්ති.

322. ‘‘ජිනො’’ඉච්චාදි. ජිනොදයෙන ජිතමාරස්ස භගවතො පාතුභාවෙන, කරණභූතෙන හෙතුභූතෙන වා ¶ පාපං ලොභාදිධම්මං දුජ්ජනචෙතසා දුජ්ජනානං චිත්තෙන සහ මලිනං කිලිට්ඨං හොති. ඉමිනායෙව ජිනොදයෙන දිසා දස දිසායො සජ්ජනචෙතසා සහ සුවිමලා සජ්ජනචෙතසන්තානතො පාපානං අපගමෙන කිත්තිමාලාය භුවනත්තයෙ පත්ථටත්තා අතිනිම්මලාති උභයපදත්ථානං සාධාරණභූතමලිනභාවසුවිමලභාවසඞ්ඛාතස්ස ගුණස්ස සහභාවස්ස වුත්තත්තා එසා ගුණසහවුත්ති නාම. ජිනස්ස උදයොති ච, දුජ්ජනානං චෙතොති ච, විගතං මලං එතාහිති ච, සු අතිසයෙන විමලාති ච, සන්තො ච තෙ ජනා චෙති ච, තෙසං චෙතොති ච වාක්යං.

විරොධීනං පදත්ථානං, යත්ථ සංසග්ගදස්සනං;

සමුක්කංසාභිධානත්ථං, මතා සා’යං විරොධිතා.

323. විරොධං විභාවෙති ‘‘විරොධීන’’මිච්චාදි. විරොධීනං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධානං ක්රියාදීනං යත්ථ වුත්තිවිසෙසෙ සංසග්ගස්ස සන්නිධිනො දස්සනං, කිමත්ථං? සමුක්කංසස්ස අතිසයස්ස අභිධානත්ථං කථනත්ථාය, සා අයං විරොධිතා විරොධීති මතා.

323. ඉදානි විරොධාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘විරොධීන’’මිච්චාදිනා. යත්ථ උත්තිවිසෙසෙ සමුක්කංසාභිධානත්ථං වණ්ණනීයවත්ථුගතඅධිකකථනාය විරොධීනං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධානං පදත්ථානං ක්රියාගුණාදීනං සංසග්ගදස්සනං සන්නිට්ඨානදස්සනං සම්බන්ධදස්සනං හොති, සා අයං උත්ති විරොධිතාති මතාති. විරොධො එතෙසං ගුණාදීනං අත්ථීති ච, සංසග්ගස්ස සම්බන්ධස්ස දස්සනමිති ච, සමුක්කංසස්ස අධිකස්ස අභිධානන්ති ච, විරොධීනං භාවො අසඞ්ගහිතොති ච වාක්යං. විරොධිතාදීපකවුත්ති තදත්ථෙන තන්නාමිකා හොති.

ගුණා සභාවමධුරා, අපි ලොකෙකබන්ධුනො;

සෙවිතා පාපසෙවීනං, සම්පදූසෙන්ති[සම්පදූසන්ති (ක.)]මානසං.

324. උදාහරති ¶ ‘‘ගුණා’’ඉච්චාදි. ලොකෙකබන්ධුනො ලොකනාථස්ස සභාවමධුරා සාධුජනසම්පීණනෙකචාතුරා අපි ගුණා අරහන්තතාදයො සෙවිතා පාපසෙවීහි තෙසං පාපසෙවීනං මානසං සම්පදූසෙන්ති දොසදුට්ඨාපාදනවසෙනාවිකරොන්ති ‘‘තාදිසො ගුණාතිසයො තස්සා’’ති. එත්ථ ගුණානං සභාවමධුරානං පීතිවිසෙසුප්පාදනයොග්ගානං සම්පදූසනෙන සහ විරොධොති දට්ඨබ්බං.

324. උදාහරති ‘‘ගුණා’’ඉච්චාදිනා. ලොකෙකබන්ධුනො බුද්ධස්ස ගුණා අරහත්තාදයො සභාවමධුරා අපි පකතිමධුරා අපි සෙවිතා පාපසෙවීහි සෙවිතා සමානා පාපසෙවීනං මානසං සම්පදූසෙන්ති අතිසයෙන කොපෙන්තීති. එවං හීනාධිමුත්තිකෙහි සහිතුමසක්කුණෙය්යො තස්ස ගුණාතිසයො වත්තති. නනු සභාවමධුරො ගුණො පීතිං විනා සම්පදූසනං න කරෙය්ය, සම්පදූසනම්පි තාදිසසභාවමධුරං විනා න භවෙය්යාති අඤ්ඤොඤ්ඤවිරුද්ධානමෙසං මධුරගුණසම්පදූසනක්රියානං සංසග්ගගුණාධිකදස්සනත්ථන්ති ලක්ඛණෙන යොජෙතබ්බං. අපිසද්දො විරොධත්ථෙ වත්තතෙ. සභාවෙන මධුරාති ච, එකො ච සො බන්ධු චාති ච, ලොකස්ස එකබන්ධූති ච, පාපං සෙවන්ති සීලෙනාති ච වාක්යං.

