📜

2. සාමඤ්ඤඵලසුත්තවණ්ණනා

රාජාමච්චකථාවණ්ණනා

150. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං…පෙ… රාජගහෙති සාමඤ්ඤඵලසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා – රාජගහෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි මන්ධාතුමහාගොවින්දාදීහි පරිග්ගහිතත්තා රාජගහන්ති වුච්චති. අඤ්ඤෙපි එත්ථ පකාරෙ වණ්ණයන්ති, කිං තෙහි? නාමමත්තමෙතං තස්ස නගරස්ස. තං පනෙතං බුද්ධකාලෙ ච චක්කවත්තිකාලෙ ච නගරං හොති, සෙසකාලෙ සුඤ්ඤං හොති යක්ඛපරිග්ගහිතං, තෙසං වසනවනං හුත්වා තිට්ඨති. විහරතීති අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගිපරිදීපනමෙතං. ඉධ පන ඨානගමනනිසජ්ජසයනප්පභෙදෙසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං. තෙන ඨිතොපි ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි සයානොපි භගවා විහරති චෙව වෙදිතබ්බො. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා විහරතීති වුච්චති.

ජීවකස්ස කොමාරභච්චස්ස අම්බවනෙති ඉදමස්ස යං ගොචරගාමං උපනිස්සාය විහරති, තස්ස සමීපනිවාසනට්ඨානපරිදීපනං. තස්මා – රාජගහෙ විහරති ජීවකස්ස කොමාරභච්චස්ස අම්බවනෙති රාජගහසමීපෙ ජීවකස්ස කොමාරභච්චස්ස අම්බවනෙ විහරතීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සමීපත්ථෙ හෙතං භුම්මවචනං. තත්ථ ¶ ජීවතීති ජීවකො, කුමාරෙන භතොති කොමාරභච්චො. යථාහ – ‘‘කිං භණෙ, එතං කාකෙහි සම්පරිකිණ්ණන්ති? දාරකො දෙවාති. ජීවති භණෙති? ජීවති, දෙවාති. තෙන හි, භණෙ තං දාරකං අම්හාකං අන්තෙපුරං නෙත්වා ධාතීනං දෙථ පොසෙතුන්ති. තස්ස ජීවතීති ජීවකොති නාමං අකංසු. කුමාරෙන පොසාපිතොති කොමාරභච්චොති නාමං අකංසූ’’ති (මහාව. 328) අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරෙන පන ජීවකවත්ථුඛන්ධකෙ ආගතමෙව. විනිච්ඡයකථාපිස්ස සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථායං වුත්තා.

අයං ¶ ¶ පන ජීවකො එකස්මිං සමයෙ භගවතො දොසාභිසන්නං කායං විරෙචෙත්වා සිවෙය්යකං දුස්සයුගං දත්වා වත්ථානුමොදනාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය චින්තෙසි – ‘‘මයා දිවසස්ස ද්වත්තික්ඛත්තුං බුද්ධුපට්ඨානං ගන්තබ්බං, ඉදඤ්ච වෙළුවනං අතිදූරෙ, මය්හං පන අම්බවනං උය්යානං ආසන්නතරං, යංනූනාහං එත්ථ භගවතො විහාරං කාරෙය්ය’’න්ති. සො තස්මිං අම්බවනෙ රත්තිට්ඨානදිවාඨානලෙණකුටිමණ්ඩපාදීනි සම්පාදෙත්වා භගවතො අනුච්ඡවිකං ගන්ධකුටිං කාරාපෙත්වා අම්බවනං අට්ඨාරසහත්ථුබ්බෙධෙන තම්බපට්ටවණ්ණෙන පාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං සචීවරභත්තෙන සන්තප්පෙත්වා දක්ඛිණොදකං පාතෙත්වා විහාරං නිය්යාතෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ජීවකස්ස කොමාරභච්චස්ස අම්බවනෙ’’ති.

අඩ්ඪතෙළසෙහි භික්ඛුසතෙහීති අඩ්ඪසතෙන ඌනෙහි තෙරසහි භික්ඛුසතෙහි. රාජාතිආදීසු රාජති අත්තනො ඉස්සරියසම්පත්තියා චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි මහාජනං රඤ්ජෙති වඩ්ඪෙතීති රාජා. මගධානං ඉස්සරොති මාගධො. අජාතොයෙව රඤ්ඤො සත්තු භවිස්සතීති නෙමිත්තකෙහි නිද්දිට්ඨොති අජාතසත්තු.

තස්මිං කිර කුච්ඡිගතෙ දෙවියා එවරූපො දොහළො උප්පජ්ජි – ‘‘අහො ¶ වතාහං රඤ්ඤො දක්ඛිණබාහුලොහිතං පිවෙය්ය’’න්ති, සා ‘‘භාරියෙ ඨානෙ දොහළො උප්පන්නො, න සක්කා කස්සචි ආරොචෙතු’’න්ති තං කථෙතුං අසක්කොන්තී කිසා දුබ්බණ්ණා අහොසි. තං රාජා පුච්ඡි – ‘‘භද්දෙ, තුය්හං අත්තභාවො න පකතිවණ්ණො, කිං කාරණ’’න්ති? ‘‘මා පුච්ඡ, මහාරාජාති’’. ‘‘භද්දෙ, ත්වං අත්තනො අජ්ඣාසයං මය්හං අකථෙන්තී කස්ස කථෙස්සසී’’ති තථා තථා නිබන්ධිත්වා කථාපෙසි. සුත්වා ච – ‘‘බාලෙ, කිං එත්ථ තුය්හං භාරියසඤ්ඤා අහොසී’’ති වෙජ්ජං පක්කොසාපෙත්වා සුවණ්ණසත්ථකෙන බාහුං ඵාලාපෙත්වා සුවණ්ණසරකෙන ලොහිතං ගහෙත්වා උදකෙන සම්භින්දිත්වා පායෙසි. නෙමිත්තකා තං සුත්වා – ‘‘එස ගබ්භො රඤ්ඤො සත්තු භවිස්සති, ඉමිනා රාජා හඤ්ඤිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. දෙවී සුත්වා – ‘‘මය්හං කිර කුච්ඡිතො නික්ඛන්තො රාජානං මාරෙස්සතී’’ති ගබ්භං පාතෙතුකාමා උය්යානං ගන්ත්වා කුච්ඡිං මද්දාපෙසි, ගබ්භො න පතති. සා පුනප්පුනං ගන්ත්වා තථෙව කාරෙසි. රාජා කිමත්ථං අයං ¶ අභිණ්හං උය්යානං ගච්ඡතීති පරිවීමංසන්තො තං කාරණං සුත්වා – ‘‘භද්දෙ, තව කුච්ඡියං පුත්තොති වා ධීතාති වා න පඤ්ඤායති, අත්තනො නිබ්බත්තදාරකං එවමකාසීති මහා අගුණරාසිපි නො ජම්බුදීපතලෙ ආවිභවිස්සති, මා ත්වං එවං කරොහී’’ති නිවාරෙත්වා ආරක්ඛං අදාසි. සා ගබ්භවුට්ඨානකාලෙ ‘‘මාරෙස්සාමී’’ති චින්තෙසි. තදාපි ආරක්ඛමනුස්සා දාරකං අපනයිංසු. අථාපරෙන සමයෙන වුඩ්ඪිප්පත්තං ¶ කුමාරං දෙවියා දස්සෙසුං. සා තං දිස්වාව පුත්තසිනෙහං උප්පාදෙසි, තෙන නං මාරෙතුං නාසක්ඛි. රාජාපි අනුක්කමෙන පුත්තස්ස ඔපරජ්ජමදාසි.

අථෙකස්මිං ¶ සමයෙ දෙවදත්තො රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘සාරිපුත්තස්ස පරිසා මහාමොග්ගල්ලානස්ස පරිසා මහාකස්සපස්ස පරිසාති, එවමිමෙ විසුං විසුං ධුරා, අහම්පි එකං ධුරං නීහරාමී’’ති. සො ‘‘න සක්කා විනා ලාභෙන පරිසං උප්පාදෙතුං, හන්දාහං ලාභං නිබ්බත්තෙමී’’ති චින්තෙත්වා ඛන්ධකෙ ආගතනයෙන අජාතසත්තුං කුමාරං ඉද්ධිපාටිහාරියෙන පසාදෙත්වා සායං පාතං පඤ්චහි රථසතෙහි උපට්ඨානං ආගච්ඡන්තං අතිවිස්සත්ථං ඤත්වා එකදිවසං උපසඞ්කමිත්වා එතදවොච – ‘‘පුබ්බෙ ඛො, කුමාර, මනුස්සා දීඝායුකා, එතරහි අප්පායුකා, තෙන හි ත්වං කුමාර, පිතරං හන්ත්වා රාජා හොහි, අහං භගවන්තං හන්ත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති කුමාරං පිතුවධෙ උය්යොජෙති.

සො – ‘‘අය්යො දෙවදත්තො මහානුභාවො, එතස්ස අවිදිතං නාම නත්ථී’’ති ඌරුයා පොත්ථනියං බන්ධිත්වා දිවා දිවස්ස භීතො උබ්බිග්ගො උස්සඞ්කී උත්රස්තො අන්තෙපුරං පවිසිත්වා වුත්තප්පකාරං විප්පකාරං අකාසි. අථ නං අමච්චා ගහෙත්වා අනුයුඤ්ජිත්වා – ‘‘කුමාරො ච හන්තබ්බො, දෙවදත්තො ච, සබ්බෙ ච භික්ඛූ හන්තබ්බා’’ති සම්මන්තයිත්වා රඤ්ඤො ආණාවසෙන කරිස්සාමාති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං.

රාජා යෙ අමච්චා මාරෙතුකාමා අහෙසුං, තෙසං ඨානන්තරානි අච්ඡින්දිත්වා, යෙ න මාරෙතුකාමා, තෙ උච්චෙසු ඨානෙසු ඨපෙත්වා කුමාරං පුච්ඡි – ‘‘කිස්ස පන ත්වං, කුමාර, මං මාරෙතුකාමොසී’’ති? ‘‘රජ්ජෙනම්හි, දෙව, අත්ථිකො’’ති. රාජා තස්ස රජ්ජං අදාසි.

සො ¶ මය්හං මනොරථො නිප්ඵන්නොති දෙවදත්තස්ස ආරොචෙසි. තතො නං සො ආහ – ‘‘ත්වං සිඞ්ගාලං අන්තොකත්වා භෙරිපරියොනද්ධපුරිසො ¶ විය සුකිච්චකාරිම්හීති මඤ්ඤසි, කතිපාහෙනෙව තෙ පිතා තයා කතං අවමානං චින්තෙත්වා සයමෙව රාජා භවිස්සතී’’ති. අථ, භන්තෙ, කිං කරොමීති? මූලඝච්චං ඝාතෙහීති. නනු, භන්තෙ, මය්හං පිතා න සත්ථවජ්ඣොති? ආහාරුපච්ඡෙදෙන නං මාරෙහීති. සො පිතරං තාපනගෙහෙ පක්ඛිපාපෙසි, තාපනගෙහං නාම කම්මකරණත්ථාය කතං ධූමඝරං. ‘‘මම මාතරං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්ස දට්ඨුං මා දෙථා’’ති ආහ. දෙවී සුවණ්ණසරකෙ භත්තං පක්ඛිපිත්වා උච්ඡඞ්ගෙනාදාය පවිසති. රාජා තං භුඤ්ජිත්වා යාපෙති. සො – ‘‘මය්හං පිතා කථං යාපෙතී’’ති පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා – ‘‘මය්හං මාතු උච්ඡඞ්ගං කත්වා ¶ පවිසිතුං මා දෙථා’’ති ආහ. තතො පට්ඨාය දෙවී මොළියං පක්ඛිපිත්වා පවිසති. තම්පි සුත්වා ‘‘මොළිං බන්ධිත්වා පවිසිතුං මා දෙථා’’ති. තතො සුවණ්ණපාදුකාසු භත්තං ඨපෙත්වා පිදහිත්වා පාදුකා ආරුය්හ පවිසති. රාජා තෙන යාපෙති. පුන ‘‘කථං යාපෙතී’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘පාදුකා ආරුය්හ පවිසිතුම්පි මා දෙථා’’ති ආහ. තතො පට්ඨාය දෙවී ගන්ධොදකෙන න්හායිත්වා සරීරං චතුමධුරෙන මක්ඛෙත්වා පාරුපිත්වා පවිසති. රාජා තස්සා සරීරං ලෙහිත්වා යාපෙති. පුන පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මය්හං මාතු පවෙසනං නිවාරෙථා’’ති ආහ. දෙවී ද්වාරමූලෙ ඨත්වා ‘‘සාමි, බිම්බිසාර, එතං දහරකාලෙ මාරෙතුං න අදාසි, අත්තනො සත්තුං අත්තනාව පොසෙසි, ඉදං පන දානි තෙ පච්ඡිමදස්සනං, නාහං ඉතො පට්ඨාය තුම්හෙ පස්සිතුං ලභාමි, සචෙ මය්හං දොසො අත්ථි, ඛමථ දෙවා’’ති රොදිත්වා කන්දිත්වා නිවත්ති.

තතො ¶ පට්ඨාය රඤ්ඤො ආහාරො නත්ථි. රාජා මග්ගඵලසුඛෙන චඞ්කමෙන යාපෙති. අතිවිය අස්ස අත්තභාවො විරොචති. සො – ‘‘කථං, මෙ භණෙ, පිතා යාපෙතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘චඞ්කමෙන, දෙව, යාපෙති; අතිවිය චස්ස අත්තභාවො විරොචතී’’ති සුත්වා ‘චඞ්කමං දානිස්ස හාරෙස්සාමී’ති චින්තෙත්වා – ‘‘මය්හං පිතු පාදෙ ඛුරෙන ඵාලෙත්වා ලොණතෙලෙන මක්ඛෙත්වා ඛදිරඞ්ගාරෙහි වීතච්චිතෙහි පචථා’’ති න්හාපිතෙ පෙසෙසි. රාජා තෙ දිස්වා – ‘‘නූන මය්හං පුත්තො කෙනචි සඤ්ඤත්තො භවිස්සති, ඉමෙ මම මස්සුකරණත්ථායාගතා’’ති ¶ චින්තෙසි. තෙ ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨංසු. ‘කස්මා ආගතත්ථා’ති ච පුට්ඨා තං සාසනං ආරොචෙසුං. ‘‘තුම්හාකං රඤ්ඤො මනං කරොථා’’ති ච වුත්තා ‘නිසීද, දෙවා’ති වත්වා ච රාජානං වන්දිත්වා – ‘‘දෙව, මයං රඤ්ඤො ආණං කරොම, මා අම්හාකං කුජ්ඣිත්ථ, නයිදං තුම්හාදිසානං ධම්මරාජූනං අනුච්ඡවික’’න්ති වත්වා වාමහත්ථෙන ගොප්ඵකෙ ගහෙත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන ඛුරං ගහෙත්වා පාදතලානි ඵාලෙත්වා ලොණතෙලෙන මක්ඛෙත්වා ඛදිරඞ්ගාරෙහි වීතච්චිතෙහි පචිංසු. රාජා කිර පුබ්බෙ චෙතියඞ්ගණෙ සඋපාහනො අගමාසි, නිසජ්ජනත්ථාය පඤ්ඤත්තකටසාරකඤ්ච අධොතෙහි පාදෙහි අක්කමි, තස්සායං නිස්සන්දොති වදන්ති. රඤ්ඤො බලවවෙදනා උප්පන්නා. සො – ‘‘අහො බුද්ධො, අහො ධම්මො, අහො සඞ්ඝො’’ති අනුස්සරන්තොයෙව චෙතියඞ්ගණෙ ඛිත්තමාලා විය මිලායිත්වා චාතුමහාරාජිකදෙවලොකෙ වෙස්සවණස්ස පරිචාරකො ජනවසභො නාම යක්ඛො හුත්වා නිබ්බත්ති.

තං දිවසමෙව අජාතසත්තුස්ස පුත්තො ජාතො, පුත්තස්ස ජාතභාවඤ්ච පිතුමතභාවඤ්ච නිවෙදෙතුං ද්වෙ ලෙඛා එකක්ඛණෙයෙව ආගතා. අමච්චා – ‘‘පඨමං පුත්තස්ස ජාතභාවං ආරොචෙස්සාමා’’ති තං ලෙඛං රඤ්ඤො හත්ථෙ ඨපෙසුං. රඤ්ඤො තඞ්ඛණෙයෙව පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජිත්වා සකලසරීරං ¶ ¶ ඛොභෙත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ පිතුගුණමඤ්ඤාසි – ‘‘මයි ජාතෙපි මය්හං පිතු එවමෙව සිනෙහො උප්පන්නො’’ති. සො – ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, මය්හං පිතරං විස්සජ්ජෙථා’’ති ආහ. ‘‘කිං විස්සජ්ජාපෙථ, දෙවා’’ති ඉතරං ලෙඛං හත්ථෙ ඨපයිංසු.

සො තං පවත්තිං සුත්වා රොදමානො මාතුසමීපං ගන්ත්වා – ‘‘අහොසි නු, ඛො, අම්ම, මය්හං පිතු මයි ජාතෙ සිනෙහො’’ති? සා ආහ – ‘‘බාලපුත්ත, කිං වදෙසි, තව දහරකාලෙ අඞ්ගුලියා පීළකා උට්ඨහි. අථ තං රොදමානං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තා තං ගහෙත්වා විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසින්නස්ස තව පිතු සන්තිකං අගමංසු. පිතා තෙ අඞ්ගුලිං මුඛෙ ඨපෙසි. පීළකා මුඛෙයෙව භිජ්ජි. අථ ඛො පිතා තව සිනෙහෙන තං ලොහිතමිස්සකං පුබ්බං අනිට්ඨුභිත්වාව අජ්ඣොහරි. එවරූපො තෙ පිතු සිනෙහො’’ති. සො රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා පිතු සරීරකිච්චං අකාසි.

