📜
3. සමාසකණ්ඩ
සමාසලක්ඛණාදි
202. නාමානං ¶ සමාසො යුත්තත්ථොත්යධිකාරො. සමාසොති භින්නත්ථානං පදාන මෙකත්ථතා. යුත්තත්ථොති අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධත්ථො.
විභාසාත්යධිකාතබ්බං ¶ වාක්යත්ථං.
කම්මධාරයසමාස
203. ‘‘මහන්තො ච සො වීරො චා’’ති වාක්යෙ –
ද්විපදෙ තුල්යාධිකරණෙ කම්මධාරයො.
භින්නප්පවත්තිනිමිත්තා ¶ සද්දා එකස්මිං වත්ථුනි පවත්තා තුල්යාධිකරණා, විසෙසනවිසෙසස්සභූතා සමානාධිකරණා ද්වෙ පදා යදා සමස්යන්තෙ, තදා සො සමාසො කම්මධාරයො
නාම ¶ , ඉධ වා සමාසසුත්තානි සඤ්ඤාද්වාරෙන සමාසවිධායකානි.
අග්ගහිතවිසෙසනා ¶ බුද්ධි විසෙස්සම්හි න උප්පජ්ජතීති විසෙසනං පුබ්බං හොති, සමාසෙනෙව තුල්යාධිකරණත්තස්ස වුත්තත්තා තප්පකාසනත්ථං පයුත්තා සමාසතො අතිරිත්තා ච සො ඉච්චෙතෙ ‘‘වුත්තට්ඨානමප්පයොගො’’ති ඤායා නප්පයුජ්ජන්තෙ. එවමඤ්ඤත්ර.
තෙසං විභත්තියො ලොපා ච.
තෙසං යුත්තත්ථානං සමාසානං පුබ්බුත්තරපදානං විභත්තී ලුප්යන්තෙ, චකාරෙන ක්වචි න.
තතො මහන්ත වීර ඉති ච රූපප්පසඞ්ගෙ –
පකති චස්ස සරන්තස්ස.
විභත්තීසු ¶ ලුත්තාසු සරන්තස්ස පුබ්බභූතස්ස, පරභූතස්ස ච අස්ස සමාසපදස්ස පකති හොතීතීහ ලුත්තාකාරා පුනානීයන්තෙ.
තතො මහන්ත වීරඉති ඨිතෙ –
‘‘මහතං ¶ මහා තුල්යාධිකරණෙ පදෙ’’ති මහන්තස්ස මහා.
තද්ධිත සමාස කිතකා නාමංවාතවෙතුනාදීසු ච.
තද්ධිතාදයො නාමං ඉව දට්ඨබ්බා තවෙප්පභුතිපච්චයෙ වජ්ජෙත්වා.
තතො ¶ වත්තිච්ඡාය ස්යාදි. මහාවීරො, මහාවීරාඉච්චාදි.
204. කම්මධාරයො ¶ ද්වන්දො ච, තප්පුරිසො ච ලාභිනො.
තයො පරපදෙ ලිඞ්ගං, බහුබ්බීහි පදන්තරෙ.
205. රත්තා ච සා පටී චාති රත්තපටී, මහන්තී ච සා සද්ධා චාති මහාසද්ධා. එත්ථ ‘‘කම්මධාරයසඤ්ඤෙ චෙ’’ති පුබ්බපදෙ පුමෙව කතෙ ආඊපච්චයානං නිවුත්ති.
206. නීලඤ්ච තං උප්පලඤ්චාති නීලුප්පලං, සත්ථීව සත්ථි, සත්ථි ච සා සාමා චාති සත්ථිසාමා. මුඛමෙව චන්දො මුඛචන්දො.
විසෙසනවිසෙස්සානං ¶ යථෙච්ඡත්තා ක්වචි විසෙසනං පරං හොති, ඛත්තියභූතොඉච්චාදි, ඉච්ඡා ච යථාතන්ති.
උභෙ තප්පුරිස සමාස
207. නසද්දා සි, තස්ස ලොපො. න සුරො අසුරො.
