📜
ඨායීභාවනිද්දෙස
රතිඨායීභාව
රම්මදෙසකලාකාල-වෙසාදිපටිසෙවනා;
යුවාන’ඤ්ඤොඤ්ඤරත්තානං, පමොදොරති රුච්චතෙ.
356. සිඞ්ගාරාදයො විභාගතො දස්සෙතුමාහ ‘‘රම්මෙ’’ච්චාදි. තත්ථ ‘‘රම්මදෙස’’ඉච්චාදිනා උද්දීපනවිභාවා දස්සිතා. ‘‘යුවාන’’න්ති ඉමිනා ආලම්බණවිභාවො. ඉත්ථී හි පුරිසස්ස, පුරිසො ඉත්ථියා ආලම්බණවිභාවො. පමොදොති අඤ්ඤමඤ්ඤාභිරමණවසෙන ආමොදරූපො.
356. ඉදානි සිඞ්ගාරාදිනාමකෙ තෙරත්යාදිකෙ කමෙන නිද්දිසති ‘‘රම්ම’’ඉච්චාදිනා. රම්මදෙසකලාකාලවෙසාදිපටිසෙවනා රමණීයනිරාවරණසුචිපවිත්තවාසාරහදෙසො රම්මගීතිකාදිකලා ¶ රතිජනකවසන්තාදිඅනුරූපකාලො මාලාගන්ධාදි උපසොභිතකිරියාදි මනුඤ්ඤවෙසො, ආදිසද්දෙන නිද්දිට්ඨභාසිතමිහිතාදිචෙති ඉමෙසං දිට්ඨසුතමුතාදීසු දිට්ඨාදිමත්තමකත්වා පඤ්ඤාය තෙන තෙනාකාරෙන පුනප්පුනානුභවනෙන අඤ්ඤොඤ්ඤරත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනසඞ්කප්පවසෙනාතිරත්තානං යුවානං තරුණිත්ථි පුරිසානං පමොදො අභිරමණවසෙන සන්තොසො පීති රති රුච්චතෙ රුච්චනතො ‘‘රතී’’ති වුච්චතීති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ රකාරො සන්ධිජො. දෙසො ච කලා ච කාලො ච වෙසො චෙති ච, තෙ ආදයො යෙසමිති ච, රම්මා ච තෙ දෙස…පෙ… වෙසාදයො චෙති ච, තෙසං පටි පුනප්පුනං සෙවනමිති ච, අඤ්ඤො ච අඤ්ඤො චෙති ච, තෙසු රත්තාති ච වාක්යං.
යුත්යා භාවානුභාවා තෙ,
නිබන්ධා පොසයන්ති නං;
සොප්යා’යොගවිප්පයොග-
සම්භොගානං වසා තිධා.
357. ‘‘යුත්යා’’ඉච්චාදි. තෙ යථාවුත්තා භාවානුභාවා යුත්යා ආලසියඋග්ගතාජිගුච්ඡාවජ්ජිතා යෙ සඞ්කාඋස්සුක්කාදයො භාවා තංබ්යඤ්ජකා තදනුරූපා අනුභාවා ච අයොගාදිකෙ සිඞ්ගාරෙ යථා යථා යුඤ්ජන්ති, තාදිසියාව යුත්තියා නිබන්ධා නං රතිං සම්පොසයන්ති, සොයෙවමෙවං පොසිතො සිඞ්ගාරො නාම රසො සම්පජ්ජතෙ. සොපි තිධාති සම්බන්ධො. තත්ථ අයොගො නාම පුබ්බෙ අසඞ්ගතානං අනුරාගෙන සඞ්ගමමිච්ඡන්තානං ඉත්ථිපුරිසානමසඞ්ගමො. අතිසයවිරුළ්හපෙමානමුභින්නම්පි සිලෙසො විප්පයොගො. බලවකාමාවෙසවිසෙසානං කාමීනං දස්සනාදිසමඤ්ජනං සම්භොගො.
357. ඉදානි ¶ රතියා පුට්ඨකාරණං පුට්ඨපයොගඤ්ච දස්සෙති ‘‘යුත්යා’’ඉච්චාදිනා. තෙ භාවානුභාවා නිද්දිට්ඨබ්යභිචාරීභාවෙසු රත්යානුරූපබ්යභිචාරීභාවො තප්පකාසකො අනුභාවො චෙති ඉමෙ ද්වෙ යුත්යා හෙතුභූතාය අයොගවිප්පයොගසම්භොගසඞ්ඛතානං තිණ්ණං සිඞ්ගාරානං අනුකූලත්ථෙන රතියා විරුද්ධත්තා ආලසියඋග්ගජිගුච්ඡාදිකෙ පරිවජ්ජෙත්වා සඞ්කාඋස්සුක්කාදීනං රත්යානුකූලභාවානං වසෙන යථායොගං නිබන්ධා කවීහි බන්ධා නං රතිං පොසයන්ති යථා තප්පකාසනෙන පූරෙන්ති සජ්ජෙන්ති, එවං සජ්ජිතො රතිසිඞ්ගාරො නාම රසො හොති. සොපි සාමඤ්ඤෙන නිද්දිට්ඨසිඞ්ගාරරසොපි අයොගවිප්පයොගසම්භොගානං සිඞ්ගාරානං වසා භෙදෙන තිධා භවතීති. තත්ථ අයොගො නාම පුබ්බෙ අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ගමරහිතානං අභිනවානුරාගබලෙන සඞ්ගමං පත්ථෙන්තානං ථීපුමානං අසඞ්ගමො. විප්පයොගො නාම සඞ්ගමාතිසයෙන විරුළ්හපෙමානං ථීපුමානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිලෙසො. සම්භොගො නාම බලවකාමතණ්හාවිසෙසවසෙන යුත්තානං කාමිනිකාමුකානං අඤ්ඤමඤ්ඤං දස්සනාදිඅස්සාදො. භාවො ච අනුභාවො චෙති ච, අයොගො ච විප්පයොගො ච සම්භොගො චෙති ච වාක්යං.
ඉමමලඞ්කාරං කරොන්තෙන ආචරියසඞ්ඝරක්ඛිතමහාසාමිපාදෙන පන පරමමධුරසද්ධම්මාමතලුද්ධසුද්ධසන්තානානං තපොධනානං අඤ්ඤරසාවබොධනෙ පයොජනාභාවෙපි ලොකියෙසු තෙසු තෙසු වොහාරෙසු අසම්මොහත්ථං සිඞ්ගාරාදිනවවිධරසානං ලක්ඛණමත්තස්සෙව දස්සිතත්තා තදනුරූපලක්ඛියපරිග්ගහෙ අසති ලක්ඛණාවබොධස්ස සුබ්යත්තාභාවතො වුත්තලක්ඛණාවබොධත්ථං තංතංලක්ඛණකථනානන්තරං තස්ස තස්ස ලක්ඛියස්ස මුඛමත්තං දස්සෙතබ්බං හොති. හෙට්ඨා ‘‘රාගානතබ්භුතසරොජමුඛං ධරායා’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨසම්භොගසිඞ්ගාරරසාභාසෙනෙව හසාභාසාදීනං අට්ඨන්නං ¶ රසාභාසරූපස්ස භාවාභාසස්ස, විභාවාභාසස්ස, අනුභාවාභාසස්ස ච ඤාතබ්බත්තා සිඞ්ගාරරසස්ස ලක්ඛියමෙවං වෙදිතබ්බං.
