📜
5. භාවාවබොධපරිච්ඡෙද
පටිභානවතා ¶ ලොක-වොහාර’මනුසාරිනා;
තතො’චිත්යසමුල්ලාස-වෙදිනා කවිනා පරං.
338. තදෙව යථාපටිඤ්ඤාතමලඞ්කාරවිභාගං බොධෙත්වා සම්පති රසවන්තාලඞ්කාරප්පසඞ්ගෙනාධිගතං රසං සකල සංසාරදුක්ඛනිස්ස රණෙකනිමිත්තවිමුත්තිරසෙකරසවිසුද්ධසද්ධම්මාගමවිග්ගාහසප්පීණනොණතමතීනං පරමසද්ධාලූනමනධිගතත්තෙපි ලක්ඛණමත්තෙන ලොකවොහාරකොසල්ලමත්තපරිග්ගහාය කිඤ්චිමත්තමුපදිසිතුං න සාකල්ලෙන ‘‘පටිභානවතා’’තිආදිමාහ. පටිභානං තංතංඨානානුරූපප්පවත්තා පඤ්ඤා. සා හි සරසරචනායච්චන්තොපකාරිකා, තතොව කබ්බං ‘‘පටිභාන’’න්ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘පටිභානවතා’’ති. කවිනා ලොකවොහාරානුගන්තබ්බො. යො හි සකලං ලොකවොහාරං නානුසරති, සො කවියෙව න හොති. තෙනාහ ‘‘ලොකවොහාරමනුසාරිනා’’ති. යතො ඔචිත්යං නාම කවීනං පරමං රහස්සං ලොකවොහාරෙපි උචිතඤ්ඤූයෙව පසංසීයතෙ, සමුචිතලොකවොහාරානුසාරෙනෙව ච වක්ඛමානානුක්කමෙන විරචිතා රචනා සචෙතනානං රසස්සාදාය සම්පජ්ජතෙ, තස්මා ඔචිත්යෙ සමුල්ලසත්තං දිත්තං ඵුටමෙව බන්ධනං කාතුං වට්ටති. තතොවච්චන්තමොචිත්යසමුල්ලාසවෙදිනා කවිනා භවිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘පරං ඔචිත්යසමුල්ලාසවෙදිනා’’ති. සබ්බඤ්චෙතං ‘‘කවිනා’’ති එත්ථ විසෙසනං, ‘‘කවිනා’’ති චෙතං ‘‘නිබන්ධා’’ති එත්ථ අවුත්තො කත්තා.
338. එවං යථාපටිඤ්ඤාතානමලඞ්කාරානං දස්සනාවසරෙ රසවන්තාලඞ්කාරප්පසඞ්ගෙනාධිගතනවවිධසිඞ්ගාරාදිරසෙ සකලසංසාරදුක්ඛනිස්සරණඅසහායකරණභූතවිමුත්තිරසෙන එකරසභූතෙ අතිපණීතෙ සද්ධම්මාමතරසෙයෙව ලුද්ධානං සද්ධාබාහුල්ලසුද්ධසංයමානං විමුඛෙපි ¶ ලක්ඛණමත්තපරිඤ්ඤාණෙන ලොකවොහාරෙසු අසම්මොහත්ථං සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙතුකාමො ඉදානි ‘‘පටිභානවතා’’ඉච්චාදිමාහ. පටිභානවතා සරසරචනාය අච්චන්තොපකාරට්ඨානොචිතපඤ්ඤාවිසෙසවතා ලොකවොහාරමනුසාරිනා සකලලොකෙ වොහාරානුරූපමනුගතෙන තතො යස්මා ඔචිත්යං නාම හදයතො අබහි කාතබ්බං, රහස්සමිව බන්ධතො වියොජනීයං න හොති. තස්මා පරමතිසයෙන ඔචිත්යසමුල්ලාසවෙදිනා උචිතභාවෙන වත්තුමිච්ඡිතත්ථස්ස උද්දීපනස්සෙව අනුරූපප්පකාරෙන ඉට්ඨත්ථස්ස සමුල්ලාසනං දිත්තිං ජානන්තෙන කවිනා බන්ධකාරකෙන නිබන්ධාති සම්බන්ධො. පටිභා පටිභානන්ති පඤ්ඤායෙතං නාමං, තතො ජාතකබ්බස්සපි පටිභාති වුච්චමානත්තා අයං පඤ්ඤාවිසෙසො රචනාය අච්චන්තොපකාරොති ඤාතබ්බො. පටිභානමස්සත්ථීති ච, ලොකස්ස වොහාරොති ච, තං අනුගච්ඡති සීලෙනාති ච, ඔචිත්යෙන සමුල්ලාසොති ච, තං විජානාති සීලෙනාති ච විග්ගහො.
ඨායීසම්බන්ධිනො භාව-විභාවා සානුභාවකා;
සම්පජ්ජන්ති නිබන්ධා තෙ, රසස්සාදාය සාධුනං.
339. ‘‘ඨායි’’ච්චාදි. ඨායිනො වක්ඛමානරත්යාදයො තෙහි සහ සම්බන්ධො විභාවාදීහි යොගෙ රත්යාදීනමස්සාදියත්තමානීයමානත්තා එතෙසමත්ථීති ඨායීසම්බන්ධිනො. සහ අනුභාවෙහි වක්ඛමානලක්ඛණෙහීති සානුභාවකා, භාවො විභාවො ච, වක්ඛමානො භාවෙන භාවාභාසොපි ඉමිනාව සඞ්ගහිතො, රසස්සාදාය සම්පජ්ජන්තීති සම්බන්ධො.
339. ‘‘ඨායි’’ච්චාදි. ඨායීසම්බන්ධිනො ඨායීපදෙන, තෙන වාච්චරතිහාසාදිඅත්ථෙන වා සම්බන්ධුපගතා සානුභාවකා වක්ඛමානානුභාවෙහි සහ පවත්තා භාවවිභාවා වක්ඛමානභාවවිභාවා නිබන්ධා වුත්තගුණොපෙතකවිනා බන්ධිතා එකත්ථ ආහරිත්වා දස්සිතා සාධුනං ඉස්සාදිදොසරහිතානං සජ්ජනානං රසස්සාදාය සිඞ්ගාරාදිවක්ඛමානරසස්ස අස්සාදනත්ථං සම්පජ්ජන්ති පවත්තන්තීති. ඉමාය ගාථාය ඨායීභාවො බ්යභිචාරීභාවො කෙවලභාවො විභාවො අනුභාවො රසො චෙති ඉමෙ උද්දිට්ඨා භවන්ති, කථන්ති චෙ? භාවවිභාවානං ‘‘ඨායීසම්බන්ධිනො’’ති විසෙසනං භවති, තෙන භාවස්ස ඨායී ච සො භාවො චෙති ච ඨායීපදෙන සම්බන්ධත්තා ඨායීභාවො ච, පුන බ්යභිචාරීභාවෙ සති ‘‘ඨායීභාවො’’ති ඉමස්ස සාධකත්තා ඉමස්සෙව ඨායීභාවපදස්ස පයොගසාමත්ථියෙන ගම්මමානො බ්යභිචාරීභාවො ච, පුන ඨායීපදෙන සමාසමකත්වා විසුං දස්සිතභාවසද්දසුතියා ඨායීභාවබ්යභිචාරීභාවෙහි අඤ්ඤො භාවො ච, තථා එව ඨායීපදෙන වාච්චරතිහාසාදිඅත්ථස්ස උප්පත්තිඋද්දීපනද්වයං විභූතං කත්වා සජ්ජෙත්වා ඨිතත්තා තෙහි රතිහාසාදීහි අත්ථෙහි සම්බන්ධිනො ආලම්බණඋද්දීපනසඞ්ඛතවිවිධවිභාවා ච, එවමෙව සානුභාවකපදෙන සමායොගෙන දස්සිතානුභාවො ච, ‘‘රසස්සාදායා’’ති ඉමිනා නිද්දිට්ඨරසො චාති එවමිමෙ ඨායීභාවාදයො උද්දිට්ඨා හොන්ති. ඨායිනා සහ සම්බන්ධොති ච, සො එතෙසමත්ථීති ච, භාවො ච විභාවො චෙති ච, සහ අනුභාවෙහි වත්තන්තීති ච, රසස්ස අස්සාදොති ච වාක්යං.