දෙවදත්තොපි ¶ අජාතසත්තුං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘පුරිසෙ, මහාරාජ, ආණාපෙහි, යෙ සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙස්සන්තී’’ති වත්වා තෙන දින්නෙ පුරිසෙ පෙසෙත්වා සයං ගිජ්ඣකූටං ආරුය්හ යන්තෙන සිලං පවිජ්ඣිත්වා නාළාගිරිහත්ථිං මුඤ්චාපෙත්වාපි කෙනචි උපායෙන භගවන්තං මාරෙතුං අසක්කොන්තො පරිහීනලාභසක්කාරො පඤ්ච වත්ථූනි යාචිත්වා තානි අලභමානො තෙහි ජනං සඤ්ඤාපෙස්සාමීති සඞ්ඝභෙදං කත්වා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසු පරිසං ආදාය පක්කන්තෙසු උණ්හලොහිතං මුඛෙන ඡඩ්ඩෙත්වා නවමාසෙ ගිලානමඤ්චෙ නිපජ්ජිත්වා විප්පටිසාරජාතො – ‘‘කුහිං එතරහි සත්ථා වසතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ජෙතවනෙ’’ති වුත්තෙ මඤ්චකෙන මං ආහරිත්වා සත්ථාරං දස්සෙථාති වත්වා ආහරියමානො භගවතො ¶ දස්සනාරහස්ස කම්මස්ස අකතත්තා ජෙතවනෙ පොක්ඛරණීසමීපෙයෙව ද්වෙධා භින්නං පථවිං පවිසිත්වා මහානිරයෙ පතිට්ඨිතොති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරකථානයො ඛන්ධකෙ ආගතො. ආගතත්තා පන සබ්බං න වුත්තන්ති. එවං අජාතොයෙව රඤ්ඤො සත්තු භවිස්සතීති නෙමිත්තකෙහි නිද්දිට්ඨොති අජාතසත්තු.

වෙදෙහිපුත්තොති අයං කොසලරඤ්ඤො ධීතාය පුත්තො, න විදෙහරඤ්ඤො. වෙදෙහීති පන පණ්ඩිතාධිවචනමෙතං. යථාහ – ‘‘වෙදෙහිකා ගහපතානී (ම. නි. 1.226), අය්යො ආනන්දො වෙදෙහමුනී’’ති (සං. නි. 2.154). තත්රායං වචනත්ථො – විදන්ති එතෙනාති වෙදො, ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. වෙදෙන ඊහති ඝටති වායමතීති වෙදෙහී. වෙදෙහියා පුත්තො වෙදෙහිපුත්තො.

තදහූති තස්මිං අහු, තස්මිං දිවසෙති අත්ථො. උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, උපවසන්තීති ¶ සීලෙන වා අනසනෙන වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. අයං පනෙත්ථ අත්ථුද්ධාරො – ‘‘ආයාමාවුසො, කප්පින, උපොසථං ගමිස්සාමා’’තිආදීසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසො උපොසථො. ‘‘එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො, විසාඛෙ, උපොසථො උපවුත්ථො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.43) සීලං. ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵග්ගු, සුද්ධස්සුපොසථො සදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.79) උපවාසො. ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246) පඤ්ඤත්ති ¶ . ‘‘න, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ සභික්ඛුකා ආවාසා’’තිආදීසු (මහාව. 181) උපවසිතබ්බදිවසො. ඉධාපි සොයෙව අධිප්පෙතො. සො පනෙස අට්ඨමී චාතුද්දසී පන්නරසීභෙදෙන තිවිධො. තස්මා සෙසද්වයනිවාරණත්ථං පන්නරසෙති වුත්තං. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො’’ති.

කොමුදියාති කුමුදවතියා. තදා කිර කුමුදානි සුපුප්ඵිතානි හොන්ති, තානි එත්ථ සන්තීති කොමුදී. චාතුමාසිනියාති චාතුමාසියා, සා හි චතුන්නං මාසානං පරියොසානභූතාති චාතුමාසී. ඉධ පන චාතුමාසිනීති වුච්චති. මාසපුණ්ණතාය ¶ උතුපුණ්ණතාය සංවච්ඡරපුණ්ණතාය පුණ්ණා සම්පුණ්ණාති පුණ්ණා. මා ඉති චන්දො වුච්චති, සො එත්ථ පුණ්ණොති පුණ්ණමා. එවං පුණ්ණාය පුණ්ණමායාති ඉමස්මිං පදද්වයෙ ච අත්ථො වෙදිතබ්බො.

රාජාමච්චපරිවුතොති එවරූපාය රජතඝටවිනිග්ගතාහි ඛීරධාරාහි ධොවියමානදිසාභාගාය විය, රජතවිමානවිච්චුතෙහි මුත්තාවළිසුමනකුසුමදාමසෙතදුකූලකුමුදවිසරෙහි සම්පරිකිණ්ණාය විය ච, චතුරුපක්කිලෙසවිමුත්තපුණ්ණචන්දප්පභාසමුදයොභාසිතාය රත්තියා රාජාමච්චෙහි පරිවුතොති අත්ථො. උපරිපාසාදවරගතොති පාසාදවරස්ස උපරිගතො. මහාරහෙ සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ කඤ්චනාසනෙ නිසින්නො හොති. කස්මා නිසින්නො? නිද්දාවිනොදනත්ථං. අයඤ්හි රාජා පිතරි උපක්කන්තදිවසතො පට්ඨාය – ‘‘නිද්දං ඔක්කමිස්සාමී’’ති නිමීලිතමත්තෙසුයෙව අක්ඛීසු සත්තිසතඅබ්භාහතො විය කන්දමානොයෙව පබුජ්ඣි. කිමෙතන්ති ච වුත්තෙ, න කිඤ්චීති වදති. තෙනස්ස අමනාපා නිද්දා, ඉති නිද්දාවිනොදනත්ථං නිසින්නො. අපි ච තස්මිං දිවසෙ නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං හොති. සබ්බං නගරං සිත්තසම්මට්ඨං විප්පකිණ්ණවාලුකං පඤ්චවණ්ණකුසුමලාජපුණ්ණඝටපටිමණ්ඩිතඝරද්වාරං සමුස්සිතධජපටාකවිචිත්රසමුජ්ජලිතදීපමාලාලඞ්කතසබ්බදිසාභාගං වීථිසභාගෙන රච්ඡාසභාගෙන නක්ඛත්තකීළං අනුභවමානෙන මහාජනෙන සමාකිණ්ණං හොති. ඉති නක්ඛත්තදිවසතායපි නිසින්නොති වදන්ති. එවං පන වත්වාපි – ‘‘රාජකුලස්ස නාම සදාපි නක්ඛත්තමෙව, නිද්දාවිනොදනත්ථංයෙව පනෙස නිසින්නො’’ති සන්නිට්ඨානං කතං.

උදානං ¶ ¶ උදානෙසීති උදාහාරං උදාහරි, යථා හි යං තෙලං මානං ගහෙතුං න සක්කොති, විස්සන්දිත්වා ගච්ඡති, තං අවසෙකොති ¶ වුච්චති. යඤ්ච ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්කොති, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගච්ඡති, තං ඔඝොති වුච්චති; එවමෙව යං පීතිවචනං හදයං ගහෙතුං න සක්කොති, අධිකං හුත්වා අන්තො අසණ්ඨහිත්වා බහිනික්ඛමති, තං උදානන්ති වුච්චති. එවරූපං පීතිමයං වචනං නිච්ඡාරෙසීති අත්ථො.

දොසිනාති දොසාපගතා, අබ්භා, මහිකා, ධූමො, රජො, රාහූති ඉමෙහි පඤ්චහි උපක්කිලෙසෙහි විරහිතාති වුත්තං හොති. තස්මා රමණීයාතිආදීනි පඤ්ච ථොමනවචනානි. සා හි මහාජනස්ස මනං රමයතීති රමණීයා. වුත්තදොසවිමුත්තාය චන්දප්පභාය ඔභාසිතත්තා අතිවිය සුරූපාති අභිරූපා. දස්සිතුං යුත්තාති දස්සනීයා. චිත්තං පසාදෙතීති පාසාදිකා. දිවසමාසාදීනං ලක්ඛණං භවිතුං යුත්තාති ලක්ඛඤ්ඤා.

කං නු ඛ්වජ්ජාති කං නු ඛො අජ්ජ. සමණං වා බ්රාහ්මණං වාති සමිතපාපතාය සමණං. බාහිතපාපතාය බ්රාහ්මණං. යං නො පයිරුපාසතොති වචනබ්යත්තයො එස, යං අම්හාකං පඤ්හපුච්ඡනවසෙන පයිරුපාසන්තානං මධුරං ධම්මං සුත්වා චිත්තං පසීදෙය්යාති අත්ථො. ඉති රාජා ඉමිනා සබ්බෙනපි වචනෙන ඔභාසනිමිත්තකම්මං අකාසි. කස්ස අකාසීති? ජීවකස්ස. කිමත්ථං? භගවතො දස්සනත්ථං. කිං භගවන්තං සයං දස්සනාය උපගන්තුං න සක්කොතීති? ආම, න සක්කොති. කස්මා? මහාපරාධතාය.

තෙන හි භගවතො උපට්ඨාකො අරියසාවකො අත්තනො පිතා මාරිතො, දෙවදත්තො ච තමෙව නිස්සාය භගවතො බහුං අනත්ථමකාසි, ඉති මහාපරාධො එස, තාය මහාපරාධතාය සයං ගන්තුං න සක්කොති. ජීවකො පන භගවතො උපට්ඨාකො, තස්ස පිට්ඨිඡායාය භගවන්තං පස්සිස්සාමීති ඔභාසනිමිත්තකම්මං අකාසි. කිං ජීවකො පන – ‘‘මය්හං ඉදං ඔභාසනිමිත්තකම්ම’’න්ති ජානාතීති? ආම ජානාති. අථ කස්මා තුණ්හී අහොසීති? වික්ඛෙපපච්ඡෙදනත්ථං.

තස්සඤ්හි පරිසති ඡන්නං සත්ථාරානං උපට්ඨාකා බහූ ¶ සන්නිපතිතා, තෙ අසික්ඛිතානං පයිරුපාසනෙන සයම්පි අසික්ඛිතාව. තෙ මයි භගවතො ගුණකථං ¶ ආරද්ධෙ අන්තරන්තරා උට්ඨායුට්ඨාය අත්තනො සත්ථාරානං ගුණං කථෙස්සන්ති, එවං මෙ සත්ථු ගුණකථා පරියොසානං න ගමිස්සති. රාජා පන ඉමෙසං කුලූපකෙ උපසඞ්කමිත්වා ගහිතාසාරතාය තෙසං ගුණකථාය අනත්තමනො ¶ හුත්වා මං පටිපුච්ඡිස්සති, අථාහං නිබ්බික්ඛෙපං සත්ථු ගුණං කථෙත්වා රාජානං සත්ථු සන්තිකං ගහෙත්වා ගමිස්සාමීති ජානන්තොව වික්ඛෙපපච්ඡෙදනත්ථං තුණ්හී අහොසීති.

තෙපි අමච්චා එවං චින්තෙසුං – ‘‘අජ්ජ රාජා පඤ්චහි පදෙහි රත්තිං ථොමෙති, අද්ධා කිඤ්චි සමණං වා බ්රාහ්මණං වා උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ධම්මං සොතුකාමො, යස්ස චෙස ධම්මං සුත්වා පසීදිස්සති, තස්ස ච මහන්තං සක්කාරං කරිස්සති, යස්ස පන කුලූපකො සමණො රාජකුලූපකො හොති, භද්දං තස්සා’’ති.

151-152. තෙ එවං චින්තෙත්වා – ‘‘අහං අත්තනො කුලූපකසමණස්ස වණ්ණං වත්වා රාජානං ගහෙත්වා ගමිස්සාමි, අහං ගමිස්සාමී’’ති අත්තනො අත්තනො කුලූපකානං වණ්ණං කථෙතුං ආරද්ධා. තෙනාහ – ‘‘එවං වුත්තෙ අඤ්ඤතරො රාජාමච්චො’’තිආදි. තත්ථ පූරණොති තස්ස සත්ථුපටිඤ්ඤස්ස නාමං. කස්සපොති ගොත්තං. සො කිර අඤ්ඤතරස්ස කුලස්ස එකූනදාසසතං පූරයමානො ජාතො, තෙනස්ස පූරණොති නාමං අකංසු. මඞ්ගලදාසත්තා චස්ස ‘‘දුක්කට’’න්ති වත්තා නත්ථි, අකතං වා න කතන්ති. සො ‘‘කිමහං එත්ථ වසාමී’’ති පලායි. අථස්ස චොරා වත්ථානි අච්ඡින්දිංසු, සො පණ්ණෙන වා තිණෙන වා පටිච්ඡාදෙතුම්පි අජානන්තො ජාතරූපෙනෙව එකං ගාමං පාවිසි. මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘අයං සමණො අරහා අප්පිච්ඡො, නත්ථි ඉමිනා සදිසො’’ති පූවභත්තාදීනි ගහෙත්වා උපසඞ්කමන්ති. සො – ‘‘මය්හං සාටකං අනිවත්ථභාවෙන ඉදං උප්පන්න’’න්ති තතො පට්ඨාය සාටකං ලභිත්වාපි න නිවාසෙසි, තදෙව පබ්බජ්ජං අග්ගහෙසි, තස්ස සන්තිකෙ ¶ අඤ්ඤෙපි අඤ්ඤෙපීති පඤ්චසතමනුස්සා පබ්බජිංසු. තං සන්ධායාහ – ‘‘පූරණො කස්සපො’’ති.

පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතො සඞ්ඝො අස්ස අත්ථීති සඞ්ඝී. ස්වෙව ගණො අස්ස අත්ථීති ගණී. ආචාරසික්ඛාපනවසෙන තස්ස ගණස්ස ආචරියොති ගණාචරියො. ඤාතොති පඤ්ඤාතො පාකටො. ‘‘අප්පිච්ඡො ¶ සන්තුට්ඨො. අප්පිච්ඡතාය වත්ථම්පි න නිවාසෙතී’’ති එවං සමුග්ගතො යසො අස්ස අත්ථීති යසස්සී. තිත්ථකරොති ලද්ධිකරො. සාධුසම්මතොති අයං සාධු, සුන්දරො, සප්පුරිසොති එවං සම්මතො. බහුජනස්සාති අස්සුතවතො අන්ධබාලපුථුජ්ජනස්ස. පබ්බජිතතො පට්ඨාය අතික්කන්තා බහූ රත්තියො ජානාතීති රත්තඤ්ඤූ. චිරං පබ්බජිතස්ස අස්සාති චිරපබ්බජිතො, අචිරපබ්බජිතස්ස හි කථා ඔකප්පනීයා න හොති, තෙනාහ ‘‘චිරපබ්බජිතො’’ති. අද්ධගතොති අද්ධානං ගතො, ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ අතීතොති අධිප්පායො. වයොඅනුප්පත්තොති පච්ඡිමවයං අනුප්පත්තො. ඉදං උභයම්පි – ‘‘දහරස්ස කථා ඔකප්පනීයා න හොතී’’ති එතං සන්ධාය වුත්තං.

තුණ්හී ¶ අහොසීති සුවණ්ණවණ්ණං මධුරරසං අම්බපක්කං ඛාදිතුකාමො පුරිසො ආහරිත්වා හත්ථෙ ඨපිතං කාජරපක්කං දිස්වා විය ඣානාභිඤ්ඤාදිගුණයුත්තං තිලක්ඛණබ්භාහතං මධුරං ධම්මකථං සොතුකාමො පුබ්බෙ පූරණස්ස දස්සනෙනාපි අනත්තමනො ඉදානි ගුණකථාය සුට්ඨුතරං අනත්තමනො හුත්වා තුණ්හී අහොසි. අනත්තමනො සමානොපි පන ‘‘සචාහං එතං තජ්ජෙත්වා ගීවායං ගහෙත්වා නීහරාපෙස්සාමි, ‘යො යො කථෙසි, තං තං රාජා එවං කරොතී’ති භීතො අඤ්ඤොපි කොචි කිඤ්චි න කථෙස්සතී’’ති අමනාපම්පි තං කථං අධිවාසෙත්වා තුණ්හී එව අහොසි. අථඤ්ඤො – ‘‘අහං අත්තනො කුලූපකස්ස වණ්ණං කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා වත්තුං ආරභි. තෙන වුත්තං – අඤ්ඤතරොපි ඛොතිආදි. තං සබ්බං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

එත්ථ පන මක්ඛලීති තස්ස නාමං. ගොසාලාය ජාතත්තා ගොසාලොති දුතියං නාමං. තං කිර සකද්දමාය භූමියා තෙලඝටං ¶ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තං – ‘‘තාත, මා ඛලී’’ති සාමිකො ආහ. සො පමාදෙන ඛලිත්වා පතිත්වා සාමිකස්ස භයෙන පලායිතුං ආරද්ධො. සාමිකො උපධාවිත්වා දුස්සකණ්ණෙ අග්ගහෙසි. සො සාටකං ඡඩ්ඩෙත්වා අචෙලකො හුත්වා පලායි. සෙසං පූරණසදිසමෙව.

153. අජිතොති තස්ස නාමං. කෙසකම්බලං ධාරෙතීති කෙසකම්බලො. ඉති නාමද්වයං සංසන්දිත්වා අජිතො කෙසකම්බලොති වුච්චති ¶ . තත්ථ කෙසකම්බලො නාම මනුස්සකෙසෙහි කතකම්බලො. තතො පටිකිට්ඨතරං වත්ථං නාම නත්ථි. යථාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි තන්තාවුතානං වත්ථානං, කෙසකම්බලො තෙසං පටිකිට්ඨො අක්ඛායති. කෙසකම්බලො, භික්ඛවෙ, සීතෙ සීතො, උණ්හෙ උණ්හො, දුබ්බණ්ණො දුග්ගන්ධො දුක්ඛසම්ඵස්සො’’ති (අ. නි. 3.138).