ගීතස්සරෙන උපකඩ්ඪිය නෙත්තරස්මි-
බන්ධං කරංව විවසඤ්ච කරග්ගහෙන;
යා තාදිසෙපි විනියොජයි දුක්කරෙ මං,
සෙරන්දතී අධිගතා විධිනා මයජ්ජාති.
ගීතස්සරෙන හත්ථීනං ගීතිකාය පියත්තා ගීතිකාධනිනා උපකඩ්ඪිය අත්තනො සමීපං ආකඩ්ඪිත්වා නෙත්තරස්මිබන්ධං නෙත්තසඞ්ඛාතහත්ථාචරියස්ස රජ්ජුනා බන්ධං කරග්ගහෙන හත්ථග්ගාහෙන සොණ්ඩග්ගහණෙන විවසඤ්ච අපගතඉච්ඡාචාරං පරවසං කරං ඉව හත්ථං ඉව ගීතස්සරෙන අත්තනො ලීලොපෙතගීතිකාධනිනා උපකඩ්ඪිය අත්තනො සමීපං නෙත්වා නෙත්තරස්මිබන්ධං අත්තනො නයනකන්තියා පටිබන්ධං කරග්ගහෙන හත්ථග්ගාහෙන විවසඤ්ච අපගතධිතිං මූළ්හං මං යා කන්තා තාදිසෙපි දුක්කරෙ විනියොජයි, සා ඉරන්දතී ඉරන්දතී නාම නාගමානවිකා මයා අජ්ජ විධිනා භාග්යෙන අධිගතා ලද්ධාති.
එත්ථ ගීතස්සරනෙත්තරස්මිකරග්ගහසඞ්ඛතාහි ඉමාහි පදාවලීහි උද්දීපනවිභාවො දස්සිතො. ථියා පුරිසො ච, පුරිසස්ස ථී ච ආලම්බණං හොතීති ‘‘සා ඉරන්දතී මයා’’ති ඉමිනා ආරම්මණවිභාවො දස්සිතො. ‘‘උපකඩ්ඪිය බන්ධං විවස’’න්ති ඉමෙහි කාමෙන උද්දීපිතඨායීභාවසඞ්ඛතා රති දස්සිතා. ‘‘තාදිසෙපි දුක්කරෙ විනියොජයී’’ති ඉමෙහි උස්සාහාදිකා ච ‘‘විධිනා අධිගතා මයජ්ජා’’ති ඉමෙහි හරිසාදිකා ච බ්යභිචාරීභාවා දස්සිතා. රතියා විරුද්ධෙ නිබ්බෙදආලසියඋග්ගතජිගුච්ඡාදිකෙ බ්යභිචාරීභාවෙ වජ්ජෙත්වා වුත්තප්පකාරවිභාවාදිකෙ පකාසන්තො ‘‘ගීතස්සරෙනෙ’’ච්චාදිකා රතිප්පතීතියා අනුරූපං පයුත්තා කවිප්පයොගා ඉධ අනුභාවා නාම හොන්ති. නාටකාදිදස්සනීයසත්ථෙ අභිනයො ¶ අනුභාවො. රම්මදෙසරම්මකාලරම්මවෙසාදයො තදභාවෙ රතියා අනුප්පජ්ජනතො සාමත්ථියා ගම්යා භවන්තීති එවං ලක්ඛණානුගතලක්ඛියපරිග්ගාහො සබ්බත්ථ කාතබ්බො. එවං සතිබන්ධත්ථාවබොධකානං සබ්භානං උප්පජ්ජමානායපීතියා කාරණත්තා කාරියොපචාරෙන එසො බන්ධො රසො නාම හොතීති. උපරිපි එවමෙව.
හස්සඨායීභාව
විකාරාකතිආදීහි,
අත්තනො’ථ පරස්ස වා;
හාසො නිද්දා සමාලස්ය-
මුච්ඡාදිබ්යභිචාරිභි;
පරිපොසෙ සියා හස්සො,
භිය්යො’ත්ථිපභුතීන සො.
358. ‘‘විකාරෙ’’ච්චාදි. විකාරාකති දෙසවයාදීනං විපරීතො කෙසබන්ධනාදි, සො ආදි යෙසං අඤ්ඤාකත්යාදිනච්චනාදීනං, තෙහි විභාවෙහි හාසො චෙතොවිකාසො, සොපි අත්තනො සම්බන්ධී වා අථ පරස්ස සම්බන්ධී වා, තත්ථ යො විභාවසාමත්ථියායෙවාභිබ්යත්තිං යාති, සො අත්තට්ඨො. යො පන විභාවදස්සනා උප්පන්නාපි පුරිසස්ස ගම්භීරත්තාදිනා ඡාදිතො සමානො පුරිසන්තරෙ හසත්යාභිබ්යත්තො, සො පරට්ඨො. සො හාසො නිද්දාදීහි බ්යභිචාරීහියෙව, අනුභාවපක්ඛෙ ආදිසද්දෙන අක්ඛිඵන්දනාදයො ගහිතා. පරිපොසෙ සති හස්සො නාම රසො සියා. සො හස්සො භිය්යො ඉත්ථිපභුතීනං සියාති සම්බන්ධො. එත්ථ පභුතිසද්දෙන නීචපකතයො සඞ්ගණ්හන්ති.
358. ඉදානි හස්සරසස්ස පොසනාකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘විකාර’’ඉච්චාදි. විකාරාකතිආදීහි දෙසවයොලිඞ්ගානං ¶ විපරීතෙහි කෙසබන්ධගතිට්ඨිතිආදිකෙහි, නච්චගීතආදිකෙහි ච දුවිධෙහි ආකතිසඞ්ඛතෙහි හෙතුභූතෙහි අත්තනො වා අථ පරස්ස වා සම්බන්ධී සො හාසො චෙතො විකාසලක්ඛණො නිද්දාසමාලස්යමුච්ඡාදිබ්යභිචාරිභි නිද්දාසමආලස්යමුච්ඡාඅක්ඛිඵන්දනාදීහි අනුභාවෙහි සුතසම්බන්ධෙන තෙහෙව නිද්දාසමාලස්යමුච්ඡාසඞ්ඛතබ්යභිචාරීහි කරණභූතෙහි පරිපොසෙ සති හස්සො හස්සො නාම රසො සියා, සො හස්සො භිය්යො ඉත්ථිපභුතීනං, නීචපකතීනඤ්ච සියාති. විකාරා ච සා ආකති චෙති ච, සො ආදි යෙසන්ති ච, නිද්දා ච සමො ච ආලස්යඤ්ච මුච්ඡා චෙති ච, තෙ ආදි යෙසං අක්ඛිඵන්දනාදීනං අනුභාවානන්ති ච, තෙ ච බ්යභිචාරිනො චෙති ච, ඉත්ථී පභුති යෙසං නීචපකතීනන්ති ච වාක්යං.