භාවඅධිප්පාය
චිත්තවුත්තිවිසෙසා තු, භාවයන්ති රසෙ යතො;
රත්යාදයො තතො භාව-සද්දෙන පරිකිත්තිතා.
340. ඉදානි යථාඋද්දිට්ඨෙසු ඨායාදීහි භාවවිභාවානුභාවරසෙසු පඨමං භාවං විභාවෙතුං භාවසද්දමන්වත්ථයති ‘‘චිත්ත’’ඉච්චාදිනා. චිත්තස්ස වුත්තියො රමණහසනාදිආකාරෙන පවත්තියො, තාව විසෙසා විසිට්ඨසභාවත්ථාති චිත්තවුත්තිවිසෙසා. ¶ රත්යාදයො ඨායීබ්යභිචාරීසාත්තිකා. තුසද්දො විසෙසෙ. යතො රසෙ සිඞ්ගාරාදයො භාවයන්ති නිප්ඵාදෙන්ති. තතො භාවසද්දෙන පරිකිත්තිතා භරතාදීහි කථිතා. එත්ථ හි ණ්යන්තො භූධාතු කරණෙ වත්තතෙ. යතො චායං න කෙවලං කරණෙයෙව වත්තතෙ, අථ ඛො බ්යාපනෙ, පටිපාදනෙ ච, තස්මාස්ස පටිභානං චිත්තං භාවයන්ති බ්යාපෙන්ති. අථ වා කවිනො ලොකට්ඨිතිඤාණලක්ඛණං අධිප්පායං භාවයන්ති පටිපාදෙන්තීති භාවාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
340. ඉදානි උද්දිට්ඨෙසු ඨායීභාවාදීසු ඨායීආදීනං [ඨායීභාවාදීනං (ක.)] තිණ්ණං සාධාරණො භාවො නාම එසොති දස්සෙන්තො අන්වත්ථවසෙන දස්සෙති ‘‘චිත්ත’’ඉච්චාදි. චිත්තවුත්තිවිසෙසා තු චිත්තස්ස උත්තරි වක්ඛමානාරම්මණහසනසොචනාදීහි, නිබ්බෙදාදීහි, ථම්භාදීහි ච ආකාරෙහි පවත්තිසඞ්ඛාතා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරාකාරසඞ්ඛාතා විසෙසා පන ඨායීබ්යභිචාරීසාත්තිකා යතො යස්මා රසෙ සිඞ්ගාරාදිරසෙ භාවයන්ති නිප්ඵාදෙන්ති කරොන්ති. නො චෙ, රසෙ සිඞ්ගාරාදිරසවිසයෙ පණ්ඩිතානං චිත්තං භාවයන්ති බ්යාපනං කරොන්ති. නො චෙ, තස්මිංයෙව රසවිසයෙ කවිනො ලොකසභාවං විසයං කත්වා පවත්තඤාණලක්ඛණං අධිප්පායං භාවයන්ති පටිපාදනං කරොන්ති. තතො භාවසද්දෙන හෙතුකත්තරි නිප්ඵන්නෙන රත්යාදයො රතිහාසාදයො පරිකිත්තිතා භරතාදීහි වුත්තා හොන්තීති. ‘‘රත්යාදයො’’ති එත්ථ ආදිසද්දෙන හාසාදයො ඨායීභාවා ච, නිබ්බෙදාදයො බ්යභිචාරීභාවා ච, ථම්භපලයාදයො සාත්තිකභාවා ච සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. චිත්තස්ස වුත්තියොති ච, තා එව විසෙසාති ච, භාවො ඉති සද්දොති ච වාක්යං.
ඨායීභාවඅධිප්පාය
විරොධිනා’ඤ්ඤභාවෙන,
¶ යො භාවො න තිරොහිතො;
සීලෙන තිට්ඨති’ච්චෙ’සො,
ඨායීභාවොති සද්දිතො.
341. ඨායාදිකෙ තිවිධෙ භාවෙ කමෙනාහ ‘‘විරොධිනා’’ඉච්චාදිනා. විරොධිනා අඤ්ඤෙන ජිගුච්ඡාදිනා භාවෙන යො භාවො රත්යාදිකො න තිරොහිතො නච්ඡාදිතො, එසො භාවො අනුච්ඡිජ්ජමානත්තා එව තිට්ඨති සීලෙනාති, ඨායී එව භාවොති ඨායීභාවොති සද්දිතො කථිතො. යො භාවාදීහි ආලොකිතස්සාදං නීතො සමානීතො, සො සාමාජිකෙහි අස්සාදියමානත්තා රසොති වුච්චති. වක්ඛති හි ‘‘සවිභාව’’ඉච්චාදි.
341. ඉදානි ඨායීආදිකෙ තිවිධභාවෙ කමෙන නිද්දිසති ‘‘විරොධි’’ඉච්චාදිනා. විරොධිනා අඤ්ඤභාවෙන රතිහාසාදීනං විරුද්ධෙන ජිගුච්ඡාදිනා අඤ්ඤභාවෙන යො භාවො රතිහාසාදිකො තිරොහිතො න බ්යවහිතො න හොති, එසො විරුද්ධභාවෙන අබ්යවහිතො භාවො තිට්ඨති සීලෙනාති ඉමිනා අත්ථෙන ඨායී නාම හොතීති කත්වා ඨායීභාවොති සද්දිතො කථිතොති. යො විභාවානුභාවාදීහි අස්සාදනීයත්තං පාපිතො සබ්භෙහි අස්සාදනීයත්තා රසොති වුච්චති, සො ඨායී නාමාති වුච්චති. අඤ්ඤො ච සො භාවො චෙති ච, තිරො කයිරිත්ථාති ච, ඨායී ච සො භාවො චෙති ච විග්ගහො.
ඨායීභාවප්පභෙදඋද්දෙස
රතිහාසා ච සොකො ච,
කොධුස්සාහභය’ම්පි ච;
ජිගුච්ඡාවිම්හයා චෙව,
සමො ච නව ඨායිනො.
342. රත්යාදීනං ¶ නවන්නමෙව ඨායිත්වං සම්භවතීත්යාහ ‘‘රති’’ච්චාදි. සමො චෙති එවං ඨායිනො නවාති යොජනා. නවෙවෙතෙ සකසකවිභාවානුභාවෙහි සමුල්ලාසිතා විසුම්පි බන්ධිතබ්බා කවිනා, අභිනෙතබ්බා ච නටෙන, තථා සෙසභාවාපි. තත්ථ යදි පනායං රති අසෙසඉත්ථිපුරිසගුණයුත්තානං ඉත්ථිපුරිසානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ජනිතා, චන්දාදීහි උද්දීපනවිභාවෙහි උද්දීපිතා, උස්සුක්කතාදිබාධකෙහි අනුභාවෙහි පරිපොසිතා, සකසකානුභාවසාමත්ථියා පතීයමානෙහි අනෙකරූපෙහි බ්යභිචාරීහි චිත්තතා සියා, තදා තු ඨායී රති නටාභිනයෙන, සුබන්ධසවනෙන වා සබ්භෙහි අස්සාදියමානා සිඞ්ගාරරසත්තමාපජ්ජතෙ. එවං යථායොගං හාසාදිඨායීභාවානං හස්සරසාදිභාවාපජ්ජනෙ යුත්තිං සමන්නෙය්ය.