154. පකුධොති තස්ස නාමං. කච්චායනොති ගොත්තං. ඉති නාමගොත්තං සංසන්දිත්වා පකුධො කච්චායනොති වුච්චති. සීතුදකපටික්ඛිත්තකො එස, වච්චං කත්වාපි උදකකිච්චං න කරොති, උණ්හොදකං වා කඤ්ජියං වා ලභිත්වා කරොති, නදිං වා මග්ගොදකං වා අතික්කම්ම – ‘‘සීලං මෙ භින්න’’න්ති වාලිකථූපං කත්වා සීලං අධිට්ඨාය ගච්ඡති. එවරූපො නිස්සිරීකලද්ධිකො එස.

155. සඤ්චයොති තස්ස නාමං. බෙලට්ඨස්ස පුත්තොති බෙලට්ඨපුත්තො.

156. අම්හාකං ගණ්ඨනකිලෙසො පලිබන්ධනකිලෙසො නත්ථි, කිලෙසගණ්ඨරහිතා මයන්ති එවංවාදිතාය ලද්ධනාමවසෙන නිගණ්ඨො. නාටස්ස පුත්තො නාටපුත්තො.

කොමාරභච්චජීවකකථාවණ්ණනා

157. අථ ¶ ඛො රාජාති රාජා කිර තෙසං වචනං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං යස්ස යස්ස වචනං න සොතුකාමො, සො සො එව ¶ කථෙසි. යස්ස පනම්හි වචනං සොතුකාමො, එස නාගවසං පිවිත්වා ඨිතො සුපණ්ණො විය තුණ්හීභූතො, අනත්ථො වත මෙ’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘ජීවකො උපසන්තස්ස බුද්ධස්ස භගවතො උපට්ඨාකො, සයම්පි උපසන්තො, තස්මා වත්තසම්පන්නො භික්ඛු විය තුණ්හීභූතොව නිසින්නො, න එස මයි අකථෙන්තෙ කථෙස්සති, හත්ථිම්හි ඛො පන මද්දන්තෙ හත්ථිස්සෙව පාදො ගහෙතබ්බො’’ති තෙන සද්ධිං සයං මන්තෙතුමාරද්ධො. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො රාජා’’ති. තත්ථ කිං තුණ්හීති කෙන කාරණෙන තුණ්හී. ඉමෙසං අමච්චානං අත්තනො අත්තනො කුලූපකසමණස්ස වණ්ණං කථෙන්තානං මුඛං නප්පහොති ¶ . කිං යථා එතෙසං, එවං තව කුලූපකසමණො නත්ථි, කිං ත්වං දලිද්දො, න තෙ මම පිතරා ඉස්සරියං දින්නං, උදාහු අස්සද්ධොති පුච්ඡති.

තතො ජීවකස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං රාජා මං කුලූපකසමණස්ස ගුණං කථාපෙති, න දානි මෙ තුණ්හීභාවස්ස කාලො, යථා ඛො පනිමෙ රාජානං වන්දිත්වා නිසින්නාව අත්තනො කුලූපකසමණානං ගුණං කථයිංසු, න මය්හං එවං සත්ථුගුණෙ කථෙතුං යුත්ත’’න්ති උට්ඨායාසනා භගවතො විහාරාභිමුඛො පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං සිරසි පග්ගහෙත්වා – ‘‘මහාරාජ, මා මං එවං චින්තයිත්ථ, ‘අයං යං වා තං වා සමණං උපසඞ්කමතී’ති, මම සත්ථුනො හි මාතුකුච්ඡිඔක්කමනෙ, මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනෙ, මහාභිනික්ඛමනෙ, සම්බොධියං, ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ ච, දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ, එවං යමකපාටිහාරියං අකාසි, එවං දෙවොරොහණං, අහං සත්ථුනො ගුණෙ කථයිස්සාමි, එකග්ගචිත්තො සුණ, මහාරාජා’’ති වත්වා – ‘‘අයං දෙව, භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ¶ තං ඛො පන භගවන්තන්ති ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනං, තස්ස ඛො පන භගවතොති අත්ථො. කල්යාණොති කල්යාණගුණසමන්නාගතො, සෙට්ඨොති වුත්තං හොති. කිත්තිසද්දොති කිත්තියෙව. ථුතිඝොසො වා. අබ්භුග්ගතොති සදෙවකං ලොකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා උග්ගතො. කින්ති? ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… භගවා’’ති.

තත්රායං පදසම්බන්ධො – සො භගවා ඉතිපි අරහං ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවාති. ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොති. තත්ථ ආරකත්තා අරීනං, අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති, ඉමෙහි තාව කාරණෙහි සො භගවා ¶ අරහන්ති වෙදිතබ්බොතිආදිනා නයෙන මාතිකං නික්ඛිපිත්වා සබ්බානෙව චෙතානි පදානි විසුද්ධිමග්ගෙ බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ විත්ථාරිතානීති තතො නෙසං විත්ථාරො ගහෙතබ්බො.

ජීවකො පන එකමෙකස්ස පදස්ස අත්ථං නිට්ඨාපෙත්වා – ‘‘එවං, මහාරාජ, අරහං මය්හං සත්ථා, එවං සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… එවං භගවා’’ති වත්වා – ‘‘තං, දෙවො, භගවන්තං පයිරුපාසතු, අප්පෙව නාම දෙවස්ස තං භගවන්තං පයිරුපාසතො චිත්තං පසීදෙය්යා’’ති ආහ. එත්ථ ච තං දෙවො පයිරුපාසතූති වදන්තො ‘‘මහාරාජ, තුම්හාදිසානඤ්හි සතෙනපි සහස්සෙනපි සතසහස්සෙනපි පුට්ඨස්ස ¶ මය්හං සත්ථුනො සබ්බෙසං චිත්තං ගහෙත්වා කථෙතුං ථාමො ච බලඤ්ච අත්ථි, විස්සත්ථො උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්යාසි මහාරාජා’’ති ආහ.

රඤ්ඤොපි භගවතො ගුණකථං සුණන්තස්ස සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. සො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ගන්තුකාමො හුත්වා – ‘‘ඉමාය ඛො පන වෙලාය මය්හං දසබලස්ස සන්තිකං ගච්ඡතො න අඤ්ඤො කොචි ඛිප්පං යානානි යොජෙතුං සක්ඛිස්සති අඤ්ඤත්ර ජීවකා’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘තෙන හි, සම්ම ජීවක, හත්ථියානානි කප්පාපෙහී’’ති ආහ.

158. තත්ථ තෙන හීති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො. ගච්ඡ, සම්ම ජීවකාති ¶ වුත්තං හොති. හත්ථියානානීති අනෙකෙසු අස්සරථාදීසු යානෙසු විජ්ජමානෙසුපි හත්ථියානං උත්තමං; උත්තමස්ස සන්තිකං උත්තමයානෙනෙව ගන්තබ්බන්ති ච, අස්සයානරථයානානි සසද්දානි, දූරතොව තෙසං සද්දො සුය්යති, හත්ථියානස්ස පදානුපදං ගච්ඡන්තාපි සද්දං න සුණන්ති. නිබ්බුතස්ස පන ඛො භගවතො සන්තිකෙ නිබ්බුතෙහෙව යානෙහි ගන්තබ්බන්ති ච චින්තයිත්වා හත්ථියානානීති ආහ.

පඤ්චමත්තානි හත්ථිනිකාසතානීති පඤ්ච කරෙණුසතානි. කප්පාපෙත්වාති ආරොහණසජ්ජානි කාරෙත්වා. ආරොහණීයන්ති ආරොහණයොග්ගං, ඔපගුය්හන්ති අත්ථො. කිං පනෙස රඤ්ඤා වුත්තං අකාසි අවුත්තන්ති? අවුත්තං. කස්මා? පණ්ඩිතතාය. එවං කිරස්ස අහොසි – රාජා ඉමාය වෙලාය ගච්ඡාමීති වදති, රාජානො ච නාම බහුපච්චත්ථිකා. සචෙ අන්තරාමග්ගෙ කොචි අන්තරායො හොති, මම්පි ගරහිස්සන්ති – ‘‘ජීවකො රාජා මෙ කථං ගණ්හාතීති අකාලෙපි රාජානං ගහෙත්වා නික්ඛමතී’’ති. භගවන්තම්පි ගරහිස්සන්ති ‘‘සමණො ගොතමො, ‘මය්හං කථා වත්තතී’ති කාලං අසල්ලක්ඛෙත්වාව ධම්මං කථෙතී’’ති. තස්මා යථා නෙව මය්හං, න භගවතො, ගරහා උප්පජ්ජති; රඤ්ඤො ච රක්ඛා සුසංවිහිතා හොති, තථා කරිස්සාමී’’ති.

තතො ¶ ¶ ඉත්ථියො නිස්සාය පුරිසානං භයං නාම නත්ථි, ‘සුඛං ඉත්ථිපරිවුතො ගමිස්සාමී’ති පඤ්ච හත්ථිනිකාසතානි කප්පාපෙත්වා පඤ්ච ඉත්ථිසතානි පුරිසවෙසං ගාහාපෙත්වා – ‘‘අසිතොමරහත්ථා රාජානං පරිවාරෙය්යාථා’’ති වත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්ස රඤ්ඤො ඉමස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගඵලානං ¶ උපනිස්සයො නත්ථි, බුද්ධා ච නාම උපනිස්සයං දිස්වාව ධම්මං කථෙන්ති. හන්දාහං, මහාජනං සන්නිපාතාපෙමි, එවඤ්හි සති සත්ථා කස්සචිදෙව උපනිස්සයෙන ධම්මං දෙසෙස්සති, සා මහාජනස්ස උපකාරාය භවිස්සතී’’ති. සො තත්ථ තත්ථ සාසනං පෙසෙසි, භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘අජ්ජ රාජා භගවතො සන්තිකං ගච්ඡති, සබ්බෙ අත්තනො විභවානුරූපෙන රඤ්ඤො ආරක්ඛං ගණ්හන්තූ’’ති.

තතො මහාජනො චින්තෙසි – ‘‘රාජා කිර සත්ථුදස්සනත්ථං ගච්ඡති, කීදිසී වත භො ධම්මදෙසනා භවිස්සති, කිං නො නක්ඛත්තකීළාය, තත්ථෙව ගමිස්සාමා’’ති. සබ්බෙ ගන්ධමාලාදීනි ගහෙත්වා රඤ්ඤො ආගමනං ආකඞ්ඛමානා මග්ගෙ අට්ඨංසු. ජීවකොපි රඤ්ඤො පටිවෙදෙසි – ‘‘කප්පිතානි ඛො තෙ, දෙව, හත්ථියානානි, යස්ස දානි කාලං මඤ්ඤසී’’ති. තත්ථ යස්ස දානි කාලං මඤ්ඤසීති උපචාරවචනමෙතං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යං තයා ආණත්තං, තං මයා කතං, ඉදානි ත්වං යස්ස ගමනස්ස වා අගමනස්ස වා කාලං මඤ්ඤසි, තදෙව අත්තනො රුචියා කරොහී’’ති.

159. පච්චෙකා ඉත්ථියොති පාටියෙක්කා ඉත්ථියො, එකෙකිස්සා හත්ථිනියා එකෙකං ඉත්ථින්ති වුත්තං හොති. උක්කාසු ධාරියමානාසූති දණ්ඩදීපිකාසු ධාරියමානාසු. මහච්ච රාජානුභාවෙනාති මහතා රාජානුභාවෙන. මහච්චාතිපි පාළි, මහතියාති අත්ථො, ලිඞ්ගවිපරියායො එස. රාජානුභාවො වුච්චති රාජිද්ධි. කා පනස්ස රාජිද්ධි? තියොජනසතානං ද්වින්නං මහාරට්ඨානං ඉස්සරියසිරී. තස්ස හි අසුකදිවසං රාජා තථාගතං උපසඞ්කමිස්සතීති පඨමතරං සංවිදහනෙ අසතිපි තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පඤ්ච ඉත්ථිසතානි පුරිසවෙසං ගහෙත්වා පටිමුක්කවෙඨනානි අංසෙ ආසත්තඛග්ගානි මණිදණ්ඩතොමරෙ ගහෙත්වා නික්ඛමිංසු. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘පච්චෙකා ඉත්ථියො ආරොපෙත්වා’’ති.

අපරාපි සොළසසහස්සඛත්තියනාටකිත්ථියො රාජානං පරිවාරෙසුං. තාසං පරියන්තෙ ඛුජ්ජවාමනකකිරාතාදයො. තාසං පරියන්තෙ අන්තෙපුරපාලකා විස්සාසිකපුරිසා. තෙසං පරියන්තෙ විචිත්රවෙසවිලාසිනො සට්ඨිසහස්සමත්තා මහාමත්තා. තෙසං පරියන්තෙ විවිධාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා නානප්පකාරආවුධහත්ථා ¶ විජ්ජාධරතරුණා විය නවුතිසහස්සමත්තා රට්ඨියපුත්තා. තෙසං පරියන්තෙ සතග්ඝනිකානි ¶ ¶ නිවාසෙත්වා පඤ්චසතග්ඝනිකානි එකංසං කත්වා සුන්හාතා සුවිලිත්තා කඤ්චනමාලාදිනානාභරණසොභිතා දසසහස්සමත්තා බ්රාහ්මණා දක්ඛිණහත්ථං උස්සාපෙත්වා ජයසද්දං ඝොසන්තා ගච්ඡන්ති. තෙසං පරියන්තෙ පඤ්චඞ්ගිකානි තූරියානි. තෙසං පරියන්තෙ ධනුපන්තිපරික්ඛෙපො. තස්ස පරියන්තෙ හත්ථිඝටා. හත්ථීනං පරියන්තෙ ගීවාය ගීවං පහරමානා අස්සපන්ති. අස්සපරියන්තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනරථා. රථපරියන්තෙ බාහාය බාහං පහරයමානා යොධා. තෙසං පරියන්තෙ අත්තනො අත්තනො අනුරූපාය ආභරණසම්පත්තියා විරොචමානා අට්ඨාරස සෙනියො. ඉති යථා පරියන්තෙ ඨත්වා ඛිත්තො සරො රාජානං න පාපුණාති, එවං ජීවකො කොමාරභච්චො රඤ්ඤො පරිසං සංවිදහිත්වා අත්තනා රඤ්ඤො අවිදූරෙනෙව ගච්ඡති – ‘‘සචෙ කොචි උපද්දවො හොති, පඨමතර රඤ්ඤො ජීවිතදානං දස්සාමී’’ති. උක්කානං පන එත්තකානි සතානි වා සහස්සානි වාති පරිච්ඡෙදො නත්ථීති එවරූපිං රාජිද්ධිං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘මහච්චරාජානුභාවෙන යෙන ජීවකස්ස කොමාරභච්චස්ස අම්බවනං, තෙන පායාසී’’ති.

අහුදෙව භයන්ති එත්ථ චිත්තුත්රාසභයං, ඤාණභයං, ආරම්මණභයං, ඔත්තප්පභයන්ති චතුබ්බිධං භයං, තත්ථ ‘‘ජාතිං පටිච්ච භයං භයානක’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං චිත්තුත්රාසභයං නාම. ‘‘තෙපි තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා යෙභුය්යෙන භයං සංවෙගං සන්තාසං ආපජ්ජන්තී’’ති (සං. නි. 3.78) එවමාගතං ඤාණභයං නාම. ‘‘එතං නූන තං භයභෙරවං ආගච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.49) එත්ථ වුත්තං ආරම්මණභයං නාම.

‘‘භීරුං පසංසන්ති, න හි තත්ථ සූරං;

භයා හි සන්තො, න කරොන්ති පාප’’න්ති ¶ . (සං. නි. 1.33);

ඉදං ඔත්තප්පභයං නාම. තෙසු ඉධ චිත්තුත්රාසභයං, අහු අහොසීති අත්ථො. ඡම්භිතත්තන්ති ඡම්භිතස්ස භාවො. සකලසරීරචලනන්ති අත්ථො. ලොමහංසොති ලොමහංසනං, උද්ධං ඨිතලොමතාති අත්ථො. සො පනායං ලොමහංසො ධම්මස්සවනාදීසු පීතිඋප්පත්තිකාලෙ පීතියාපි හොති ¶ . භීරුකජාතිකානං සම්පහාරපිසාචාදිදස්සනෙසු භයෙනාපි. ඉධ භයලොමහංසොති වෙදිතබ්බො.

කස්මා පනෙස භීතොති? අන්ධකාරෙනාති එකෙ වදන්ති. රාජගහෙ කිර ද්වත්තිංස මහාද්වාරානි, චතුසට්ඨි ඛුද්දකද්වාරානි. ජීවකස්ස අම්බවනං පාකාරස්ස ච ගිජ්ඣකූටස්ස ච අන්තරා හොති. සො පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා පබ්බතච්ඡායාය පාවිසි, තත්ථ පබ්බතකූටෙන චන්දො ¶ ඡාදිතො, පබ්බතච්ඡායාය ච රුක්ඛච්ඡායාය ච අන්ධකාරං අහොසීති, තම්පි අකාරණං. තදා හි උක්කානං සතසහස්සානම්පි පරිච්ඡෙදො නත්ථි.

