📜
1. සන්ධි කණ්ඩ
සඤ්ඤා
අක්ඛරාපි ¶ අකාරාදයො එකචත්තාලීසං සුත්තන්තොපකාරා. තං යථා-අ ආ-ඉ ඊ-උ ඌ-එ ඔ, ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම, ය ර ල ව ස හ ළ අං-ඉති.
තත්ථ ¶ අක්ඛරෙසු ඔකාරන්තා අට්ඨ සරා නාම. තත්ථෙති වත්තතෙ.
තත්ථ ¶ සරෙසු ලහුමත්තා අ, ඉ, උ ඉති තයො රස්සා.
තත්ථ ¶ සරෙසු රස්සෙහඤ්ඤෙ දීඝා.
සංයොගතො පුබ්බෙ එඔ රස්සා ඉවොච්චන්තෙ, අනන්තරා බ්යඤ්ජනා සංයොගො. එත්ථ, සෙය්යො, ඔට්ඨො, සොත්ථි.
සරෙ ¶ ඨපෙත්වා සෙසා කාදයො නිග්ගහීතන්තා බ්යඤ්ජනා.
බ්යඤ්ජනානං ¶ කාදයො මකාරන්තා පඤ්චපඤ්චසො අක්ඛරවන්තො වග්ගා.
8. වග්ගානං ¶ පඨමදුතියා සො චාඝොසො. ළන්තාඤ්ඤෙ ඝොසා. ඝොසාඝොසසඤ්ඤා ච ‘‘පරසමඤ්ඤා පයොගෙ’’ති සඞ්ගහීතා. එවං ලිඞ්ග, සබ්බනාම, පද, උපසග්ග, නිපාත, තද්ධිත, ආඛ්යාත, කම්මප්පවචනීයාදිසඤ්ඤා ච.
අංඉති ¶ අකාරතො පරං යො බින්දු සූයතෙ, තං නිග්ගහීතං නාම.
බින්දු ¶ චූළාමණාකාරො, නිග්ගහීතන්ති වුච්චතෙ.
කෙවලස්සා ප්පයොගත්තා, අකාරො සන්නිධීයතෙ.
10. අ, කවග්ග, හා කණ්ඩජා, ඉ, චවග්ග, යා තාලුජා, උ, පවග්ගා ඔට්ඨජා, ටවග්ග, ර, ළා මුද්ධජා, තවග්ග, ල, සා දන්තජා, එ කණ්ඨතාලුජො, ඔ කණ්ඨොට්ඨජො, වො දන්තොට්ඨජො.
සඤ්ඤා
සරසන්ධි
11. ලොක ¶ අග්ගොඉත්යස්මිං – ‘‘පුබ්බමධොඨිත මස්සරං සරෙන වියොජයෙ’’ති පුබ්බබ්යඤ්ජනං සරතො පුථක්කාතබ්බං.
සරා සරෙ ලොපං.
අනන්තරෙ සරෙ පරෙ සරා ලොපං පප්පොන්ති.
‘‘නරෙ ¶ පරං යුත්තෙ’’ති අස්සරො බ්යඤ්ජනො පරක්ඛරං නෙතබ්බො ලොකග්ගො.
සරෙත්යස්මිං ¶ ඔපසිලෙසිකො කාසසත්තමී, තතො වණ්ණකාලබ්යවධානෙ කාරියං න හොති. යථා-මං අහා සීති, ‘‘පමාදමනුයුඤ්ජන්තී’’ත්යාදිගාථායං ‘ජනා අප්පමාද’න්ති ච. එවං සබ්බසන්ධීසු.
අනන්තරං පරස්ස සරස්ස ලොපං වක්ඛති, තස්මානෙන පුබ්බස්ස ලොපො ඤායති, තෙනෙව සත්තමීනිද්දිට්ඨස්ස පරතාපි ගම්යතෙ.
12. සරෙත්යධිකාරො. ¶ පන ඉමෙ පන ඉමෙතීහ-සරා ලොපං ඉත්වෙව.
වා පරො අසරූපො.
