📜
4. තද්ධිතකණ්ඩ
අපච්චතද්ධිත
ඡට්ඨන්තා ¶ සද්දා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චස්මිං අත්ථෙ ණො වා හොති. වාති වාක්යත්ථං. ණෙනෙවාපච්චත්ථස්ස වුත්තත්තා අපච්චසද්දාප්පයොගො.
‘‘තෙසං විභත්යා’’ දො තෙසංගහණෙන විභත්තිලොපො. තථොත්තරත්ර.
‘‘තෙසං ණො ලොපං’’ති පච්චයානං ණස්ස ලොපො.
‘‘වුද්ධාදිසරස්ස වා සංයොගන්තස්ස සණෙ චෙ’’ති සණකාරෙ පරෙ අසංයොගන්තස්සාදිසරස්ස වුද්ධි.
තස්සාපනියමෙ –
අයුවණ්ණානඤ්චායො වුද්ධි.
අකාරිවණ්ණුවණ්ණානං ආඑඔවුද්ධියො හොන්ති, චසද්දෙන ක්වචි න.
සරලොපාදි, තද්ධිතත්තා නාමමිව කතෙ ස්යාදි.
තද්ධිතාභිධෙය්යලිඞ්ග–විභත්තිවචනා ¶ සියුං.
සමූහභාවජා භීයො, සකත්ථෙ ණ්යො නපුංසකෙ.
තා තුත්ථියං නිපාතා තෙ, ධාමිථංපච්චයන්තකා.
වසිට්ඨස්සාපච්චං ¶ පොසො වාසිට්ඨො, ඉත්ථී වාසිට්ඨී, නපුංසකං වාසිට්ඨං. විකප්පවිධානතො තද්ධිතෙන සමාසස්සාච්චන්තං බාධායා භාවා වසිට්ඨා පච්චන්තිපි හොති.
නපුංසකෙන වාපීති, සද්දසත්ථවිදූ විදුං.
233. වා ¶ අපච්චෙති චාධිකාරො.
ණායන ණාන වච්ඡාදිතො.
වච්ඡාදිතො ගොත්තගණතො ණායනො ණානො ච වා හොති.
අපච්චං පපුත්තප්පභුති ගොත්තං. කච්චස්සාපච්චං කච්චායනො, කච්චානො වා. සංයොගන්තත්තා න වුද්ධි.
234. ‘‘ණෙය්යො ¶ කත්තිකාදීහී’’ති ණෙය්යො, විනතාය අපච්චං වෙනතෙය්යො විනතෙය්යො වා. න පක්ඛෙ වුද්ධි, ණෙය්යොති යොගවිභාගෙන ‘‘තස්ස දීයතෙ’’ ත්යත්ථෙපි ණෙය්යො, දක්ඛිණා දීයතෙ යස්ස සො දක්ඛිණෙය්යො.
අකාරන්තතො ¶ අපච්චෙ ණි වා හොති, පුන වාසද්දෙන ණිකො, අකාරන්තා අනකාරන්තා ච බොපි.
දක්ඛි, සක්යපුත්තිකො, මණ්ඩබ්බො, භාතුබ්බො. ද්විත්තං.
236. ‘‘ණවො ¶ පග්වාදීහී’’ ති ණවො. මනුනො අපච්චං මාණවො.
237. ‘‘ණෙර ¶ විධවාදිතො’’ති ණෙරො, සාමණෙරො.
සංසට්ඨාදිඅනෙකත්ථතද්ධිත
238. ‘‘යෙන ¶ වා සංසට්ඨං තරති චරති වහති ණිකො’’ති ණිකො. වාකාරෙන නෙකත්ථෙනෙකපච්චයා ච. ඝතෙන සංසට්ඨො ඝාතිකො, ඔදනො. උළූපෙන තරතීති ඔළූපිකො, උළූපිකො වා, න පක්ඛෙ වුද්ධි.