එත්ථ කම්මධාරයෙ කතෙ – ‘‘උභෙ තප්පුරිසා’’ති තප්පුරිසසඤ්ඤා. ‘‘අත්තන්නස්ස තප්පුරිසෙ’’ති නස්ස අ. න අස්සො අනස්සො. එත්ථ ‘‘සරෙ අන’’ති නස්ස අන.
208. ‘‘නාමානං ¶ සමාසො’’ති සුත්තෙ ද්විධාකතෙ අයුත්තත්ථානම්පි ක්වචි සමාසො. න පුන ගෙය්යා අපුනගෙය්යා ගාථෙත්යාදි. එත්ථ ගෙය්යෙන සම්බන්ධො න-සද්දො අයුත්තත්ථෙනාපි පුනෙන යොගවිභාගබලා සමස්යතෙ.
දිගුසමාස
209. තයො ¶ ලොකා සමාහටා තිලොකං.
එත්ථ ‘‘සඞ්ඛ්යාපුබ්බො දිගූ’’ති කම්මධාරයස්ස දිගුසඤ්ඤා. ‘දිගුස්සෙකත්තං’’ති එකත්තං, නපුංසකත්තඤ්ච.
සුද්ධතප්පුරිසසමාස
210. තප්පුරිසා ¶ ත්වෙව.
අමාදයො පරපදෙහි.
දුතියන්තාදයො පරපදෙහි නාමෙහි යදා සමස්යන්තෙ, තදා සො සමාසො තප්පුරිසො නාම.
ගාමං ¶ ගතො ගාමගතො.
‘‘පස්ස වාසිට්ඨ ගාමං, ගතො තිස්සො සාවත්ථිං’’ත්ය ත්රායුත්තත්ථතාය න සමාසො. තථා ඤ්ඤත්ර ඤෙය්යං.
211. රඤ්ඤා ¶ හතො රාජහතො.
කිච්චන්තෙහි භීයො අධිකත්ථවචනෙ.
තබ්බ, අනීය, ණ්ය, තෙය්ය, රිච්චප්පච්චයා කිච්චා. ථුතිනින්දත්ථමජ්ඣාරොපිතත්ථං වචනං අධිකත්ථවචනං. සොණලෙය්යො කූපොඉච්චාදි. සොණෙහි යථා ලිය්හතෙ, තථා පුණ්ණත්තා ථුති. තෙහි උච්ඡිට්ඨත්තා නින්දා ච.
දධිනා උපසිත්තං භොජනං දධිභොජනං, සමාසපදෙනෙව උපසිත්තක්රියාය කථනා නත්ථෙත්ථායුත්තත්ථතා. උපසිත්තසද්දාප්පයොගො පුබ්බෙව.
212. කරණෙ ¶ තු-අසිනා කලහො අසිකලහො.
213. බුද්ධස්ස දෙය්යං බුද්ධද්දෙය්යං, පරස්සපදං, එත්ථ විභත්යලොපො. එවං අත්තනොපදමිච්චාදි.
214. චොරස්මා ¶ භයං චොරභයං. එවං බද්ධනමුත්තොච්චාදි.
‘‘බ්රාහ්මණස්ස කණ්හා දන්තා’’ ඉච්චත්ර දන්තාපෙක්ඛා ඡට්ඨීති කණ්හෙන සම්බන්ධාභාවා න සමාසො. යදා තු කණ්හා ච තෙ දන්තා චෙති කම්මධාරයො, තදා ඡට්ඨී කණ්හදන්තාපෙක්ඛාති බ්රාහ්මණකණ්හදන්තාති සමාසො හොතෙව.
216. ‘‘රඤ්ඤො ¶ මාගධස්ස ධන’’ න්ත්යත්ර රඤ්ඤොති ඡට්ඨී ධන මපෙක්ඛතෙ, න මාගධං. රාජා එව මාගධසද්දෙන වුච්චතෙති භෙදාභාවා සම්බන්ධාභාවොති තුල්යාධිකරණෙන මාගධෙන සහ රාජා න සමස්යතෙ. ද්විට්ඨො හි සම්බන්ධො.
