📜

4. සමසීසිකණ්ඩො

ඉදානි සඞ්ඝො ච දුල්ලභො ලොකෙති පදස්ස වණ්ණනාක්කමො සම්පත්තො. තත්ථ සඞ්ඝොති පරමත්ථසම්මුතිවසෙන දුවිධො හොති. තෙසු පරමත්ථසඞ්ඝො චත්තාරි පුරිසයුගානි, අට්ඨපුරිසපුග්ගලා, චත්තාලීසම්පි පුග්ගලා, අට්ඨසතම්පි පුරිසපුග්ගලාති චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ සඞ්ඛෙපවසෙන සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකං යුගං, සකදාමිමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකං, අනාගාමිමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකං, අරහත්තමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකන්ති චත්තාරි පුරිසයුගානි හොන්ති. චත්තාරො මග්ගට්ඨා චත්තාරො ඵලට්ඨාති අට්ඨපුරිසපුග්ගලා හොන්ති. චත්තාලීසම්පි පුග්ගලාති සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො පඨමඣානිකාදිවසෙන පඤ්ච, තථා සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගට්ඨාපි පඤ්ච පඤ්චාති වීසති මග්ගට්ඨපුග්ගලා, තථා ඵලට්ඨාපි සොතපත්තිඵලට්ඨාදිවසෙන පඤ්ච පඤ්චාති වීසති ඵලට්ඨාති චත්තාලීසපුග්ගලා හොන්ති. එත්ථ ච මග්ගස්ස එකචිත්තක්ඛණිකත්තා කථං වීසතිමග්ගට්ඨා පුග්ගලා භවෙය්යුන්ති.