අයං පන අප්පසද්දතං නිස්සාය ජීවකෙ ආසඞ්කාය භීතො. ජීවකො කිරස්ස උපරිපාසාදෙයෙව ආරොචෙසි – ‘‘මහාරාජ අප්පසද්දකාමො භගවා, අප්පසද්දෙනෙව උපසඞ්කමිතබ්බො’’ති. තස්මා රාජා තූරියසද්දං නිවාරෙසි. තූරියානි කෙවලං ගහිතමත්තානෙව හොන්ති, වාචම්පි උච්චං අනිච්ඡාරයමානා අච්ඡරාසඤ්ඤාය ගච්ඡන්ති. අම්බවනෙපි කස්සචි ඛිපිතසද්දොපි න සුය්යති. රාජානො ච නාම සද්දාභිරතා හොන්ති. සො තං අප්පසද්දතං නිස්සාය උක්කණ්ඨිතො ජීවකෙපි ආසඞ්කං උප්පාදෙසි. ‘‘අයං ජීවකො මය්හං අම්බවනෙ අඩ්ඪතෙළසානි භික්ඛුසතානී’’ති ආහ. එත්ථ ච ඛිපිතසද්දමත්තම්පි න සුය්යති, අභූතං මඤ්ඤෙ, එස වඤ්චෙත්වා මං නගරතො නීහරිත්වා පුරතො බලකායං උපට්ඨපෙත්වා මං ගණ්හිත්වා අත්තනා ඡත්තං උස්සාපෙතුකාමො. අයඤ්හි පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙති. මම ච අවිදූරෙනෙව ¶ ගච්ඡති, සන්තිකෙ ච මෙ ආවුධහත්ථො එකපුරිසොපි නත්ථි. අහො වත මෙ අනත්ථො’’ති. එවං භායිත්වා ච පන අභීතො විය සන්ධාරෙතුම්පි නාසක්ඛි. අත්තනො භීතභාවං තස්ස ආවි අකාසි. තෙන වුත්තං. ‘‘අථ ඛො රාජා…පෙ… න නිග්ඝොසො’’ති. තත්ථ සම්මාති වයස්සාභිලාපො එස, කච්චි මං වයස්සාති වුත්තං හොති. න පලම්භෙසීති යං නත්ථි තං අත්ථීති වත්වා කච්චි මං න විප්පලම්භයසි. නිග්ඝොසොති කථාසල්ලාපනිග්ඝොසො.

මා භායි, මහාරාජාති ජීවකො – ‘‘අයං රාජා මං න ජානාති ‘නායං පරං ජීවිතා වොරොපෙතී’ති; සචෙ ඛො පන නං න අස්සාසෙස්සාමි, විනස්සෙය්යා’’ති ¶ චින්තයිත්වා දළ්හං කත්වා සමස්සාසෙන්තො ‘‘මා භායි මහාරාජා’’ති වත්වා ‘‘න තං දෙවා’’තිආදිමාහ. අභික්කමාති අභිමුඛො කම ගච්ඡ, පවිසාති අත්ථො. සකිං වුත්තෙ පන දළ්හං න හොතීති තරමානොව ද්වික්ඛත්තුං ආහ. එතෙ මණ්ඩලමාළෙ දීපා ඣායන්තීති මහාරාජ, චොරබලං නාම න දීපෙ ජාලෙත්වා තිට්ඨති, එතෙ ච මණ්ඩලමාළෙ දීපා ජලන්ති. එතාය දීපසඤ්ඤාය යාහි මහාරාජාති වදති.

සාමඤ්ඤඵලපුච්ඡාවණ්ණනා

160. නාගස්ස භූමීති යත්ථ සක්කා හත්ථිං අභිරූළ්හෙන ගන්තුං, අයං නාගස්ස භූමි නාම. නාගා පච්චොරොහිත්වාති විහාරස්ස බහිද්වාරකොට්ඨකෙ හත්ථිතො ඔරොහිත්වා. භූමියං පතිට්ඨිතසමකාලමෙව ¶ පන භගවතො තෙජො රඤ්ඤො සරීරං ඵරි. අථස්ස තාවදෙව සකලසරීරතො සෙදා මුච්චිංසු, සාටකා පීළෙත්වා අපනෙතබ්බා විය අහෙසුං. අත්තනො අපරාධං සරිත්වා මහාභයං උප්පජ්ජි. සො උජුකං භගවතො සන්තිකං ගන්තුං අසක්කොන්තො ජීවකං හත්ථෙ ගහෙත්වා ආරාමචාරිකං චරමානො විය ‘‘ඉදං තෙ සම්ම ජීවක සුට්ඨු කාරිතං ඉදං සුට්ඨු කාරිත’’න්ති විහාරස්ස ¶ වණ්ණං භණමානො අනුක්කමෙන යෙන මණ්ඩලමාළස්ස ද්වාරං තෙනුපසඞ්කමි, සම්පත්තොති අත්ථො.

කහං පන සම්මාති කස්මා පුච්ඡීති. එකෙ තාව ‘‘අජානන්තො’’ති වදන්ති. ඉමිනා කිර දහරකාලෙ පිතරා සද්ධිං ආගම්ම භගවා දිට්ඨපුබ්බො, පච්ඡා පන පාපමිත්තසංසග්ගෙන පිතුඝාතං කත්වා අභිමාරෙ පෙසෙත්වා ධනපාලං මුඤ්චාපෙත්වා මහාපරාධො හුත්වා භගවතො සම්මුඛීභාවං න උපගතපුබ්බොති අසඤ්ජානන්තො පුච්ඡතීති. තං අකාරණං, භගවා හි ආකිණ්ණවරලක්ඛණො අනුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතො ඡබ්බණ්ණාහි රස්මීහි සකලං ආරාමං ඔභාසෙත්වා තාරාගණපරිවුතො විය පුණ්ණචන්දො භික්ඛුගණපරිවුතො මණ්ඩලමාළමජ්ඣෙ නිසින්නො, තං කො න ජානෙය්ය. අයං පන අත්තනො ඉස්සරියලීලාය පුච්ඡති. පකති හෙසා රාජකුලානං, යං ජානන්තාපි අජානන්තා විය පුච්ඡන්ති. ජීවකො පන තං සුත්වා – ‘අයං රාජා පථවියං ඨත්වා කුහිං පථවීති, නභං උල්ලොකෙත්වා කුහිං චන්දිමසූරියාති, සිනෙරුමූලෙ ඨත්වා ¶ කුහිං සිනෙරූති වදමානො විය දසබලස්ස පුරතො ඨත්වා කුහිං භගවා’ති පුච්ඡති. ‘‘හන්දස්ස භගවන්තං දස්සෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා ‘‘එසො මහාරාජා’’තිආදිමාහ. පුරක්ඛතොති පරිවාරෙත්වා නිසින්නස්ස පුරතො නිසින්නො.

161. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති යත්ථ භගවා තත්ථ ගතො, භගවතො සන්තිකං උපගතොති අත්ථො. එකමන්තං අට්ඨාසීති භගවන්තං වා භික්ඛුසංඝං වා අසඞ්ඝට්ටයමානො අත්තනො ඨාතුං අනුච්ඡවිකෙ එකස්මිං පදෙසෙ භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකොව අට්ඨාසි. තුණ්හීභූතං තුණ්හීභූතන්ති යතො යතො අනුවිලොකෙති, තතො තතො තුණ්හීභූතමෙවාති අත්ථො. තත්ථ හි එකභික්ඛුස්සපි හත්ථකුක්කුච්චං වා පාදකුක්කුච්චං වා ඛිපිතසද්දො වා නත්ථි, සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං ¶ නාටකපරිවාරං භගවතො අභිමුඛෙ ඨිතං රාජානං වා රාජපරිසං වා එකභික්ඛුපි න ඔලොකෙසි. සබ්බෙ භගවන්තංයෙව ඔලොකයමානා නිසීදිංසු.

රාජා තෙසං උපසමෙ පසීදිත්වා විගතපඞ්කතාය විප්පසන්නරහදමිව උපසන්තින්ද්රියං භික්ඛුසඞ්ඝං පුනප්පුනං අනුවිලොකෙත්වා උදානං උදානෙසි. තත්ථ ඉමිනාති යෙන කායිකෙන ච වාචසිකෙන ¶ ච මානසිකෙන ච සීලූපසමෙන භික්ඛුසඞ්ඝො උපසන්තො, ඉමිනා උපසමෙනාති දීපෙති. තත්ථ ‘‘අහො වත මෙ පුත්තො පබ්බජිත්වා ඉමෙ භික්ඛූ විය උපසන්තො භවෙය්යා’’ති නයිදං සන්ධාය එස එවමාහ. අයං පන භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා පසන්නො පුත්තං අනුස්සරි. දුල්ලභඤ්හි ලද්ධා අච්ඡරියං වා දිස්වා පියානං ඤාතිමිත්තාදීනං අනුස්සරණං නාම ලොකස්ස පකතියෙව. ඉති භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා පුත්තං අනුස්සරමානො එස එවමාහ.

අපි ච පුත්තෙ ආසඞ්කාය තස්ස උපසමං ඉච්ඡමානො පෙස එවමාහ. එවං කිරස්ස අහොසි, පුත්තො මෙ පුච්ඡිස්සති – ‘‘මය්හං පිතා දහරො. අය්යකො මෙ කුහි’’න්ති. සො ‘‘පිතරා තෙ ඝාතිතො’’ති සුත්වා ‘‘අහම්පි පිතරං ඝාතෙත්වා රජ්ජං කාරෙස්සාමී’’ති මඤ්ඤිස්සති. ඉති පුත්තෙ ආසඞ්කාය තස්ස උපසමං ඉච්ඡමානො පෙස එවමාහ. කිඤ්චාපි හි එස එවමාහ. අථ ඛො නං පුත්තො ඝාතෙස්සතියෙව. තස්මිඤ්හි වංසෙ පිතුවධො පඤ්චපරිවට්ටෙ ගතො. අජාතසත්තු බිම්බිසාරං ඝාතෙසි, උදයො අජාතසත්තුං ¶ . තස්ස පුත්තො මහාමුණ්ඩිකො නාම උදයං. තස්ස පුත්තො අනුරුද්ධො නාම මහාමුණ්ඩිකං. තස්ස පුත්තො නාගදාසො නාම අනුරුද්ධං. නාගදාසං පන – ‘‘වංසච්ඡෙදකරාජානො ඉමෙ, කිං ඉමෙහී’’ති රට්ඨවාසිනො කුපිතා ඝාතෙසුං.

අගමා ඛො ත්වන්ති කස්මා එවමාහ? භගවා කිර රඤ්ඤො වචීභෙදෙ අකතෙයෙව චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා ආගන්ත්වා තුණ්හී නිරවො ඨිතො, කිං නු ඛො චින්තෙසී’’ති. අථස්ස චිත්තං ඤත්වා – ‘‘අයං මයා සද්ධිං සල්ලපිතුං අසක්කොන්තො භික්ඛුසඞ්ඝං ¶ අනුවිලොකෙත්වා පුත්තං අනුස්සරි, න ඛො පනායං මයි අනාලපන්තෙ කිඤ්චි කථෙතුං සක්ඛිස්සති, කරොමි තෙන සද්ධිං කථාසල්ලාප’’න්ති. තස්මා රඤ්ඤො වචනානන්තරං ‘‘අගමා ඛො ත්වං, මහාරාජ, යථාපෙම’’න්ති ආහ. තස්සත්ථො – මහාරාජ, යථා නාම උන්නමෙ වුට්ඨං උදකං යෙන නින්නං තෙන ගච්ඡති, එවමෙව ත්වං භික්ඛුසඞ්ඝං අනුවිලොකෙත්වා යෙන පෙමං තෙන ගතොති.

අථ රඤ්ඤො එතදහොසි – ‘‘අහො අච්ඡරියා බුද්ධගුණා, මයා සදිසො භගවතො අපරාධකාරකො නාම නත්ථි, මයා හිස්ස අග්ගුපට්ඨාකො ඝාතිතො, දෙවදත්තස්ස ච කථං ගහෙත්වා අභිමාරා පෙසිතා, නාළාගිරි මුත්තො, මං නිස්සාය දෙවදත්තෙන සිලා පවිද්ධා, එවං මහාපරාධං නාම මං ආලපතො දසබලස්ස මුඛං නප්පහොති; අහො භගවා පඤ්චහාකාරෙහි තාදිලක්ඛණෙ සුප්පතිට්ඨිතො. එවරූපං නාම සත්ථාරං පහාය බහිද්ධා න පරියෙසිස්සාමා’’ති සො සොමනස්සජාතො භගවන්තං ආලපන්තො ‘‘පියො මෙ, භන්තෙ’’තිආදිමාහ.

162. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ¶ අඤ්ජලිං පණාමෙත්වාති එවං කිරස්ස අහොසි භගවන්තං වන්දිත්වා ඉතොචිතො ච ගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං වන්දන්තෙන ච භගවා පිට්ඨිතො කාතබ්බො හොති, ගරුකාරොපි චෙස න හොති. රාජානං වන්දිත්වා උපරාජානං වන්දන්තෙනපි හි රඤ්ඤො අගාරවො කතො හොති. තස්මා භගවන්තං වන්දිත්වා ඨිතට්ඨානෙයෙව භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අඤ්ජලිං පණාමෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. කඤ්චිදෙව දෙසන්ති කඤ්චි ඔකාසං.

අථස්ස ¶ භගවා පඤ්හපුච්ඡනෙ උස්සාහං ජනෙන්තො ආහ – ‘‘පුච්ඡ, මහාරාජ, යදාකඞ්ඛසී’’ති. තස්සත්ථො – ‘‘පුච්ඡ යදි ආකඞ්ඛසි, න මෙ පඤ්හවිස්සජ්ජනෙ භාරො අත්ථි’’. අථ වා ‘‘පුච්ඡ, යං ආකඞ්ඛසි, සබ්බං තෙ විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසි, අසාධාරණං පච්චෙකබුද්ධඅග්ගසාවකමහාසාවකෙහි. තෙ හි යදාකඞ්ඛසීති න වදන්ති, සුත්වා වෙදිස්සාමාති වදන්ති. බුද්ධා ¶ පන – ‘‘පුච්ඡ, ආවුසො, යදාකඞ්ඛසී’’ති (සං. නි. 1.237), වා ‘‘පුච්ඡ, මහාරාජ, යදාකඞ්ඛසී’’ති වා,

‘‘පුච්ඡ, වාසව, මං පඤ්හං, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි;

තස්ස තස්සෙව පඤ්හස්ස, අහං අන්තං කරොමි තෙ’’ති. (දී. නි. 2.356) වා;

තෙන හි ත්වං, භික්ඛු, සකෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා පුච්ඡ, යදාකඞ්ඛසීති වා,

‘‘බාවරිස්ස ච තුය්හං වා, සබ්බෙසං සබ්බසංසයං;

කතාවකාසා පුච්ඡව්හො, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡථා’’ති. (සු. නි. 1036) වා;

‘‘පුච්ඡ මං, සභිය, පඤ්හං, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි;

තස්ස තස්සෙව පඤ්හස්ස, අහං අන්තං කරොමි තෙ’’ති. (සු. නි. 517) වා;

තෙසං තෙසං යක්ඛනරින්දදෙවසමණබ්රාහ්මණපරිබ්බාජකානං සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙන්ති. අනච්ඡරියඤ්චෙතං, යං භගවා බුද්ධභූමිං පත්වා එතං පවාරණං පවාරෙය්ය. යො බොධිසත්තභූමියං පදෙසඤාණෙ ඨිතො –

‘‘කොණ්ඩඤ්ඤ ¶ , පඤ්හානි වියාකරොහි;

යාචන්ති තං ඉසයො සාධුරූපා.

කොණ්ඩඤ්ඤ, එසො මනුජෙසු ධම්මො;

යං වුද්ධමාගච්ඡති එස භාරො’’ති. (ජා. 2.17.60);

එවං සක්කාදීනං අත්ථාය ඉසීහි යාචිතො –

‘‘කතාවකාසා පුච්ඡන්තු භොන්තො,

යං කිඤ්චි පඤ්හං මනසාභිපත්ථිතං;

අහඤ්හි තං තං වො වියාකරිස්සං,

ඤත්වා සයං ලොකමිමං පරඤ්චා’’ති. (ජා. 2.17.61);

එවං ¶ සරභඞ්ගකාලෙ. සම්භවජාතකෙ ච සකලජම්බුදීපං තික්ඛත්තුං විචරිත්වා පඤ්හානං අන්තකරං අදිස්වා සුචිරතෙන බ්රාහ්මණෙන, පඤ්හං පුට්ඨුං ඔකාසෙ කාරිතෙ ජාතියා සත්තවස්සිකො රථිකාය පංසුං කීළන්තො පල්ලඞ්කමාභුජිත්වා අන්තරවීථියං නිසින්නොව –

‘‘තග්ඝ ¶ තෙ අහමක්ඛිස්සං, යථාපි කුසලො තථා;

රාජා ච ඛො තං ජානාති, යදි කාහති වා න වා’’ති. (ජා. 1.16.172);

සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසි.

163. එවං භගවතා සබ්බඤ්ඤුපවාරණාය පවාරිතාය අත්තමනො රාජා පඤ්හං පුච්ඡන්තො – ‘‘යථා නු ඛො ඉමානි, භන්තෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සිප්පමෙව සිප්පායතනං. පුථුසිප්පායතනානීති බහූනි සිප්පානි. සෙය්යථිදන්ති කතමෙ පන තෙ. හත්ථාරොහාතිආදීහි යෙ තං තං සිප්පං නිස්සාය ජීවන්ති, තෙ දස්සෙති. අයඤ්හි අස්සාධිප්පායො – ‘‘යථා ඉමෙසං සිප්පූපජීවීනං තං තං සිප්පං නිස්සාය සන්දිට්ඨිකං සිප්පඵලං පඤ්ඤායති. සක්කා නු ඛො එවං සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලං පඤ්ඤාපෙතු’’න්ති. තස්මා සිප්පායතනානි ආහරිත්වා සිප්පූපජීවිනො දස්සෙති.