සකටෙන චරතීති සාකටිකො. සීසෙන වහතීති සීසිකො, න වුද්ධි.
ඉත්ථිලිඞ්ගතො එය්යකො, ණකො ච. චම්පායං ජාතො චම්පෙය්යකො. එවං බාරාණසෙය්යකො. ණකො – කුසිනාරායං වසතීති කොසිනාරකො. ජනපදතො ණකො ච – මගධෙසු වසති, තෙසං ඉස්සරො වා මාගධකො.
තජ්ජාතියා ¶ විසිට්ඨත්ථෙ ආජානීයො. අස්සජාතියා විසිට්ඨො අස්සාජානීයො. ඤො - අග්ගන්ති ජානිතබ්බං අග්ගඤ්ඤං, ද්විත්තං.
239. තමධීතෙ තෙන කතාදිසන්නිධානනියොගසිප්පභණ්ඩ ජීවිකත්ථෙසු ච.
තං ¶ අධීතෙ ඉච්චාදීස්වත්ථෙසු ආදිසද්දෙන හතාදීසු ච ණිකො වා හොති. අභිධම්මමධීතෙති ආභිධම්මිකො, අභිධම්මිකො වා, න පක්ඛෙ වුද්ධි. වචසා කතං කම්මං වාචසිකං. එවං මානසිකං, එත්ථ –
‘‘ස ¶ සරෙ වාගමො’’තීහානුවත්තිතාදිසද්දෙන සාගමො.
සරීරෙ සන්නිධානා වෙදනා සාරීරිකා. ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො, එත්ථ- ‘‘මායූනමාගමො ඨානෙ’’ති වකාරතො පුබ්බෙ ඔකාරාගමො.
සිප්පන්ති ¶ ගීතාදිකලා, වීණා අස්ස සිප්පන්ති වෙණිකො, අත්ර වීණෙති වීණාවාදනං. ගන්ධො අස්ස භණ්ඩන්ති ගන්ධිකො, මගෙ හන්ත්වා ජීවතීති මාගවිකො, වකාරාගමො. ජාලෙන හතො ජාලිකො, සුත්තෙන බද්ධො සුත්තිකො, චාපො අස්ස ආයුධන්ති චාපිකො, වාතො අස්ස ආබාධො අත්ථීති වා වාතිකො, බුද්ධෙ පසන්නො බුද්ධිකො, වත්ථෙන කීතං භණ්ඩං වත්ථිකං.
කුම්භො ¶ අස්ස පරිමාණං, ත මරහති, තෙසං රාසි වා කුම්භිකො. අක්ඛෙන දිබ්බතීති අක්ඛිකො, මගධෙසු වසති, ජාතොති වා මාගධිකො ඉච්චාදි.
240. ණ රාගා තෙන රත්තං තස්සෙදමඤ්ඤත්ථෙසු ච.
තෙන ¶ රත්තං ත්යාද්යත්ථෙසු ණො වා හොති. කසාවෙන රත්තං කාසාවං.
එවං ¶ නීලං පීතමිච්චාදි. න වුද්ධි, මහිසස්ස ඉදං මාහිසං, සිඞ්ගං.
එවං ¶ රාජපොරිසං, එත්ථ ‘‘අයුවණ්ණානඤ්චා’’ දො පුන වුද්ධිග්ගහණෙන උත්තරපදස්ස වුද්ධි. මගධෙහි ආගතො, තත්ර ජාතො, තෙසං ඉස්සරො, තෙ අස්ස නිවාසොති වා මාගධො, කත්තිකාදීහි යුත්තො කත්තිකො, මාසො.
බුද්ධො ¶ අස්ස දෙවතාති බුද්ධො. බ්යාකරණං අවෙච්ච අධීතෙති වෙය්යාකරණො. එත්ථ ‘‘මායූනමා’’දිනා යකාරතො පුබ්බෙ එ ආගමො, යස්ස ද්විත්තං. සගරෙහි නිබ්බත්තො සාගරොඉච්චාදි.