අසමානරූපාසරම්හා පරො සරො වා ලුප්යතෙ, පනමෙ, පනිමෙ.
13. බන්ධුස්ස ¶ ඉව, න උපෙතීතීධ –
ක්වචාසවණ්ණං ලුත්තෙ.
සරෙ ලුත්තෙ පරසරස්ස ක්වචි අසවණ්ණො හොතීති ඉ උ ඉච්චෙතෙසං ඨානාසන්නා එ ඔ. බන්ධුස්සෙව. නොපෙති.
14. තත්ර ¶ අයං, යානි ඉධ, බහු උපකාරං, සද්ධා ඉධ, තථා උපමන්ත්යෙතස්මිං –
දීඝං.
සරෙ ලුත්තෙ පරො සරො ක්වචි ඨානාසන්නං දීඝං යාති. තත්රායං, යානීධ, බහූපකාරං, සද්ධීධ, තථූපමං.
පුබ්බො ච.
සරෙ ලුත්තෙ පුබ්බො ච ක්වචි දීඝං යාති. කිං සූධ.
16. තෙ ¶ අජ්ජ, තෙ අහංතෙත්ථ –
යමෙදන්තස්සාදෙසො.
සරෙ පරෙ අන්තස්ස එකාරස්ස ක්වචි යො ආදෙසො හොති, ත්යජ්ජ, ‘‘දීඝ’’න්ති බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ක්වචි දීඝො, ත්යාහං.
ක්වචීති කිං. නෙත්ථ.
17. සො ¶ අස්ස, අනු එතිත්යෙත්ථ –
වමොදුදන්තානං.
සරෙ පරෙ අන්තො කාරුකාරානං ක්වචි වො ආදෙසො හොති. ස්වස්ස, අන්වෙති.
ක්වචීති කිං. තයස්සු, සමෙතායස්මා.
18. ඉධ ¶ අහං තීධ –
දො ධස්ස ච.
සරෙ පරෙ ධස්ස ක්වචි දො හොති. දීඝෙ – ඉදාහං. ක්වචීති කිං. ඉධෙව. චකාරෙන බ්යඤ්ජනෙපි, ඉධ භික්ඛවෙ.
19. පති අන්තුං, වුත්ති අස්සෙතීහ –
ඉවණ්ණො යන්නවා.
සරෙ පරෙ ඉවණ්ණස්ස යො නවා හොති. කත යකාරස්ස තිස්ස ‘‘සබ්බො චන්තී’’ති ක්වචි චාදෙසෙ ‘‘පරද්වෙභාවො ඨානෙ’’ති සරතො පරබ්යඤ්ජනස්ස ඨානාසන්නවසා ද්විත්තං. පච්චන්තං, වුත්යස්ස.
නවාති කිං. පටග්ගි,
එත්ථ ‘‘ක්වචි පටි පතිස්සෙ’’ති පතිස්ස පටි, වණ්ණග්ගහණං සබ්බත්ථ රස්සදීඝ සඞ්ගහණත්ථං.
20. යථා ¶ එවෙතීහ –
එවාදිස්ස රි පුබ්බො ච රස්සො.
සරතො පරස්ස එවස්සාදිඑකාරො රිත්තං නවා යාති. පුබ්බො ච ඨානාසන්නං රස්සං. යථරිව. යථෙව.
21. න ¶ ඉමස්ස, ති අඞ්ගිකං, ලහු එස්සති, අත්ථ අත්ථං, ඉතො ආයති, තස්මා ඉහ, සබ්භි එව, ඡ අභිඤ්ඤා, පුථ එව, පා එවතීහ වා ත්වෙව –
ය ව ම ද න ත ර ළා චාගමා.
සරෙ පරෙ යාදයො ආගමා වා හොන්ති, චකාරෙන ගො ච. නයිමස්ස, තිවඞ්ගිකං, ලහුමෙස්සති, අත්තදත්ථං, ඉතොනායති, තස්මාතිහ, සබ්භිරෙව, ඡළභිඤා, පුථගෙව, ‘‘රස්ස’’න්ති බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ක්වචි රස්සො. පගෙව.