තත්ථ හත්ථාරොහාති සබ්බෙපි හත්ථාචරියහත්ථිවෙජ්ජහත්ථිමෙණ්ඩාදයො දස්සෙති. අස්සාරොහාති සබ්බෙපි ¶ අස්සාචරියඅස්සවෙජ්ජඅස්සමෙණ්ඩාදයො. රථිකාති සබ්බෙපි රථාචරියරථයොධරථරක්ඛාදයො. ධනුග්ගහාති ධනුආචරියා ඉස්සාසා. චෙලකාති යෙ යුද්ධෙ ජයධජං ගහෙත්වා පුරතො ගච්ඡන්ති. චලකාති ඉධ රඤ්ඤො ඨානං හොතු, ඉධ අසුකමහාමත්තස්සාති එවං සෙනාබ්යූහකාරකා. පිණ්ඩදායකාති සාහසිකමහායොධා. තෙ කිර පරසෙනං පවිසිත්වා පරසීසං පිණ්ඩමිව ඡෙත්වා ඡෙත්වා දයන්ති, උප්පතිත්වා උප්පතිත්වා නිග්ගච්ඡන්තීති අත්ථො. යෙ වා සඞ්ගාමමජ්ඣෙ යොධානං භත්තපාතිං ගහෙත්වා පරිවිසන්ති, තෙසම්පෙතං නාමං. උග්ගා ¶ රාජපුත්තාති උග්ගතුග්ගතා සඞ්ගාමාවචරා රාජපුත්තා. පක්ඛන්දිනොති යෙ ‘‘කස්ස සීසං වා ආවුධං වා ආහරාමා’’ති ¶ ‘‘වත්වා අසුකස්සා’’ති වුත්තා සඞ්ගාමං පක්ඛන්දිත්වා තදෙව ආහරන්ති, ඉමෙ පක්ඛන්දන්තීති පක්ඛන්දිනො. මහානාගාති මහානාගා විය මහානාගා, හත්ථිආදීසුපි අභිමුඛං ආගච්ඡන්තෙසු අනිවත්තිතයොධානමෙතං අධිවචනං. සූරාති එකන්තසූරා, යෙ සජාලිකාපි සචම්මිකාපි සමුද්දං තරිතුං සක්කොන්ති. චම්මයොධිනොති යෙ චම්මකඤ්චුකං වා පවිසිත්වා සරපරිත්තාණචම්මං වා ගහෙත්වා යුජ්ඣන්ති. දාසිකපුත්තාති බලවසිනෙහා ඝරදාසයොධා. ආළාරිකාති පූවිකා. කප්පකාති න්හාපිකා. න්හාපකාති යෙ න්හාපෙන්ති. සූදාති භත්තකාරකා. මාලාකාරාදයො පාකටායෙව. ගණකාති අච්ඡිද්දකපාඨකා. මුද්දිකාති හත්ථමුද්දාය ගණනං නිස්සාය ජීවිනො. යානි වා පනඤ්ඤානිපීති අයකාරදන්තකාරචිත්තකාරාදීනි. එවංගතානීති එවං පවත්තානි. තෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙති තෙ හත්ථාරොහාදයො තානි පුථුසිප්පායතනානි දස්සෙත්වා රාජකුලතො මහාසම්පත්තිං ලභමානා සන්දිට්ඨිකමෙව සිප්පඵලං උපජීවන්ති. සුඛෙන්තීති සුඛිතං කරොන්ති. පීණෙන්තීති පීණිතං ථාමබලූපෙතං කරොන්ති. උද්ධග්ගිකාදීසු උපරි ඵලනිබ්බත්තනතො උද්ධං අග්ගමස්සා ¶ අත්ථීති උද්ධග්ගිකා. සග්ගං අරහතීති සොවග්ගිකා. සුඛො විපාකො අස්සාති සුඛවිපාකා. සුට්ඨු අග්ගෙ රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බආයුවණ්ණසුඛයසආධිපතෙය්යසඞ්ඛාතෙ දස ධම්මෙ සංවත්තෙති නිබ්බත්තෙතීති සග්ගසංවත්තනිකා. තං එවරූපං දක්ඛිණං දානං පතිට්ඨපෙන්තීති අත්ථො. සාමඤ්ඤඵලන්ති එත්ථ පරමත්ථතො මග්ගො සාමඤ්ඤං. අරියඵලං සාමඤ්ඤඵලං. යථාහ – ‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤං. කතමානි ච, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤඵලානි? සොතාපත්තිඵලං…පෙ… අරහත්තඵල’’න්ති (සං. නි. 5.35). තං එස රාජා න ජානාති. උපරි ආගතං පන දාසකස්සකොපමං සන්ධාය පුච්ඡති.

අථ භගවා පඤ්හං අවිස්සජ්ජෙත්වාව චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ බහූ අඤ්ඤතිත්ථියසාවකා රාජාමච්චා ඉධාගතා, තෙ කණ්හපක්ඛඤ්ච සුක්කපක්ඛඤ්ච දීපෙත්වා කථීයමානෙ අම්හාකං රාජා මහන්තෙන ¶ උස්සාහෙන ඉධාගතො, තස්සාගතකාලතො පට්ඨාය සමණො ගොතමො සමණකොලාහලං සමණභණ්ඩනමෙව ¶ කථෙතීති උජ්ඣායිස්සන්ති, න සක්කච්චං ධම්මං සොස්සන්ති, රඤ්ඤා පන කථීයමානෙ උජ්ඣායිතුං න සක්ඛිස්සන්ති, රාජානමෙව අනුවත්තිස්සන්ති. ඉස්සරානුවත්තකො හි ලොකො. ‘හන්දාහං රඤ්ඤොව භාරං කරොමී’ති රඤ්ඤො භාරං කරොන්තො ‘‘අභිජානාසි නො ත්ව’’න්තිආදිමාහ.

164. තත්ථ අභිජානාසි නො ත්වන්ති අභිජානාසි නු ත්වං. අයඤ්ච නො-සද්දො පරතො පුච්ඡිතාති පදෙන යොජෙතබ්බො. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – ‘‘මහාරාජ, ත්වං ඉමං පඤ්හං අඤ්ඤෙ සමණබ්රාහ්මණෙ පුච්ඡිතා නු, අභිජානාසි ච නං පුට්ඨභාවං, න තෙ සම්මුට්ඨ’’න්ති. සචෙ තෙ අගරූති සචෙ තුය්හං යථා ¶ තෙ බ්යාකරිංසු, තථා ඉධ භාසිතුං භාරියං න හොති, යදි න කොචි අඵාසුකභාවො අත්ථි, භාසස්සූති අත්ථො. න ඛො මෙ භන්තෙති කිං සන්ධායාහ? පණ්ඩිතපතිරූපකානඤ්හි සන්තිකෙ කථෙතුං දුක්ඛං හොති, තෙ පදෙ පදෙ අක්ඛරෙ අක්ඛරෙ දොසමෙව වදන්ති. එකන්තපණ්ඩිතා පන කථං සුත්වා සුකථිතං පසංසන්ති, දුක්කථිතෙසු පාළිපදඅත්ථබ්යඤ්ජනෙසු යං යං විරුජ්ඣති, තං තං උජුකං කත්වා දෙන්ති. භගවතා ච සදිසො එකන්තපණ්ඩිතො නාම නත්ථි. තෙනාහ – ‘‘න ඛො මෙ, භන්තෙ, ගරු; යත්ථස්ස භගවා නිසින්නො භගවන්තරූපො වා’’ති.

පූරණකස්සපවාදවණ්ණනා

165. එකමිදාහන්ති එකං ඉධ අහං. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වාති සම්මොදජනකං සරිතබ්බයුත්තකං කථං පරියොසාපෙත්වා.

166. ‘‘කරොතො ඛො, මහාරාජ, කාරයතො’’තිආදීසු කරොතොති සහත්ථා කරොන්තස්ස. කාරයතොති ආණත්තියා කාරෙන්තස්ස. ඡින්දතොති පරෙසං හත්ථාදීනි ඡින්දන්තස්ස. පචතොති පරෙ දණ්ඩෙන පීළෙන්තස්ස. සොචයතොති පරස්ස භණ්ඩහරණාදීහි සොචයතො. සොචාපයතොති සොකං සයං කරොන්තස්සපි පරෙහි කාරාපෙන්තස්සපි ¶ . කිලමතොති ආහාරුපච්ඡෙදබන්ධනාගාරප්පවෙසනාදීහි සයං කිලමන්තස්සපි පරෙහි කිලමාපෙන්තස්සපි. ඵන්දතො ඵන්දාපයතොති පරං ඵන්දන්තං ඵන්දනකාලෙ සයම්පි ඵන්දතො පරම්පි ඵන්දාපයතො. පාණමතිපාතාපයතොති පාණං හනන්තස්සපි හනාපෙන්තස්සපි. එවං සබ්බත්ථ කරණකාරණවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සන්ධින්ති ¶ ඝරසන්ධිං. නිල්ලොපන්ති මහාවිලොපං. එකාගාරිකන්ති එකමෙව ඝරං පරිවාරෙත්වා විලුප්පනං. පරිපන්ථෙති ආගතාගතානං අච්ඡින්දනත්ථං මග්ගෙ තිට්ඨතො. කරොතො න කරීයති පාපන්ති යං කිඤ්චි පාපං කරොමීති සඤ්ඤාය කරොතොපි පාපං න කරීයති, නත්ථි පාපං. සත්තා පන පාපං කරොමාති එවංසඤ්ඤිනො හොන්තීති දීපෙති. ඛුරපරියන්තෙනාති ¶ ඛුරනෙමිනා, ඛුරධාරසදිසපරියන්තෙන වා. එකං මංසඛලන්ති එකං මංසරාසිං. පුඤ්ජන්ති තස්සෙව වෙවචනං. තතොනිදානන්ති එකමංසඛලකරණනිදානං.

දක්ඛිණන්ති දක්ඛිණතීරෙ මනුස්සා කක්ඛළා දාරුණා, තෙ සන්ධාය ‘‘හනන්තො’’තිආදිමාහ. උත්තරතීරෙ සත්තා සද්ධා හොන්ති පසන්නා බුද්ධමාමකා ධම්මමාමකා සඞ්ඝමාමකා, තෙ සන්ධාය දදන්තොතිආදිමාහ. තත්ථ යජන්තොති මහායාගං කරොන්තො. දමෙනාති ඉන්ද්රියදමෙන උපොසථකම්මෙන වා. සංයමෙනාති සීලසංයමෙන. සච්චවජ්ජෙනාති සච්චවචනෙන. ආගමොති ආගමනං, පවත්තීති අත්ථො. සබ්බථාපි පාපපුඤ්ඤානං කිරියමෙව පටික්ඛිපති.

අම්බං පුට්ඨො ලබුජං බ්යාකරොති නාම, යො කීදිසො අම්බො කීදිසානි වා අම්බස්ස ඛන්ධපණ්ණපුප්ඵඵලානීති වුත්තෙ එදිසො ලබුජො එදිසානි වා ලබුජස්ස ඛන්ධපණ්ණපුප්ඵඵලානීති බ්යාකරොති. විජිතෙති ආණාපවත්තිදෙසෙ. අපසාදෙතබ්බන්ති විහෙඨෙතබ්බං. අනභිනන්දිත්වාති ‘‘සාධු සාධූ’’ති එවං පසංසං අකත්වා. අප්පටික්කොසිත්වාති බාලදුබ්භාසිතං තයා භාසිතන්ති එවං අප්පටිබාහිත්වා. අනුග්ගණ්හන්තොති සාරතො අග්ගණ්හන්තො. අනික්කුජ්ජන්තොති සාරවසෙනෙව ඉදං නිස්සරණං, අයං පරමත්ථොති හදයෙ අට්ඨපෙන්තො. බ්යඤ්ජනං පන තෙන උග්ගහිතඤ්චෙව නික්කුජ්ජිතඤ්ච.

මක්ඛලිගොසාලවාදවණ්ණනා

167-169. මක්ඛලිවාදෙ ¶ පච්චයොති හෙතුවෙවචනමෙව, උභයෙනාපි විජ්ජමානමෙව කායදුච්චරිතාදීනං සංකිලෙසපච්චයං, කායසුචරිතාදීනඤ්ච විසුද්ධිපච්චයං පටික්ඛිපති. අත්තකාරෙති අත්තකාරො. යෙන අත්තනා කතකම්මෙන ඉමෙ සත්තා ¶ දෙවත්තම්පි මාරත්තම්පි බ්රහ්මත්තම්පි සාවකබොධිම්පි පච්චෙකබොධිම්පි සබ්බඤ්ඤුතම්පි පාපුණන්ති, තම්පි පටික්ඛිපති. දුතියපදෙන යං පරකාරං පරස්ස ඔවාදානුසාසනිං නිස්සාය ඨපෙත්වා මහාසත්තං අවසෙසො ජනො මනුස්සසොභග්යතං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තං පාපුණාති, තං පරකාරං පටික්ඛිපති. එවමයං බාලො ජිනචක්කෙ පහාරං දෙති නාම. නත්ථි පුරිසකාරෙති යෙන පුරිසකාරෙන සත්තා වුත්තප්පකාරා සම්පත්තියො පාපුණන්ති ¶ , තම්පි පටික්ඛිපති. නත්ථි බලන්ති යම්හි අත්තනො බලෙ පතිට්ඨිතා සත්තා වීරියං කත්වා තා සම්පත්තියො පාපුණන්ති, තං බලං පටික්ඛිපති. නත්ථි වීරියන්තිආදීනි සබ්බානි පුරිසකාරවෙවචනානෙව. ‘‘ඉදං නො වීරියෙන ඉදං පුරිසථාමෙන, ඉදං පුරිසපරක්කමෙන පවත්ත’’න්ති එවං පවත්තවචනපටික්ඛෙපකරණවසෙන පනෙතානි විසුං ආදියන්ති.

සබ්බෙ සත්තාති ඔට්ඨගොණගද්රභාදයො අනවසෙසෙ පරිග්ගණ්හාති. සබ්බෙ පාණාති එකින්ද්රියො පාණො, ද්වින්ද්රියො පාණොතිආදිවසෙන වදති. සබ්බෙ භූතාති අණ්ඩකොසවත්ථිකොසෙසු භූතෙ සන්ධාය වදති. සබ්බෙ ජීවාති සාලියවගොධුමාදයො සන්ධාය වදති. තෙසු හි සො විරූහනභාවෙන ජීවසඤ්ඤී. අවසා අබලා අවීරියාති තෙසං අත්තනො වසො වා බලං වා වීරියං වා නත්ථි. නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතාති එත්ථ නියතීති නියතා. සඞ්ගතීති ඡන්නං අභිජාතීනං තත්ථ තත්ථ ගමනං. භාවොති සභාවොයෙව. එවං නියතියා ච සඞ්ගතියා ච භාවෙන ච පරිණතා නානප්පකාරතං පත්තා. යෙන හි යථා භවිතබ්බං, සො තථෙව භවති. යෙන න භවිතබ්බං, සො න භවතීති දස්සෙති. ඡස්වෙවාභිජාතීසූති ඡසු එව අභිජාතීසු ඨත්වා සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්ති. අඤ්ඤා සුඛදුක්ඛභූමි නත්ථීති දස්සෙති.

යොනිපමුඛසතසහස්සානීති පමුඛයොනීනං උත්තමයොනීනං ¶ චුද්දසසතසහස්සානි අඤ්ඤානි ච සට්ඨිසතානි අඤ්ඤානි ච ඡසතානි. පඤ්ච ච කම්මුනො ¶ සතානීති පඤ්චකම්මසතානි ච. කෙවලං තක්කමත්තකෙන නිරත්ථකං දිට්ඨිං දීපෙති. පඤ්ච ච කම්මානි තීණි ච කම්මානීතිආදීසුපි එසෙව නයො. කෙචි පනාහු – ‘‘පඤ්ච ච කම්මානීති පඤ්චින්ද්රියවසෙන භණති. තීණීති කායකම්මාදිවසෙනා’’ති. කම්මෙ ච උපඩ්ඪකම්මෙ චාති එත්ථ පනස්ස කායකම්මඤ්ච වචීකම්මඤ්ච කම්මන්ති ලද්ධි, මනොකම්මං උපඩ්ඪකම්මන්ති. ද්වට්ඨිපටිපදාති ද්වාසට්ඨි පටිපදාති වදති. ද්වට්ඨන්තරකප්පාති එකස්මිං කප්පෙ චතුසට්ඨි අන්තරකප්පා නාම හොන්ති. අයං පන අඤ්ඤෙ ද්වෙ අජානන්තො එවමාහ.

ඡළාභිජාතියොති කණ්හාභිජාති, නීලාභිජාති, ලොහිතාභිජාති, හලිද්දාභිජාති, සුක්කාභිජාති, පරමසුක්කාභිජාතීති ඉමා ඡ අභිජාතියො වදති. තත්ථ ඔරබ්භිකා, සාකුණිකා, මාගවිකා, සූකරිකා, ලුද්දා, මච්ඡඝාතකා චොරා, චොරඝාතකා, බන්ධනාගාරිකා, යෙ වා පනඤ්ඤෙපි කෙචි කුරූරකම්මන්තා, අයං කණ්හාභිජාතීති (අ. නි. 6.57) වදති. භික්ඛූ නීලාභිජාතීති වදති, තෙ කිර චතූසු පච්චයෙසු කණ්ටකෙ පක්ඛිපිත්වා ඛාදන්ති. ‘‘භික්ඛූ කණ්ටකවුත්තිකා’’ති (අ. නි. 6.57) අයඤ්හිස්ස පාළියෙව. අථ වා ¶ කණ්ටකවුත්තිකා එව නාම එකෙ පබ්බජිතාති වදති. ලොහිතාභිජාති නාම නිගණ්ඨා එකසාටකාති වදති. ඉමෙ කිර පුරිමෙහි ද්වීහි පණ්ඩරතරා. ගිහී ඔදාතවසනා අචෙලකසාවකා හලිද්දාභිජාතීති වදති. එවං අත්තනො පච්චයදායකෙ නිගණ්ඨෙහිපි ජෙට්ඨකතරෙ කරොති. ආජීවකා ආජීවකිනියො සුක්කාභිජාතීති වදති. තෙ කිර පුරිමෙහි චතූහි පණ්ඩරතරා. නන්දො, වච්ඡො, කිසො, සඞ්කිච්ඡො, මක්ඛලිගොසාලො, පරමසුක්කාභිජාතීති (අ. නි. 6.57) වදති. තෙ කිර සබ්බෙහි පණ්ඩරතරා.