හස්සප්පභෙද
සිතමිහ විකාසිනයනං,
කිඤ්චා’ලක්ඛියදිජන්තු තං හසිතං;
මධුරස්සරං විහසිතං,
සංසසිරොකම්පමුපහසිතං.
අපහසිතං සඤ්ජල’ක්ඛි,
වික්ඛිත්තඞ්ගං භවත්ය’තිහසිතං;
ද්වෙ ද්වෙ හස්සා කථිතා චෙ’සං,
ජෙට්ඨෙ මජ්ඣෙ’ධමෙපි ච කමසො.
359-360. හස්සෙ භෙදමාහ ‘‘සිත’’මිච්චාදිනා. ඉහ හස්සෙ විකාසීනි නයනානි යස්ස තං සිතං, කිඤ්චි ආලක්ඛියා දිජා දන්තා යස්ස තං හසිතං. එවං මධුරො සරො සද්දො යස්ස තං විහසිතං. අංසසිරොකම්පෙන සහ වත්තමානං උපහසිතං, සහ ජලෙන අස්සුනා වත්තමානානි අක්ඛීනි ¶ යස්ස තං අපහසිතං. වික්ඛිත්තානි ඉතො තතො පසාරිතානි අඞ්ගානි යස්ස තං අතිහසිතං නාම. එසඤ්ච සිතාදීනං මජ්ඣෙ ද්වෙ ද්වෙ හස්සා ආදිතො පට්ඨාය කමසො යථාක්කමෙන ජෙට්ඨෙ මජ්ඣෙ අධමෙපි ච කථිතාති සම්බන්ධො. පුරාතනෙහීති විඤ්ඤායති.
359-360. ඉදානි හස්සභෙදං දස්සෙති ‘‘සිත’’මිච්චාදිනා. ඉහ ඉමස්මිං හස්සවිසයෙ විකාසිනයනං විවටනයනං සිතං නාම. කිඤ්චි ආලක්ඛියදිජං තු කිඤ්චි දිස්සමානදන්තං, තං හසිතං නාම. මධුරස්සරං මධුරනාදං විහසිතං නාම. සංසසිරොකම්පං අංසසිරොකම්පසහිතං උපහසිතං නාම. සජලක්ඛි අස්සුවිලොචනසහිතං අපහසිතං නාම. වික්ඛිත්තඞ්ගං අට්ඨානෙ පසාරණවසෙන වික්ඛිත්තහත්ථපාදාදිඅවයවවන්තං අතිහසිතං නාම භවති. එසං ඡන්නං කමසො කමෙන ද්වෙ ද්වෙ ජෙට්ඨෙ මජ්ඣෙ අධමෙපි විසයෙ කථිතා පුරාතනෙහි භාසිතාති. විකාසීනි නයනානි අස්සෙති ච, කිඤ්චි ඊසකං ආලක්ඛියා දිජා යස්සෙති ච, මධුරො සරො අස්සෙති ච, අංසො ච සිරො චෙති ච, අංසසිරසො කම්පොති ච, තෙන සහ වත්තතීති ච, සහ ජලෙන වත්තමානානි අක්ඛීනි යස්සෙති ච, අනුස්වරාගමො. වික්ඛිත්තානි අඞ්ගානි යස්සෙති ච වාක්යං. සිතහසිතද්වයං උත්තමෙ, විහසිතඋපහසිතද්වයං මජ්ඣිමෙ, අපහසිතඅතිහසිතද්වයං අධමෙ වත්තතෙ. එවං සිතාදයො අනුරූපවිභාවාදිනා පයුත්තා ඉමෙ රසා’වත්ථං පාපුණන්තීති අධිප්පායො.
හස්සරසස්ස එවමුදාහරණං ඤාතබ්බං –
පූජෙසි කණ්ඨමණිනා අපි යො පසන්නො,
ධම්මෙ පුරා’සමධුරං විධුරං ස හන්තුං;
ගොපෙන්තියාපි වචනෙන ථියා සභාවං;
භත්තිං අකාසි ඵරුසෙ මයි නාගරාජාති.
යො ¶ පුරා පුබ්බෙ ධම්මෙ තස්ස ධම්මකථනෙ පසන්නො කණ්ඨමණිනා අපි අත්තනො අනග්ඝකණ්ඨමණිනාපි තං පූජෙසි, සො නාගරාජා සභාවං අත්තනො අධිප්පායං ගොපෙන්තියා අපි ථියා වචනෙන ඉත්ථියා වචනෙන අසමධුරං තුල්යරහිතං විධුරං විධුරපණ්ඩිතං හන්තුං විනාසනත්ථං ඵරුසෙ චණ්ඩෙ මයි භත්තිං අකාසීති. ඉහ එකස්මිංයෙව වත්ථුනි නාගරාජස්ස පසාදවධවිධානාදිවිපරීතප්පවත්ති ආලම්බණවිභාවො, පඨමං අනග්ඝපියවත්ථූහි පූජිතභාවො ච බොධිසත්තස්ස අතුල්යභාවො ච ඉත්ථිවචනස්ස සම්පටිච්ඡනභාවො ච තස්සාධිප්පායස්ස අඤ්ඤාතභාවො ච පුණ්ණකස්ස චණ්ඩභාවො චෙති ඉමෙහි සබ්බවචනෙහි උද්දීපනවිභාවො දස්සිතො. ඉමෙහි උද්දීපිතඨායීභාවසඞ්ඛතො හාසො වාක්යසාමත්ථියා පකාසිතො හාසවිරොධිනිබ්බෙදාදිවජ්ජිතා සමාලසියසන්තොසඅස්සුවෙපථාදිකා බ්යභිචාරීභාවා සාත්තිකාභාවා ච එවං සාමත්ථියෙන දීපිතා. තදනුරූපවිභාවාදිපකාසකා යථාවුත්තකවිප්පයොගා අනුභාවා නාම හොන්ති. හස්සභෙදෙන මජ්ඣිමෙ පුරිසෙ වත්තබ්බාපි හසිතඋපහසිතා ද්වෙ ඉමා දට්ඨබ්බා.