යස්ස කස්සචි දානෙන, යස්ස කස්සචි වත්ථුනො;

විසිට්ඨස්ස ය’මාදානං, පරිවුත්තීති සා මතා.

325. පරිවුත්තිං පවත්තෙති ‘‘යස්ස’’ඉච්චාදිනා. යස්ස කස්සචීති පටිග්ගාහකං දස්සෙති. විසිට්ඨස්ස යං ආදානන්ති සම්බන්ධො. සෙසං සුබොධං.

325. ඉදානි පරිවුත්තිං දස්සෙති ‘‘යස්ස කස්සචි’’ච්චාදිනා. යස්ස කස්සචි වත්ථුනො ඛුද්දකවත්ථුනො යස්ස කස්සචි පටිග්ගාහකස්ස දානෙන හෙතුභූතෙන විසිට්ඨස්ස උත්තමවත්ථුනො ¶ යං ආදානං ගහණං අත්ථි, සා පරිවුත්තීති මතාති. දානග්ගහණපරිවුත්තත්තා පරිවුත්ති නාම.

පුරා පරෙසං දත්වාන, මනුඤ්ඤං නයනාදිකං;

මුනිනා සමනුප්පත්තා, දානි සබ්බඤ්ඤුතාසිරී[මුනින්ද සමනුප්පත්තා, දානි සබ්බඤ්ඤුතාසිරිං (ක.)].

326. උදාහරති ‘‘පුරා’’ඉච්චාදි. සුබොධං. එත්ථ නයනාදිදානෙන සබ්බඤ්ඤුතාසිරියා ආදානන්ති පරිවුත්ති අයං.

326. ඉදානි උදාහරති ‘‘පුරා’’ඉච්චාදිනා. මුනිනා පුරා පුබ්බෙ පරෙසං මනුඤ්ඤං නයනාදිකං දත්වාන ඉදානි සබ්බඤ්ඤුතාසිරී සබ්බඤ්ඤුතාසඞ්ඛාතා අනඤ්ඤසාධාරණා සිරී සමනුපත්තාති. ඉහ යස්ස දින්නං තතො එව ගහණෙ පරිවුත්තිසද්දස්ස නිරුළ්හත්තා නයනාදීනං දානෙන සබ්බඤ්ඤුතාසිරියා ආදානතො, දානාභාවෙ ආදානාභාවතො ච පටිග්ගාහකජනෙ අවිජ්ජමානෙපි සබ්බඤ්ඤුතා විජ්ජමානත්තෙන පරිකප්පිතාති පරිවුත්ති හොති. තෙනෙව දණ්ඩියං–

‘‘සත්ථප්පහරණං දත්වා, භුජෙන තව රාජුනං;

චිරං චිතාභටො තෙසං, යසො කුමුදපණ්ඩරො’’ති [කාබ්යාදාස 2.356].

ඉමස්මිං උදාහරණෙ පච්චත්ථිකානං ආයුධප්පහාරං දත්වා තව බාහුනා තෙසං රාජූනං චිරං රාසිකතො කෙරවනිම්මලො යසො ආභටොති. දදාති කම්මයුත්තතො එව ආදානං දස්සෙත්වා පරිවුත්තිඵුටා කතා. නයනානි ආදීනි යස්ස උත්තමඞ්ගාදිනොති ච, සබ්බං ජානාතීති ච, තස්ස භාවොති ච වාක්යං.

327. භමං ¶ සම්භාවෙති ‘‘කිඤ්චී’’තිආදිනා. විඤ්ඤාතා පුරිසො කිඤ්චි දිස්වා උජ්ජලනාදිකං දිස්වාන තංසමං තස්ස පුරෙ දිස්සමානස්ස පදත්ථස්ස සදිසමඤ්ඤං වත්ථුං සංසයාපගතං අසන්නිධිං කත්වා පටිපජ්ජති ජානාති යත්ථ විසෙසෙ, සායං භමො මතො.

327. ඉදානි භමාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘කිඤ්චි’’ඉච්චාදිනා. යත්ථ උත්තිවිසෙසෙ විඤ්ඤාතා අවබොධකාරකො කිඤ්චි දිසාවිලොචනාදිකං දිස්වාන තංසමං වත්ථුං තෙන දිස්සමානවත්ථුනා තුල්යමඤ්ඤං වත්ථුං සංසයාපගතං නිස්සංසයං කත්වා පටිපජ්ජති ජානාති, සො අයං අලඞ්කාරො භමොති මතොති. තෙන තස්ස වා සමන්ති ච, සංසයො අපගතො එතස්මාති ච, භමනං අනවට්ඨානං වත්ථූනන්ති ච විග්ගහො. සංසයාපගතන්ති ක්රියාවිසෙසනං.