අට්ඨ පුරිසභූමියොති මන්දභූමි, ඛිඩ්ඩාභූමි, පදවීමංසභූමි, උජුගතභූමි, සෙක්ඛභූමි, සමණභූමි ¶ , ජිනභූමි, පන්නභූමීති ඉමා අට්ඨ පුරිසභූමියොති වදති. තත්ථ ජාතදිවසතො පට්ඨාය සත්තදිවසෙ සම්බාධට්ඨානතො නික්ඛන්තත්තා සත්තා මන්දා හොන්ති මොමූහා, අයං මන්දභූමීති වදති. යෙ පන දුග්ගතිතො ආගතා හොන්ති, තෙ අභිණ්හං රොදන්ති චෙව විරවන්ති ච, සුගතිතො ආගතා තං අනුස්සරිත්වා හසන්ති, අයං ඛිඩ්ඩාභූමි නාම. මාතාපිතූනං හත්ථං වා පාදං වා මඤ්චං වා පීඨං වා ගහෙත්වා භූමියං පදනික්ඛිපනං පදවීමංසභූමි නාම. පදසා ගන්තුං සමත්ථකාලෙ උජුගතභූමි නාම. සිප්පානි සික්ඛිතකාලෙ ¶ සෙක්ඛභූමි නාම. ඝරා නික්ඛම්ම පබ්බජිතකාලෙ සමණභූමි නාම. ආචරියං සෙවිත්වා ජානනකාලෙ ජිනභූමි නාම. භික්ඛු ච පන්නකො ජිනො න කිඤ්චි ආහාති එවං අලාභිං සමණං පන්නභූමීති වදති.

එකූනපඤ්ඤාස ආජීවකසතෙති එකූනපඤ්ඤාසආජීවකවුත්තිසතානි. පරිබ්බාජකසතෙති පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජාසතානි. නාගාවාසසතෙති නාගමණ්ඩලසතානි. වීසෙ ඉන්ද්රියසතෙති වීසතින්ද්රියසතානි. තිංසෙ නිරයසතෙති තිංස නිරයසතානි. රජොධාතුයොති රජඔකිරණට්ඨානානි, හත්ථපිට්ඨිපාදපිට්ඨාදීනි සන්ධාය වදති. සත්ත සඤ්ඤීගබ්භාති ඔට්ඨගොණගද්රභඅජපසුමිගමහිංසෙ සන්ධාය වදති. සත්ත අසඤ්ඤීගබ්භාති සාලිවීහියවගොධූමකඞ්ගුවරකකුද්රූසකෙ සන්ධාය වදති. නිගණ්ඨිගබ්භාති ගණ්ඨිම්හි ජාතගබ්භා, උච්ඡුවෙළුනළාදයො සන්ධාය වදති. සත්ත දෙවාති බහූ දෙවා. සො පන සත්තාති වදති. මනුස්සාපි අනන්තා, සො සත්තාති වදති. සත්ත ¶ පිසාචාති පිසාචා මහන්තමහන්තා සත්තාති වදති. සරාති මහාසරා, කණ්ණමුණ්ඩරථකාරඅනොතත්තසීහප්පපාතඡද්දන්තමන්දාකිනීකුණාලදහෙ ගහෙත්වා වදති.

පවුටාති ගණ්ඨිකා. පපාතාති මහාපපාතා. පපාතසතානීති ඛුද්දකපපාතසතානි. සුපිනාති මහාසුපිනා. සුපිනසතානීති ඛුද්දකසුපිනසතානි. මහාකප්පිනොති මහාකප්පානං. තත්ථ ¶ එකම්හා මහාසරා වස්සසතෙ වස්සසතෙ කුසග්ගෙන එකං උදකබින්දුං නීහරිත්වා සත්තක්ඛත්තුං තම්හි සරෙ නිරුදකෙ කතෙ එකො මහාකප්පොති වදති. එවරූපානං මහාකප්පානං චතුරාසීතිසතසහස්සානි ඛෙපෙත්වා බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච දුක්ඛස්සන්තං කරොන්තීති අයමස්ස ලද්ධි. පණ්ඩිතොපි කිර අන්තරා විසුජ්ඣිතුං න සක්කොති. බාලොපි තතො උද්ධං න ගච්ඡති.

සීලෙනාති අචෙලකසීලෙන වා අඤ්ඤෙන වා යෙන කෙනචි. වතෙනාති තාදිසෙනෙව වතෙන. තපෙනාති තපොකම්මෙන. අපරිපක්කං පරිපාචෙති නාම, යො ‘‘අහං පණ්ඩිතො’’ති අන්තරා විසුජ්ඣති. පරිපක්කං ඵුස්ස ඵුස්ස බ්යන්තිං කරොති නාම යො ‘‘අහං බාලො’’ති වුත්තපරිමාණං කාලං අතික්කමිත්වා යාති. හෙවං නත්ථීති එවං නත්ථි. තඤ්හි උභයම්පි න සක්කා ¶ කාතුන්ති දීපෙති. දොණමිතෙති දොණෙන මිතං විය. සුඛදුක්ඛෙති සුඛදුක්ඛං. පරියන්තකතෙති වුත්තපරිමාණෙන කාලෙන කතපරියන්තෙ. නත්ථි ¶ හායනවඩ්ඪනෙති නත්ථි හායනවඩ්ඪනානි. න සංසාරො පණ්ඩිතස්ස හායති, න බාලස්ස වඩ්ඪතීති අත්ථො. උක්කංසාවකංසෙති උක්කංසාවකංසා. හායනවඩ්ඪනානමෙතං අධිවචනං.

ඉදානි තමත්ථං උපමාය සාධෙන්තො ‘‘සෙය්යථාපි නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුත්තගුළෙති වෙඨෙත්වා කතසුත්තගුළෙ. නිබ්බෙඨියමානමෙව පලෙතීති පබ්බතෙ වා රුක්ඛග්ගෙ වා ඨත්වා ඛිත්තං සුත්තප්පමාණෙන නිබ්බෙඨියමානමෙව ගච්ඡති, සුත්තෙ ඛීණෙ තත්ථෙව තිට්ඨති, න ගච්ඡති. එවමෙව වුත්තකාලතො උද්ධං න ගච්ඡතීති දස්සෙති.

අජිතකෙසකම්බලවාදවණ්ණනා

170-172. අජිතවාදෙ නත්ථි දින්නන්ති දින්නඵලාභාවං සන්ධාය වදති. යිට්ඨං වුච්චති මහායාගො. හුතන්ති පහෙණකසක්කාරො අධිප්පෙතො. තම්පි උභයං ඵලාභාවමෙව සන්ධාය පටික්ඛිපති. සුකතදුක්කටානන්ති සුකතදුක්කටානං, කුසලාකුසලානන්ති අත්ථො. ඵලං විපාකොති යං ඵලන්ති වා විපාකොති වා වුච්චති, තං නත්ථීති වදති. නත්ථි අයං ලොකොති පරලොකෙ ඨිතස්ස අයං ලොකො නත්ථි, නත්ථි පරො ලොකොති ඉධ ලොකෙ ඨිතස්සාපි පරො ලොකො නත්ථි, සබ්බෙ තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජන්තීති දස්සෙති. නත්ථි මාතා නත්ථි පිතාති තෙසු සම්මාපටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තීනං ඵලාභාවවසෙන වදති. නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකාති චවිත්වා උපපජ්ජනකා සත්තා නාම නත්ථීති වදති.

චාතුමහාභූතිකොති ¶ චතුමහාභූතමයො. පථවී පථවිකායන්ති අජ්ඣත්තිකපථවීධාතු බාහිරපථවීධාතුං. අනුපෙතීති අනුයායති. අනුපගච්ඡතීති තස්සෙව වෙවචනං. අනුගච්ඡතීතිපි අත්ථො. උභයෙනාපි උපෙති, උපගච්ඡතීති දස්සෙති. ආපාදීසුපි එසෙව නයො. ඉන්ද්රියානීති ¶ මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි ආකාසං පක්ඛන්දන්ති. ආසන්දිපඤ්චමාති නිපන්නමඤ්චෙන පඤ්චමා, මඤ්චො චෙව චත්තාරො මඤ්චපාදෙ ගහෙත්වා ඨිතා චත්තාරො පුරිසා චාති අත්ථො. යාවාළාහනාති යාව සුසානා. පදානීති ‘අයං එවං සීලවා ¶ අහොසි, එවං දුස්සීලො’තිආදිනා නයෙන පවත්තානි ගුණාගුණපදානි, සරීරමෙව වා එත්ථ පදානීති අධිප්පෙතං. කාපොතකානීති කපොතවණ්ණානි, පාරාවතපක්ඛවණ්ණානීති අත්ථො. භස්සන්තාති භස්මන්තා, අයමෙව වා පාළි. ආහුතියොති යං පහෙණකසක්කාරාදිභෙදං දින්නදානං, සබ්බං තං ඡාරිකාවසානමෙව හොති, න තතො පරං ඵලදායකං හුත්වා ගච්ඡතීති අත්ථො. දත්තුපඤ්ඤත්තන්ති දත්තූහි බාලමනුස්සෙහි පඤ්ඤත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘බාලෙහි අබුද්ධීහි පඤ්ඤත්තමිදං දානං, න පණ්ඩිතෙහි. බාලා දෙන්ති, පණ්ඩිතා ගණ්හන්තී’ති දස්සෙති.

තත්ථ පූරණො ‘‘කරොතො න කරීයති පාප’’න්ති වදන්තො කම්මං පටිබාහති. අජිතො ‘‘කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජතී’’ති වදන්තො විපාකං පටිබාහති. මක්ඛලි ‘‘නත්ථි හෙතූ’’ති වදන්තො උභයං පටිබාහති. තත්ථ කම්මං පටිබාහන්තෙනාපි විපාකො පටිබාහිතො හොති, විපාකං පටිබාහන්තෙනාපි කම්මං පටිබාහිතං හොති. ඉති සබ්බෙපෙතෙ අත්ථතො උභයප්පටිබාහකා අහෙතුකවාදා චෙව අකිරියවාදා ච නත්ථිකවාදා ච හොන්ති.

යෙ වා පන තෙසං ලද්ධිං ගහෙත්වා රත්තිට්ඨානෙ දිවාඨානෙ නිසින්නා සජ්ඣායන්ති වීමංසන්ති, තෙසං ‘‘කරොතො න කරීයති පාපං, නත්ථි හෙතු, නත්ථි පච්චයො, මතො උච්ඡිජ්ජතී’’ති තස්මිං ආරම්මණෙ මිච්ඡාසති සන්තිට්ඨති, චිත්තං එකග්ගං හොති, ජවනානි ජවන්ති, පඨමජවනෙ සතෙකිච්ඡා හොන්ති, තථා දුතියාදීසු, සත්තමෙ බුද්ධානම්පි අතෙකිච්ඡා අනිවත්තිනො අරිට්ඨකණ්ටකසදිසා. තත්ථ කොචි එකං දස්සනං ඔක්කමති, කොචි ද්වෙ, කොචි තීණිපි, එකස්මිං ඔක්කන්තෙපි, ද්වීසු ¶ තීසු ඔක්කන්තෙසුපි, නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකොව හොති; පත්තො සග්ගමග්ගාවරණඤ්චෙව මොක්ඛමග්ගාවරණඤ්ච, අභබ්බො තස්සත්තභාවස්ස අනන්තරං සග්ගම්පි ගන්තුං, පගෙව මොක්ඛං. වට්ටඛාණු නාමෙස සත්තො පථවිගොපකො, යෙභුය්යෙන එවරූපස්ස භවතො වුට්ඨානං නත්ථි.

‘‘තස්මා ¶ අකල්යාණජනං, ආසීවිසමිවොරගං;

ආරකා පරිවජ්ජෙය්ය, භූතිකාමො විචක්ඛණො’’ති.

පකුධකච්චායනවාදවණ්ණනා

173-175. පකුධවාදෙ ¶ අකටාති අකතා. අකටවිධාති අකතවිධානා. එවං කරොහීති කෙනචි කාරාපිතාපි න හොන්තීති අත්ථො. අනිම්මිතාති ඉද්ධියාපි න නිම්මිතා. අනිම්මාතාති අනිම්මාපිතා, කෙචි අනිම්මාපෙතබ්බාති පදං වදන්ති, තං නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං දිස්සති. වඤ්ඣාදිපදත්තයං වුත්තත්ථමෙව. න ඉඤ්ජන්තීති එසිකත්ථම්භො විය ඨිතත්තා න චලන්ති. න විපරිණමන්තීති පකතිං න ජහන්ති. න අඤ්ඤමඤ්ඤං බ්යාබාධෙන්තීති න අඤ්ඤමඤ්ඤං උපහනන්ති. නාලන්ති න සමත්ථා. පථවිකායොතිආදීසු පථවීයෙව පථවිකායො, පථවිසමූහො වා. තත්ථාති තෙසු ජීවසත්තමෙසු කායෙසු. සත්තන්නං ත්වෙව කායානන්ති යථා මුග්ගරාසිආදීසු පහතං සත්ථං මුග්ගාදීනං අන්තරෙන පවිසති, එවං සත්තන්නං කායානං අන්තරෙන ඡිද්දෙන විවරෙන සත්ථං පවිසති. තත්ථ අහං ඉමං ජීවිතා වොරොපෙමීති කෙවලං සඤ්ඤාමත්තමෙව හොතීති දස්සෙති.

නිගණ්ඨනාටපුත්තවාදවණ්ණනා

176-178. නාටපුත්තවාදෙ චාතුයාමසංවරසංවුතොති චතුකොට්ඨාසෙන සංවරෙන සංවුතො. සබ්බවාරිවාරිතො ¶ චාති වාරිතසබ්බඋදකො පටික්ඛිත්තසබ්බසීතොදකොති අත්ථො. සො කිර සීතොදකෙ සත්තසඤ්ඤී හොති, තස්මා න තං වළඤ්ජෙති. සබ්බවාරියුත්තොති සබ්බෙන පාපවාරණෙන යුත්තො. සබ්බවාරිධුතොති සබ්බෙන පාපවාරණෙන ධුතපාපො. සබ්බවාරිඵුටොති සබ්බෙන පාපවාරණෙන ඵුට්ඨො. ගතත්තොති කොටිප්පත්තචිත්තො. යතත්තොති සංයතචිත්තො. ඨිතත්තොති සුප්පතිට්ඨිතචිත්තො. එතස්ස වාදෙ කිඤ්චි සාසනානුලොමම්පි අත්ථි, අසුද්ධලද්ධිතාය පන සබ්බා දිට්ඨියෙව ජාතා.

සඤ්චයබෙලට්ඨපුත්තවාදවණ්ණනා

179-181. සඤ්චයවාදො අමරාවික්ඛෙපෙ වුත්තනයො එව.

පඨමසන්දිට්ඨිකසාමඤ්ඤඵලවණ්ණනා

182. සොහං ¶ ¶ , භන්තෙති සො අහං භන්තෙ, වාලුකං පීළෙත්වා තෙලං අලභමානො විය තිත්ථියවාදෙසු සාරං අලභන්තො භගවන්තං පුච්ඡාමීති අත්ථො.

183. යථා තෙ ඛමෙය්යාති යථා තෙ රුච්චෙය්ය. දාසොති අන්තොජාතධනක්කීතකරමරානීතසාමංදාසබ්යොපගතානං අඤ්ඤතරො. කම්මකාරොති අනලසො කම්මකරණසීලොයෙව. දූරතො දිස්වා පඨමමෙව උට්ඨහතීති පුබ්බුට්ඨායී. එවං උට්ඨිතො සාමිනො ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා පාදධොවනාදිකත්තබ්බකිච්චං කත්වා පච්ඡා නිපතති නිසීදතීති පච්ඡානිපාතී. සාමිකම්හි වා සයනතො අවුට්ඨිතෙ පුබ්බෙයෙව වුට්ඨාතීති පුබ්බුට්ඨායී. පච්චූසකාලතො පට්ඨාය යාව සාමිනො රත්තිං නිද්දොක්කමනං, තාව සබ්බකිච්චානි කත්වා පච්ඡා නිපතති, සෙය්යං කප්පෙතීති පච්ඡානිපාතී. කිං කරොමි, කිං කරොමීති එවං කිංකාරමෙව පටිසුණන්තො විචරතීති කිං කාරපටිස්සාවී. මනාපමෙව කිරියං කරොතීති මනාපචාරී. පියමෙව වදතීති පියවාදී. සාමිනො තුට්ඨපහට්ඨං මුඛං උල්ලොකයමානො විචරතීති මුඛුල්ලොකකො.

දෙවො මඤ්ඤෙති දෙවො විය. සො ¶ වතස්සාහං පුඤ්ඤානි කරෙය්යන්ති සො වත අහං එවරූපො අස්සං, යදි පුඤ්ඤානි කරෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘සො වතස්ස’ස්ස’’න්තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. යංනූනාහන්ති සචෙ දානං දස්සාමි, යං රාජා එකදිවසං දෙති, තතො සතභාගම්පි යාවජීවං න සක්ඛිස්සාමි දාතුන්ති පබ්බජ්ජායං උස්සාහං කත්වා එවං චින්තනභාවං දස්සෙති.

කායෙන සංවුතොති කායෙන පිහිතො හුත්වා අකුසලස්ස පවෙසනද්වාරං ථකෙත්වාති අත්ථො. එසෙව නයො සෙසපදද්වයෙපි. ඝාසච්ඡාදනපරමතායාති ඝාසච්ඡාදනෙන පරමතාය උත්තමතාය, එතදත්ථම්පි අනෙසනං පහාය අග්ගසල්ලෙඛෙන සන්තුට්ඨොති අත්ථො. අභිරතො පවිවෙකෙති ‘‘කායවිවෙකො ච විවෙකට්ඨකායානං, චිත්තවිවෙකො ච නෙක්ඛම්මාභිරතානං, පරමවොදානප්පත්තානං උපධිවිවෙකො ච නිරුපධීනං පුග්ගලානං විසඞ්ඛාරගතාන’’න්ති එවං වුත්තෙ තිවිධෙපි විවෙකෙ රතො; ගණසඞ්ගණිකං ¶ පහාය කායෙන එකො විහරති, චිත්තකිලෙසසඞ්ගණිකං පහාය අට්ඨසමාපත්තිවසෙන එකො විහරති, ඵලසමාපත්තිං වා නිරොධසමාපත්තිං වා පවිසිත්වා නිබ්බානං පත්වා විහරතීති අත්ථො. යග්ඝෙති චොදනත්ථෙ නිපාතො.