342. ඨායීභාවො නාම රත්යාදයො නවෙවෙති දස්සෙතුං ‘‘රතිහාසා’’තිආදිමාහ. රතිහාසා ච සොකො ච කොධුස්සාහභයම්පි ච ජිගුච්ඡාවිම්හයා චෙව සමො සන්තගුණො චාති එවං ඨායිනො නව හොන්ති. ඉමෙසං රත්යාදීනං නවන්නං සරූපකථනං ‘‘සිඞ්ගාරහස්සකරුණා’’තිආදිකාය උද්දෙසගාථාය අනන්තරෙ නිද්දෙසෙ පාකටො හොති. රති ච හාසො චාති ච, කොධො ච උස්සාහො ච භයඤ්චෙති ච, ජිගුච්ඡා ච විම්හයා චෙති ච වාක්යං. ඉමෙ නව ච එවං බ්යභිචාරීභාවසාත්තිකාභාවො චෙති ඉමෙ යථාසකමනුරූපවිභාවානුභාවෙහි දිත්තං කත්වා පච්චෙකං කවිනා බන්ධිතබ්බා, නටෙන ගහෙත්වා දස්සිතබ්බා ච. ඉමෙසු තිවිධභාවෙසු අයං රති අසෙසපුමිත්ථිගුණෙහි යුත්තෙහි නරනාරීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං උප්පාදිතා, චන්දාදීහි උද්දීපනවිභාවෙහි උද්දීපිතා, උස්සාහාදිපකාසකකායිකවාචසිකපයොගසඞ්ඛාතානුභාවෙන පොසිතා, සකසකානුභාවසාමත්ථියෙහි ගම්මමානානෙකප්පකාරබ්යභිචාරීභාවෙහි විචිත්තකතා ¶ හොති. ඊදිසා’යං රති නටස්ස අභිනයෙන ච පසත්ථබන්ධසවනෙන ච සබ්භෙහි අස්සාදියමානසිඞ්ගාරාදිරසත්තං පාපුණාතීති විඤ්ඤාතබ්බා. හාසාදීනං සෙසඨායීභාවානං හස්සරසාදිභාවාපත්තියං යුත්ති එවං යථාරහං වෙදිතබ්බාති.
බ්යභිචාරීභාවඅධිප්පාය
තිරොභාවාවිභාවාදි-
විසෙසෙනා’භිමුඛ්යතො;
යෙතෙ චරන්ති සීලෙන,
තෙ හොන්ති බ්යභිචාරිනො.
343. බ්යභිචාරිනො ආහ ‘‘තිරොභාව’’ඉච්චාදිනා. තිරොභාවො ඨායීනං එකස්සාපි භාවස්ස නිබ්බෙදාදිනො අචිරට්ඨායිතා ච ආවිභාවො පාකටතා ච නානාරසනිස්සයත්තා තෙ ආදයො යස්ස. ආදිසද්දෙන ඨායීධම්මස්ස සුඛදුක්ඛාදිරූපස්ස ගහණං, සොව විසෙසො, තෙන. ඨායීධම්මස්ස සුඛදුක්ඛරූපස්ස ගහණං, අත්තනො ධම්මස්ස සුඛදුක්ඛරූපස්ස ඨායිනි සමාරොපනඤ්චාභිමුඛ්යං. තථා හි රතියං පරිසමො සුඛානුවිද්ධො භවති, සොකෙ දුක්ඛානුවිද්ධො. රතියං සුඛසභාවාපි ගිලානිප්පභුතයො බ්යභිචාරිනො සකම්මං දුක්ඛමිමං සමාරොපයන්තෙව. තතො තෙන අභිමුඛභාවෙන යෙ එතෙ භාවා සීලෙන චරන්ති පවත්තන්ති, තෙ බ්යභිචාරිනො හොන්තීති.
343. ඉදානි උද්දෙසක්කමෙන බ්යභිචාරීභාවෙ ලක්ඛණතො දස්සෙති ‘‘තිරොභාවා’’ඉච්චාදිනා. තිරොභාවාවිභාවාදිවිසෙසෙන බ්යභිචාරීභාවානං අත්තනො අනෙකරසං නිස්සාය පවත්තත්තා, ලොකස්ස භින්නරුචිකත්තා ච කිස්මිඤ්චි ඨායීභාවෙ බ්යභිචාරීභාවානමත්තනො ගුණස්ස ලීනත්තඤ්ච කිස්මිඤ්චි තස්සෙව ගුණස්ස පාකටත්තඤ්චාතිආදිකෙන විසෙසෙන ¶ අභිමුඛ්යතො ඨායීභාවානං සුඛදුක්ඛරූපං අත්තනි ච අත්තනො සුඛදුක්ඛරූපං ඨායීභාවෙසු ච ආරොපනසඞ්ඛාතෙන අභිමුඛභාවෙන යෙතෙ භාවා සීලෙන චරන්ති පකතියා පවත්තන්ති, තෙ භාවා බ්යභිචාරිනො නාම හොන්තීති. එවමෙව [එවරූපා (ක.)] පීළා සරූපෙන එකො පරිසමසඞ්ඛතබ්යභිචාරීභාවො රතියං සගුණෙන ලීනො සුඛානුවිද්ධො හුත්වා, සොකෙ සගුණෙන පාකටො දුක්ඛානුවිද්ධො ච හුත්වා පවත්තතෙ. එවමෙව සුඛසභාවරතියං ගිලානාදයො බ්යභිචාරිනො සකියං දුක්ඛසරූපං ආරොපෙන්තීති කත්වා තිරොභාවවිභාවාදිවිසෙසෙන අභිමුඛං පවත්තන්ති. තිරොභවනමිති ච, ආවිභවනමිති ච, තිරොභාවො ච ආවිභාවො චෙති ච, තෙ ආදයො යස්ස ඨායීභාවෙසු විජ්ජමානානං සුඛදුක්ඛසභාවානං අත්තනි ආරොපනස්සෙති ච, සොයෙව විසෙසොති ච, අභිමුඛානං භාවොති ච විග්ගහො. බ්යභිචාරීපදෙ විසද්දො විසෙසත්ථෙ අභිසද්දො අභිමුඛභාවෙ වත්තති.
බ්යභිචාරීභාවප්පභෙද
නිබ්බෙදො තක්කසඞ්කා සම-
ධිතිජළතා දීනතුග්ගාලසත්තං,
සුත්තං තාසො ගිලානු’ස්සුකහරිස-
සතිස්සාවිසාදාබහිත්ථා.
චින්තා ගබ්බා’පමාරො’මරිසමද-
මතුම්මාදමොහා විබොධො,
නිද්දාවෙගා සබිළං මරණ-
සචපලාබ්යාධි තෙත්තිංසමෙ’තෙ.
344. තෙ දස්සෙති ‘‘නිබ්බෙදො’’ඉච්චාදිනා. දීනතුග්ගාලසත්තන්ති දීනතා ච උග්ගතඤ්ච ආලසත්තඤ්ච, ගිලානි උස්සුකඉති ¶ උස්සුක්කං. චපලඉති චාපල්ලං, සහ චපලෙන සචපලො, සො චායං බ්යාධි ච, මරණඤ්ච සචපලබ්යාධි ච සමාහාරෙ. තඤ්ච සහ බිළාය වත්තතීති සබිළන්ති එතෙ යථාවුත්තබ්යභිචාරීභාවා තෙත්තිංස හොන්තීති. උස්සාහවතා වීරරසො තංවසෙනෙව අස්සාදීයති. භීරුනා තු සොව භයානකරසවසෙනෙති ලොකසභාවස්ස අනෙකත්තා තදත්ථමෙතෙ බ්යභිචාරිනො එකෙකස්සරසස්ස බහවො වණ්ණනීයා, යතො තංවණ්ණනාද්වාරෙන සබ්බොපි තෙසු කිඤ්චි අස්සාදෙතීති. තත්ථ යස්මා පන මාරණොපගතවෙරිදස්සනමෙකමෙව තඞ්ඛණෙයෙව භින්නං පකතිවසෙන භීරුනො භයස්ස හෙතු, සඞ්ගාමලොලස්ස තු උස්සාහනිමිත්තං සියා. තථා නටෙන කතං විකතමාභරණං ක්රියාවා නීචපකතීනං ඨායිනො හාසස්ස හෙතු, ගම්භීරපකතීනං බ්යභිචාරිනො හාසස්ස, තස්මා භාවෙ වණ්ණයතා කවිනා භාවා තථා වණ්ණනීයා, යථොචිත්යපරිපොසො සියා. ඔචිත්යභඞ්ගො තු මහතා වායාමෙන පරිහරිතබ්බො.