කරුණාඨායීභාව
සොකරූපො තු කරුණො-
නිට්ඨපත්තිට්ඨනාසතො;
තත්ථා’නුභාවා රුදිත-
පලයත්ථම්භකාදයො;
විසාදාලස්යමරණ-
චින්තාදී බ්යභිචාරිනො.
361. ‘‘සොකෙ’’ච්චාදි. අනිට්ඨස්ස පුත්තවියොගාදිනො දෙසනික්කඩ්ඪනාදිනො පත්ති ච ඉට්ඨස්ස ධම්මස්ස, ධනාදිනො වා නාසො ච තතො විභාවභූතෙහි සම්පන්නො සොකරූපො ¶ සොකසභාවො තු කරුණො රසො නාම. තත්ථ උත්තමානං සොකො පුත්තවියොගාදිඅනිට්ඨුප්පත්තිතො, ධම්මාදිඉට්ඨනාසතො ච ජායතෙ. නීචානං තු දෙසනික්කඩ්ඪනාදිඅනිට්ඨුප්පත්තිතො, ධනාදිඉට්ඨනාසතො ච, පරෙසං ධනාදිනාසතො තු උත්තමස්සෙව මහාකාරුණිකත්තා, සෙසං සුබොධං. අනුභාවො පනෙත්ථ යථොචිත්යං නිරූපයිතබ්බො.
361. ඉදානි කරුණාරසපොසනක්කමං දස්සෙති ‘‘සොක’’ඉච්චාදිනා. අනිට්ඨප්පත්තිට්ඨනාසතො පුත්තවියොගාදිනො, දෙසචාගාදිනො වා අනිට්ඨස්ස උප්පත්ති ච සීලාදිනො, ධනාදිනො වා ඉට්ඨස්ස කන්තිවත්ථුනො විනාසො චාති ඉමෙහි ආලම්බණවිභාවෙහි කරණභූතෙහි උප්පන්නො සොකරූපො තු සොකසභාවො පන කරුණො කරුණාරසො නාම හොති. තත්ථ කරුණාරසෙ රුදිතපලයත්ථම්භකාදයො රුදිතො පලයො ථම්භොතිආදයො අනුභාවා නාම භවන්තීති. ථම්භාදීනං සරූපො හෙට්ඨා වුත්තොව. විසාදආලස්යමරණචින්තාදයො බ්යභිචාරිනො තස්මිංයෙව බ්යභිචාරිනො භවන්ති. ඉහ පුත්තවියොගාදිඅනිට්ඨප්පත්තියා ච සීලධම්මාදිඉට්ඨනාසනෙන ච උත්තමානං සොකො උප්පජ්ජති, දෙසචාගාදිඅනිට්ඨප්පත්තියා ච ධනාදිඉට්ඨනාසනෙන ච නීචානං. අඤ්ඤෙසං ධනාදිවිනාසනෙන පන මහාකරුණිකත්තා උත්තමස්සෙව උප්පජ්ජති. තස්මිං විසයෙ සො සොකො සෙසානං නුප්පජ්ජති. තස්මා යථාරහං පයොගො කාතබ්බො. සොකස්ස රූපො සභාවොති ච, අනිට්ඨස්ස පත්තීති ච, ඉට්ඨස්ස නාසොති ච, අනිට්ඨප්පත්ති ච ඉට්ඨනාසො චෙති ච, රුදිතඤ්ච පලයො ච ථම්භකො චෙති ච, තෙ ආදි යෙසමිති ච, විසාදො ච ආලස්යඤ්ච මරණඤ්ච චින්තා චෙති ච, තා ආදි යෙසමිති ච වාක්යං. ඉමස්ස කරුණාරසස්ස ලක්ඛියමෙවං දට්ඨබ්බං –
ආකඩ්ඪිතෙ’කසතරාජපුරක්ඛතො ¶ යො,
ධම්මෙන ආසනමලංකුරුතෙ ජිනොව;
සො අස්සවාලමවලම්බිය දානි නීතො,
යක්ඛෙන ලොකතිලකො කුරුතෙ කිමෙකොති.
යො එකසතරාජපුරක්ඛතො රාජූනං එකසතෙන පරිවාරිතො ජිනො ඉව බුද්ධො ඉව ධම්මෙන මධුරධම්මකථනෙන ආසනං ධම්මාසනං අලංකුරුතෙ සජ්ජෙති, ලොකතිලකො ලොකස්ස පියතාය තිලකාලඞ්කාරභූතො සො විධුරපණ්ඩිතො යක්ඛෙන පුණ්ණකෙන ආකඩ්ඪිතො හුත්වා නීතො අස්සවාලං අවලම්බිය ඉදානි එකො කිං කුරුතෙති. ඉහානීතොති දස්සිතපියවත්ථුවියොගො සොකස්ස ආලම්බණවිභාවො හොති. ‘‘ආකඩ්ඪිතෙකසතරාජෙ’’ච්චාදිනා සකලෙන වාක්යෙන උද්දීපනවිභාවො දස්සිතො, උද්දීපිතසොකසඞ්ඛාතඨායීභාවො ච විසාදාලස්යචින්තාදිකො බ්යභිචාරීභාවො ච රුදිතපලයථම්භකාදිකා විභාවාදිබොධකඅනුභාවා ච වාක්යසාමත්ථියෙන දීපිතා හොන්ති.
රුද්දඨායීභාව
කොධො මච්ඡරියාදීහි, පොසෙ තාසමදාදිභි;
නයනාරුණතාදීහි, රුද්දො නාම රසො භවෙ.
362. ‘‘කොධො’’ඉච්චාදි, සුබොධං. එත්ථ පඨමෙන ආදිසද්දෙන අවික්ඛෙපඋපහාසාදයො විභාවා ගහිතා, දුතියෙන උග්ගසම්භමාදයො බ්යභිචාරිනො, තතියෙන භූකුටිපුරණඔට්ඨනිප්පීළනාදයො අනුභාවා.
362. ඉදානි රුද්දරසස්ස පොසනක්කමං දස්සෙති ‘‘කොධො’’ඉච්චාදිනා. කොධො මච්ඡරියාදීහි මච්ඡරියඅවික්ඛෙපඋපහාසාදීහි ආලම්බණාදීහි විභාවෙහි ච හෙතුභූතෙහි තාසමදාදීහි තාසමදඋග්ගතසම්භමාදීහි බ්යභිචාරීභාවෙහි ¶ ච නයනාරුණතාදීහි නෙත්තරත්තසුභඞ්ගඔට්ඨපීළනාදීහි අනුභාවෙහි ච කරණභූතෙහි පොසෙ සති රුද්දො නාම රසො භවෙති. මච්ඡරියං ආදි යෙසන්ති ච, තාසො ච මදො චෙති ච, තෙ ආදි යෙසමිති ච, නයනානි ච තානි අරුණානි චාති ච, තෙසං භාවොති ච, සා ආදි යෙසමිති ච වාක්යං.