184. ආසනෙනපි ¶ නිමන්තෙය්යාමාති නිසින්නාසනං පප්ඵොටෙත්වා ඉධ නිසීදථාති වදෙය්යාම. අභිනිමන්තෙය්යාමපි නන්ති අභිහරිත්වාපි නං නිමන්තෙය්යාම. තත්ථ දුවිධො අභිහාරො – වාචාය චෙව කායෙන ච. තුම්හාකං ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ අම්හාකං චීවරාදීහි වදෙය්යාථ යෙනත්ථොති වදන්තො හි වාචාය අභිහරිත්වා නිමන්තෙති නාම. චීවරාදිවෙකල්ලං සල්ලක්ඛෙත්වා ඉදං ගණ්හාථාති තානි දෙන්තො පන කායෙන අභිහරිත්වා නිමන්තෙති නාම. තදුභයම්පි සන්ධාය අභිනිමන්තෙය්යාමපි ¶ නන්ති ආහ. එත්ථ ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරොති යං කිඤ්චි ගිලානස්ස සප්පායං ඔසධං. වචනත්ථො පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො. රක්ඛාවරණගුත්තින්ති රක්ඛාසඞ්ඛාතඤ්චෙව ආවරණසඞ්ඛාතඤ්ච ගුත්තිං. සා පනෙසා න ආවුධහත්ථෙ පුරිසෙ ඨපෙන්තෙන ධම්මිකා නාම සංවිදහිතා හොති. යථා පන අවෙලාය කට්ඨහාරිකපණ්ණහාරිකාදයො විහාරං න පවිසන්ති, මිගලුද්දකාදයො විහාරසීමාය මිගෙ වා මච්ඡෙ වා න ගණ්හන්ති, එවං සංවිදහන්තෙන ධම්මිකා නාම රක්ඛා සංවිහිතා හොති, තං සන්ධායාහ – ‘‘ධම්මික’’න්ති.

185. යදි එවං සන්තෙති යදි තව දාසො තුය්හං සන්තිකා අභිවාදනාදීනි ලභෙය්ය. එවං සන්තෙ. අද්ධාති එකංසවචනමෙතං. පඨමන්ති භණන්තො අඤ්ඤස්සාපි අත්ථිතං දීපෙති. තෙනෙව ච රාජා සක්කා පන, භන්තෙ, අඤ්ඤම්පීතිආදිමාහ.

දුතියසන්දිට්ඨිකසාමඤ්ඤඵලවණ්ණනා

186-188. කසතීති කස්සකො. ගෙහස්ස පති, එකගෙහමත්තෙ ජෙට්ඨකොති ගහපතිකො. බලිසඞ්ඛාතං කරං කරොතීති කරකාරකො. ධඤ්ඤරාසිං ධනරාසිඤ්ච වඩ්ඪෙතීති රාසිවඩ්ඪකො.

අප්පං ¶ වාති පරිත්තකං වා අන්තමසො තණ්ඩුලනාළිමත්තකම්පි. භොගක්ඛන්ධන්ති භොගරාසිං. මහන්තං වාති විපුලං වා. යථා හි මහන්තං පහාය පබ්බජිතුං දුක්කරං, එවං අප්පම්පීති දස්සනත්ථං උභයමාහ. දාසවාරෙ පන යස්මා දාසො අත්තනොපි අනිස්සරො, පගෙව භොගානං. යඤ්හි තස්ස ධනං, තං සාමිකානඤ්ඤෙව හොති, තස්මා භොගග්ගහණං න කතං. ඤාතියෙව ඤාතිපරිවට්ටො.

පණීතතරසාමඤ්ඤඵලවණ්ණනා

189. සක්කා පන, භන්තෙ, අඤ්ඤම්පි දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉධ එවමෙවාති න වුත්තං. තං කස්මාති ¶ චෙ, එවමෙවාති හි වුච්චමානෙ පහොති භගවා සකලම්පි රත්තින්දිවං තතො වා භිය්යොපි එවරූපාහි උපමාහි සාමඤ්ඤඵලං දීපෙතුං. තත්ථ කිඤ්චාපි එතස්ස භගවතො වචනසවනෙ පරියන්තං නාම නත්ථි, තථාපි අත්ථො තාදිසොයෙව භවිස්සතීති චින්තෙත්වා ¶ උපරි විසෙසං පුච්ඡන්තො එවමෙවාති අවත්වා – ‘‘අභික්කන්තතරඤ්ච පණීතතරඤ්චා’’ති ආහ. තත්ථ අභික්කන්තතරන්ති අභිමනාපතරං අතිසෙට්ඨතරන්ති අත්ථො. පණීතතරන්ති උත්තමතරං. තෙන හීති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො. සවනෙ උය්යොජෙන්තො හි නං එවමාහ. සුණොහීති අභික්කන්තතරඤ්ච පණීතතරඤ්ච සාමඤ්ඤඵලං සුණාති.

සාධුකං මනසිකරොහීති එත්ථ පන සාධුකං සාධූති එකත්ථමෙතං. අයඤ්හි සාධු-සද්දො ආයාචනසම්පටිච්ඡනසම්පහංසනසුන්දර දළ්හීකම්මාදීසු දිස්සති. ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සඞ්ඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 4.95) හි ආයාචනෙ දිස්සති. ‘‘සාධු, භන්තෙති ඛො සො භික්ඛු භගවතො භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.86) සම්පටිච්ඡනෙ. ‘‘සාධු සාධු, සාරිපුත්තා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.349) සම්පහංසනෙ.

‘‘සාධු ධම්මරුචි රාජා, සාධු පඤ්ඤාණවා නරො;

සාධු මිත්තානමද්දුබ්භො, පාපස්සාකරණං සුඛ’’න්ති. (ජා. 2.17.101);

ආදීසු සුන්දරෙ. ‘‘තෙන හි, බ්රාහ්මණ, සුණොහි සාධුකං මනසි කරොහී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.192) සාධුකසද්දොයෙව දළ්හීකම්මෙ, ආණත්තියන්තිපි වුච්චති ¶ . ඉධාපි අස්ස එත්ථෙව දළ්හීකම්මෙ ච ආණත්තියඤ්ච වෙදිතබ්බො. සුන්දරෙපි වට්ටති. දළ්හීකම්මත්ථෙන හි දළ්හමිමං ධම්මං සුණාහි, සුග්ගහිතං ගණ්හන්තො. ආණත්තිඅත්ථෙන මම ආණත්තියා සුණාහි, සුන්දරත්ථෙන සුන්දරමිමං භද්දකං ධම්මං සුණාහීති එවං දීපිතං හොති.

මනසි කරොහීති ආවජ්ජ, සමන්නාහරාති අත්ථො, අවික්ඛිත්තචිත්තො හුත්වා නිසාමෙහි, චිත්තෙ කරොහීති අධිප්පායො. අපි චෙත්ථ සුණොහීති සොතින්ද්රියවික්ඛෙපනිවාරණමෙතං. සාධුකං මනසි කරොහීති මනසිකාරෙ දළ්හීකම්මනියොජනෙන මනින්ද්රියවික්ඛෙපනිවාරණං. පුරිමඤ්චෙත්ථ බ්යඤ්ජනවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං, පච්ඡිමං අත්ථවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං. පුරිමෙන ච ධම්මස්සවනෙ නියොජෙති, පච්ඡිමෙන සුතානං ධම්මානං ධාරණූපපරික්ඛාදීසු. පුරිමෙන ච සබ්යඤ්ජනො අයං ධම්මො, තස්මා සවනීයොති දීපෙති ¶ . පච්ඡිමෙන සත්ථො, තස්මා සාධුකං මනසි කාතබ්බොති. සාධුකපදං ¶ වා උභයපදෙහි යොජෙත්වා යස්මා අයං ධම්මො ධම්මගම්භීරො චෙව දෙසනාගම්භීරො ච, තස්මා සුණාහි සාධුකං, යස්මා අත්ථගම්භීරො ච පටිවෙධගම්භීරො ච, තස්මා සාධුකං මනසි කරොහීති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. භාසිස්සාමීති සක්කා මහාරාජාති එවං පටිඤ්ඤාතං සාමඤ්ඤඵලදෙසනං විත්ථාරතො භාසිස්සාමි. ‘‘දෙසෙස්සාමී’’ති හි සඞ්ඛිත්තදීපනං හොති. භාසිස්සාමීති විත්ථාරදීපනං. තෙනාහ වඞ්ගීසත්ථෙරො –

‘‘සඞ්ඛිත්තෙනපි දෙසෙති, විත්ථාරෙනපි භාසති;

සාළිකායිව නිග්ඝොසො, පටිභානං උදීරයී’’ති. (සං. නි. 1.214);

එවං වුත්තෙ උස්සාහජාතො හුත්වා – ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො රාජා මාගධො අජාතසත්තු වෙදෙහිපුත්තො භගවතො පච්චස්සොසි භගවතො වචනං සම්පටිච්ඡි, පටිග්ගහෙසීති වුත්තං හොති.

190. අථස්ස භගවා එතදවොච, එතං අවොච, ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘ඉධ මහාරාජා’’තිආදිං සකලං සුත්තං අවොචාති අත්ථො. තත්ථ ඉධාති දෙසාපදෙසෙ නිපාතො, ස්වායං කත්ථචි ලොකං උපාදාය වුච්චති. යථාහ – ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති. කත්ථචි සාසනං යථාහ ¶ – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, පඨමො සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (අ. නි. 4.241). කත්ථචි ඔකාසං. යථාහ –

‘‘ඉධෙව තිට්ඨමානස්ස, දෙවභූතස්ස මෙ සතො;

පුනරායු ච මෙ ලද්ධො, එවං ජානාහි මාරිසා’’ති. (දී. නි. 2.369);

කත්ථචි පදපූරණමත්තමෙව. යථාහ ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්සං පවාරිතො’’ති (ම. නි. 1.30). ඉධ පන ලොකං උපාදාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො. මහාරාජාති යථා පටිඤ්ඤාතං දෙසනං දෙසෙතුං පුන මහාරාජාති ආලපති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘මහාරාජ ඉමස්මිං ලොකෙ ¶ තථාගතො උප්පජ්ජති අරහං…පෙ… බුද්ධො භගවා’’ති. තත්ථ තථාගතසද්දො බ්රහ්මජාලෙ වුත්තො. අරහන්තිආදයො විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතා. ලොකෙ උප්පජ්ජතීති එත්ථ පන ලොකොති – ඔකාසලොකො සත්තලොකො සඞ්ඛාරලොකොති තිවිධො. ඉධ පන සත්තලොකො අධිප්පෙතො. සත්තලොකෙ උප්පජ්ජමානොපි ච තථාගතො න දෙවලොකෙ, න බ්රහ්මලොකෙ, මනුස්සලොකෙව උප්පජ්ජති. මනුස්සලොකෙපි න අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ, ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ. තත්රාපි න සබ්බට්ඨානෙසු, ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො තස්සාපරෙන මහාසාලො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා ¶ ඔරතො මජ්ඣෙ, පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය සලළවතී නාම නදී. තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ, දක්ඛිණාය දිසාය සෙතකණ්ණිකං නාම නිගමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ, පච්ඡිමාය දිසාය ථූණං නාම බ්රාහ්මණගාමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ, උත්තරාය දිසාය උසිරද්ධජො නාම පබ්බතො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා ඔරතො මජ්ඣෙ’’ති එවං පරිච්ඡින්නෙ ආයාමතො තියොජනසතෙ, විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යයොජනසතෙ, පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතෙ මජ්ඣිමපදෙසෙ උප්පජ්ජති. න කෙවලඤ්ච තථාගතො, පච්චෙකබුද්ධා, අග්ගසාවකා, අසීතිමහාථෙරා, බුද්ධමාතා, බුද්ධපිතා, චක්කවත්තී රාජා අඤ්ඤෙ ච සාරප්පත්තා බ්රාහ්මණගහපතිකා එත්ථෙවුප්පජ්ජන්ති.

තත්ථ ¶ තථාගතො සුජාතාය දින්නමධුපායාසභොජනතො යාව අරහත්තමග්ගො, තාව උප්පජ්ජති නාම, අරහත්තඵලෙ උප්පන්නො නාම. මහාභිනික්ඛමනතො වා යාව අරහත්තමග්ගො. තුසිතභවනතො වා යාව අරහත්තමග්ගො. දීපඞ්කරපාදමූලතො වා යාව අරහත්තමග්ගො, තාව උප්පජ්ජති නාම, අරහත්තඵලෙ ¶ උප්පන්නො නාම. ඉධ සබ්බපඨමං උප්පන්නභාවං සන්ධාය උප්පජ්ජතීති වුත්තං. තථාගතො ලොකෙ උප්පන්නො හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො.

සො ඉමං ලොකන්ති සො භගවා ඉමං ලොකං. ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙති. සදෙවකන්ති සහ දෙවෙහි සදෙවකං. එවං සහ මාරෙන සමාරකං, සහ බ්රහ්මුනා සබ්රහ්මකං, සහ සමණබ්රාහ්මණෙහි සස්සමණබ්රාහ්මණිං. පජාතත්තා පජා, තං පජං. සහ දෙවමනුස්සෙහි සදෙවමනුස්සං. තත්ථ සදෙවකවචනෙන පඤ්ච කාමාවචරදෙවග්ගහණං වෙදිතබ්බං. සමාරක – වචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං. සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං. සස්සමණබ්රාහ්මණීවචනෙන සාසනස්ස පච්චත්ථිකපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං, සමිතපාපබාහිතපාපසමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච. පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං. සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණං. එවමෙත්ථ තීහි පදෙහි ඔකාසලොකෙන සද්ධිං සත්තලොකො. ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකොව ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො, සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරදෙවලොකො ගහිතො. සමාරකග්ගහණෙන ඡ කාමාවචරදෙවලොකො. සබ්රහ්මකග්ගහණෙන රූපී බ්රහ්මලොකො. සස්සමණබ්රාහ්මණාදිග්ගහණෙන චතුපරිසවසෙන සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො, අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා.

අපි චෙත්ථ සදෙවකවචනෙන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො සබ්බස්ස ලොකස්ස සච්ඡිකතභාවමාහ. තතො ¶ යෙසං අහොසි – ‘‘මාරො මහානුභාවො ඡ කාමාවචරිස්සරො වසවත්තී, කිං සොපි එතෙන සච්ඡිකතො’’ති, තෙසං ¶ විමතිං විධමන්තො ‘‘සමාරක’’න්ති ආහ. යෙසං පන අහොසි – ‘‘බ්රහ්මා මහානුභාවො එකඞ්ගුලියා එකස්මිං චක්කවාළසහස්සෙ ආලොකං ඵරති, ද්වීහි ¶ …පෙ… දසහි අඞ්ගුලීහි දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකං ඵරති. අනුත්තරඤ්ච ඣානසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙති, කිං සොපි සච්ඡිකතො’’ති, තෙසං විමතිං විධමන්තො සබ්රහ්මකන්ති ආහ. තතො යෙ චින්තෙසුං – ‘‘පුථූ සමණබ්රාහ්මණා සාසනස්ස පච්චත්ථිකා, කිං තෙපි සච්ඡිකතා’’ති, තෙසං විමතිං විධමන්තො සස්සමණබ්රාහ්මණිං පජන්ති ආහ. එවං උක්කට්ඨුක්කට්ඨානං සච්ඡිකතභාවං පකාසෙත්වා අථ සම්මුතිදෙවෙ අවසෙසමනුස්සෙ ච උපාදාය උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සෙසසත්තලොකස්ස සච්ඡිකතභාවං පකාසෙන්තො සදෙවමනුස්සන්ති ආහ. අයමෙත්ථ භාවානුක්කමො.

පොරාණා පනාහු සදෙවකන්ති දෙවෙහි සද්ධිං අවසෙසලොකං. සමාරකන්ති මාරෙන සද්ධිං අවසෙසලොකං. සබ්රහ්මකන්ති බ්රහ්මෙහි සද්ධිං අවසෙසලොකං. එවං සබ්බෙපි තිභවූපගෙ සත්තෙ තීහාකාරෙහි තීසු පදෙසු පක්ඛිපිත්වා පුන ද්වීහි පදෙහි පරියාදියන්තො සස්සමණබ්රාහ්මණිං පජං සදෙවමනුස්සන්ති ආහ. එවං පඤ්චහිපි පදෙහි තෙන තෙනාකාරෙන තෙධාතුකමෙව පරියාදින්නන්ති.

සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙතීති එත්ථ පන සයන්ති සාමං අපරනෙය්යො හුත්වා. අභිඤ්ඤාති අභිඤ්ඤාය, අධිකෙන ඤාණෙන ඤත්වාති අත්ථො. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා, එතෙන අනුමානාදිපටික්ඛෙපො කතො හොති. පවෙදෙතීති බොධෙති විඤ්ඤාපෙති පකාසෙති.

සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… පරියොසානකල්යාණන්ති සො භගවා සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච හිත්වාපි අනුත්තරං විවෙකසුඛං ධම්මං දෙසෙති. තඤ්ච ඛො අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙති. ආදිම්හිපි, කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජමෙව කත්වා දෙසෙති, මජ්ඣෙපි, පරියොසානෙපි, කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජමෙව කත්වා දෙසෙතීති වුත්තං හොති. තත්ථ අත්ථි දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං, අත්ථි සාසනස්ස. දෙසනාය තාව චතුප්පදිකායපි ගාථාය පඨමපාදො ආදි නාම, තතො ද්වෙ මජ්ඣං නාම, අන්තෙ එකො පරියොසානං නාම. එකානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස නිදානං ආදි, ඉදමවොචාති පරියොසානං, උභින්නමන්තරා ¶ මජ්ඣං. අනෙකානුසන්ධිකස්ස ¶ සුත්තස්ස පඨමානුසන්ධි ආදි, අන්තෙ අනුසන්ධි පරියොසානං, මජ්ඣෙ එකො වා ද්වෙ වා බහූ වා මජ්ඣමෙව.