තෙසු නිබ්බෙදො අත්තාවමානනං. තස්ස ච ඉත්ථීනඤ්ච නීචානඤ්ච දාලිද්දියං විභාවො, යොගීනං තු තත්වසංවෙදනං විභාවො, අස්සුපතනචින්තාදයො එත්ථ අනුභාවා.
තක්කො විතක්කනං. තස්ස සන්දෙහො විභාවො, සිරොකම්පාදි අනුභාවො.
සඞ්කාය විරුද්ධචරණං විභාවො, කම්පාදයො අනුභාවො.
සමො ඛෙදො. තත්ථ ගත්යාදි විභාවො, සෙදාදි අනුභාවො.
ධිති සන්තොසො. ඤාණාදි විභාවො, අනුභාවො භොගාලොලතාදි.
ජළතා ¶ අප්පටිපත්ති. තස්සා ඉට්ඨානිට්ඨදස්සනාදි විභාවො, අනිමිසනයනාලොචනාදි අනුභාවො.
දීනතා චෙතසො අනොජතා. තස්සා විභාවො දුග්ගතතාදි, අනුභාවො මලිනවත්ථතාදි.
උග්ගතා දාරුණත්තං. තස්සා විභාවො බලවාපරාධාදි, තස්ස අනුභාවො තජ්ජනාදි.
ආලසත්තස්ස පරිසමාදි විභාවො, ජිම්හතාදි අනුභාවො.
සුත්තස්ස නිද්දා විභාවො, තස්සාදාදයො අනුභාවො.
තාසො චිත්තක්ඛොභො. විභාවො අස්ස ගජ්ජිතාදි, කම්පනාදි අනුභාවො.
ආයාසපිපාසාදි විභාවො ගිලානියා, විවණ්ණතාදයො අනුභාවො.
කාලක්ඛමතා උස්සුකං. විභාවො තස්ස රමණීයදස්සනිච්ඡාදි, අනුභාවො තුරිතතාදි.
චෙතොපසාදො හරිතො. තත්ර උස්සවාදි විභාවො, අස්සුසෙදාදයො අනුභාවො.
සදිසදස්සනාදි විභාවො සතියා, අනුභාවො භමුසමුන්නමනාදි.
පරෙසමුක්කංසාසහනතා ඉස්සා. තස්සා දුජ්ජනත්තගබ්බාදයො විභාවො, දොසකථනාවජානනාදයො අනුභාවො.
විසාදො ඛෙදො. විභාවො තස්ස ආරද්ධකාරියාසිද්ධාදි, බාධයතාපාදි අනුභාවො.
අබහිත්ථා කායසංවරණං. තස්සා විභාවො ලජ්ජාදි, අනුභාවො’ඤ්ඤවික්රියා.
චින්තා ¶ ඉට්ඨාලාභාදීහි, අනුභාවො මුකුලිතනයනාදි.
ගබ්බො අභිමානො. විභාවොස්ස ඉස්සරියාදි, අනුභාවො අවජානනාදි.
අපමාරො ගාහරුක්ඛාදීහි [ගාහරුක්ඛපතනාදීහි (?)], භූපාතාදයො එත්ථ අනුභාවො.
අමරිසො අක්ඛමතා. විභාවො අස්සාවමානනාදි, සිරොකම්පනතජ්ජනාදයො අනුභාවො.
මදො පමාදුක්කංසො. තස්ස විභාවො පානං, චලමානඞ්ගවචොගතිහාසාදයො අනුභාවො.
මති කඞ්ඛච්ඡෙදො. උපදෙසාදි විභාවො, මුඛවිකාසාදි එත්ථ අනුභාවො.
අසමෙක්ඛිතකාරිතා උම්මාදො. තස්ස විභාවො සන්නිපාතගහණාදි, අට්ඨානරුදිතගීතහාසාදයො අනුභාවො.
මොහො භයාදීහි, අනුභාවො ථම්භකම්පාදි.
දුරාචාරාදීහි බිළං, අධොමුඛතාදි අනුභාවො.
මරණං විභාවඅනුභාවෙහි සුපසිද්ධං.
චපලතා රාගදොසාදීහි, සච්ඡන්දචරණාදි අනුභාවො. බ්යාධි පාකටො.
යෙ වා පනඤ්ඤෙ ඉධ නිද්දිට්ඨා චිත්තවුත්තිවිසෙසාපි සංවිජ්ජන්ති සුඛුමභෙදා, තෙසු කෙචි වුත්තෙස්වන්තොගධා හොන්ති. යථා හි ඉච්ඡාසභාවා සබ්බෙ කාමා රතියං අන්තොගධා, තථා දොසප්පකාරා කොධා මරිසඉස්සාදීස්වන්තොගධා, දුක්ඛසභාවා සොකසමබ්යාධිගිලානි විසාදාදීස්වන්තොගධා. පීත්යාදයො සුඛසභාවා හරිසෙති දට්ඨබ්බං. තෙසු ¶ භයා තාසො අඤ්ඤො, සඞ්කා තථා අමරිසො. තස්මා ඉස්සා, තථා ගිලානිතො සමො, නිද්දාය සුත්තං, උස්සුකා චපලතා, තථා මොහා පලයො වක්ඛමානො අඤ්ඤොති මන්තබ්බං.
344. ඉදානි තෙ බ්යභිචාරීභාවෙ සරූපෙන දස්සෙති ‘‘නිබ්බෙදො’’ඉච්චාදිනා. නිබ්බෙදො අත්තනින්දාසඞ්ඛතො ච, තක්කසඞ්කා ච, සමධිතිජළතා පරිසමො සන්තොසලක්ඛණා ධිති ජළතා ච, දීනතුග්ගාලසත්තං දීනභාවදාරුණභාවඅලසභාවා ච, සුත්තං සයනඤ්ච, තාසො චිත්තක්ඛොභො ච, ගිලානපරිමද්දිතභාවො ච, උස්සුකහරිසසතිස්සාවිසාදාබහිත්ථා උස්සාහපිතිසතිඉස්සාඛෙදආකාරසංවරා ච, චින්තා ච, ගබ්බො අභිමානො ච, අපමාරො ච, අමරිසමදමතුම්මාදමොහා අක්ඛන්තිපමාදාධික්කා කඞ්ඛච්ඡෙදඋම්මාදමොහා ච, විබොධො පබොධො ච, නිද්දාවෙගා නිද්දා ච, ආවෙගසඞ්ඛාතො සම්භමො ච, සබිළං ලජ්ජාසහිතං මරණසචපලාබ්යාධි මරණඤ්ච චාපල්යසහිතා බ්යාධි චෙති. එතෙ තෙත්තිංස බ්යභිචාරීභාවා නාම හොන්ති. තක්කො ච සඞ්කා චෙති ච, සමො ච ධිති ච ජළතා චෙති ච, දීනතා ච උග්ගො ච අලසත්තඤ්චාති ච, උස්සුකඤ්චහරිසො ච සති ච ඉස්සා ච විසාදො ච අබහිත්ථා චෙති ච, අමරිසො ච මදො ච මති ච උම්මාදො ච මොහො චෙති ච, නිද්දා ච ආවෙගො චෙති ච, සහ බිළාය වත්තතීති ච, සහ චපලෙන චාපල්යෙන වත්තතීති ච, සචපලො ච සො බ්යාධිචෙති ච, මරණඤ්ච සචපලබ්යාධි චෙති ච වාක්යං. මරණසචපලාබ්යාධීති සමාහාරද්වන්දො. තස්මා ‘‘සබිළ’’න්ති පදං එතස්ස විසෙසනං හොති.