රුද්දරසස්ස උදාහරණමෙවං දට්ඨබ්බං –
යක්ඛෙන භො අධිගතොසි මනුස්සභක්ඛෙ,
නා’ස්සස්ස වාල’මවලම්බ පුරං අවෙක්ඛ;
වෙරම්භවාතමුඛචුණ්ණිතසබ්බගත්තො,
මච්චො කථං පුනපි පස්සති ජීවලොකන්ති.
භො මනුස්සභක්ඛෙන යක්ඛෙන අධිගතොසි ගහිතො අසි, අස්සස්ස වාලමවලම්බ වාලධිං ගහෙත්වා ඉදානෙව පුරං අවෙක්ඛ තුය්හං නගරං ඔලොකෙහි, තථෙව හි වෙරම්භවාතමුඛචුණ්ණිතසබ්බගත්තො වෙරම්භවාතස්ස අභිමුඛිචුණ්ණිතසකලසරීරො මච්චො මනුස්සො ජීවලොකං සත්තලොකං පුනපි කථං පස්සතීති. ඉහ මච්ඡරියාදිවිභාවා ච කොධාදිසඞ්ඛාතො ඨායීභාවො ච වාක්යසාමත්ථියා දීපිතා හොන්ති, අපරද්ධෙන තාසමදඋග්ගතාදිබ්යභිචාරීභාවා විභාවිතා හොන්ති. සමුදායෙන නයනාරුණතාදයො අනුභාවා සූචිතා හොන්ති.
වීරඨායීභාව
පතාපවික්කමාදීහු-ස්සාහො විරොති සඤ්ඤිතො;
රණදානදයායොගා, වීරො’යං තිවිධො භවෙ;
තෙවා’නුභාවා ධිතිම-ත්යාදයො බ්යභිචාරිනො.
363. ‘‘පතාපි’’ච්චාදි. පතාපො සත්තුසන්තාපකාරී තෙජො, වික්කමො පරමණ්ඩලක්කමන්තං, තෙ ආදයො යෙසං බලාවික්ඛෙපාදීනං ¶ පටිපුග්ගලගතානං විභාවානං, තෙහි ජාතො උස්සාහො රසත්තමාපන්නො වීරො රසොති සඤ්ඤිතො, අයං වීරො රණදානදයායොගා තිවිධො භවෙ යුද්ධවීරො දානවීරො දයාවීරොති, තෙ යුද්ධකරණාදයො එව තත්ථ අනුභාවා භවන්ති. ධිතිමතිඋග්ගතාදයො බ්යභිචාරිනො භවන්තීති.
363. ඉදානි වීරරසභෙදං, පොසනක්කමඤ්ච දස්සෙති ‘‘පතාප’’ඉච්චාදිනා. පතාපවික්කමාදීහි අඤ්ඤරාජූනං දණ්ඩජතෙජසඞ්ඛතපතාපො, තෙසමෙව පරමණ්ඩලක්කමනසඞ්ඛාතවික්කමො ඵලභෙදො චෙතිආදීහි උප්පන්නො උස්සාහො වීරොති වීරරසොති සඤ්ඤිතො කවීහි ඤාතො, අයං වීරරසො රණදානදයායොගා යුද්ධචාගකරුණායොගෙන හෙතුභූතෙන තිවිධො භවෙ. තෙ එව රණදානදයා එව ඉමා අනුභාවා නාම හොන්ති. ධිතිමත්යාදයො ධිතිමතිඋග්ගතගබ්බාදයො බ්යභිචාරිනො භාවා හොන්තීති. යුද්ධවීරදානවීරදයාවීරවසෙන වීරරසො තිවිධො හොති. පතාපො ච වික්කමො චෙති ච, තෙ ආදි යෙසමිති ච, රණො ච දානඤ්ච දයා චෙති ච, තාහි යොගොති ච, තයො විධා පකාරා අස්සාති ච, ධිති ච මති චෙති ච, තා ආදි යෙසමිති ච වාක්යං.
වීරරසස්ස උදාහරණමෙවං දට්ඨබ්බං –
විඤ්ඤාපෙත්වා කුවෙරං සුමහති-
මපි චෙ’කොවකුම්භණ්ඩසෙනං,
උත්තාසෙත්වා ගහෙත්වා මණිරතනවරං
ලක්ඛමාධාය ජූතෙ;
ජෙත්වා කොරබ්යරාජං සචිවරතන-
මුද්ධච්ච රඤ්ඤං සතම්හා,
එත්ථානෙත්වා’දියිස්සං සුයුවතිරතනං
කො මමෙ’ත්ථ’ත්ථි භාරොති.
කුවෙරං ¶ වෙස්සවණමහාරාජං විඤ්ඤාපෙත්වා බොධෙත්වා සුමහතිමපි කුම්භණ්ඩසෙනං අතිමහන්තිං කුම්භණ්ඩසෙනං එකොව උත්තාසෙත්වා භයං ජනෙත්වා මණිරතනවරං ගහෙත්වා ජූතෙ අක්ඛකීළායං ලක්ඛං ආධාය ඨපෙත්වා කොරබ්යරාජං ජෙත්වා රඤ්ඤං සතම්හා රාජසම්බන්ධිනා සතෙන සචිවරතනං අමච්චරතනං උද්ධච්ච උද්ධරිත්වා එත්ථානෙත්වා සුයුවතිරතනං සොභනඉත්ථිරතනං ආදියිස්සං ගණ්හිස්සාමි, එත්ථ යථාවුත්තෙසු මම කො භාරො අත්ථීති. එත්ථ ‘‘කො මමෙත්ථත්ථි භාරො’’ති ඉමිනා උස්සාහසඞ්ඛාතො ඨායීභාවො පකාසිතො. එතස්ස උප්පත්තිඋද්දීපනෙසු කාරණභූතස්ස ඉත්ථිරතනස්ස ආදානඛ්යාතනාගරාජගතපතාපවික්කමාදිවිභාවො ච, තංතංරූපප්පකාසකකවිවචනසඞ්ඛාතානුභාවො ච ‘‘විඤ්ඤාපෙත්වා’’ඉච්චාදිනා වාක්යසාමත්ථියෙන පටිපාදනීයා හොන්ති. ‘‘සුමහතිමපි කුම්භණ්ඩසෙනං එකො’’ති ච, ‘‘රඤ්ඤං සතම්හා සචිවරතනමුද්ධච්චා’’ති ච ඉමෙහි ධිතිඋග්ගතගබ්බාදයො ච, ‘‘විඤ්ඤාපෙත්වා කුවෙර’’න්ති ච, ‘‘උත්තාසෙත්වා කොරබ්යරාජ’’න්ති ච, ‘‘එත්ථානෙත්වා ඉච්චාදයො’’ති ච ඉමෙහි මත්යාදයො ච බ්යභිචාරිනො භාවා විභාවිතා හොන්ති. ඉමෙහි විභාවානුභාවබ්යභිචාරීභාවෙහි යුද්ධවීරරසො පොසිතොති දට්ඨබ්බො. ඉමිනායෙව නයෙන දානවීරාදයො විඤ්ඤාතබ්බා.