වුච්චතෙපාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානපුග්ගලජ්ඣාසයෙසුපි ¶ හි අඤ්ඤතරවසෙන තං තං ඣානසදිසවිතක්කාදිඅඞ්ගපාතුභාවෙන චත්තාරොපි මග්ගට්ඨා පඨමජ්ඣානිකාදිවොහාරං ලභන්තා පච්චෙකං පඤ්චපඤ්චධා විභජියන්ති, තස්මා වීසති මග්ගට්ඨා හොන්ති. තත්ථ පඨමජ්ඣානාදීසු යං යං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා පවත්තා, තං පාදකජ්ඣානං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය පදට්ඨානභාවතො. යං යං ඣානං සම්මසන්තස්ස සා පවත්තා, තං සම්මසිතජ්ඣානං. ‘‘අහො වත මෙ පඨමජ්ඣානසදිසො මග්ගො පඤ්චඞ්ගිකො, දුතියජ්ඣානාදීසු වා අඤ්ඤතරසදිසො චතුරඞ්ගිකාදිභෙදො මග්ගො භවෙය්යා’’ති එවං යොගාවචරස්ස උප්පන්නජ්ඣාසයො පුග්ගලජ්ඣාසයො නාම. තත්ථ යෙන පඨමජ්ඣානාදීසු අඤ්ඤතරං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය පකිණ්ණකසඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා මග්ගො උප්පාදිතො හොති, තස්ස සො මග්ගො පඨමජ්ඣානාදි තං තං පාදකජ්ඣානසදිසො හොති. සචෙ පන විපස්සනාපාදකං කිඤ්චිඣානං නත්ථි, කෙවලං පඨමජ්ඣානාදීසු අඤ්ඤතරං ඣානං සම්මසිත්වා මග්ගො උප්පාදිතො හොති, තස්ස සො සම්මසිතජ්ඣානසදිසො හොති. යදා පනයං කිඤ්චි ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො අඤ්ඤං සම්මසිත්වා මග්ගො උප්පාදිතො හොති, තදා පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන ද්වීසු අඤ්ඤතරසදිසො හොති. එවං සමථයානිකස්ස පුථුජ්ජනස්ස අරියානං වා පාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානපුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන පඨමජ්ඣානාදීනං අඤ්ඤතරඣානසදිසස්ස මග්ගඞ්ගිකස්ස පවත්තනතො පුග්ගලභෙදවසෙන වීසති මග්ගට්ඨා පුග්ගලා හොන්ති, තථා ඵලට්ඨාපි වීසතීති චත්තාලීසඅරියපුග්ගලා හොන්ති. අපරම්පි සචෙ පන පුග්ගලස්ස තථා විධො අජ්ඣාසයො නත්ථි, අනුලොමවසෙන හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමඣානතො වුට්ඨාය උපරූපරිඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගො පාදකජ්ඣානමනපෙක්ඛිත්වා සම්මසිතජ්ඣානසදිසො හොති. පටිලොමවසෙන උපරූපරිඣානතො වුට්ඨාය හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගො සම්මසිතජ්ඣානමනපෙක්ඛිත්වා පාදකජ්ඣානසදිසො හොති, හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමඣානතො හි උපරූපරිඣානං බලවතරන්ති, අට්ඨසතම්පි පුරිසපුග්ගලාති තත්ථ එකබීජී, කොලංකොලො, සත්තක්ඛත්තුපරමොති තයො සොතාපන්නා. කාමරූපාරූපභවෙසු අධිගතඵලා තයො සකදාගාමිනොති තෙ සබ්බෙපි දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤං, දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤං, සුඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤං, සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤන්ති ¶ චතුන්නං පටිපදානං වසෙන චතුවීසති, අන්තරාපරිනිබ්බායී, උපහච්චපරි නිබ්බායී, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති අවිහාසු පඤ්ච අනාමිගානො, තථා අතප්පාසුදස්සාසුදස්සීසුපි පඤ්ච. අකනිට්ඨෙසු පන උද්ධංසොතවජ්ජා