ලොකසභාවස්ස අනෙකවිධත්තා එකොයෙව වීරරසො උස්සාහවතා වීරරසාකාරෙන අස්සාදනීයො හොති, සොයෙව භීරුනා භයාකාරෙන අස්සාදනීයො හොති. ¶ තස්මා එකෙකස්ස රසස්ස ඉමෙ බහූ බ්යභිචාරිනො වණ්ණෙතබ්බා හොන්ති. එවං සති අනෙකාධිප්පායකො ලොකො තෙසු කිඤ්චි අස්සාදෙති. එවං සති බන්ධො සබ්බජනස්ස කන්තො හොති. තස්සං භාවවණ්ණනායං යස්මා මාරෙතුමාගච්ඡන්තානං සත්තූනං දස්සනමෙකමෙව තඞ්ඛණෙ ජනාධිප්පායතො භිජ්ජිත්වා පකතිභීරූනං පුරිසානං භයස්ස ච යුද්ධලොලස්ස උස්සාහනස්ස ච කාරණං හොති. එවං නටෙන හසනත්ථං කතවිකතමාභරණඤ්ච තාදිසකිරියා ච උත්තානපකතිකානං පුරිසානං ඨායීහාසස්ස ච ගම්භීරපකතිකානං බ්යභිචාරීහාසස්ස ච හෙතු භවෙය්ය. තස්මා භාවෙ වණ්ණෙන්තෙන කවිනා ඔචිත්යභඞ්ගමකත්වා සක්කච්චමොචිත්යං සජ්ජෙත්වා භාවප්පකාසකානි සවිභාවානුභාවකවිවචනානි වණ්ණෙතබ්බානි. එත්ථ භාවාවබොධකවිභාවාදීනං ජානිතබ්බත්තා තෙහි තෙහි භාවෙහි සද්ධිං එවං වෙදිතබ්බා.
තෙසු භාවෙසු අත්තාවමානනලක්ඛණො නිබ්බෙදො. ඉත්ථීනං, හීනානං [හීනාචාරානං (ක.)] වා උප්පජ්ජති චෙ, දාලිද්දියං ආලම්බණවිභාවො නාම, යොගීනං චෙ, තථාවබොධො ආලම්බණවිභාවො, එත්ථ අස්සුපතනචින්තාදිකං අනුභාවො නාම.
විතක්කස්ස සන්දෙහො උද්දීපනවිභාවො නාම, සිරොකම්පාදිකං අනුභාවො නාම.
සඞ්කාය විරුද්ධප්පවත්ති උද්දීපනවිභාවො, කම්පාදිකො අනුභාවො. උපරි ‘‘විභාවො’’ති වුත්තෙ ආලම්බණුද්දීපනෙසු ද්වීසු යං යුජ්ජති, තං ගහෙතබ්බං.
ඛෙදලක්ඛණස්ස සමස්ස ගමනාදිකං විභාවො, සෙදාදි අනුභාවො.
සන්තොසලක්ඛණාය ධිතියා ඤාණාදි විභාවො, භොගෙසු අලොලභාවාදි අනුභාවො.
අයොග්ගතාලක්ඛණාය ¶ ජළතාය ඉට්ඨානිට්ඨානං අජානනාදි විභාවො, විවටනයනෙහි අභිමුඛවිලොකනතාදි අනුභාවො.
චිත්තස්සනිත්තෙජලක්ඛණාය දීනතාය දුග්ගතතාදි විභාවො, මලිනවත්ථතාදි අනුභාවො.
දාරුණතාලක්ඛණස්ස උග්ගභාවස්සාතිසයාපරාධාදි විභාවො, තජ්ජනාදි අනුභාවො.
අලසත්තස්ස අට්ඨානපරිසමාදි විභාවො, වඞ්කිකභාවො අනුභාවො.
සයනසඞ්ඛාතස්ස සුත්තස්ස නිද්දාදි විභාවො, අස්සාදාදි අනුභාවො. එත්ථ අස්සාදනං නාම සෙය්යසුඛපස්සසුඛාදිකං.
චිත්තක්ඛොභසඞ්ඛාතස්ස තාසස්ස ගජ්ජිතාදි විභාවො, ගජ්ජිතං නාම භයජනකවචනං. කොපෙන කම්පනා අනුභාවො.
පීළාසඞ්ඛාතස්ස ගිලානස්ස ආයාසපිපාසාදි විභාවො, දුබ්බණ්ණතාදි අනුභාවො.
අනුරූපකාලස්ස අනොලොකනස්ස උස්සුක්කස්ස රම්මවත්ථුදස්සනිච්ඡාදි විභාවො, තුරිතතාදි අනුභාවො.
චෙතොපසාදලක්ඛණස්ස හරිසස්ස මඞ්ගලකීළාදි විභාවො, සන්තොසවචනාදි අනුභාවො.
සරණලක්ඛණාය සතියා සඤ්ඤාණදස්සනාදි විභාවො, භමුක්ඛෙපාදි අනුභාවො.
පරසම්පත්තිඅසහනලක්ඛණාය ඉස්සාය දුජ්ජනභාවගබ්බාදි විභාවො, දොසකථනාවජානනාදි අනුභවො.
ඛෙදලක්ඛණස්ස විසාදස්ස ආරද්ධකාරියාසිද්ධිකාරියබ්යාපත්තිආදි විභාවො, මනොසන්තාපාදි අනුභාවො.
ආකාරසංවරණලක්ඛණාය, ¶ රසසභාවපටිච්ඡාදනලක්ඛණාය වා අබහිත්ථයලජ්ජාදි විභාවො, තදඤ්ඤක්රියාකරණං, අධොමුඛකරණං, පාදෙහි භූමිඛණනන්තිආදි අනුභාවො.
චින්තාය ඉට්ඨත්ථාලාභාදී විභාවො, මකුලිතනයනාදි අධොඛිත්තචක්ඛාදි වා අනුභාවො.
ගබ්බස්ස ඉස්සරියාදි විභාවො, අවජානනාදි අනුභාවො.
අපමාරස්ස යක්ඛපීළාදි විභාවො, භූමිපතනාදයො අනුභාවො.
අක්ඛමලක්ඛණස්ස අමරිසස්ස අවමානනාදි විභාවො, සිරොකම්පනතජ්ජනාදි අනුභාවො.
පමාදාධික්කලක්ඛණස්ස මදස්ස සන්තොසපානං විභාවො, කම්පමානහත්ථපාදවචනගමනහාසාදී අනුභාවො.
කඞ්ඛාච්ඡෙදනලක්ඛණාය මතියා උපදෙසාදි විභාවො, මුඛසන්තොසාදි අනුභාවො.
අනුපපරික්ඛකාරිතාලක්ඛණස්ස උම්මාදස්ස සන්නිපාතජ්ජරයක්ඛාදි විභාවො, අකාරණරොදනහසනාදි අනුභාවො.
මුය්හනලක්ඛණස්ස මොහස්ස අධිකභයාදි විභාවො, සභාවානවබොධනාදි අනුභාවො.
නිද්දාපගමසඞ්ඛාතස්ස විබොධස්ස කාලපරිණාමාදි ආලොකසරණාදි වා විභාවො, අක්ඛිමද්දනාදි අනුභාවො.
මනොසම්පීළනලක්ඛණාය නිද්දාය කස්සචි අචින්තනඅකරණාදි විභාවො, අක්ඛිපිදහනාදි අනුභාවො.
භයාගමනලක්ඛණස්ස ආවෙගස්ස පච්චත්ථිකදස්සනාදි විභාවො, උත්රාසකම්පාදි අනුභාවො.
ලජ්ජාලක්ඛණාය ¶ බිළාය දුරාචාරාදි විභාවො, අධොමුඛතාදි අනුභාවො.
මරණස්ස සත්ථපහාරරොගාදි විභාවො, මුඛවිකාරාදි අනුභාවො.
චාපල්ලස්ස රාගදොසාදි විභාවො, අත්තනො සච්ඡන්දචරණාදි අනුභාවො.
බ්යාධියා වාතපිත්තාදීනං උස්සදභාවාදි විභාවො, නිත්ථුනනාදි අනුභාවො.
ඉමස්මිං සුබොධාලඞ්කාරෙ අදස්සිතසුඛුමභෙදා අඤ්ඤාපි චිත්තවුත්තිවිසෙසා සන්ති, තෙසු ඉච්ඡාසභාවා සබ්බෙ භෙදා කාමරතියඤ්ච, දොසපකාරා කොධඅමරිසඉස්සාදීසු ච, දුක්ඛසභාවා සොකසමබ්යාධිගිලානවිසාදාදීසු ච, පිතිආදයො හරිසෙ ච අන්තොගධාති වෙදිතබ්බා. එවං සමානානං සඞ්ගහෙ සතිපි තාසතො භයස්ස ච, සඞ්කාය අමරිස්ස ච, අමරිසතො ඉස්සාය ච, ගිලානතො සමස්ස ච, නිද්දාය සුත්තස්ස ච, උස්සුක්කතො චපලතාය ච, මොහතො වක්ඛමානපලයස්ස ච පාකටවිසෙසෙන අඤ්ඤථා විසුං විසුං දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.