භයඨායීභාව
විකාරිසනසත්තාදි-
භයුක්කංසො භයානකො;
සෙදාදයො’නුභාවෙ’ත්ථ,
තාසාදී බ්යභිචාරිනො.
364. ‘‘විකාරි’’ච්චාදි. විකාරි අසභාවප්පවත්තො විරුද්ධො සනො සද්දො සත්තො ච, තෙ ආදයො යෙසං සුඤ්ඤාරඤ්ඤාදීනං ¶ ඉත්ථිනීචප්පකතිසම්භවන්තානං, විභාවානං, ගුරුආදීනං වා උත්තමානං, තෙහි ජාතස්ස භයස්ස, කිත්තිමස්ස වා උක්කංසො භයානකො නාම රසො. එත්ථ සෙදකම්පනපාදචලනාදයො අනුභාවා, තාසාදයො බ්යභිචාරිනො.
364. ඉදානි භයානකරසස්ස පොසනක්කමං දස්සෙති ‘‘විකාරි’’ච්චාදිනා. විකාරිසනසත්තාදිභයුක්කංසො පකතිවිරහෙන විකාරවන්තෙහි විරුද්ධෙහි අසනිසද්දාදිසද්දෙහි, රක්ඛසාදිසත්තෙහි වා විභාවෙහි හෙතුභූතෙහි සඤ්ජාතො සාභාවිකො, කිත්තිමො වා භයපටිබන්ධො උක්කංසො භයානකරසො නාම හොති. එත්ථ භයානකරසවිසයෙ සෙදාදයො දාහසරීරකම්පනාදයො අනුභාවා කායිකවාචසිකප්පයොගසඞ්ඛතා අනුභාවා හොන්ති. තාසාදී බ්යභිචාරිනො තාසසඞ්කාදයො ඉහ බ්යභිචාරීභාවා හොන්තීති. සනො ච සත්තො චෙති ච, විකාරො එතෙසං අත්ථීති ච, විකාරිනො ච තෙ සනසත්තා චෙති ච, තෙ ආදයො යෙසං සුඤ්ඤාරඤ්ඤාදීනමිති ච, තෙහි ජාතං භයමිති ච, මජ්ඣෙ පදලොපො, තස්ස උක්කංසොති ච, සෙදො ආදි යෙසං කම්පනාදීනමිති ච, තාසො ආදි යෙසං සඞ්කාදීනමිති ච වාක්යං. ඉත්ථිනීචප්පකතිකානං භයහෙතු විකාරිසනසත්තාදි, උත්තමානං ගුරුආදි.
එත්ථ ලක්ඛියමෙවං වෙදිතබ්බං –
යං දිට්ඨිසත්ථපතනෙන පරිප්ඵුරන්තී,
කුම්භණ්ඩරක්ඛසචමූ ගමිතා සමන්තා;
ආචක්කවාළනග’මස්සගතං පුරීව,
භොතො මුහුං මුහු’මපස්සි ස පුණ්ණකො’හන්ති.
දිට්ඨිසත්ථපතනෙන දිට්ඨිසල්ලසම්පාතනෙන පරිප්ඵුරන්තී කම්පමානා සමන්තා පරිසමන්තතො ආචක්කවාළනගං චක්කවාළපබ්බතාවධි ගමිතා පලාපිතා කුම්භණ්ඩරක්ඛසචමූ කුම්භණ්ඩරක්ඛසානං ¶ සෙනා යං අස්සගතං අස්සපිට්ඨෙ නිසින්නකං භොතො භවතං තුම්හාකං පුරී ඉව පුරියා දස්සනමිව මුහුං මුහුං අපස්සි ඛණෙ ඛණෙ අපස්සිත්ථ, සො අහං පුණ්ණකො නාම යක්ඛොති. එත්ථ ‘‘දිට්ඨිසත්ථපතනෙනා’’ති දිට්ඨිසත්ථාරොපනෙන ච ‘‘ස පුණ්ණකො අහ’’න්ති ඉමිනා ච භයජනනස්ස හෙතුභූතවිරුද්ධසත්තසඞ්ඛාතා විභාවා නිද්දිට්ඨා, ‘‘මුහුං මුහු’මපස්සී’’ති රසාවත්ථසම්පත්තභයුක්කංසසඞ්ඛතො ඨායීභාවො විභාවිතො, ‘‘කුම්භණ්ඩරක්ඛසචමූ ගමිතා සමන්තා ආචක්කවාළනග’’න්ති තාසසඞ්කාදිකා බ්යභිචාරිනො භාවා ජොතිතා. ‘‘පරිප්ඵුරන්තී’’ති සෙදකම්පාදයො අනුභාවා දස්සිතා හොන්ති.
ජිගුච්ඡාඨායීභාව
ජිගුච්ඡා රුධිරාදීහි,
පූත්යාදීහි විරාගතො;
බීභච්ඡො ඛොභනු’බ්බෙගී,
කමෙන කරුණායුතො;
නාසාවිකුනනාදීහි,
සඞ්කාදීහි’ස්ස පොසනං.
365. ‘‘ජිගුච්ඡා’’ඉච්චාදි. රුධිරන්තාදීහි පූතිකිමිආදීහි විරාගතො ච ජාතා ජිගුච්ඡා ගරහා කමෙන ඛොභනො උබ්බෙගී කරුණායුතො ච බීභච්ඡො භවති, නාසාවිකුනනමුඛච්ඡදනාදීහි අනුභාවෙහි, සඞ්කාවෙගාදීහි බ්යභිචාරීහි ච අස්ස පොසනං භවතීති.