සමං දිසාසු’ජ්ජලාසු, ජිනපාදනඛංසුනා;

පස්සන්තා අභිනන්දන්ති, චන්දාතපමනා ජනා.

328. උදාහරති ‘‘සම’’මිච්චාදි. ජිනස්ස පාදෙසු නඛංසුනා දිසාසු සබ්බාසු සමං එකතො උජ්ජලාසු සජොතීසු තා උජ්ජලා දිසා පස්සන්තා ජනා, චන්දාතපොති මනො යෙසං තෙ තථාවිධා. අභිනන්දන්ති සන්තුස්සන්තීති.

328. ඉදානි උදාහරති ‘‘සම’’මිච්චාදිනා. ජිනපාදනඛංසුනා කරණභූතෙන දිසාසු දසසු සමං එකක්ඛණෙ උජ්ජලාසු තා උජ්ජලා දිසා පස්සන්තා ජනා චන්දාතපමනා චන්දාතපොති පවත්තචිත්තා අභිනන්දන්තීති. විජ්ජමානනඛමරීචියං බුද්ධිමකත්වා චන්දාතපෙ බුද්ධියා පවත්තාපනතො භමො නාම. සමන්ති අසඞ්ඛ්යං. චන්දාතපොඉති මනො යෙසන්ති වාක්යං.

329. භාවං භාවෙති ‘‘පවුච්චතෙ’’ච්චාදිනා. කවීනං භාවො අධිප්පායො, තං බොධෙතීති භාවබොධනං යං නාමාදි. ආදිසද්දෙන විසෙසනවාක්යානං ගහණං. යෙන කෙනචි නිසෙධනරූපෙන ආකාරෙන පවුච්චතෙ, අයං භාවො නාම ඊරිතොති.

329. ඉදානි භාවාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘පවුච්චතෙ’’ ඉච්චාදිනා. කවීනං වත්තූනං භාවබොධනං අධිප්පායපකාසකං යං නාමාදි නාමපදවිසෙසනපදාදි යෙන කෙනචි වණ්ණෙන ආකාරෙන සාගරාදිඅත්ථන්තරං පටිසෙධෙත්වා වා නො වා පවුච්චතෙ, අයං භාවො නාමාති ඊරිතොති. නාමං ආදි යස්ස විසෙසනවාක්යද්වයස්සෙති ච, භාවං බොධෙතීති ච වාක්යං. කවීනං අධිප්පායසඞ්ඛාතභාවපකාසකො උත්තිවිසෙසො තදත්ථෙන භාවො නාම, තස්ස නිස්සයභූතං නාමාදිපදසන්තානං ඉහ නිස්සිතොපචාරෙන භාවො නාමාති ඊරිතං.

330. උදාහරති ‘‘නනු’’ච්චාදි. මනම්පීති ඊසකම්පි. මරියාදන්ති අත්තනො ආචාරසීමං, සංවට්ටෙපි පලයකාලෙපි. සෙසං සුබොධං. එත්ථ න ඉමෙ පකතිසමුද්දාදයො සමුද්දාදයො හොන්ති, යෙ පලයකාලෙ අත්තනො වෙලානුල්ලඞ්ඝනසඞ්ඛාතං අචලත්තසඞ්ඛාතඤ්ච මරියාදං පරිච්චජන්ති. කිඤ්චරහි ¶ සන්තා එවෙතෙ සමුද්දාදයො, යෙ යදි පලයකාලෙපි සමාපතෙය්යුං, තදාපි අත්තනො මරියාදං න මුඤ්චන්ති. කොචි විපත්තිං පත්තො නිරතිසයං ධීරත්තමත්තනොවබොධෙතීති අඤ්ඤනිසෙධෙන කථිතං නාමං කවිසභාවං යථාවුත්තං බොධෙතීති භාවොයමිති.