සාත්තිකභාවඅධිප්පාය
සමාහිතත්තප්පභවං, සත්තං තෙනො’පපාදිතා;
සාත්තිකා’ප්ය’නුභාවත්තෙ, විසුං භාවාභවන්ති තෙ.
345. සාත්තිකෙ වදති ‘‘සමාහිතෙ’’ච්චාදිනා. සමාහිතො එකග්ගතාභාවාපාදනෙන කතසමාධානො අත්තා චිත්තං තතො පභවං උප්පන්නං යං, තං සත්තං නාම. තෙන සත්තෙන උපපාදිතා නිබ්බත්තිතා ථම්භාදයො සාත්තිකා වුච්චන්තෙ. තෙ ච පුන අනුභාවාපි භවන්ති ථම්භාදිභාවසංසූචනසභාවවිකාරරූපත්තා. තඤ්ච ‘‘චිත්තවුත්තිවිසෙසත්තා’’ඉච්චාදිනා වක්ඛති. ¶ තෙනාහ ‘‘අනුභාවත්තෙපී’’ති. එවං සත්යපි තෙ සාත්තිකා විසුං පුථගෙව භාවා භවන්ති, වුත්තනයෙන චිත්තභවත්තවිරූපත්තා තෙසන්ති.
345. ඉදානි උද්දෙසක්කමෙනාධිගතකෙවලභාවසඞ්ඛාතං සාත්තිකාභාවං දස්සෙති ‘‘සමාහිත’’ඉච්චාදිනා. සමාහිතත්තප්පභවං එකග්ගතාභාවාපාදනෙන කතසමාධානචිත්තතො සම්භූතං සත්තං නාම හොති. තෙන ලාභාලාභාදීසු එකාකාරස්ස හෙතුනා ථිරභාවෙන උපපාදිතා නිප්ඵාදිතා ථම්භාදයො සාත්තිකා නාම භවන්ති. තෙ සාත්තිකා අනුභාවත්තෙපි චිත්තාකාරසඞ්ඛාතථම්භාදිපකාසනසභාවවිකාරසරූපත්තා අත්තනො අනුභාවත්තෙ සතිපි විසුං භාවා භවන්ති යථාවුත්ත ‘‘චිත්තවුත්තිවිසෙසා තු, භාවයන්ති රසෙ යතො’’තිආදිනා භාවා නාම හොන්තීති. ඉමෙ සාත්තිකාභාවානුභාවවසෙන දුවිධා හොන්ති. සමාහිතො ච සො අත්තා චෙති ච, තතො පභවමිති ච, සන්තො උපසන්තො ච සො අත්තා චෙති ච, සත්තතො භවන්තීති ච, සත්තෙන උප්පාදිතාති ච, අනුභාවානං භාවොති ච වාක්යං. අපීති අනුග්ගහත්ථෙ නිපාතො.
සාත්තිකභාවප්පභෙද
ථම්භො පලයරොමඤ්චා,
තථා සෙදස්සුවෙපථු;
වෙවණ්ණියං විස්සරතා,
භාවා’ට්ඨෙ’තෙ තු සාත්තිකා.
346. තෙ දස්සෙති ‘‘ථම්භො’’ඉච්චාදිනා. එත්ථ ථම්භො අවිස්සරකායචිත්තතා. පලයො අස්සාසපස්සාසමත්තාවසෙසො සුත්තාවත්ථාසභාවො නිද්දාපභවො. සුබ්යත්තලක්ඛණා සෙසා.
346. ඉදානි ¶ සාත්තිකෙ දස්සෙති ‘‘ථම්භො’’ඉච්චාදිනා. ථම්භො කායචිත්තානං අවිසරභාවසඞ්ඛාතො ච පලයරොමඤ්චා නිද්දාය උප්පජ්ජමානඅස්සාසපස්සාසමත්තාතිරිත්තසුත්තාවත්ථා ච පසාදාදිසම්භවො රොමුග්ගමො ච තථා එවං සෙදස්සුවෙපථු ච භයාදීහි උප්පජ්ජමානදාහො ච සන්තොසාදීහි උප්පජ්ජමානඅස්සු ච කම්පා ච වෙවණ්ණියං විරූපතා ච විස්සරතා විරූපසද්දතා චාති එතෙ අට්ඨ සාත්තිකා භාවා නාම හොන්ති. රොමානං අඤ්චො උග්ගමොති ච, පලයො ච රොමඤ්චො චෙති ච, වෙපනං කම්පනමිති ච, සෙදො ච අස්සු ච වෙපථු චාති ච, විරූපො වණ්ණො අස්සෙති ච, තස්ස භාවොති ච, විරූපො සරො අස්සෙති ච, තස්ස භාවොති ච වාක්යං.
යදා රත්යාදයො භාවා,
ඨිතිසීලා න හොන්ති චෙ;
තදා සබ්බෙපි තෙ භාවා,
භවන්ති බ්යභිචාරිනො.
347. න කෙවලං වුත්තායෙව බ්යභිචාරිනො, රත්යාදයොපීති ආහ ‘‘යදා’’ඉච්චාදි. භවන්ති බ්යභිචාරිනොති යථායොගං යථාසම්බන්ධං බ්යභිචාරිනො හොන්තීති අත්ථො. සෙසං සුබොධං.
347. ඉදානි නිබ්බෙදාදයො විය රතිහාසාදයොපි කිස්මිඤ්චි කාලෙ බ්යභිචාරිනොපි හොන්තීති දස්සෙති ‘‘යදා’’ ඉච්චාදිනා. රත්යාදයො රතිහාසාදයො භාවා නව ඨායීභාවා යදා ඨිතිසීලා න හොන්ති චෙ විරොධීහි තෙහි තෙහි භාවන්තරෙහි බ්යවහිතත්තා සභාවතො ඨිතිසභාවා යදි න හොන්ති, තදා තෙ භාවා රත්යාදයො සබ්බෙපි බ්යභිචාරිනො භවන්තීති. යථාසකං බ්යභිචාරිතානුරූපවිභාවානුභාවානං යොගානුරූපෙන බ්යභිචාරීභාවා හොන්ති. රතිආදි යෙසං හාසාදීනමිති ච, ඨිති සීලං යෙසං රත්යාදීනමිති ච විග්ගහො.
විභාවො ¶ කාරණං තෙසු’-
ප්පත්තියු’ද්දීපනෙ තථා;
යො සියා බොධකො තෙස-
මනුභාවො’ය’මීරිතො.
348. ඉදානි විභාවානුභාවෙ දස්සෙති ‘‘විභාවො’’ඉච්චාදිනා. තෙසං රත්යාදීනං භාවානං උප්පත්තියා, තථා උද්දීපනෙ ච කාරණං ආලම්බණඋද්දීපනවසෙන දුවිධො විභාවො නාම. තත්ථ ආලම්බණවිභාවො කන්තාදි, උද්දීපනවිභාවො චන්දාදි. තෙසං බොධකො ඤාපකො කායිකො ච වාචසිකො ච බ්යාපාරො සියා, අයං අනුභාවො ඊරිතො.
348. ඉදානි විභාවානුභාවෙ දස්සෙති ‘‘විභාවො’’ඉච්චාදිනා. තෙසං ඨායීභාවාදීනං තිණ්ණං උප්පත්තියා ච තථා උද්දීපනෙ ච උප්පන්නානං දීපනෙ ච කාරණං ආලම්බණඋද්දීපනවසෙන දුවිධො හෙතු විභාවො නාම, තෙසං ඨායීභාවාදීනං බොධකො කායිකවාචසිකො යො සියා නටකවීනං බ්යාපාරො අත්ථි, අයං අනුභාවොති ඊරිතොති. විසෙසෙන භාවෙති වඩ්ඪෙතීති විභාවො. අනුභාවෙති බොධෙතීති අනුභාවො. එත්ථ විභාවො නාම රතිවිසයෙ නරනාරීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලම්බණවිභාවො, චන්දරම්මදෙසාදි උද්දීපනවිභාවො චෙති දුවිධො. හාසාදීනම්පි දුවිධවිභාවං යථාරහං යොජෙතබ්බං. අනුභාවො නාම ඨායීභාවාදීනං තෙසං තෙසං භාවානං පකාසකවාචසිකබ්යාපාරසඞ්ඛාතකවිපයොගො ච කායිකපයොගභූතො නටානං අභිනයසඞ්ඛාතො තංතංභාවසරූපනිරූපකො චෙති දුවිධො බ්යාපාරො.