365. ඉදානි බීභච්ඡරසස්ස පොසනක්කමං දස්සෙති ‘‘ජිගුච්ඡා’’ඉච්චාදිනා. රුධිරාදීහි රත්තන්තගුණාදීහි ච, පූත්යාදීහි පූතිකිමිආදීහි ච, විරාගතො විරත්තභාවෙන චාති ඉමෙහි තීහි විභාවෙහි හෙතුභූතෙහි උප්පජ්ජමානා ජිගුච්ඡා කමෙන රුධිරාදීනං තිණ්ණං විභාවානං පටිපාටියා ඛොභනො ¶ අනවට්ඨානො අසමාහිතො උබ්බෙගී උබ්බෙගවා කරුණායුතො සොකරූපෙන සහිතො චාති එවං බීභච්ඡො රසො නාම හොති. නාසාවිකුනනාදීහි නාසසඞ්කොචනමුඛපිදහනාදීහි අනුභාවෙහි ච සඞ්කාදීහි ච සඞ්කාආවෙගාදීහි බ්යභිචාරීභාවෙහි ච කරණභූතෙහි අස්ස බීභච්ඡරසස්ස පොසනං හොතීති. රුධිරාදීසු තීසු පදෙසු, ඛොභනාදීසු තීසු ච ගම්යමානත්තා අවුත්තොපි චසද්දො යොජෙතබ්බො, තස්මා ඛොභනාදීහි තීහි යුත්තොව බීභච්ඡරසො නාමාති දට්ඨබ්බො. රුධිරං ආදි යෙසං අන්තාදීනමිති ච, පූතිආදි යෙසං කිමිආදීනමිති ච, උබ්බෙගො අස්ස බීභච්ඡස්ස අත්ථීති ච, කරුණෙන ආයුතොති ච, නාසාය විකුනනං සඞ්කොචනමිති ච, තං ආදි යෙසං මුඛච්ඡාදනාදීනමිති ච, සඞ්කා ආදි යෙසං ආවෙගාදීනමිති ච වාක්යං.
ඉමස්ස බීභච්ඡස්සොදාහරණමෙවං වෙදිතබ්බං –
යක්ඛා මච්චකරඞ්කකඞ්කනධරා යෙ නිම්මිතා පුණ්ණකෙ-
නු’ත්තංසීකතපාණිපල්ලවධරා හාරීකතන්තොරගා;
ලිත්තා ලොහිතකුඞ්කුමෙහි විධුරෙනෙ’තෙ පිවන්තා වසා-
මජ්ජං සීසකපාලපාතිහි පුරෙ ධුත්තා වියො’පෙක්ඛිතාති.
පුණ්ණකෙන යක්ඛෙන නිම්මිතා මච්චකරඞ්කකඞ්කනධරා මනුස්සට්ඨිසඞ්ඛාතකරභූසනධාරිනො උත්තංසීකතපාණිපල්ලවධරා මත්ථකමාලිකතහත්ථතලසඞ්ඛතපල්ලවධාරිනො හාරීකතන්තොරගා මුත්තාහාරීකතමනුස්සන්තසඞ්ඛාතඋරගසම්පයුත්තා ලොහිතකුඞ්කුමෙහි රුධිරසඞ්ඛාතකුඞ්කුමකක්කෙහි ලිත්තා සීසකපාලපාතිහි සීසකපාලසඞ්ඛාතෙහි සරාවෙහි වසාමජ්ජං වසාසඞ්ඛාතසුරං පුරෙ අභිමුඛෙ පිවන්තා යෙ යක්ඛා සියුං, එතෙ යක්ඛා විධුරෙන පණ්ඩිතෙන ධුත්තා විය නගරෙ සුරාධුත්තා විය උපෙක්ඛිතා හොන්තීති. ඉහ ‘‘ලිත්තා ලොහිතකුඞ්කුමෙහී’’ති ච ‘‘උත්තංසීකතපාණිපල්ලවධරා’’ති ච ¶ ‘‘හාරීකතන්තොරගා’’ති ච ඉමෙහි චිත්තක්ඛොභකාරණභූතො රුධිරාදිවිභාවො ච, ‘‘මච්චකරඞ්කකඞ්කනරො’’ති ච ‘‘සීසකපාලපාතිහි වසාමජ්ජං පිවන්තා’’ති ච ඉමෙහි උබ්බෙගවන්තසභාවස්ස හෙතුභූතො පූත්යාදිවිභාවො ච පකාසිතො. කරුණායුතසභාවස්ස කාරණභූතවිරජ්ජනවිභාවො ච නාසාවිකුනනාදිඅනුභාවො ච සඞ්කාවෙගාදිබ්යභිචාරීභාවො ච බීභච්ඡසඞ්ඛාතඨායීභාවො චාති ඉමෙ සබ්බෙ වාක්යසාමත්ථියෙන ගම්මාති වෙදිතබ්බා.
විම්හයඨායීභාව
අතිලොකපදත්ථෙහි,
විම්හයො’යං රසො’බ්භුතො;
තස්සා’නුභාවා සෙදස්සු-
සාධුවාදාදයො සියුං;
තාසාවෙගධිතිප්පඤ්ඤා,
හොන්තෙ’ත්ථ බ්යභිචාරිනො.
366. ‘‘අති’’ච්චාදි. අතිලොකෙහි ලොකාතිවුත්තීහි මායාදිබ්බගෙහාරාමාදීහි පදත්ථෙහි ජාතො අයං විම්හයො චිත්තවිකාරසඞ්ඛාතො ඨායීභාවො අබ්භුතො රසො නාම. සෙදඅස්සුසාධුවාදරොමඤ්චාදයො තස්ස අනුභාවා සියුං, තාසාදයො බ්යභිචාරිනො හොන්තීති.
366. ඉදානි විම්හයරසස්ස පොසනක්කමං දස්සෙති ‘‘අති’’ඉච්චාදිනා. අතිලොකපදත්ථෙහි ලොකට්ඨිතිමතික්කම්ම පවත්තෙහි මායාදිබ්බභවනආරාමවිමානාදිපදත්ථෙහි හෙතුභූතෙහි උප්පජ්ජමානො අයං විම්හයො චිත්තබ්යාපනසඞ්ඛාතො ඨායීභාවො අබ්භුතො රසො අබ්භුතරසො නාම භවෙ, සෙදස්සුසාධුවාදාදයො තස්ස අබ්භුතරසස්ස අනුභාවා සියුං, තාසාවෙගධිතිප්පඤ්ඤා එත්ථ ¶ අබ්භුතරසවිසයෙ බ්යභිචාරිනො භාවා හොන්තීති. අතික්කන්තා ලොකමිති ච, තෙ ච තෙ පදත්ථා චෙති ච, සාධුඉති වාදොති ච, සෙදො ච අස්සු ච සාධුවාදො චෙති ච, තෙ ආදි යෙසං රොමඤ්චාදීනමිති ච, තාසො ච ආවෙගො ච ධිති ච පඤ්ඤා චෙති ච වාක්යං.
ඉමස්ස අබ්භුතරසස්සොදාහරණමෙවං දට්ඨබ්බං –
ස පුණ්ණකෙනා’හටනෙකභිංසනෙ-
ස්ව’හො නටෙනෙව සුනිච්චලො’චලා;
නිපාතිතො තෙන අවංසිරොපතං,
අසන්තසං තං මිනි දිට්ඨියට්ඨියාති.