330. ඉදානි උදාහරති ‘‘නනු’’ච්චාදිනා. සාගරා සංවට්ටකාලෙ තීරමරියාදං අතික්කමෙන්තා පකතිසමුද්දා සාගරා න භවන්ති. කුලාචලා තාදිසකාලෙ අචලසඞ්ඛාතමරියාදමතික්කමෙන්තා සත්ත කුලපබ්බතා කුලාචලා නාම න භවන්ති. කිඤ්චරහි සාගරාදයො. යෙ සාධවො සංවට්ටෙපි සබ්බවත්ථුවිනාසකකප්පවිනාසකාලෙපි මරියාදං අත්තනො ආචාරමරියාදං මනම්පි ඊසකම්පි නො ජහන්ති. සන්තා එව තෙ සාගරාදයො නාම හොන්ති නනූති. කොචි බ්යසනං පත්තො අත්තනො අනඤ්ඤසාධාරණං ධීරත්තං පකාසෙතීති ඉහ සාගරාදිඅත්ථන්තරපටිසෙධරූපෙන දස්සිතසාගරාදිනා වත්තුනො අකම්පනාධිප්පායං අවබොධෙතීති අයං භාවාලඞ්කාරො නාම. මනන්ති අප්පකාලවාචකමසඞ්ඛ්යං. අපීති සම්භාවනෙ.

අඞ්ගඞ්ගීභාවා සදිස-බලභාවා ච බන්ධනෙ;

සංසග්ගො’ලඞ්කතීනං යො, තං මිස්සන්ති පවුච්චති.

331. මිස්සං දස්සෙති ‘‘අඞ්ග’’ඉච්චාදිනා. අඞ්ගමුපකාරකං, අඞ්ගී උපකාරියං, තෙසං භාවො අඞ්ගඞ්ගිභාවො සාධියසාධනත්තං, තතො ච. සදිසං සමං බලං යෙසං තෙ, තෙසං භාවො අඞ්ගඞ්ගිභාවමන්තරෙන අප්පධානභාවෙනාවට්ඨානං තතො ච හෙතුතො. බන්ධනෙ විසයෙ, යො අලඞ්කතීනං සංසග්ගො එකත්ථ සන්නිධානං, තං මිස්සන්ති පවුච්චති.

331. ඉදානි ¶ මිස්සාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘අඞ්ගඞ්ගී’’ච්චාදිනා. අඞ්ගඞ්ගීභාවා උපකාරකඋපකාරියසඞ්ඛාතපටිපාදකපටිපාදනීයසභාවෙන හෙතුභූතෙන සදිසබලභාවා ච සාධියසාධනභාවං විනා සමානබලවන්තභාවෙන ච බන්ධනෙ පජ්ජාදිබන්ධනවිසයෙ අලඞ්කතීනං අලඞ්කාරානං යො සංසග්ගො සන්නිධානං, තං මිස්සන්ති පවුච්චතීති. අඞ්ගං සාධනං අස්ස සාධියස්ස අත්ථීති ච, අඞ්ගඤ්ච අඞ්ගී චෙති ච, තෙසං භාවො සාධියසාධනසඞ්ඛාතො සම්බන්ධොති ච, සදිසං බලං යෙසමලඞ්කාරානමිති ච, තෙසං භාවො අඤ්ඤමඤ්ඤනිරපෙක්ඛතාති ච, මිස්සනං මිස්සීභවනමිති ච වාක්යං.

පසත්ථා මුනිනො පාද-නඛරංසිමහානදී;

අහො ගාළ්හං නිමුග්ගෙපි, සුඛයත්යෙ’ව තෙ ජනෙ.

332. උදාහරති ‘‘පසත්ථා මුනි’’ච්චාදි. මුනිනො පාදෙසු නඛා තෙසං රංසි එව මහානදීසදිසත්තා මහානදී, සා පසත්ථා අච්ඡරියප්පත්තිසබ්භාවතො ගාළ්හමච්චන්තං නිමුග්ගෙපි තෙ ජනෙ සුඛයත්යෙව, අහො අච්ඡරියං යතො සෙසනදීවිධුරං. ‘‘අයං අත්තනි ගාළ්හං නිමුග්ගෙපි සුඛයතී’’ති එත්ථ ‘‘නිමුග්ගෙපී’’ති සමාධිනො සාධියත්තෙනඞ්ගිතායාවට්ඨිතස්ස ‘‘පාදනඛරංසිමහානදී’’ති රූපකං සාධනත්තෙනඞ්ගතායාවට්ඨිතන්ති මිස්සමිදමලඞ්කරණං.

332. ඉදානි උදාහරති ‘‘පසත්ථා’’ ඉච්චාදිනා. මුනිනො පසත්ථා අච්ඡරියත්තා පසංසනීයා පාදනඛරංසිමහානදී චරණනඛකිරණසඞ්ඛාතමහාගඞ්ගා ගාළ්හං අතිසයෙන නිමුග්ගෙපි තෙ ජනෙ සාධුසප්පුරිසෙ සුඛයති එව සුඛිතෙ කතො එව. අහො අච්ඡරියං සෙසනදීනමෙසා පවත්ති විරුද්ධාති. එත්ථ සාධනීයභාවෙන අඞ්ගිනො ‘‘නිමුග්ගෙ’’ති සමාධිඅලඞ්කාරස්ස ¶ ‘‘පාදනඛරංසිමහානදී’’ති රූපකාලඞ්කාරො සාධනභාවෙන අඞ්ගන්ති කත්වා අඞ්ගාඅඞ්ගීභාවෙන ඉමෙසං අලඞ්කාරානං මිස්සිතා. පාදෙසු නඛාති ච, තෙසං රංසීති ච, මහතී ච සා නදී චෙති ච, මහානදී විය මහානදී පාදනඛරංසියො එව මහානදීති ච වාක්යං. ගාළ්හන්ති ක්රියාවිසෙසනං. ගාළ්හං නිමුජ්ජනං යෙ අකංසු, තෙපීති යොජනා. සුඛසමඞ්ගිනො ජනා සුඛිතෙ සුඛෙ කරොතීති වාක්යං.