රඤ්ඤො ¶ අස්සො පුරිසො චෙ’’ ත්ය ත්ර රඤ්ඤො අස්සො, රඤ්ඤො පුරිසො ති ච පච්චෙකං සම්බන්ධතො සාපෙක්ඛතා අත්ථීති න සමාසො. ‘‘අස්සො ච පුරිසො චා’’ති ද්වන්දෙ කතෙ තු රාජස්සපුරිසාති හොතෙව, අඤ්ඤානපෙක්ඛත්තා.
‘‘රඤ්ඤො ගරුපුත්තො’’ ඉච්චත්ර රාජාපෙක්ඛිනොපි ගරුනො
පුත්තෙන ¶ සහ සමාසො, ගමකත්තා. ගමකත්තම්පි සමාසස්ස නිබන්ධනං. තත්ථ ගරුනො පුත්තොති විග්ගහො, එවමඤ්ඤත්ර.
ක්වචි නින්දායං - කූපෙ මණ්ඩූකො විය කූපමණ්ඩූකො. එවං නගරකාකො ඉච්චාදි. අත්රොපමාය නින්දා ගම්යතෙ.
අන්තෙවාසිකො ත්යාදො විභත්ත්යලොපො.
බහුබ්බීහිසමාස
අප්පඨමන්තාන ¶ මඤ්ඤෙසං පදානං අත්ථෙසු ද්වෙ වා බහූනි වා නාමානි යදා සමස්යන්තෙ, තදා සො සමාසො බහුබ්බීහි නාම.
ආගතා සමණා යං සා ආගතසමණො, විහාරො.
219. ජිතානි ¶ ඉන්ද්රියානි යෙන සො ජිතින්ද්රියො, භගවා. ආහිතො අග්ගි යෙන සො ආහිතග්ගි. අග්යාහිතො වාත්යාදො යථෙච්ඡං විසෙසනස්ස පරතා.
220. කරණෙ තු-ඡින්නො රුක්ඛො යෙන සො ඡින්නරුක්ඛො, ඵරසු.
221. දින්නො සුඞ්කො යස්ස සො දින්නසුඞ්කො, රාජා.
222. නිග්ගතා ජනා යස්මා සො නිග්ගතජනො, ගාමො.
223. දස ¶ බලානි යස්ස සො දසබලො, භගවා. නත්ථි සමො යස්ස සො අසමො. එත්ථ ‘‘අත්තන්නස්සා’’ති යොගවිභාගෙන නස්ස අ.
පහූතා ජිව්හා යස්ස සො පහූතජිව්හො, මහන්තී පඤ්ඤා යස්ස සො මහාපඤ්ඤො. ද්වීසු ‘‘ඉත්ථියම්භාසිතපුමිත්ථීපුමාව චෙ’’ති පුම්භාවාතිදෙසා පුබ්බුත්තරපදෙසු ආඊප්පච්චයානමභාවො.
224. ‘‘ක්වචි ¶ සමාසන්තගතානමකාරන්තො’’ති අන්තස්ස අත්තං. කාරග්ගහණෙන ආ ඉ ච. ඉත්ථියමිවණ්ණන්තා, ත්වන්තෙහි ච කප්පච්චයොපි. යථා - විසාලං අක්ඛි යස්ස සො විසාලක්ඛො, පච්චක්ඛධම්මා, සිලොපො. සොභනො ගන්ධො යස්ස සො ¶ සුගන්ධි. බහුකන්තිකො, බහුනදිකො, සමුද්දො. එත්ථ යදාදිනා රස්සො. බහුකත්තුකො. මත්තා බහවො මාතඞ්ගා යස්මිං තං මත්තබහුමාතඞ්ගං, වනං.
තුල්යාධිකරණො.
225. සුවණ්ණස්ස ¶ විය වණ්ණො යස්ස සො සුවණ්ණවණ්ණො. වජිරං පාණිම්හි යස්ස සො වජිරපාණි. උරසි ලොමානි යස්ස සො උරසිලොමො. එත්ථ විභත්යලොපො.