අන්තරාපරිනිබ්බායී, උපහච්චපරිනිබ්බායී, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, අසඞ්ඛාරපරිබ්බායීති චත්තාරොති චතුවීසති අනාගාමිනො. සුක්ඛවිපස්සකො, සමථයානිකොති ද්වෙ අරහන්තො, චත්තාරො මග්ගට්ඨාති චතුපඤ්ඤාස තෙ සබ්බෙපි සද්ධාධුරපඤ්ඤාධුරානංවසෙන ද්වෙගුණෙ හුත්වා අට්ඨසතං අරියපුග්ගලා හොන්ති. තෙ සබ්බෙපි ‘‘අට්ඨසතං වා’’ති විත්ථාරවසෙන උද්දිට්ඨා අරියපුග්ගලා තෙ සඞ්ඛෙපතො යුගවසෙන සොතාපත්ති මග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකං යුගන්ත්යාදිනා චත්තාරොව හොන්ති. තෙනෙවාහ රතනපරිත්තෙ ‘‘යෙ පුග්ගලා අට්ඨසතං පසත්ථා, චත්තාරි එතානි යුගානි හොන්තී’’ති අයං පභෙදොමග්ගට්ඨඵලට්ඨෙසු මිස්සකවසෙන ලබ්භති ඣානිකවිපස්සකපභෙදො පන ඵලට්ඨෙයෙව ලබ්භති මග්ගස්ස එකචිත්තක්ඛතිකත්තා මග්ගට්ඨෙසු න ලබ්භති. තත්ථ සොතාපත්තිඵලට්ඨො ඣානිකසුක්ඛවිපස්සකවසෙන දුවිධො. තෙසු ඣානිකො පුග්ගලො තස්මිං භවෙ අරහත්තප්පත්තො පරිනිබ්බායති. අප්පත්තො බ්රහ්මලොකගතො හොති, සො ඣානිකො නාම. මූලටීකායං පන නිකන්තියා සති පුථුජ්ජනාදයො යථාලද්ධජ්ඣානස්ස භූමිභූතෙ සුද්ධාවාසවජ්ජිතෙ යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තන්ති තථා කාමභවෙපි කාමාවචරකම්මබලෙන ‘‘ඉජ්ඣති හි භික්ඛවෙ සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’’ති වුත්තං. අනාගාමිනො පන කාමරාගස්ස සබ්බසො පහීනත්තා කාමභවෙසු නිකන්තිං න උප්පාදෙන්තීති කාමලොකවජ්ජිතෙ යථාලද්ධස්ස භූමි භූතෙ යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තන්තී’ති වුත්තං තථා හි අනාගාමිස්සෙව කාමභවෙ නිකන්තියා පහීනත්තා සොතාපන්නසකදාගාමීනම්පි නිකන්තියා සති කාමභවෙ කාමාවචරකම්මබලෙන උප්පත්තිභාවො අවාරිතොව හොතීති විඤ්ඤායති තස්මා ‘‘අප්පත්තෙ බ්රහ්මලොකගතො හොති, සො ඣානිකො නාමාති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්ත’’න්ති දට්ඨබ්බං. සුක්ඛවිපස්සකො පන තිවිධො එකබීජී, කොලංකොලො, සත්තක්ඛත්තුපරමොති. තත්ථ එකො මනුස්සලොකෙ වා හොතු ඡදෙවලොකෙ වා, එකපටිසන්ධිකො හුත්වා අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායති, අයං එකබීජී නාම එකො ¶ මනුස්සලොකෙ එකා පටිසන්ධි දෙවලොකෙ එකාති ද්වෙපටිසන්ධිකො වා, එවං තිචතුපඤ්චඡපරමො හුත්වා අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායති, අයං කොලංකොලො නාම. එකො මනුස්සලොකෙ සොතාපන්නො හුත්වා දෙවලොකෙ එකා පටිසන්ධි තතො පුනාගන්ත්වා මනුස්සලොකෙ එකාති එවං මනුස්සදෙවලොකමිස්සකවසෙන තත්ථ චත්තාරි ඉධ තීණිත්යාදිනා තත්ථ ඡ, ඉධ එකොති යාව සත්තපටිසන්ධිකො හුත්වා පරිනිබ්බායති, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම. කෙවලං පන මනුස්සලොකෙ යෙව සත්ත දෙවලොකෙයෙව වා සත්තාති එවං අමිස්සො හුත්වා පටිසන්ධිකො ගහෙතබ්බො අපරෙ පන ‘‘ඉතො සත්ත, තතො සත්ත සංසාරෙ විචරන්තී’’ති වුත්තත්තා මනුස්සලොකසත්තපටිසන්ධිදෙවලොක සත්තපටිසන්ධිවසෙන සත්තක්ඛත්තුපරමං වදන්ති. තං අයුත්තං කස්මා ‘‘කිඤ්චාපි තෙ හොන්ති භුසංපමත්තා, න තෙ භවං අට්ඨමමාදියන්තී’’ති පාළියා විරොධත්තා. අපිච ද්විභවපරිච්ඡින්නො සකදාගාමීපි ද්වික්ඛත්තුං මනුස්සලොකං ආගතො භවෙය්ය, තස්සපි තත්ථ එකං, ඉධ එකන්ති වාරස්ස ලබ්භිතබ්බතො න පනෙවං දට්ඨබ්බං. සකිං