වෙසො සභාවමධුරො, රූපං නෙත්තරසායනං;

මධූවමුනිනො වාචා, න සම්පීණෙති කං ජනං.

333. ‘‘වෙසො’’ඉච්චාදි සුබොධං. ඉදං පන සමාධිරූපකොපමාමිස්සසදිසබලන්ති.

333. ‘‘වෙසො’’ඉච්චාදි. මුනිනො සභාවමධුරො පකතිමධුරො වෙසො ජිනාවෙණිකො බුද්ධවෙසො ච නෙත්තරසායනං රූපං ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනසම්පන්නං රූපඤ්ච මධූව මධුරත්තෙන මධුසමානා වාචා භාරතී ච කං ජනං න සම්පීණෙතීති. ‘‘සභාවමධුරො’’ති සමාධිඅලඞ්කාරො ච, ‘‘නෙත්තරසායන’’න්ති රූපකාලඞ්කාරො ච, ‘‘මධූවා’’ති උපමාලඞ්කාරො චාති ඉමෙ තයො පීණනෙ අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛරහිතත්තා තුල්යබලාති ඉමෙසං මිස්සත්තං හොති. සභාවෙන මධුරොති ච, රසීයති අස්සාදීයතීති ච, රසො රසභූතො ආයනං ගති පවත්ති අස්සාති රසායනං, රසවත්ථු. රසායනමිව රූපං රසායනං, නෙත්තානං රසායනන්ති ච වාක්යං.

334. ආසිං ¶ දස්සෙති ‘‘ආසි’’ච්චාදිනා. ඉට්ඨස්ස අභිමතස්ස වත්ථුනො ආසීසනං පත්ථනමිත්යනුවදිත්වා ආසී නාම සියාති විධීයතෙ. ‘‘යථෙ’’ත්යුදාහරති. තිලොකස්ස ලොකත්තයවත්තිනො ජනස්ස එකගති අසහායගති පටිසරණභූතො නාථො ලොකං සත්තලොකං අපායතො පාතු පාලෙතූති. එත්ථාතිලසිතං පාලනමාසීසිතන්ති.

334. ඉදානි ආසීඅලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘ආසී’’ ඉච්චාදිනා. ඉට්ඨස්ස අත්ථස්ස ඉච්ඡිතවත්ථුනො ආසීසනා පත්ථනා ආසී නාම සියා. යථා තත්ථොදාහරණමෙවං. තිලොකෙකගති තිභවස්ස අසහායසරණභූතො නාථො ලොකසාමි ලොකං සත්තලොකං අපායතො පාතු රක්ඛතූති. ආසී නාම පත්ථනා, තද්දීපිකාපි උත්ති තන්නාමිකාව හොති. ‘‘තිලොකෙකගතී’’ති ඉමස්මිං උදාහරණෙ පාලනං ආසීසිතං. තිණ්ණං ලොකානං සමාහාරොති ච, එකොයෙව ගති පටිසරණන්ති ච, තිලොකස්ස එකගතීති ච වාක්යං.

රසප්පතීතිජනකං, ජායතෙ යං විභූසනං;

රසවන්තන්ති තං ඤෙය්යං, රසවන්තවිධානතො.

335. රසවන්තමුදාහරති ‘‘රස’’ඉච්චාදිනා. යං විභූසනමලඞ්කරණං රසාභාසාදිනො පතීතිජනකං අවගමසම්පාදකං ජායතෙ, තං විභූසනං රසවන්තවිධානතො සම්පාදනතො ‘‘රසවන්ත’’න්ති විඤ්ඤෙය්යං යථා අත්ථප්පතීති ජනකො සද්දො ‘‘අත්ථවා’’ති.