‘‘අත්ථෙසූ’’ති බහුත්තග්ගහණෙන ක්වචි පඨමන්තානම්පි. සහ හෙතුනා යො වත්තතෙ සො සහෙතුකො, ‘‘යදා’’ දිනා සහස්ස සො.
226. සත්ත ¶ වා අට්ඨ වා සත්තට්ඨ, මාසා, එත්ථඤ්ඤපදත්ථො වා සද්දස්සත්ථො. දක්ඛිණස්සා ච පුබ්බස්සා ච දිසාය යං අන්තරාලං, සා දක්ඛිණපුබ්බා, දිසා.
භින්නාධිකරණො.
අප්පඨමන්තානන්ති කිං, දෙසිතො බුද්ධෙන යො ධම්මො.
ද්වන්දසමාස
සමුච්චයො ¶ , ති පිණ්ඩීකරණං එකවිභත්තිකානං නාමානං යො සමුච්චයො, සො ද්වන්දො නාම, ඉදං සුත්තං බහුවචනවිසයං.
චන්දො ච සූරියො ච චන්දසූරියා. තිට්ඨන්ති ත්යාදි-
ක්රියාසම්බන්ධසාමඤ්ඤතො ¶ අත්ථෙත්ථාපෙකත්ථතා, එවං නරනාරියො, අක්ඛරපදානි.
228. තථා ද්වන්දෙ පාණි තුරිය යොග්ග සෙනඞ්ග ඛුද්දජන්තුක විවිධ විරුද්ධ විසභාගත්ථාදීනඤ්ච.
විවිධෙනාකාරෙන විරුද්ධා විවිධවිරුද්ධා, සභාගා සදිසා, විවිධා ච තෙ සභාගා චෙති විසභාගා. යථා දිගුසමාසෙ, තථා ද්වන්දෙ පාණ්යඞ්ගත්ථාදීනං එකත්තං, නපුංසකත්තඤ්ච හොති.
චක්ඛුසොතං, ගීතවාදිතං, යුගනඞ්ගලං, හත්ථස්සං, අසිචම්මං, ඩංසමකසං, කොකාලූකං.
නාමරූපං ¶ , නාමං නමනලක්ඛණං, රූපං රුප්පනලක්ඛණං. එවමෙතෙ ධම්මා ලක්ඛණතො විවිධා, පරමත්ථතො සභාගා ච.
ආදිසද්දෙනාඤ්ඤත්ථාපි ¶ . යථා - භින්නලිඞ්ගානං - ඉත්ථිපුමං. යදාදිනා රස්සො, දාසිදාසං, පත්තචීවරං. ගඞ්ගාසොණං.
සඞ්ඛ්යාපරිමාණානං - තිකචතුක්කං.
සිප්පීනං - වෙණරථකාරං.
ලුද්දකානං - සාකුන්තික මාගවිකං.
අප්පාණිජාතීනං - ආරසත්ථි.
එකජ්ඣායනබ්රාහ්මණානං - කඨකාලාපං ඉච්චාදි.
229. විභාසා රුක්ඛ තිණ පසු ධන ධඤ්ඤ ජනපදාදීනඤ්ච.
ද්වන්දෙ ¶ රුක්ඛාදීනං එකත්තං නපුංසකත්තඤ්ච වා හොති.
ධවඛදිරං, ධවඛදිරා, මුඤ්ජපබ්බජං, මුඤ්ජපබ්බජා, අජෙළකං, අජෙළකා, හිරඤ්ඤසුවණ්ණං, හිරඤ්ඤසුවණ්ණානි, සාලියවං, සාලියවා.
කාසිකොසලං ¶ කාසිකොසලා.
ආදිසද්දෙන අඤ්ඤෙසුපි වා. යථා – නිච්චවිරොධීනමද්දබ්බානං - කුසලාකුසලං, කුසලාකුසලානි.
සකුණීනං - බකබලාකං, බකබලාකා.