නෙකහෙතුං මනොවුත්ති-විසෙසඤ්ච විභාවිතුං;
භාවං විභාවානුභාවා, වණ්ණියා බන්ධනෙ ඵුටං.
349. විභාවාදිවණ්ණනායමෙව ¶ භාවවිසෙසාවබොධො සියා, අඤ්ඤථා ‘‘දෙවදත්තස්ස සාස්සුලොචනයුගං සඤ්ජාත’’මිති වුත්තෙ සොකා ආනන්දා රොගා චෙති කො නාම සක්කොති කාරණං නිච්ඡිතුං, චිත්තවුත්තිවිසෙසඤ්ච භාවං විනා විභාවානුභාවං කවි වණ්ණෙතුං නටොභිනෙතුං සාමජ්ජිකො වා විඤ්ඤාතුං කො සක්කොතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘නෙක’’ඉච්චාදි. නෙකහෙතුං බහුහෙතුං මනොවුත්තිවිසෙසඤ්ච භාවං විභාවිතුං පකාසෙතුං විභාවානුභාවා වුත්තලක්ඛණා බන්ධනෙ සභාවනිරූපකපදෙ ඵුටං වණ්ණනීයා, විභාවාදිරූපකෙනෙව අවුත්තම්පි කිඤ්චි පතීයතෙ.
349. ‘‘දෙවදත්තස්ස චක්ඛූනි අස්සුපුණ්ණානී’’ති වුත්තෙ සොකෙන සන්තොසෙන රොගෙන වාති යථා අස්සුකාරණකථනං විනා න ජානාති, එවං චිත්තස්ස පවත්තිසඞ්ඛාතා රතිහාසාදයො තෙ තෙ භාවා අත්තනො පතීතියානුරූපං විභාවානුභාවකථනං විනා කවීහි වණ්ණෙතබ්බා, නටෙහි දස්සෙතබ්බා, සබ්භෙහි අස්සාදනීයා නත්ථීති ඨායීආදීනං වණ්ණනමෙව කාතබ්බන්ති ඉදානි අනුසාසෙන්තො ආහ ‘‘නෙක’’ඉච්චාදි. නෙකහෙතුං තෙසං තෙසං භාවානං උප්පත්යාදො ආලම්බණවිභාවාදිබහුකාරණවන්තං මනොවුත්තිවිසෙසං භාවඤ්ච චිත්තස්ස පවත්තිවිසෙසසඞ්ඛාතභාවඤ්ච විභාවිතුං පකාසෙතුං විභාවානුභාවා අනන්තරනිද්දිට්ඨා බන්ධනෙ රසභාවප්පකාසනෙ ඵුටං පකාසං කත්වා වණ්ණියා කවිනා වණ්ණනීයා හොන්තීති. න එකොති ච, සො හෙතු අස්සෙති ච, මනසො වුත්තීති ච, තාය විසෙසොති ච, විභාවො ච අනුභාවො චෙති ච වාක්යං.
සවිභාවානුභාවෙහි, භාවා තෙ තෙ යථාරහං;
වණ්ණනීයා යථොචිත්යං, ලොකරූපානුගාමිනා.
350. ඉදානි තෙ භාවා ලොකසභාවානතික්කමෙන විභාවාදීහි වණ්ණනීයාති ආහ ‘‘සවිභාවෙ’’ච්චාදි. සහ විභාවෙහි ¶ සවිභාවා, තෙ ච තෙ අනුභාවා ච, තෙහි. යථාරහන්ති අත්තනො සම්බන්ධීනං වසෙන යථාරහං වණ්ණනීයා.
350. ඉදානි විභාවානුභාවෙ නිස්සාය වණ්ණනීයා තෙ භාවා ලොකසභාවමනතික්කම්ම කාතබ්බාති අනුසාසන්තො ආහ ‘‘සවිභාවා’’ඉච්චාදි. ලොකරූපානුගාමිනා ලොකවොහාරමනුවත්තමානෙන තෙ තෙ භාවා ඨායීභාවාදයො තයො යථොචිත්යං ඔචිත්යානුරූපං සවිභාවානුභාවෙහි විභාවසහිතෙහි අනුභාවෙහි කරණභූතෙහි යථාරහං තෙහි තෙහි භාවෙහි සම්බන්ධීනං විභාවාදීනං වසෙන අනුරූපතො වණ්ණනීයා වණ්ණෙතබ්බා හොන්තීති. විභාවෙහි සහ යෙ වත්තන්තීති ච, තෙ ච තෙ අනුභාවා චෙති ච, අනතික්කම්ම අරහන්ති ච, අනතික්කම්ම ඔචිත්යමිති ච, ලොකස්ස රූපං සරූපමිති ච, තං අනුගච්ඡති සීලෙනාති ච විග්ගහො.
චිත්තවුත්ති විසෙසත්තා, මානසා සාත්තික’ඞ්ගතො;
බහිනිස්සටසෙදාදි-අනුභාවෙහි වණ්ණියා.
351. සාත්තිකා කථං වණ්ණනීයාති ආහ ‘‘චිත්තෙ’’ච්චාදි. චිත්තස්ස වුත්තිවිසෙසො යෙසං, තෙසං භාවො, තස්මා මානසා මනසි භවා සාත්තිකා අඞ්ගතො සරීරතො බහිනිස්සටෙහි නිග්ගතෙහි සෙදාදීහි අනුභාවෙහි වණ්ණනීයා, න පන සෙදසලිලමෙව භාවොති අධිප්පායො.
351. එවං සාමඤ්ඤෙන භාවවණ්ණනක්කමං දස්සෙත්වා ඉදානි විසෙසෙන සාත්තිකභාවවණ්ණනා ඊදිසාති දස්සෙති ‘‘චිත්ත’’ඉච්චාදිනා. චිත්තවුත්තිවිසෙසත්තා චිත්තස්ස පවත්තිවිසෙසත්තා මානසා චිත්තෙ භවා සාත්තිකාභාවා අඞ්ගතො සරීරතො බහිනිස්සටසෙදාදිඅනුභාවෙහි බහිනික්ඛන්තසෙදාදීහි අනුභාවෙහි කරණභූතෙහි වණ්ණියා වණ්ණනීයා හොන්තීති, ¶ අඞ්ගතො බහි නිස්සටන්ති විසෙසනෙන විසිට්ඨභූතසෙදාදීනමෙව භාවානුභාවත්තං විනා කෙවලං සෙදාදයො වුත්තා සමානා භාවාදයො නාම න හොන්තීති අධිප්පායො. චිත්තස්ස වුත්තීති ච, සා එව විසෙසො යෙසං සාත්තිකානමිති ච, තෙසං භාවොති ච, මනසි භවාති ච, සෙදො ආදි යෙසං ඛෙළාදීනමිති ච, නිස්සටා නිග්ගතා ච තෙ සෙදාදයො චෙති ච, තෙ එව අනුභාවාති ච වාක්යං.
රසඅධිප්පාය
සාමජ්ජිකාන’මානන්දො, යො බන්ධත්ථානුසාරිනං;
රසීයතීති තඤ්ඤූහි, රසො නාමා’ය’මීරිතො.