335. උද්දෙසෙ රසීති උද්දිට්ඨරසාලඞ්කාරං දස්සෙති ‘‘රස’’ඉච්චාදිනා. යං විභූසනං වුත්තාලඞ්කාරානමන්තරෙ යො කොචි අලඞ්කාරො රසප්පතීතිජනකං සිඞ්ගාරාදිනවවිධරසෙසු එකස්ස රසස්ස වා තස්සෙව රසාභාසස්ස වා ¶ අවබොධනං සම්පාදෙන්තො ජායතෙ, තං විභූසනං රසවන්තවිධානතො අත්තනො රසසහිතභාවස්ස පකාසනතො රසවන්තන්ති රසීති ඤෙය්යන්ති. යථා අත්ථප්පතීතිජනකො සද්දො ‘‘අත්ථවා’’ති වුච්චති, එවං රසප්පතීතිජනකො අලඞ්කාරො රසවන්තො ‘‘රසී’’ති ච වුච්චති. රසස්ස පතීති ච, තං ජනෙතීති ච, රසො අස්ස අත්ථීති ච, රසවතො භාවොති ච, තස්ස විධානං සම්පාදනන්ති ච වාක්යං.

පාදා තිලොකගුරුනො’ධිකබද්ධරාගා;

ආදාය නිච්චසරසෙන කරෙන ගාළ්හං,

සඤ්චුම්බයන්ති සතතාහිතසම්භමෙන.

336. උදාහරති ‘‘රාග’’ඉච්චාදි. ධරාය පථවීඅඞ්ගනාය රාගෙන ආනතං, මුඛං. රාගං රත්තවණ්ණං ආනතං නින්නමිතං, සරොජං. පඨමෙ අබ්භුතසරොජසදිසතාය මුඛං, තෙන සමානාධිකරණන්ති රාගානතෙන සමාසො. දුතියෙ තු රාගානතඤ්ච තං අබ්භුතසරොජං පථවිං භින්දිත්වා සිරීපාදසම්පටිග්ගහණත්ථං උට්ඨහමච්ඡරියපදුමඤ්ච, තමෙව තස්සා මුඛසදිසත්තා මුඛන්ති රාගානතබ්භුතසරොජමුඛං. තිලොකගුරුනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදා. කීදිසා? අධිකබන්ධො රාගො අනුරාගො, රත්තවණ්ණො වා යෙසං තෙ, තථාවිධා. නිච්චමනවරතං සරසෙන රසවතා කරෙන හත්ථෙන, රංසිනා වා ගාළ්හං ආදාය ගහෙත්වා සතතං නිච්චං ආහිතො සම්භමො ආදරො, තදභිමුඛතා වා, තෙන සඤ්චුම්බයන්ති, නික්ඛිපන්ති වා. එත්ථ සිලෙසරූපකෙහි සම්භොගසිඞ්ගාරරසාභාසො ජන්යතෙ. සිඞ්ගාරො දුවිධො විප්පලම්භො, සම්භොගො චෙති. තෙසු විප්පලම්භොව සමග්ගවණ්ණනාධාරත්තා මනොහරො, නෙදිසො සම්භොගො. සම්භොගාභාසෙ තු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තථාපි’හා’ධිගතං සම්භොගාභාසොදාහරණං බාලප්පබොධනත්ථං කිඤ්චි විචාරෙස්සාම. තත්ර පාදානං කාමුකත්තං ¶ ධරාය කාමිනිත්තඤ්ච වාක්යසාමත්ථියා විඤ්ඤායතෙ. සද්දෙන වුච්චමානං පුන වුත්තං සියා. අත්ර පාදානං තං විඤ්ඤෙය්යං, රත්යුක්කංසාභාසො යදි කවිනා පටිපාදෙතබ්බො න භවෙය්ය, තදා ගාථායමනනුපපන්නං සියාති එවංවිධවචනතොව පාදා රත්යාභාසවන්තොති ගම්යතෙ. රතියා ආලම්බණවිභාවාභාසො ධරාකාමිනි, රම්මදෙසාදිවිසෙසාභාවෙ අච්ඡරියපදුමුග්ගමනාභාවතො අබ්භුතසරොජසද්දසවනෙන ගම්මමානා රම්මදෙසාදයො උද්දීපනවිභාවාභාසා, බ්යභිචාරීභාවාභාසබොධකානි කවිවචනානි අනුභාවාභාසො. තථා හි ‘‘නිච්චසරසෙන කරෙන ගාළ්හං ආදායා’’ති කරස්ස සරසතාගාළ්හග්ගහණකථනෙන හරිසාදයො ගම්යන්තෙ. ‘‘සතතාහිතසම්භමෙනා’’ති ඉමිනා උස්සුක්කත්තාදයො පහීයන්තීති එවං බන්ධවුත්තීති විභාවාදීහි බන්ධත්ථාභාසානං මනසි යො උප්පජ්ජති ආනන්දාභාසො, සො රසාභාසො සම්භොගරසාභාසො වුත්තොති.