බ්යඤ්ජනානං - දධිඝතං, දධිඝතානි.
දිසානං - පුබ්බාපරං, පුබ්බාපරා ඉච්චාදි.
අබ්යයීභාවසමාස
230. අධිසද්දා ¶ ස්මිං, තස්ස ලොපො. අධිසද්දෙන තුල්යාධිකරණත්තා ඉත්ථිසද්දාපිස්මිං. නිච්චසමාසත්තා ආධාරභූතායමිත්ථියන්ති පදන්තරෙන විග්ගහො. අධි ඉත්ථියන්ති ඨිතෙ –
උපසග්ගනිපාතපුබ්බකො අබ්යයීභාවො.
උපසග්ගාදිපුබ්බකො සද්දො විභත්යත්ථාදීසු සමාසො හොති, අබ්යයීභාවසඤ්ඤො ච.
‘‘සො නපුංසකලිඞ්ගො’’ති අබ්යයීභාවො නපුංසකලිඞ්ගො, යදාදිනා එකවචනො ච.
‘‘සරො ¶ රස්සො නපුංසකෙ’’ති රස්සො.
අඤ්ඤස්මා ලොපො ච.
අනකාරන්තා අබ්යයීභාවා පරා සබ්බා විභත්තී ලුජ්ජරෙ. අධිත්ථි, විභත්තීනමත්ථො ආධාරාදි.
ඉධාධිසද්දො ආධාරෙවත්තතෙ, අධිත්ථිඉච්චෙතං පදං ඉත්ථිය මිච්චෙතමත්ථං වදති.
සමීපං ¶ නගරස්ස උපනගරං. ‘‘අංවිභත්තීනමකාරන්තබ්යයීභාවා’’ති විභත්තීනං ක්වචි අං.
ක්වචීති කිං. උපනගරෙ.
අභාවො මක්ඛිකානං නිම්මක්ඛිකං රස්සො. අනුපුබ්බො ථෙරානං අනුථෙරං, අනතික්කම්ම සත්තිං යථාසත්ති.
යෙ ¶ යෙ බුඩ්ඪා යථාබුඩ්ඪං, විච්ඡායං.
යත්තකො පරිච්ඡෙදො ජීවස්ස යාවජීවං, අවධාරණෙ.
ආ පබ්බතා ඛෙත්තං ආපබ්බතං ඛෙත්තං, මරියාදායං, වජ්ජමානා සීමා මරියාදා, පබ්බතං විනාත්යත්ථො.
ආ ජලන්තා සීතං ආජලන්තං සීතං, අභිවිධිම්හි, ගය්හමානා සීමා අභිවිධි, ජලන්තෙන සහෙත්යත්ථො.
ආසද්දයොගෙ ‘‘ධාතුනාමා’’දිනා අපාදානවිධානෙනෙව වාක්යම්පි සිද්ධං. තථාඤ්ඤත්ර.
231. ‘‘උත්තමො ¶ වීරො පවීරො’’ ඉච්චාදො පන පුබ්බපදත්ථප්පධානත්තාභාවාබ්යයීභාවාභාවො කම්මධාරයොඑව. එවං විසිට්ඨො ධම්මො අභිධම්මො. කුච්ඡිතං අන්නං කදන්නං. එත්ත්ථ ¶ ‘‘කද කුස්සා’’ති සරෙ කුස්ස කදාදෙසො.
අප්පකං ලවණං කාලවණං, එත්ථ ‘‘කාප්පත්ථෙසු චා’’ති කුස්ස කා, බහුවචනෙනාඤ්ඤත්රාපි ක්වචි. කුච්ඡිතො පුරිසො කාපුරිසො, කුපුරිසො වා, එවමසුරාදි.
පුබ්බපරූභයමඤ්ඤපදත්ථ - ප්පධානාබ්යයීභාව සමාසො;
කම්මධාරයක තප්පුරිසා ද්වෙ, ද්වෙන්දො ච බහුබ්බීහි ච ඤෙය්යා.
සමාසො.