ජාතාදීසු ¶ ඉමො ඉයො ච හොති, චසද්දෙන කියො ච. පච්ඡා ජාතො පච්ඡිමො, මනුස්සජාතියා ජාතො මනුස්සජාතියො. අන්තෙ නියුත්තො අන්තිමො, අන්තියො.
එවං අන්ධකියො. පුත්තො අස්ස අත්ථීති පුත්තිමො, පුත්තියො. එවං කප්පියො.
242. ‘‘තදස්සට්ඨානමීයො ¶ චෙ’’ති ඊයො, චකාරෙන හිතාද්යත්ථෙපි, බන්ධනස්ස ඨානං බන්ධනීයං, චඞ්කමනස්ස හිතං චඞ්කමනීයං.
243. ‘‘ආලු ¶ තබ්බහුලෙ’’ති ආලු. අභිජ්ඣාබහුලො අභිජ්ඣාලු.
විසෙසතද්ධිත
244. විසෙසෙ තරතමිස්සිකියිට්ඨා.
අතිසයත්ථෙ තරාදයො හොන්ති.
අයමෙතෙසං ¶ අතිසයෙන පාපොති පාපතරො, පාපතමො, පාපිස්සිකො, පාපියො, පාපිට්ඨො වා.
‘‘වුද්ධස්ස ¶ ජො ඉයිට්ඨෙසූ’’ති වුද්ධස්ස ජාදෙසෙ – ‘‘සරලොපා’’දො පකතිග්ගහණෙන පකත්යභාවා ඉස්ස එ. ජෙය්යො, ජෙට්ඨො.
එවං ‘‘පසත්ථස්ස සො චෙ’’ති සාදෙසෙ සෙය්යො, සෙට්ඨො.
අස්සත්ථිතද්ධිත
245. ‘‘තදස්සත්ථීති ¶ වී චෙ’’ති වී. මෙධා අස්ස අත්ථීති මෙධාවී.
246. එවං ¶ ‘‘තපාදිතො සී’’ති සී, ද්විත්තං, තපස්සී.
247. ‘‘දණ්ඩාදිතො ¶ ඉක ඊ’’ති ඉකො, ඊ ච. දණ්ඩිකො, දණ්ඩී.
248. ‘‘ගුණාදිතො වන්තූ’’ති වන්තු. ගුණවා, පඤ්ඤවා. යදාදිනා රස්සො.
249. ‘‘සත්යාදීහි ¶ මන්තූ’’ති මන්තු. සතිමා, භානුමා.
250. ‘‘ආයුස්සුකාරාස්මන්තුම්හී’’ති ¶ උස්ස අස. ආයස්මා.
251. ‘‘සද්ධාදිතො ණ’’ ඉති ණො. සද්ධො.
252. ‘‘තප්පකතිවචනෙ ¶ මයො’’ති මයො. සුවණ්ණෙන පකතං සොවණ්ණමයං, සුවණ්ණමයං වා. පක්ඛෙ - යදාදිනා වුද්ධි.
එතෙසමො ලොපෙ.
විභත්තිලොපෙ මනාදීනමන්තස්ස ඔ හොති. මනොමයං.
සඞ්ඛ්යාතද්ධිත
253. සඞ්ඛ්යාපූරණෙ ¶ ත්යධිකාරො.
‘‘ද්විතීහි තියො’’ති තියො, ‘‘තියෙ දුතාපි චෙ’’ති ද්විතීනං දුතා. ද්වින්නං පූරණො දුතියො, එවං තතියො.
254. ‘‘චතුච්ඡෙහි ථඨා’’ති ථඨා. චතුත්ථො, ඡට්ඨො.
255. තෙසමඩ්ඪූපපදෙන අඩ්ඪුඩ්ඪ දිවඩ්ඪ දියඩ්ඪාඩ්ඪතියා.