336. ඉදානි උදාහරණං දස්සෙන්තො උත්තරිපි දස්සෙතබ්බසිඞ්ගාරහස්සකරුණාදිරසුද්දෙසස්ස අනුරූපතො සිඞ්ගාරරසයුත්තමෙව දස්සෙති ‘‘රාගා’’ඉච්චාදිනා. ධරාය මහීඅඞ්ගනාය රාගානතබ්භුතසරොජමුඛං රාගෙන අනුරාගෙන අභිමුඛං කත්වා නමිතං අච්ඡරියගුණොපෙතපදුමසදිසානනං නො චෙ, රත්තවණ්ණං ආනතං අබ්භුතසරොජසඞ්ඛතමුඛං තිලොකගුරුනො භුවනත්තයානුසාසකස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදා අධිකබද්ධරාගා අධිකබද්ධානුරාගවන්තා නො චෙ, පුබ්බකම්මෙන කතඅධිකරත්තවණ්ණා නිච්චසරසෙන කරෙන සතතානුරාගයුත්තෙන හත්ථෙන නො චෙ, අවිකලත්තා සතතසම්පත්තිසහිතෙන කිරණෙන ගාළ්හං ආදාය ගාළ්හං ගහෙත්වා නො චෙ, ඵුසිත්වා සතතාහිතසම්භමෙන නිච්චං කතාදරෙන නො චෙ, නිරන්තරාහිතඅභිමුඛභාවෙන සඤ්චුම්බයන්ති ¶ චුම්බන්ති නො චෙ, ඨිතික්රියාසාධනත්තෙන ඵුසන්තීති.

රාගෙන අනුරාගෙන ආනතං අභිමුඛීකතමිති ච, අබ්භුතඤ්ච තං සරොජඤ්චෙති ච, තෙන සදිසතාය අබ්භුතසරොජඤ්ච තං මුඛඤ්චෙති ච, රාගානතඤ්ච තං අබ්භුතසරොජමුඛඤ්චෙති ච, රාගං රත්තවණ්ණං ආනතං නින්නමිති ච, තඤ්ච තං අබ්භුතසරොජඤ්චෙති ච, තමෙව තාදිසමුඛසදිසත්තා මුඛමිති ච, තිලොකස්ස ගුරූති ච, අධිකං කත්වා බද්ධො, අත්තනො පුබ්බකම්මෙන වා කතො, රාගො අනුරාගො රත්තවණ්ණො වා යෙසමිති ච, රසෙන අනුරාගෙන සම්පත්තියා වා සහ වත්තමානොති ච, ආහිතො විහිතො ච සො සම්භමො ආදරො තදභිමුඛභාවො වා චෙති ච විග්ගහො.

එත්ථ ‘‘රාගානතා’’තිආදිකෙන සිලෙසාලඞ්කාරෙන ච ‘‘අබ්භුතසරොජමුඛ’’න්ති රූපකාලඞ්කාරෙන ච සම්භොගසිඞ්ගාරරසාභාසො උප්පාදීයති. තාදිසං ඉත්ථිපුරිසානං සම්භොගාභාවෙන, තදාකාරෙන ච කප්පිතත්තා රසාභාසො නාමාති දට්ඨබ්බො. සිඞ්ගාරස්ස ආයොගවිප්පයොගසම්භොගවසෙන තිවිධත්තෙපි ආයොගවිප්පයොගද්වයං විප්පලම්භමෙවාති විප්පලම්භො, සම්භොගො චෙති දුවිධො හොති. තෙසු විප්පලම්භොව අනූනවණ්ණනාය භූමිත්තා මනොහරො. සම්භොගො පන තාදිසො න හොති. සම්භොගාභාසොපි හීනො හොති. එවං සන්තෙ පයොගං කත්වා කුරුමානාය වණ්ණනාය උචිතභාවෙන ඉහාධිගතසම්භොගසිඞ්ගාරරසාභාසෙන රසිභූතාලඞ්කාරස්ස උදාහරණෙ රසාභාසො එවං වෙදිතබ්බො. පාදානං කාමුකභාවාභාසෙ ච ධරාය කාමිනීභාවාභාසෙ ච වාචකපදෙන අවුත්තෙපි ‘‘ධරාය පාදා තිලොකගුරුනො’’ති ඉදං ඨපෙත්වා පාණිධම්මපකාසකෙහි අවසෙසපදෙහි ඤායතෙ.