ඉමං මනුස්සලොකං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී ඉධ පත්වා ඉධ පරිනිබ්බායී, තත්ථ පත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායී, තත්ථ පත්වා ඉධ පරිනිබ්බායී, ඉධ පත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායීති පඤ්චසු සකදාගාමීසු පඤ්චමකො ඉධ අධිප්පෙතො. යදි එවං ඉධ පත්වා ඉධ පරිනිබ්බායීති ආදයො චත්තාරො කථං සකදාගාමීනාමාති. තෙ සකිං පුන ආගච්ඡතීති වචනත්ථෙන සකදාගාමී නාම. කාමතණ්හාය සබ්බසො පහීනත්තා ඉමං කාමධාතුං අනාගච්ඡතීති අනාගාමී, නිච්චං බ්රහ්මලොකෙයෙව පටිසන්ධි වසෙන ආගච්ඡතීති අධිප්පායො. ඣානිකස්ස එවං හොතු, සුක්ඛවිපස්සකස්ස කථන්ති සොපි ඣානිකොව හුත්වා ගච්ඡති තස්ස හි මග්ගන්තරෙ සීහබ්යග්ඝාදීහි හතස්සාපි ලක්ඛණත්තයං ආරොපෙත්වා ඣානිකො හුත්වාව මරණං හොති අයං පන රූපාරූපභවෙන එකක්ඛත්තුපරමො නාම. සත්තක්ඛත්තුපරමාදයො අරියා රූපාරූපලොකෙසු අනෙකක්ඛත්තුපටිසන්ධිකාපි බ්රහ්මලොකසාමඤ්ඤෙන එකපටිසන්ධිකා නාම හොන්ති. අරහා පන පාපකරණෙ රහාභාවා දක්ඛිණං අරහත්තා පුන භවා භිනිබ්බත්තියාරහාභාවාත්යාදිනා වචනත්ථෙන අරහා නාම. සොපි තිවිධො ඣානික සුක්ඛවිපස්සක සමසීසීවසෙන. තත්ථ ඣානිකො මග්ගෙනෙව ආගතො ¶ , සො පටිසම්භිදාප්පත්තො නාම. අපරොපි පුථුජ්ජනසෙක්ඛසන්තානෙ ඣානිකො හුත්වා ඣානං පාදකං කත්වා මග්ගං උප්පාදෙති, සොපි ඣානිකොව. සුක්ඛවිපස්සකො පන කිලෙසක්ඛයමත්තමෙව මග්ගෙන සහ අනාගතඣානං නාම නත්ථි, තං පච්ඡා පරිහායතීතිපි වදන්ති. සමසීසී පන තිවිධො හොති ඉරියාපථසමසීසී, රොගසමසීසී, ජීවිතසමසීසීති. තත්ථ යො ඨානාදීසු ඉරියාපථෙසු යෙනෙව ඉරියපථෙන සමන්නාගතො හුත්වා විපස්සනං ආරභති, තෙනෙව ඉරියාපථෙන අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායති අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම. යො පන එකං රොගං පත්වා අන්තොරොගෙ එව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා තෙනෙව රොගෙන පරිනිබ්බායති අයං රොගසමසීසි නාම. යො පන තෙරසසු සීසෙසු කිලෙසසීසං අවිජ්ජං අරහත්තමග්ගො පරියාදියති, පවත්තිසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියති, අයං ජීවිතසමසීසීනාම. තත්ථ තෙරස සීසානි කතමානි තෙරස සීසානි. පලිබොධසීසං, තණ්හාබන්ධනසීසං, මානපරාමාසසීසං, දිට්ඨිවික්ඛෙපසීසං, උද්ධච්චකිලෙසසීසං, අවිජ්ජාඅධිමොක්ඛසීසං, සද්ධාපග්ගහසීසං, වීරියඋපට්ඨානසීසං, සතිඅවික්ඛෙපසීසං, සමාධිදස්සනසීසං, පඤ්ඤාපවත්තිසීසං, ජීවිතින්ද්රියගොචරසීසං, විමොක්ඛසඞ්ඛාරසීසන්ති. එත්ථ ච අවිජ්ජා පරියාදායකං මග්ගචිත්තං ජීවිතින්ද්රියං පරියාදාතුං සක්කොති, ජීවිතපරියාදායකං චුතිචිත්තං අවිජ්ජං පරියාදාතුං න සක්කොති, අවිජ්ජා පරියාදායකං චිත්තං අඤ්ඤං, ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං චිත්තං අඤ්ඤං. කථං පනිදං සීසං සමං හොතීති. වාරසමතාය, යස්මිඤ්හි වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, සොතාපත්තිමග්ගෙ මග්ගඵලනිබ්බානපහීනසෙසකිලෙසපච්චවෙක්ඛණාවසෙන පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි, තථා සකදාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අරහත්තමග්ගෙ සෙසකිලෙසාභාවා චත්තාරීති