වාති කිං. ඡ අභිඤ්ඤා, පුථ එව, පා එව.
එත්ථ ‘‘සරෙ ක්වචී’’ති සරානං පකති හොති, සස්සරූපමෙව, න විකාරොත්යත්ථො.
22. අභි ¶ උග්ගතොත්යත්ර –
‘‘අබ්භො අභී’’ති අභිස්ස අබ්භො. අබ්භුග්ගතො.
සරසන්ධි
බ්යඤ්ජනසන්ධි
23. බ්යඤ්ජනෙත්යධිකාරො. ක්වචීත්වෙව. සො භික්ඛු, කච්චි නු ත්වං, ජානෙම තන්තීහ –
ලොපඤ්ච තත්රාකාරො.
බ්යඤ්ජනෙ පරෙ සරානං ක්වචි ලොපොහොති, තත්ර ලුත්තෙ ඨානෙ අකාරාගමො, චකාරෙන ඔකාරුකාරාපි. සභික්ඛු කච්චිනො ත්වං, ජානෙමු තං.
ක්වචීති කිං, සොමුනි.
24. උඝොසො ¶ , ආඛාතන්තීහ – ද්වෙභාවෙ ඨානෙ ඉත්වෙව.
වග්ගෙ ඝොසාඝොසානං තතියපඨමා.
වග්ගෙ ඝොසාඝොසානං චතුත්ථදුතියානං තබ්බග්ගෙ තතියපඨමා හොන්ති යථාසඞ්ඛ්යං යුත්තෙ ඨානෙ, උග්ඝොසො, රස්සෙ අක්ඛාතං.
25. පර ¶ සහස්සං, අතිප්පඛොතීහ – ‘‘ක්වචි ඔ බ්යඤ්ජනෙ’’ති ඔකාරාගමො. පරොසහස්සං. ගාගමෙ ච, අතිප්පගොඛො.
26. අව නද්ධාත්යත්ර – ‘‘ඔ අවස්සෙ’’ති ක්වචි අවස්ස ඔ. ඔනද්ධා.
ක්වචීති කිං. අවසුස්සතු.
බ්යඤ්ජනසන්ධි.
නිග්ගහීතසන්ධි
27. නිග්ගහීතන්ත්යධිකාරො ¶ . කිං කතො, සං ජාතො, සං ඨිතො, තං ධනං, තං මිත්තන්තිහ –
වග්ගන්තං වා වග්ගෙ.
වග්ගබ්යඤ්ජනෙ පරෙ බින්දුස්ස තබ්බග්ගන්තො වා හොති. කිඞ්කතො, සඤ්ජාතො, සණ්ඨිතො, තන්ධනං, තම්මිත්තං.
වාති කිං. න තං කම්මං.
වාකාරෙනෙව ලෙ ලො ච. පුල්ලිඞ්ගං.
28. වාත්යධිකාරො ¶ . එවං අස්ස, එතං අවොචෙතීහ –
මදා සරෙ.
සරෙ පරෙ බින්දුනො ම දා වා හොන්ති. එවමස්ස, එතදවොච.
වාති කිං. මං අජිනි.
එහෙඤං.
එකාරෙ, හෙ ච පරෙ බින්දුනො ඤො වා හොති. ද්විත්තෙ – තඤ්ඤෙව, තමෙව. තඤ්හි, තං හි.
සයෙ ච.
යකාරෙ පරෙ තෙන සහ බින්දුනො ඤො වා හොති. ද්විත්තෙ – සඤ්ඤොගො, සංයොගො.
31. චක්ඛු අනිච්චං, අව සිරොතීහ - ආගමො, ක්වචිත්වෙව.
නිග්ගහීතඤ්ච.
සරෙ, බ්යඤ්ජනෙ වා පරෙ ක්වචි බින්ද්වාගමො හොති. චක්ඛුංඅනිච්චං, අවංසිරො.
32. විදූනං ¶ අග්ගං, තාසං අහංතීහ –
‘‘ක්වචි ලොපං’’ති සරෙ බින්දුලොපො, විදූනග්ගං. දීඝෙතාසාහං.