ද්වින්නං ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤං රතිආභාසො ‘‘අධිකබද්ධරාගා රාගානත’’න්ති ඉමෙහි වුත්තො. අයං රතිආභාසො ඉධ ඨායීභාවො පුරිසරතියා ඉත්ථියා ච, ඉත්ථිරතියා පුරිසස්ස ච ආලම්බණත්තා පාදකාමුකධරාකාමිනියො ද්වෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලම්බණවිභාවාභාසා හොන්ති. රම්මදෙසාදිවිසෙසං විනා අච්ඡරියපදුමොදයස්ස අභාවතො අබ්භුතසරොජසද්දස්ස උච්චාරණෙන ගම්මමානා රම්මදෙසාදයො රතිං උද්දීපයන්තීති උද්දීපනවිභාවාභාසා නාම. ‘‘නිච්චසරසෙන කරෙන ගාළ්හමාදායා’’ති ඉමිනා කරස්ස සරසභාවස්ස ච ගාළ්හං ගහණස්ස ච වුත්තත්තා හරිසාදයො ඤායන්තෙ. ‘‘සතතාහිතසම්භමෙනා’’ති ඉමිනා උස්සාහාදයො ඤායන්ති. තත්ථ හරිසඋස්සාහාදයො බ්යභිචාරීභාවාභාසා නාම හොන්ති. තෙ බ්යභිචාරීභාවාභාසෙ පකාසෙන්තානි යථාවුත්තකවිවචනානි අනුභාවාභාසා නාමාති එවං බන්ධෙ දිස්සමානඨායීභාවබ්යභිචාරීභාවවිභාවඅනුභාවෙහි අත්ථාවබොධං කරොන්තානං පණ්ඩිතානං උප්පජ්ජමානො යො සන්තොසාභාසසඞ්ඛාතො රසාභාසො අත්ථි, සො ඉධ සම්භොගරසාභාසොති කථිතොති. ඨායීභාවාදයො උපරි ආවිභවිස්සන්ති.

ඉච්චා’නුගම්ම පුරිමාචරියානුභාවං,

සඞ්ඛෙපතො නිගදිතො’ය’මලඞ්කතීනං;

භෙදො’පරූපරි කවීහි විකප්පියානං,

කො නාම පස්සිතු’මලං ඛලු තාස’මන්තං.

ඉති සඞ්ඝරක්ඛිතමහාසාමිපාදවිරචිතෙ

337. එවමුද්දෙසානුක්කමෙන යථාපටිඤ්ඤාතං නිට්ඨපෙත්වා ඉදානි නිගමනපුබ්බකං බහුත්තමෙසං නිද්දිසිතුමාහ ‘‘ඉච්චි’’ච්චාදි. ඉති ¶ ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන පුරිමානං දණ්ඩීආදීනං ආචරියානං ආනුභාවං බන්ධලක්ඛණානි අනුගම්ම අනුගන්ත්වා අලඞ්කතීනමලඞ්කාරානං අයං භෙදො සඞ්ඛෙපතො නිගදිතො කථිතො. සඞ්ඛෙපතොති වුත්තො, කස්මාති ආහ ‘‘උපරූපරී’’තිආදි. උපරූපරි දීඝකාලමාරබ්භ යාවෙදානි මත්ථකමත්ථකෙ කවීහි විකප්පියානං පභෙදියමානානං තාසමලඞ්කතීනං අන්තං පරියන්තං පස්සිතුං ඛලු එකන්තෙන කො නාම ජනො අලං සමත්ථො.

ඉති මහාසාමිනාමිකායං සුබොධාලඞ්කාරටීකායං

337. එවං උද්දෙසක්කමෙන යථාපටිඤ්ඤාතෙ අත්ථාලඞ්කාරෙ නිට්ඨපෙත්වා ඉදානි නිගමනමුඛෙන එසං අත්ථාලඞ්කාරානං බහුභාවං දස්සෙති ‘‘ඉච්චානුගම්ම’’ඉච්චාදිනා. ඉති යථාවුත්තනයෙන පුරිමාචරියානුභාවං පුබ්බකාලිකානං දණ්ඩීභද්දපාණාදීනං අලඞ්කාරසත්ථසඞ්ඛාතානුභාවං අනුගම්ම අලඞ්කතීනං අයං භෙදො සඞ්ඛෙපතො නිගදිතො මයා වුත්තො සඞ්ගහිතො. කස්මාති චෙ? උපරූපරි දීඝකාලතො පට්ඨාය යාවජ්ජතනා කවීහි රචනාකත්තාරෙහි විකප්පියානං අනෙකප්පකාරතො කප්පියමානත්තා පුථක්කරියමානානං තාසමලඞ්කතීනං අන්තං පරියන්තං පස්සිතුං ඛලු එකන්තෙන කො නාම පුග්ගලො අලං සමත්ථොති. සඞ්ගහමනාදියිත්වා කෙනාපි පරියන්තං අධිගන්තුං න සක්කාති අධිප්පායො. පුරෙ භවාති ච, පුරිමා ච තෙ ආචරියා චෙති ච, තෙසමානුභාවොති ච, විසෙසතො අසඞ්කරතො කප්පියන්ති ච වාක්යං.