එකූනවීසතිමෙ පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ පතිට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායතො ඉමාය වාරසමතාය ඉදං උභයසීස පරියාදානම්පි සමං හොති නාම. අරහත්තමග්ගෙ ච පවත්තිසීසං ජීවිතින්ද්රියං පවත්තිතො වුට්ඨහන්තො මග්ගො චුතිතො උද්ධං අප්පවත්තිකරණවසෙන යදිපි පරියාදියති. යාව පන චුති, තාව පවත්තිසභාවතො පවත්තිසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියති නාම. කිලෙසපරියාදානෙන මග්ගචිත්තෙන අත්තනො අනන්තරං විය නිප්ඵාදෙතබ්බා පච්චවෙක්ඛණවාරාව ¶ පරිපුණ්ණා. පරිපුණ්ණවසෙන පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛණතො කිලෙසපරියාදානස්සෙව වාරාති වත්තබ්බතං අරහන්ති, තෙනෙව කිලෙසසීසං අවිජ්ජාපරියාදානඤ්ච පවත්තිසීසං ජීවිතින්ද්රියපරියාදානඤ්ච සමං කත්වා ඉමාය වාරසමතාය කිලෙසපරියාදානං ජීවිතපරියාදානානං අපුබ්බචරිමතා වෙදිතබ්බාති වුත්තං. සංයුත්තඨකථායං පන යස්ස පුග්ගලස්ස අපුබ්බං අචරිමං ආසවපරියාදානඤ්ච හොති ජීවිතපරියාදානඤ්ච, අයංති පුග්ගලො සමසීසී. එත්ථ ච පවත්තිසීසං කිලෙසසීසන්ති ද්වෙ සීසානි. තත්ථ පවත්තිසීසං නාම ජීවිතින්ද්රියං. කිලෙසසීසං නාම අවිජ්ජා. තෙසු ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං ඛෙපෙති. අවිජ්ජං මග්ගචිත්තං. ද්වින්නං චිත්තානං එකතො උප්පාදො නත්ථි. මග්ගානන්තරං පන ඵලං, ඵලානන්තරං භවඞ්ගං, භවඞ්ගතො වුට්ඨාය පච්චවෙක්ඛණං පරිපුණ්ණං හොති, තං අපරිපුණ්ණං වාති. තිඛිණෙන අසිනා සීසෙ ඡින්දන්තෙපි හි එකො වා ද්වෙ වා පච්චවෙක්ඛණවාරා අවස්සං උප්පජ්ජන්තියෙව, චිත්තානං පන ලහුපරිවත්තිතාය ආසවක්ඛයො ච ජීවිතපරියාදානඤ්ච එකක්ඛණෙ විය සඤ්ජායතී’ති වුත්තං. තට්ටීකායඤ්ච ‘‘ද්වින්නං චිත්තානන්ති චුතිචිත්තමග්ගචිත්තානං. තන්ති පච්චයවෙකල්ලං. පරිපුණ්ණං ජවනචිත්තානං සත්තක්ඛත්තුං පවත්තියා. අපරිපුණ්ණං පඤ්චක්ඛත්තුං පවත්තියා. කිඤ්චාපි එකො වා ද්වෙ වා ති වුත්තං, තං පන වචන සිලිට්ඨවසෙන වුත්තං. යාව එකං වා ද්වෙ වා තදාරම්මණචිත්තානීති හෙට්ඨිමන්තෙන ද්වෙ පවත්තන්තීති වදන්තී’’ති වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘පරිපුණ්ණං ජවනචිත්තානං සත්තක්ඛත්තුං පවත්තියා, අපරිපුණ්ණං පඤ්ඡක්ඛත්තුං පවත්තියා’’ති ඉමිනා අට්ඨකථාටීකාවචනෙන සමසීසීනං පච්චවෙක්ඛණාවසෙන මරණාසන්නවීථියං පරිපුණ්ණවසෙන සත්තක්ඛත්තුං, අපරිපුණ්ණවසෙන පඤ්චක්ඛත්තුං ක්රියජවනානි ජවන්තීති සන්නිට්ඨානමෙත්ථාව ගන්තබ්බං. ‘‘අසම්මූළ්හො කාලං කරොතී’’ති වුත්තත්තා ච විඤ්ඤායති සත්තක්ඛත්තුං පරිපුණ්ණවසෙන මරණාසන්නකාලෙ ජවනපවත්ති. එවඤ්ච සති ‘‘මන්දප්පවත්තියං පන මරණකාලාදීසු පඤ්චවාරමෙවා’’ති එත්ථ ‘‘මන්දප්පවත්තිය’’න්ති විසෙසනං සාත්ථකං සියා. ‘‘පඤ්චවාරමෙවා’’ති එත්ථ එවකාරෙන මන්දප්පවත්තිකාලෙ ඡසත්තක්ඛත්තුං නිවත්තෙති. අසම්මූළ්හකාලෙ පන ඡසත්තක්ඛත්තුම්පි අනුජානාති. කාමාවචරජවනානඤ්ච අනියතපරිමාණා බලවකාලෙපි පරිසම්පුණ්ණභාවා තථා හි ‘‘කාමාවචරජවනානිබලවකාලෙ සත්තක්ඛත්තුං ඡක්ඛත්තුං වා, මන්දප්පවත්තියං පන මරණකාලාදීසු පඤ්චවාරමෙව. භගවතො යමකපාටිහාරියකාලාදීසු ලහුකප්පවත්තියං චත්තාරි පඤ්චවා ¶ පච්චවෙක්ඛණජවනචිත්තානි භවන්තී’’ති අනියමිතප්පමාණවසෙන