චතුත්ථ ¶ දුතිය තතියානං අඩ්ඪූපපදෙන සහ අඩ්ඪුඩ්ඪ දිවඩ්ඪ දියඩ්ඪාඩ්ඪතියා හොන්ති.
අඩ්ඪෙන චතුත්ථො අඩ්ඪුඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන දුතියො දිවඩ්ඪො, දියඩ්ඪො වා, අඩ්ඪෙන තතියො අඩ්ඪතියො.
256. ‘‘සඞ්ඛ්යාපූරණෙ ¶ මො’’ති මො, පඤ්චමො. ඉත්ථියං පඤ්චන්නං පූරණී පඤ්චමී.
එකො ච දස චාති ද්වන්දෙ කතෙ –
ද්වෙකට්ඨානමාකාරො වා.
සඞ්ඛ්යානෙ උත්තරපදෙ ද්විඑකඅට්ඨඉච්චෙතෙස මන්තස්ස ආ වා හොති. එකාදස පඤ්චීව. එවං ද්වාදස.
යදාදිනා තිස්ස තෙආදෙසෙ ‘‘එකාදිතො දස්ස ර සඞ්ඛ්යානෙ’’ති දසසද්දෙ දස්ස රො. තෙරස.
257. ‘‘චතූපපදස්ස ¶ ලොපො තුත්තරපදාදිචස්ස චුචොපි නවා’’ති චතුසද්දෙ තුස්ස ලොපො චස්ස චු ච. චුද්දස.
‘‘දසෙ සො නිච්චඤ්චෙ’’ති ඡස්ස සොආදෙසෙ – ‘‘ළ දරානං’’ති දසසද්දෙ දස්ස ළො. සොළස, අට්ඨාරස.
258. ‘‘වීසති ¶ දසෙසු බා ද්විස්ස තූ’’ති ද්විස්ස බා. බාවීසති, එකාදසන්නං පූරණො එකාදසමො.
259. ‘‘එකාදිතො දසස්සී’’ති ඉත්ථියං ඊ. එකාදසී ඉච්චාදි.
‘‘ද්වාදිතො කොනෙකත්ථෙ චෙ’’ති කො, ද්වෙ පරිමාණානි අස්සෙති ද්විකං. එවං තිකාදි.
260. ‘‘සමූහත්ථෙ ¶ කණ්ණා’’ති කණ ච, ණො ච. මනුස්සානං සමූහො මානුස්සකො, මානුස්සො වා.
ණෙ කතෙ – ‘‘ඣලානමියුවා සරෙ වා’’ තීහ වාකාරෙන ඉස්ස අයාදෙසෙ – ද්වයං, තයං. එවං ‘‘ගාමජනබන්ධුසහායාදීහි තා’’ති තා. ගාමතා, නාගරතා.
භාවතද්ධිත
භාවත්ථෙ ණ්යත්තතා හොන්ති. තුසද්දෙන ත්තනො ච. සකත්ථාදීසුපි ණ්යො, සකත්ථෙ තා ච.
හොන්ත්යස්මා ¶ සද්දඤාණානි,
භාවො සා සද්දවුත්තියා;
නිමිත්තභූතං නාමඤ්ච,
ජාති දබ්බං ක්රියා ගුණො.
263. යථා ¶ – චන්දස්ස භාවො චන්දත්තං. ඉහ නාමවසා චන්දසද්දො චන්දද්දබ්බෙ වත්තතෙ, නිමිත්තස්ස රූපානුගතඤ්ච ඤාණං. එවං මනුස්සත්තන්ති මනුස්සජාතිවසා. යදාදිනා ඊස්ස රස්සෙ – දණ්ඩිත්තන්ති දණ්ඩද්දබ්බසම්බන්ධා. පාචකත්තන්ති පචනක්රියාසම්බන්ධා. නීලත්තන්ති නීලගුණවසා.