සො විධුරපණ්ඩිතො පුණ්ණකෙන යක්ඛෙන නටෙන ඉව අනෙකවිකාරදස්සනකෙන නාටකෙන විය ආහටනෙකභිංසනෙසු භයත්තමානීතානෙකවිධභිංසනෙසු වත්තමානෙසු සුනිච්චලො තෙන පුණ්ණකෙන අචලා සට්ඨියොජනුබ්බෙධකාළාගිරිපබ්බතමත්ථකතො නිපාතිතො අවංසිරොපතං අධොසීසං පතන්තො අසන්තසං එවං අප්පතිට්ඨෙපි අනුත්තසන්තො තං පබ්බතං දිට්ඨියට්ඨියා මිනි පමාණමකාසි, අහො අච්ඡරියන්ති. එත්ථ භයහෙතුම්හි සති භීතියා ච තත්ථ පරිජානනාභාවස්ස ච ලොකසභාවත්තා තමතික්කම්ම භයකරණෙ අසන්තාසස්ස ච දිට්ඨියා පබ්බතමිනනස්ස ච පවත්තභාවකථනෙන ලොකාතික්කන්තපදත්ථසඞ්ඛාතො විභාවො ‘‘අසන්තසං තං මිනි දිට්ඨියට්ඨියා’’ති ඉමිනා පකාසිතො. ‘‘අහො’’ති වචනෙන, තස්ස සාමත්ථියෙන ච සාධුවාදසෙදඅස්සුආදයො අනුභාවා විභාවිතා. තාසආවෙගධිතිච්චාදිබ්යභිචාරීභාවා, විම්හයසඞ්ඛාතඨායීභාවො ච සමුදිතවාක්යසාමත්ථියෙන ජොතිතො.
සමඨායීභාව
ඨායීභාවො ¶ සමො මෙත්තා-
දයාමොදාදිසම්භවො;
භාවාදීහි තදු’ක්කංසො,
සන්තො සන්තනිසෙවිතො.
ඉති සඞ්ඝරක්ඛිතමහාසාමිපාදවිරචිතෙ
සුබොධාලඞ්කාරෙ
රසභාවාවබොධො නාම පඤ්චමො පරිච්ඡෙදො.
සුබොධාලඞ්කාරො සමත්තො.
367. ‘‘ඨායි’’ච්චාදි. මෙත්තාදිසම්භවො සමො උපසමසඞ්ඛාතො ඨායීභාවො භවති, තදනුරූපෙහි භාවානුභාවෙහි තස්ස උක්කංසො යස්ස, සො සන්තො නාම රසො භවති, සො ච සන්තනිසෙවිතොති.
ඉති සුබොධාලඞ්කාරෙ මහාසාමිනාමිකායං ටීකායං
රසභාවාවබොධො පඤ්චමො පරිච්ඡෙදො.
367. ඉදානි සන්තරසස්ස පොසනක්කමං දස්සෙති ‘‘ඨායි’’ච්චාදිනා. මෙත්තාදයාමොදාදිසම්භවො මෙත්තාකරුණාපීතිආදිවිභාවෙහි සම්භූතො සමො කායචිත්තොපසමො ඨායීභාවො නාම හොති, භාවාදීහි බ්යභිචාරීභාවාදීහි කරණභූතෙහි, අපිච තස්ස සමස්ස අනුරූපෙහි බ්යභිචාරීභාවානුභාවෙහි තදුක්කංසො තස්ස ඨායීභාවස්ස උක්කංසයුත්තො සන්තනිසෙවිතො සාධූහි සෙවිතො සන්තො සන්තරසො නාම හොතීති. මෙත්තා ච දයා ච මොදො චෙති ච, තෙ ආදයො යෙසමිති ච, තෙහි සම්භවො යස්සෙති ච, තස්ස උක්කංසො අස්ස සන්තස්සෙති ච, සතං නිසෙවිතොති ච වාක්යං.
අස්ස ¶ සන්තරසස්සොදාහරණමෙවං දට්ඨබ්බං –
එන්තෙසු කෙසරිකරීස්ව’පි වෙඨයන්තෙ,
නාගෙ නගං මදගජෙ විය වෙළුගුම්බං;
යක්ඛෙ විචාලයති නොචලි ඊසකම්පි,
සන්තිං ගතොව විධුරො මධුරාපි භාවොති.
කෙසරිකරීසු සීහහත්ථීසු එන්තෙසු අපි භිංසනාකාරෙන සමීපමාගච්ඡන්තෙසුපි නාගෙ වෙඨයන්තෙපි නාගෙසු සරීරං වෙඨයන්තෙසුපි. ජාත්යාපෙක්ඛායෙකවචනං, වෙළුගුම්බං මදගජෙ විය විචාලයති මදගළිතහත්ථිම්හි චාලෙන්තෙ ඉව යක්ඛෙ පුණ්ණකෙ නගං කාළාගිරිපබ්බතං විචාලයතිපි අනෙකප්පකාරෙ චාලෙන්තෙපි විධුරො පණ්ඩිතො සන්තිං ගතොව නිබ්බානං ආලම්බණකරණවසෙන සම්පත්තො විය ඵලසමාපත්තිසමාපන්නො ඉව අථ වා දිට්ඨධම්මනිබ්බානසඞ්ඛතනිරොධසමාපත්තිසමාපන්නො විය ඊසකම්පි අප්පකම්පි මධුරා භාවා අපි මධුරසභාවතොපි නො චලි, නිසින්නට්ඨානතො පගෙවාති අධිප්පායො. එත්ථ ධාවනරොදනකම්පනාදීනං කරණභූතං සීහාදීනමාගමනං නාගවෙඨනං පබ්බතකම්පනන්තිආදීසු වත්තමානෙසුපි නිබ්බිකාරත්තෙන සන්තිං ගතොති ඉමිනා සන්තරසස්ස පකතිභූතෙ උද්දෙසෙ දස්සිතො නවමො ඨායීභාවො දස්සිතො හොති, එතස්ස උප්පත්තිඋද්දීපනානං කාරණභූතා මෙත්තාදයාමොදාදිවිභාවා සාමත්ථියා දස්සිතා හොන්තීති. ධිතිමතිසතිආදයො තදනුරූපබ්යභිචාරීභාවා ච තාදිසානුභාවා ච ‘‘එන්තෙසු වෙඨයන්තෙ විචාලයතී’’ති ඉමිනා, සකලවාක්යසාමත්ථියෙන ච පකාසිතාති දට්ඨබ්බා.
ඉති සුබොධාලඞ්කාරනිස්සයෙ
රසභාවාවබොධො නාම පඤ්චමො පරිච්ඡෙදො.
සුබොධාලඞ්කාරටීකා සමත්තා.