උප්පත්තිභාවො ආගතො ඉමස්මිං සමසීසිනිද්දෙසවාරෙපි මරණාසන්නවීථිචිත්තස්ස විසුං අලබ්භනතො පච්චවෙක්ඛණන්තෙයෙව භවඞ්ගචිත්තෙන පරිනිබ්බානතො පරිපුණ්ණවසෙන සත්ත ජවනචිත්තානි පාටිකඞ්ඛිතබ්බානීති අම්හාකං ඛන්ති වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බො ඉතො යුත්තතරො වා පකාරො ලබ්භමානො ගවෙසිතබ්බො. එවං පරමත්ථසඞ්ඝවසෙන චත්තාරි පුරිසයුගානි, අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා, චත්තාලීසම්පිපුග්ගලා අට්ඨසතම්පි පුරිසපුග්ගලාති සබ්බං සමොධානෙත්වා ඉමස්මිං ලොකෙ සඞ්ඝොපි දුල්ලභොති වෙදිතබ්බො තථා හි අරියපුග්ගලා අතිදුල්ලභාව සාසනස්ස විජ්ජමානකාලෙපි ඉදානි සොතාපන්නස්සාපි අවිජ්ජමානතො අයං පරමත්ථසඞ්ඝවිචාරණා. සම්මුතිසඞ්ඝො පන ඤත්තිචතුත්ථෙන උපසම්පන්නො පුථුජ්ජනසඞ්ඝොව, සොපි දුල්ලභොයෙව. කස්මා බුද්ධුප්පාදකාලෙයෙව ලබ්භනතො තථා හි අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධානං සතසහස්සාදිගණනෙ උප්පජ්ජමානෙපි තෙසං සන්තිකෙ උපසම්පදාභාවස්ස අලබ්භමානතො පච්චෙකබුද්ධානඤ්හි සන්තිකෙ පබ්බජිතානං කුලපුත්තානං සරණගමනකම්මට්ඨානස්සාපි දාතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. පච්චෙකබුද්ධා ච නාම මූගස්ස සුපිනදස්සනං විය අත්තනා පටිලද්ධසච්චධම්මෙ පරෙසං ආචික්ඛිතුං න සක්කොන්ති, තස්මා තෙ පබ්බාජෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙතුං අසමත්ථා ‘‘එවං තෙ නිවාසෙතබ්බං, එවං තෙ පාරුපිතබ්බ’’න්ති ආදිනානයෙන අභිසමාචාරිකමෙව සික්ඛාපෙසුං තස්මා බුද්ධුප්පාදකාලෙයෙව සම්මුතිසඞ්ඝො ලබ්භති. අපිච න තෙ දුල්ලභායෙව හොන්ති, අථ ඛො තස්මිං උද්දිස්ස අප්පමත්තකස්සාපි කතාකාරස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යඵලාපි හොන්ති වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘භවිස්සන්ති ඛො පනානන්ද අනාගතමද්ධානං ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා තෙසු දුස්සීලෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති, තදා පාහං ආනන්ද සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යං වදාමි න ත්වෙවාහං ආනන්ද කෙනචි පරියායෙන සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා පාටිපුග්ගලිකං දක්ඛිණං මහප්ඵලන්ති වදාමී’’ති. තථා හි උපරිපණ්ණාසකෙ දක්ඛිණවිභඞ්ගවණ්ණනායං ‘‘කාසාවකණ්ඨානං සඞ්ඝෙ දින්නෙ දක්ඛිණාපි ගුණාසඞ්ඛ්යාය අසඞ්ඛ්යෙය්යා’’ති වුත්තං. සඞ්ඝගතදක්ඛිණා හි සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං කාතුං සක්කොන්තස්ස හොති. සඞ්ඝෙ පන චිත්තීකාරො දුක්කරො යො හි ‘‘සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං දස්සාමී’’ති දෙය්යධම්මං පටියාදෙත්වා ¶ විහාරං ගන්ත්වා භන්තෙ සඞ්ඝං උද්දිස්ස එකං ථෙරං දෙථා’ති වදති, අථ සඞ්ඝතො සාමණෙරං ලභිත්වා ‘‘සාමණෙරො මෙ ලද්ධො’’ති අඤ්ඤථත්තං ආපජ්ජති, තස්ස දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා න හොති. මහාථෙරං ලභිත්වා පි ‘‘මහාථෙරො මෙ ලද්ධො’’ති සොමනස්සං උප්පාදෙන්තස්සාපි න හොතියෙව. තස්ස දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා න හොති. යො පන සාමණෙරං උපසම්පන්නං