33. බුද්ධානං සාසනං, සං රාගොතීහ –
‘‘බ්යඤ්ජනෙ චෙ’’ති බින්දුලොපො, බුද්ධානසාසනං. දීඝෙසාරාගො.
පරො වා සරො.
බින්දුතො පරො සරො වා ලුප්යතෙ, බීජංව.
බ්යඤ්ජනො ච විසඤ්ඤොගො.
බින්දුතො පරෙ සරෙ ලුත්තෙ සංයොගො බ්යඤ්ජනො විනට්ඨසංයොගො හොතීති පුබ්බසලොපො. එවංස.
නිග්ගහීතසන්ධි.
වොමිස්සක සන්ධී
ඉධානිද්දිට්ඨා ¶ සන්ධයො වුත්තානුසාරෙන ඤෙ ය්යා, යථා – යදි එවං, බොධි අඞ්ගාතීහ – යාදෙසෙ ඉමිනා සුත්තෙන දයකාරසංයොගස්ස ජො, ධයකාරසංයොගස්ස ඣො, ද්විත්තෙ – යජ්ජෙවං, බොජ්ඣඞ්ගා.
37. අසදිසසංයොගෙ ¶ එකසරූපතා ච.
පරි එසනාතීහ – යාදෙසෙ රකාරස්ස යො, පය්යෙස නා.
38. වණ්ණානං ¶ බහුත්තං, විපරීතතා ච.
සරති, ඉති එව, සා ඉත්ථී, බුසං එව, බහු ආබාධො, අධි අභවි, සුඛං, දුක්ඛං, ජීවොතීහ –
මාගමො සකාරෙ අකාරස්ස උ ච, සුමරති.
ඉස්ස වො, ඉත්වෙව.
පරලොපෙ ආකාරස්ස ඔ, සොත්ථී.
මාදෙසෙ ¶ , පුබ්බදීඝෙ ච එකාරස්ස ඉ. බුසාමිව.
වාදෙසෙ හවකාරවිපරියයො. බහ්වාබාධො.
අධිස්ස ක්වචි අද්ධො, දීඝෙ-අද්ධාභවි.
බින්දුනො, ඔකාරස්ස ච එ. සුඛෙ, දුක්ඛෙ, ජීවෙ.
39. රදානං ¶ ළො, පටිබොධො, පරිළාහො.
40. සරෙ, බ්යඤ්ජනෙ වා පරෙ බින්දුනො ක්වචි මො. මම අභාසි, බුද්ධම සරණං, පුබ්බෙ මො පරං න නෙතබ්බො අයුත්තත්තා.
41. බින්දුතො පරසරාන මඤ්ඤස්සරතාපි.
තං ඉමිනා, එවං ඉමං, කිං අහං තීහ-ඉස්ස අ. තදමිනා.
ඉස්ස උ, අකාරස්ස ච එ, බින්දුලොපාදො. එවුමං, කෙහං.
42. වාක්යසුඛුච්චාරණත්ථං, ඡන්දහානිත්ථඤ්ච වණ්ණලොපොපි.
පටිසඞ්ඛාය යොනිසොතීහ – පුබ්බයලොපො, පටිසඞ්ඛායොනිසො.
43. අලාබූනිත්යාදො ¶ අකාරලොපො. ලාබූනි සීදන්ති, සිලා ප්ලවන්ති.
අකරම්හසෙ තෙත්යාදො සකාරෙ ගරුනො එකාරස්ස ඉමිනා ලහුඅකාරො, අකරම්හස තෙ කිච්චං.
45. අක්ඛරනියමො ¶ ඡන්දං, ගරුලහුනියමො භවෙ වුත්ති,
දීඝො, සංයොගාදිපුබ්බො රස්සො ච ගරු, ලහු තු රස්සො. යථා- ආ, අස්ස, අං, අ.
එවමඤ්ඤාපි ¶ විඤ්ඤෙය්යා, සංහිතා තන්තියා හිතා;
සංහිතාති ච වණ්ණානං, සන්නිධබ්යවධානතො.
වොමිස්සකසන්ධි.