එවං ණ්යාදීසුපි යථායොගං ඤෙය්යං. ණ්යො.
අවණ්ණො යෙ ලොපඤ්ච.
යෙ ¶ පරෙ අවණ්ණො ලුප්යතෙ, චකාරෙන ඉකාරොපි.
යවතං තලණදකාරානං බ්යඤ්ජනානි චලඤ ජකාරත්ත’’න්ති යකාරයුත්තානං තාදීනං චාදයො, කාරග්ගහණෙන සකපභමාදිතො පරයකාරස්ස පුබ්බෙන සහ ක්වචි පුබ්බරූපඤ්ච, ද්විත්තං. පණ්ඩිච්චං, කොසල්ලං, සාමඤ්ඤං, සොහජ්ජං, පොරිස්සං, නෙපක්කං, සාරුප්පං, ඔසබ්භං, ඔපම්මං.
ආත්තඤ්ච.
ඉඋඉච්චෙතෙසං ආ හොති, රිකාරාගමො ච ඨානෙ.
සරලොපාදිනා ඉලොපො. ඉසිනො භාවො.
ආරිස්සං ¶ . එවං මුදුතා, අරහතා, න්තස්ස යදාදිනා ලොපො.
පුථුජ්ජනත්තනං, අකිඤ්චනමෙව ආකිඤ්චඤ්ඤං, කුණ්ඩනියා අපච්චං කොණ්ඩඤ්ඤො, එත්ථ වුද්ධාදො වාකාරෙන සංයොගන්තස්සාපි වුද්ධි.
පදාය ¶ හිතං පජ්ජං, ධනායං සංවත්තනිකං ධඤ්ඤං, සතිතො සම්භූතං සච්චං, ඉලොපො, තීසු න වුද්ධි. දෙවො එව දෙවතා.
264. ‘‘ණ ¶ විසමාදීහී’’ති භාවෙ ණො. වෙසමං. උජුනො භාවො අජ්ජවං. එත්ථ උස්ස ආත්තෙ පරූකාරස්ස යදාදිනා අවො.
265. ‘‘රමණීයාදිතො ¶ කණ්ති කණ. මානඤ්ඤකං.
අබ්යයතද්ධිත
266. ‘‘විභාගෙ ¶ ධා චෙ’’ති ධා, චකාරෙන සොප්පච්චයො ච. එකෙන විභාගෙන එකධා, නිපාතත්තා සිලොපො. පදවිභාගෙන පදසො.
267. ‘‘සබ්බනාමෙහි පකාරවචනෙ තු ථා’’ති ථා. තුකාරෙන ථත්තා ච. සබ්බො පකාරො, සබ්බෙන පකාරෙන වා සබ්බථා. එවං අඤ්ඤථත්තා.
268. ‘‘කිමිමෙහි ¶ ථ’’න්ති ථං, කාදෙසෙ-කථං. ඉආදෙසෙ-ඉත්ථං, ථන්ති යොගවිභාගෙන ථං-බහුත්ථං.
269. අමලිනං මලිනං කරොතීත්යාද්යත්ථෙ-අභූතතබ්භාවෙ ගම්යමානෙ කරභූයොගෙ සති නාමතො යදාදිනා ඊප්පච්චයො, මලිනීකරොති සෙතං. අභස්මනො භස්මනො කරණන්ති භස්මීකරණං කට්ඨස්ස. අමලිනො මලිනො භවතීති මලිනීභවති සෙතො. ඊප්පච්චයන්තොපි නිපාතො. අභූතතබ්භාවෙති කිං, ඝටං කරොති, ඝටො භවති.
කරභූයොගෙති ¶ කිං, අමලිනො මලිනො ජායතෙ.
අවත්ථාවතොවත්ථයා, භූතස්සඤ්ඤාය වත්ථුනො.
තායාවත්ථාය භවනං, අභූතතබ්භවං විදුං.
තද්ධිතො.