වා දහරං වා ථෙරං වා බාලං වා පණ්ඩිතං වා යංකිඤ්චි සඞ්ඝතො ලභිත්වා නිබ්බෙමතිකො හුත්වා ‘‘සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං කාතුං සක්කොති, තස්ස දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා නාම හොති. පරසමුද්දවාසිනො කිර එවං කරොන්ති තත්ථ හි එකො විහාරස්සාමිකුටුම්බිකො ‘‘සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං දස්සාමී’’ති සඞ්ඝතො උද්දිසිත්වා ‘‘එකං භික්ඛුං දෙථා’’ති යාචිත්වා සො එකං දුස්සීලභික්ඛුං ලභිත්වා නිසීදනට්ඨානං ඔපුඤ්ජාපෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා උපරි විතානං බන්ධිත්වා ගන්ධධූමපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා පාදෙ ධොවිත්වා මක්ඛෙත්වා බුද්ධස්ස නිපච්චකාරං කරොන්තො විය සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරෙන දෙය්යධම්මං අදාසි සො භික්ඛු පච්ඡාභත්තං විහාරං ජග්ගනත්ථාය ‘‘කුදාලකං දෙථා’’ති ඝරද්වාරං ආගතො උපාසකො නිසින්නොව කුදාලං පාදෙන ඛිපිත්වා ‘‘ගණ්හා’’ති අදාසි තමෙනං මනුස්සා ආහංසු ‘‘තුම්හෙහි පාතොව එතස්ස කතසක්කාරො වත්තුං න සක්කා, ඉදානි අපචයමත්තකම්පි නත්ථි, කිං නාමෙත’’න්ති. උපාසකො ‘‘සඞ්ඝස්ස සො අය්යො චිත්තීකාරො, න එතස්සා’’ති ආහ. කාසාවකණ්ඨසඞ්ඝදින්නදක්ඛිණං පන කො සොධෙති, සාරිපුත්තමොග්ගලානාදයො අසීතිමහාථෙරා සොධෙන්ති අපි ච ථෙරා චිරපරිනිබ්බුතා, ථෙරෙ ආදිං කත්වා යාවජ්ජතනා ධරමානඛීණාසවා සොධෙන්තියෙව, තථා හි දායකතො පටිග්ගාහතොපි මහප්ඵලං හොති දානං. දායකතො වෙස්සන්තරජාතකං කථෙතබ්බං වෙස්සන්තරො හි දුස්සීලස්ස ජූජකාබ්රාහ්මණස්ස නයනසදිසෙ ද්වෙ ජාලීකණ්හාජිනෙ පුත්තෙ දත්වා පථවිං කම්පෙසි. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ආරබ්භ පවත්තචෙතනාය මහන්තභාවෙන පථවිං කම්පෙසි. එවං දායකතොපි මහප්ඵලං හොති. පටිග්ගාහකතො පන සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස දින්නචොරඝාතකවත්ථු කථෙතබ්බං චොරඝාතකො නාම හි සාවත්ථියං එකො ජනපදපුරිසො පඤ්චවීසති වස්සානි චොරඝාතකකම්මං කත්වා මහල්ලකකාලෙපි තිංස වස්සානි නාසිකවාතෙනෙව කණ්ණනාසාදීනි ඡින්දිත්වා චොරඝාතකකම්මං ¶ කරොන්තස්සෙව පඤ්චපඤ්ඤාස වස්සානි වීතිවත්තානි. සො මරණ මඤ්චෙ නිපන්නොව අත්තනො කම්මබලෙන මහානිරයෙ නිබ්බත්තො විය මහාසද්දං කත්වා දුක්ඛිතො හොති, තස්ස සද්දෙන භීතා මනුස්සා උභතො පස්සෙ ගෙහං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිංසු. තදා සාරිපුත්තත්ථෙරො දිබ්බචක්ඛු නා ලොකං වොලොකෙන්තො තං දිස්වා තස්ස අනුකම්පං පටිච්ච තස්ස ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. සො කුජ්ඣිත්වා තික්ඛත්තුං නාසිකවාතෙන විස්සජ්ජමානොපි විස්සජ්ජිතුං අසක්කොන්තො අතිවිරොචමානං ථෙරං දිස්වා අතිවිය පසීදිත්වා අත්තනො අත්ථාය සම්පාදිතං පායාසං අදාසි. ථෙරොපි මඞ්ගලං වඩ්ඪෙත්වා පක්කමි. චොරඝාතකො ථෙරස්ස දින්නදානං අනුස්සරිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්ති, එවං පටිග්ගාහකතොපි මහප්ඵලං හොති. උභයතොපි මහප්ඵලං, අනාථපිණ්ඩිකවිසාඛාදයො බුද්ධප්පමුඛස්ස දින්නදානං වෙදිතබ්බං.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතා.