352. ඉදානි ‘‘රසස්සාදාය සාධූන’’න්ති වුත්තත්තා රසෙ නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘සාමජ්ජිකාන’’මිච්චාදි. බන්ධස්ස අත්ථො, තදනුස්සරන්ති මනොභාවනාවසෙනාති බන්ධත්ථානුසාරිනො, තෙසං සාමජ්ජිකානං සබ්භානං මනසි යො ආනන්දො, අයං ලොකමධුරාදිරසො විය බන්ධෙ සිඞ්ගාරාදි රසො නාම ඊරිතො තඤ්ඤූහි රසඤ්ඤූහි. කථමිත්යාහ ‘‘රසීයතී’’ති, අස්සාදීයතීති අත්ථො. කිඤ්ච? යථා නානාබ්යඤ්ජනසඞ්ඛතමන්නං භුඤ්ජමානා රසෙ අස්සාදියන්ති සුමානසා පුරිසා සන්තොසඤ්චාධිගච්ඡන්ති, තථා නානාභිනයබ්යඤ්ජිතෙ වාචඞ්ගසත්ථොපෙතෙ ඨායීභාවෙ අස්සාදෙන්ති සුමානසාපෙක්ඛකා, තස්මා එතෙ නාට්යාතිපි වුච්චන්ති.
352. ඉදානි ‘‘රසස්සාදාය සාධූන’’න්ති වත්වා උද්දිට්ඨක්කමෙන සම්පත්තං රසං දස්සෙති ‘‘සාම’’ඉච්චාදිනා. බන්ධත්ථානුසාරිනං බන්ධස්ස අත්ථානුරූපසාරීනං බුද්ධියා පවත්තානං සාමජ්ජිකානං සබ්භානං චිත්තෙ භවො යො ආනන්දො සන්තොසො අත්ථි, අයං ලොකෙ මධුරාදිරසො විය අස්සාදනීයො හොතීති අත්ථයුත්තෙන ‘‘රසීයතී’’ති ඉමිනා වචනත්ථෙන රසො නාමාති තඤ්ඤූහිරසඤ්ඤූහි ඊරිතො කථිතොති. ¶ සමජ්ජායං නියුත්තාති ච, බන්ධස්ස අත්ථොති ච, තං අනුස්සරන්තීති ච, තං ජානන්තීති ච වාක්යං. යථා නානාබ්යඤ්ජනෙහි අභිසඞ්ඛතමාහාරං පරිභුඤ්ජන්තා සත්තා ලවණම්බිලාදයො තෙ තෙ රසෙ අස්සාදෙය්යුං, සන්තුට්ඨා ච භවෙය්යුං, එවමෙව නානප්පකාරඅභිනයෙහි පකාසිතවණ්ණනාය අඞ්ගභූතෙහි අනුරූපෙහි සත්ථෙහි යුත්තෙ ඨායීභාවෙ ඉස්සාදිරහිතපඤ්ඤවන්තා අස්සාදෙන්ති, තස්මා ඉමෙ ඨායීභාවා නටාභිනයෙහි බ්යඤ්ජිතත්තා ච සබ්භානං සන්තොසසඞ්ඛතරසස්ස හෙතුත්තා ච නටරසාතිපි වුච්චන්ති.
රසප්පභෙද
සවිභාවානුභාවෙහි,
සාත්තිකාබ්යභිචාරිහි;
අස්සාදියත්ත’මානීය-
මානො ඨායෙව සො රසො.
353. ඨායීනමෙව රසත්තාපත්තිමාහ ‘‘සවිභාවෙ’’ච්චාදිනා. ඨායෙව සොති සො යථාවුත්තො රසො ඨායීභාවොයෙව, නාඤ්ඤොති අත්ථො.
353. ඉදානි ඨායීභාවානමෙව රසසරූපස්ස පාපුණනත්ථං විභාවෙති ‘‘සවිභාවා’’ඉච්චාදිනා. සො රසො අනන්තරනිද්දිට්ඨො සවිභාවානුභාවෙහි තෙසං තෙසං ඨායීනං අනුරූපෙහි විභාවසහිතෙහි අනුභාවෙහි ච, සාත්තිකාබ්යභිචාරිහි පකාසෙතබ්බඨායීභාවස්සෙව අනුකූලසාත්තිකභාවබ්යභිචාරීභාවෙහි කරණභූතෙහි අස්සාදියත්තං ආනීයමානො කවිනො සාමත්ථියා පාපුණියමානො ඨායෙව ඨායීභාවො එවාති කාරියොපචාරෙන රසො නාමාති වෙදිතබ්බොති. සහ භාවෙහි පවත්තන්තීති ච, සවිභාවා ච තෙ අනුභාවා චෙති ¶ ච, සාත්තිකා ච බ්යභිචාරිනො චෙති ච, අස්සාදියස්ස භාවොති ච වාක්යං.
සිඞ්ගාරහස්සකරුණා, රුද්දවීරභයානකා;
බීභච්ඡබ්භුතසන්තා ච, රසා ඨායීන’නුක්කමා.
354. තෙසං නාමවසෙන විභාගමාහ ‘‘සිඞ්ගාරෙ’’ච්චාදිනා. ඨායීනනුක්කමාති ‘‘රතිහාසා ච සොකො චා’’තිආදිනා වුත්තානං ඨායීභාවානං අනුක්කමා, පටිපාටියාති අත්ථො.
354. රසාවත්ථාසම්පත්තරතිහාසාදීනං ඨායීභාවානං ඉදානි කමෙන නාමන්තරං දස්සෙති ‘‘සිඞ්ගාර’’ඉච්චාදිනා. ඨායීනං හෙට්ඨා වුත්තානං රතිහාසාදිඨායීභාවානං අනුක්කමා පටිපාටියා සිඞ්ගාරහස්සකරුණා සිඞ්ගාරො හස්සො කරුණා ච රුද්දවීරභයානකා රුද්දො වීරො භයානකො ච බීභච්ඡබ්භුතසන්තා ච බිභච්ඡො අබ්භුතො සන්තො චෙති නව රසා නාම හොන්තීති. සිඞ්ගාරරසො හස්සරසොතිආදිනා රසසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. සිඞ්ගාරො ච හස්සො ච කරුණා චෙති ච විග්ගහො. සෙසෙසුපි ලිඞ්ගසමාසා ඉමෙයෙව. ඉමෙ සිඞ්ගාරාදීනං රත්යාදීහි අනඤ්ඤත්තා උපරි රත්යාදිවිවරණෙයෙව ඤාතබ්බා.
දුක්ඛරූපෙ’ය’මානන්දො,
කථං නු කරුණාදිකෙ;
සියා සොතූන’මානන්දො,
සොකො වෙස්සන්තරස්ස හි.
355. සොකාදිරූපොකරුණාදි කථං රසො සියාති ආහ ‘‘දුක්ඛෙ’’ච්චාදි. වෙස්සන්තරස්ස පුත්තදාරවියොගා කරුණා සොකරූපො දුක්ඛමෙව අහොසි, සම්පති පන සොතූනං සබ්භානං ආනන්දොයෙවාති එත්ථාධිප්පායො.
355. හෙට්ඨා ¶ වුත්තරසො සන්තොසොව, සොකකොධාදිලක්ඛණො කරුණාරුද්දාදිකො කථං රසො නාම භවෙය්යාති ආසඞ්කායමාහ ‘‘දුක්ඛරූපෙ’’ඉච්චාදි. අයං ආනන්දො ‘‘සාමජ්ජිකානමානන්දො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨො දුක්ඛරූපෙ දුක්ඛලක්ඛණෙ කරුණාදිකෙ කරුණාරුද්දාදිකෙ විසයෙ කථං භවෙය්යාති චෙ, නෙස දොසො හි තථෙව වෙස්සන්තරස්ස බොධිසත්තස්ස සොකො පුත්තදාරවිරහතො ජාතසොකො සොතූනං ඉදානි සුණන්තානං සබ්භානං ආනන්දො සියා ආනන්දස්ස කාරණත්තා කාරියොපචාරෙන සන්තොසො නාම භවෙය්යාති. වත්තුනො සාමත්ථියා කරුණාරසාදිකං පාපෙත්වා පකාසියමානස්ස සොකාදිකස්ස දුක්ඛරූපෙන ඨිතත්තා සුණන්තානං පීති උප්පාදියතෙවාති අධිප්පායො. දුක්ඛං රූපං සභාවො යස්ස කරුණාදිනොති ච, කරුණා ආදි යස්ස රුද්දාදිනොති ච වාක්යං.