‘‘තථාගතෙ ච සම්බුද්ධෙ, අථවා තස්ස සාවකෙ;

නත්ථි චිත්තෙ පසන්නම්හි, අප්පකා නාම දක්ඛිණා.

එවං අචින්තියා බුද්ධා, බුද්ධධම්මා අචින්තියා;

අචින්තියෙ පසන්නානං, විපාකො හොති අචින්තියො’’ති.

එවං උභයවසෙන මහප්ඵලභාවො වෙදිතබ්බො. දායකතොපි පටිග්ගාහකතොපි නිප්ඵලමෙව. සෙය්යථාපි මක්ඛලිගොසාලඡසත්ථාරාදීනං අත්තනො උපාසකමිච්ඡාදිට්ඨීහි පූජාවිසෙසා වුත්තඤ්හෙතං භගවතා.

‘‘මාසෙ මාසෙ කුසග්ගෙන, බාලො භුඤ්ජෙය්ය භොජනං;

න සො සඞ්ඛතධම්මානං, කලං නාග්ඝති සොළසි’’න්ති.

තෙනෙවාහ භගවා චත්තාරිමානි ආනන්ද දක්ඛිණවිසුද්ධියො’’ති. ඉමානි තීණි බුද්ධධම්මසඞ්ඝරතනානි සාධූනං රතිජනනත්ථෙන රතනානි නාම.

වුත්තඤ්හෙතං.

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති.

රතනඤ්ච නාම දුවිධං සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකවසෙන. තත්ථ අවිඤ්ඤාණකං චක්කරතනං, මණිරතනං යං වා පනඤ්ඤම්පි අනින්ද්රියබද්ධසුවණ්ණරජතාදි. සවිඤ්ඤාණකං හත්ථිඅස්සරතනාදිපරිණායකරතනපරියොසානං, යං වා ¶ පනඤ්ඤම්පි ඉන්ද්රියබද්ධං. එවං දුවිධෙ චෙත්ථ සවිඤ්ඤාණකරතනං අග්ගමක්ඛායති, කස්මා යස්මා අවිඤ්ඤාණකං සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිරතනං සවිඤ්ඤාණකානං හත්තිරතනාදීනං අලඞ්කාරත්ථාය උපනීයති. සවිඤ්ඤාණකරතනම්පි දුවිධං තිරච්ඡානගතරතනං මනුස්සරතනඤ්ච. තත්ථ මනුස්සරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා යස්මා තිරච්ඡානගතරතනං මනුස්සරතනස්ස ඔපවය්හං හොති. මනුස්සරතනම්පි දුවිධං ඉත්ථිරතනං පුරිසරතනඤ්ච. තත්ථ පුරිසරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා යස්මා ඉත්ථිරතනං පුරිසරතනස්ස පරිචාරිකත්තං ආපජ්ජති. පුරිසරතනම්පි දුවිධං අගාරිකරතනං අනගාරිකරතනඤ්ච තත්ථ අනගාරිකරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා යස්මා අගාරිකරතනෙසු අග්ගො චක්කවත්තීපි සීලාදිගුණයුත්තං අනගාරිකරතනං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා උපට්ඨහිත්වා පයිරුපාසිත්වා දිබ්බමානුස්සිකා සම්පත්තියො පාපුණිත්වා අන්තෙ නිබ්බානසම්පත්තිං පාපුණාති. අනගාරිකරතනම්පි දුවිධං අරියපුථුජ්ජනවසෙන. අරියරතනම්පි දුවිධං සෙක්ඛාසෙක්ඛවසෙන. අසෙක්ඛරතනම්පි දුවිධං සුක්ඛවිපස්සකසමථයානිකවසෙන. සමථයානිකරතනම්පි දුවිධං සාවකපාරමිප්පත්තමපත්තඤ්ච. තත්ථ සාවකපාරමිප්පත්තං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා ගුණමහත්තතාය. සාවකපාරමිප්පත්තරතනතොපි පච්චෙකබුද්ධරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා ගුණමහත්තතාය. සාරිපුත්තමොග්ගලානසදිසාපි හි අනෙකසතා සාවකා පච්චෙකබුද්ධස්ස ගුණානං සතභාගම්පි න උපනෙන්ති. පච්චෙකබුද්ධතො සම්බුද්ධරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා ගුණමහත්තතාය සකලම්පි ජම්බුදීපං පල්ලඞ්කෙ න පල්ලඞ්කං ඝට්ටෙන්තො නිසින්නා පච්චෙකසම්බුද්ධා එකස්ස ගුණානං නෙව සඞ්ඛ්යං කලං ගණනභාගං උපනෙන්ති, වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘යාවතා භික්ඛවෙ සත්තා අපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති ආදි. එවං ‘‘බුද්ධො ච දුල්ලභො ලොකෙ, සද්ධම්මසවනම්පි ච, සඞ්ඝො ච දුල්ලභො ලොකෙ’’ති ඉමෙසං තිණ්ණං පදානං අත්ථුද්ධාරවසෙන සබ්බසො අත්ථො වුත්තොයෙව හොති.

ඉති සාගරබුද්ධිත්ථෙරවිරචිතෙ සීමවිසොධනෙ සඞ්ඝවණ්ණනාය

සමසීසිකණ්ඩො චතුත්ථො පරිච්ඡෙදො.