සාසනස්ස පන සීලසමාධිවිපස්සනා ආදි නාම. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘කො චාදි කුසලානං ¶ ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.369). ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා’’ති එවං වුත්තො පන අරියමග්ගො මජ්ඣං නාම. ඵලඤ්චෙව නිබ්බානඤ්ච පරියොසානං නාම. ‘‘එතදත්ථමිදං, බ්රාහ්මණ, බ්රහ්මචරියං, එතං සාරං, එතං පරියොසාන’’න්ති (ම. නි. 1.324) හි එත්ථ ඵලං පරියොසානන්ති වුත්තං. ‘‘නිබ්බානොගධං හි, ආවුසො විසාඛ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති, නිබ්බානපරායනං නිබ්බානපරියොසාන’’න්ති (ම. නි. 1.466) එත්ථ නිබ්බානං පරියොසානන්ති වුත්තං. ඉධ දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං අධිප්පෙතං. භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො ආදිම්හි සීලං දස්සෙත්වා මජ්ඣෙ මග්ගං පරියොසානෙ නිබ්බානං දස්සෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණ’’න්ති. තස්මා අඤ්ඤොපි ධම්මකථිකො ධම්මං කථෙන්තො –

‘‘ආදිම්හි සීලං දස්සෙය්ය, මජ්ඣෙ මග්ගං විභාවයෙ;

පරියොසානම්හි නිබ්බානං, එසා කථිකසණ්ඨිතී’’ති.

සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති යස්ස හි යාගුභත්තඉත්ථිපුරිසාදිවණ්ණනානිස්සිතා දෙසනා හොති, න සො සාත්ථං දෙසෙති. භගවා පන තථාරූපං දෙසනං පහාය චතුසතිපට්ඨානාදිනිස්සිතං දෙසනං දෙසෙති. තස්මා සාත්ථං දෙසෙතීති වුච්චති. යස්ස පන දෙසනා එකබ්යඤ්ජනාදියුත්තා වා සබ්බනිරොට්ඨබ්යඤ්ජනා වා සබ්බවිස්සට්ඨසබ්බනිග්ගහීතබ්යඤ්ජනා වා, තස්ස දමිළකිරාතසවරාදිමිලක්ඛූනං භාසා විය බ්යඤ්ජනපාරිපූරියා අභාවතො අබ්යඤ්ජනා නාම දෙසනා හොති. භගවා පන –

‘‘සිථිලං ¶ ධනිතඤ්ච දීඝරස්සං, ගරුකං ලහුකඤ්ච නිග්ගහීතං;

සම්බන්ධවවත්ථිතං විමුත්තං, දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදො’’ති.

එවං ¶ වුත්තං දසවිධං බ්යඤ්ජනං අමක්ඛෙත්වා පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනමෙව කත්වා ධම්මං දෙසෙති, තස්මා සබ්යඤ්ජනං ධම්මං දෙසෙතීති වුච්චති. කෙවලපරිපුණ්ණන්ති එත්ථ කෙවලන්ති සකලාධිවචනං. පරිපුණ්ණන්ති අනූනාධිකවචනං. ඉදං වුත්තං හොති සකලපරිපුණ්ණමෙව දෙසෙති, එකදෙසනාපි අපරිපුණ්ණා නත්ථීති. උපනෙතබ්බඅපනෙතබ්බස්ස අභාවතො කෙවලපරිපුණ්ණන්ති වෙදිතබ්බං. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. යො හි ඉමං ධම්මදෙසනං නිස්සාය ලාභං වා සක්කාරං වා ලභිස්සාමීති දෙසෙති, තස්ස අපරිසුද්ධා දෙසනා හොති. භගවා පන ලොකාමිසනිරපෙක්ඛො හිතඵරණෙන ¶ මෙත්තාභාවනාය මුදුහදයො උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතෙන චිත්තෙන දෙසෙති. තස්මා පරිසුද්ධං ධම්මං දෙසෙතීති වුච්චති.

බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති එත්ථ පනායං බ්රහ්මචරිය-සද්දො දානෙ වෙය්යාවච්චෙ පඤ්චසික්ඛාපදසීලෙ අප්පමඤ්ඤාසු මෙථුනවිරතියං සදාරසන්තොසෙ වීරියෙ උපොසථඞ්ගෙසු අරියමග්ගෙ සාසනෙති ඉමෙස්වත්ථෙසු දිස්සති.

‘‘කිං තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං,

කිස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;

ඉද්ධී ජුතී බලවීරියූපපත්ති,

ඉදඤ්ච තෙ නාග, මහාවිමානං.

අහඤ්ච භරියා ච මනුස්සලොකෙ,

සද්ධා උභො දානපතී අහුම්හා;

ඔපානභූතං මෙ ඝරං තදාසි,

සන්තප්පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච.

තං ¶ මෙ වතං තං පන බ්රහ්මචරියං,

තස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;

ඉද්ධී ජුතී බලවීරියූපපත්ති,

ඉදඤ්ච මෙ ධීර මහාවිමාන’’න්ති. (ජා. 2.17.1595);

ඉමස්මිඤ්හි පුණ්ණකජාතකෙ දානං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං.

‘‘කෙන පාණි කාමදදො, කෙන පාණි මධුස්සවො;

කෙන තෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣති.

තෙන ¶ පාණි කාමදදො, තෙන පාණි මධුස්සවො;

තෙන මෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣතී’’ති. (පෙ. ව. 275,277);

ඉමස්මිං ¶ අඞ්කුරපෙතවත්ථුම්හි වෙය්යාවච්චං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ‘‘එවං, ඛො තං භික්ඛවෙ, තිත්තිරියං නාම බ්රහ්මචරියං අහොසී’’ති (චූළව. 311) ඉමස්මිං තිත්තිරජාතකෙ පඤ්චසික්ඛාපදසීලං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ‘‘තං ඛො පන මෙ, පඤ්චසිඛ, බ්රහ්මචරියං නෙව නිබ්බිදාය න විරාගාය න නිරොධාය…පෙ… යාවදෙව බ්රහ්මලොකූපපත්තියා’’ති (දී. නි. 2.329) ඉමස්මිං මහාගොවින්දසුත්තෙ චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තා. ‘‘පරෙ අබ්රහ්මචාරී භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ බ්රහ්මචාරී භවිස්සාමා’’ති (ම. නි. 1.83) ඉමස්මිං සල්ලෙඛසුත්තෙ මෙථුනවිරති බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තා.

‘‘මයඤ්ච භරියා නාතික්කමාම,

අම්හෙ ච භරියා නාතික්කමන්ති;

අඤ්ඤත්ර තාහි බ්රහ්මචරියං චරාම,

තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති. (ජා. 1.4.97);

මහාධම්මපාලජාතකෙ සදාරසන්තොසො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ‘‘අභිජානාමි ¶ ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, චතුරඞ්ගසමන්නාගතං බ්රහ්මචරියං චරිතා, තපස්සී සුදං හොමී’’ති (ම. නි. 1.155) ලොමහංසනසුත්තෙ වීරියං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං.

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣතී’’ති. (ජා. 1.8.75);

එවං නිමිජාතකෙ අත්තදමනවසෙන කතො අට්ඨඞ්ගිකො උපොසථො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ‘‘ඉදං ඛො පන මෙ, පඤ්චසිඛ, බ්රහ්මචරියං එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය…පෙ… අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති (දී. නි. 2.329) මහාගොවින්දසුත්තස්මිංයෙව අරියමග්ගො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ‘‘තයිදං බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං පුථුභූතං යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිත’’න්ති (දී. නි. 3.174) පාසාදිකසුත්තෙ සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සකලසාසනං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ඉමස්මිම්පි ඨානෙ ඉදමෙව බ්රහ්මචරියන්ති අධිප්පෙතං. තස්මා බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… පරිසුද්ධං. එවං දෙසෙන්තො ච සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සකලසාසනං බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති ¶ එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතං චරියං. බ්රහ්මභූතානං වා බුද්ධාදීනං චරියන්ති වුත්තං හොති.

191. තං ධම්මන්ති ¶ තං වුත්තප්පකාරසම්පදං ධම්මං. සුණාති ගහපති වාති කස්මා පඨමං ගහපතිං නිද්දිසති? නිහතමානත්තා, උස්සන්නත්තා ච. යෙභුය්යෙන හි ඛත්තියකුලතො පබ්බජිතා ජාතිං නිස්සාය මානං කරොන්ති. බ්රාහ්මණකුලා පබ්බජිතා මන්තෙ නිස්සාය මානං කරොන්ති. හීනජච්චකුලා පබ්බජිතා අත්තනො අත්තනො විජාතිතාය පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්ති. ගහපතිදාරකා පන කච්ඡෙහි සෙදං මුඤ්චන්තෙහි පිට්ඨියා ලොණං පුප්ඵමානාය භූමිං කසිත්වා තාදිසස්ස මානස්ස අභාවතො නිහතමානදප්පා හොන්ති. තෙ පබ්බජිත්වා ¶ මානං වා දප්පං වා අකත්වා යථාබලං සකලබුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තා සක්කොන්ති අරහත්තෙ පතිට්ඨාතුං. ඉතරෙහි ච කුලෙහි නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතා නාම න බහුකා, ගහපතිකාව බහුකා. ඉති නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච පඨමං ගහපතිං නිද්දිසතීති.

අඤ්ඤතරස්මිං වාති ඉතරෙසං වා කුලානං අඤ්ඤතරස්මිං. පච්චාජාතොති පතිජාතො. තථාගතෙ සද්ධං පටිලභතීති පරිසුද්ධං ධම්මං සුත්වා ධම්මස්සාමිම්හි තථාගතෙ – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති සද්ධං පටිලභති. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති එවං පච්චවෙක්ඛති. සම්බාධො ඝරාවාසොති සචෙපි සට්ඨිහත්ථෙ ඝරෙ යොජනසතන්තරෙපි වා ද්වෙ ජායම්පතිකා වසන්ති, තථාපි නෙසං සකිඤ්චනසපලිබොධට්ඨෙන ඝරාවාසො සම්බාධොයෙව. රජොපථොති රාගරජාදීනං උට්ඨානට්ඨානන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. ආගමනපථොතිපි වදන්ති. අලග්ගනට්ඨෙන අබ්භොකාසො වියාති අබ්භොකාසො. පබ්බජිතො හි කූටාගාරරතනපාසාදදෙවවිමානාදීසු පිහිතද්වාරවාතපානෙසු පටිච්ඡන්නෙසු වසන්තොපි නෙව ලග්ගති, න සජ්ජති, න බජ්ඣති. තෙන වුත්තං – ‘‘අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා’’ති. අපි ච සම්බාධො ඝරාවාසො කුසලකිරියාය ඔකාසාභාවතො. රජොපථො අසංවුතසඞ්කාරට්ඨානං විය රජානං කිලෙසරජානං සන්නිපාතට්ඨානතො. අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා කුසලකිරියාය යථාසුඛං ඔකාසසබ්භාවතො.

නයිදං ¶ සුකරං…පෙ… පබ්බජෙය්යන්ති එත්ථායං සඞ්ඛෙපකථා, යදෙතං සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියං එකම්පි දිවසං අඛණ්ඩං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං, චරිතබ්බං එකදිවසම්පි ච කිලෙසමලෙන අමලීනං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං ¶ . සඞ්ඛලිඛිතන්ති ලිඛිතසඞ්ඛසදිසං ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාගං චරිතබ්බං. ඉදං න සුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්තපරිපුණ්ණං…පෙ… චරිතුං, යංනූනාහං කෙසෙ ච මස්සුඤ්ච ඔහාරෙත්වා කසායරසපීතතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා පරිදහිත්වා අගාරස්මා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජෙය්යන්ති. එත්ථ ච යස්මා ¶ අගාරස්ස හිතං කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං අගාරියන්ති වුච්චති, තඤ්ච පබ්බජ්ජාය නත්ථි, තස්මා පබ්බජ්ජා අනගාරියන්ති ඤාතබ්බා, තං අනගාරියං. පබ්බජෙය්යන්ති පටිපජ්ජෙය්යං.

192-193. අප්පං වාති සහස්සතො හෙට්ඨා භොගක්ඛන්ධො අප්පො නාම හොති, සහස්සතො පට්ඨාය මහා. ආබන්ධනට්ඨෙන ඤාතියෙව ඤාතිපරිවට්ටො. සොපි වීසතියා හෙට්ඨා අප්පො නාම හොති, වීසතියා පට්ඨාය මහා. පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති පාතිමොක්ඛසංවරෙන සමන්නාගතො. ආචාරගොචරසම්පන්නොති ආචාරෙන චෙව ගොචරෙන ච සම්පන්නො. අණුමත්තෙසූති අප්පමත්තකෙසු. වජ්ජෙසූති අකුසලධම්මෙසු. භයදස්සාවීති භයදස්සී. සමාදායාති සම්මා ආදියිත්වා. සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති සික්ඛාපදෙසු තං තං සික්ඛාපදං සමාදියිත්වා සික්ඛති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො.

කායකම්මවචීකම්මෙන සමන්නාගතො කුසලෙන පරිසුද්ධාජීවොති එත්ථ ආචාරගොචරග්ගහණෙනෙව ච කුසලෙ කායකම්මවචීකම්මෙ ගහිතෙපි යස්මා ඉදං ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං නාම න ආකාසෙ වා රුක්ඛග්ගාදීසු වා උප්පජ්ජති, කායවචීද්වාරෙසුයෙව පන උප්පජ්ජති; තස්මා තස්ස උප්පත්තිද්වාරදස්සනත්ථං කායකම්මවචීකම්මෙන සමන්නාගතො කුසලෙනාති වුත්තං. යස්මා පන තෙන සමන්නාගතො, තස්මා පරිසුද්ධාජීවො. සමණමුණ්ඩිකපුත්තසුත්තන්තවසෙන ¶ (ම. නි. 2.260) වා එවං වුත්තං. තත්ථ හි ‘‘කතමෙ ච, ථපති, කුසලා සීලා? කුසලං ¶ කායකම්මං, කුසලං වචීකම්මං, පරිසුද්ධං ආජීවම්පි ඛො අහං ථපති සීලස්මිං වදාමී’’ති වුත්තං. යස්මා පන තෙන සමන්නාගතො, තස්මා පරිසුද්ධාජීවොති වෙදිතබ්බො.

සීලසම්පන්නොති බ්රහ්මජාලෙ වුත්තෙන තිවිධෙන සීලෙන සමන්නාගතො හොති. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරොති මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු පිහිතද්වාරො හොති. සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතොති අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙතිආදීසු සත්තසු ඨානෙසු සතියා චෙව සම්පජඤ්ඤෙන ච සමන්නාගතො හොති. සන්තුට්ඨොති චතූසු පච්චයෙසු තිවිධෙන සන්තොසෙන සන්තුට්ඨො හොති.

චූළසීලවණ්ණනා

194-211. එවං මාතිකං නික්ඛිපිත්වා අනුපුබ්බෙන භාජෙන්තො ‘‘කථඤ්ච, මහාරාජ, භික්ඛු සීලසම්පන්නො හොතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉදම්පිස්ස හොති සීලස්මින්ති ඉදම්පි අස්ස භික්ඛුනො පාණාතිපාතා වෙරමණි සීලස්මිං එකං සීලං හොතීති අත්ථො. පච්චත්තවචනත්ථෙ වා එතං ¶ භුම්මං. මහාඅට්ඨකථායඤ්හි ඉදම්පි තස්ස සමණස්ස සීලන්ති අයමෙව අත්ථො වුත්තො. සෙසං බ්රහ්මජාලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉදමස්ස හොති සීලස්මින්ති ඉදං අස්ස සීලං හොතීති අත්ථො.

212. න කුතොචි භයං සමනුපස්සති, යදිදං සීලසංවරතොති යානි අසංවරමූලකානි භයානි උප්පජ්ජන්ති, තෙසු යං ඉදං භයං සීලසංවරතො භවෙය්ය, තං කුතොචි එකසංවරතොපි න සමනුපස්සති. කස්මා? සංවරතො අසංවරමූලකස්ස භයස්ස අභාවා. මුද්ධාභිසිත්තොති යථාවිධානවිහිතෙන ඛත්තියාභිසෙකෙන මුද්ධනි අවසිත්තො. යදිදං පච්චත්ථිකතොති යං කුතොචි එකපච්චත්ථිකතොපි භයං භවෙය්ය, තං න සමනුපස්සති. කස්මා? යස්මා නිහතපච්චාමිත්තො. අජ්ඣත්තන්ති ¶ නියකජ්ඣත්තං, අත්තනො සන්තානෙති අත්ථො. අනවජ්ජසුඛන්ති අනවජ්ජං අනින්දිතං කුසලං සීලපදට්ඨානෙහි අවිප්පටිසාරපාමොජ්ජපීතිපස්සද්ධිධම්මෙහි පරිග්ගහිතං කායිකචෙතසිකසුඛං පටිසංවෙදෙති. එවං ඛො, මහාරාජ, භික්ඛු සීලසම්පන්නො හොතීති එවං නිරන්තරං විත්ථාරෙත්වා දස්සිතෙන තිවිධෙන සීලෙන සමන්නාගතො භික්ඛු සීලසම්පන්නො නාම හොතීති සීලකථං නිට්ඨාපෙසි.

ඉන්ද්රියසංවරකථා

213. ඉන්ද්රියෙසු ¶ ගුත්තද්වාරභාජනීයෙ චක්ඛුනා රූපන්ති අයං චක්ඛුසද්දො කත්ථචි බුද්ධචක්ඛුම්හි වත්තති, යථාහ – ‘‘බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙසී’’ති (මහාව. 9). කත්ථචි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙ සමන්තචක්ඛුම්හි, යථාහ – ‘‘තථූපමං ධම්මමයං, සුමෙධ, පාසාදමාරුය්හ සමන්තචක්ඛූ’’ති (මහාව. 8). කත්ථචි ධම්මචක්ඛුම්හි ‘‘විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති (මහාව. 16) හි එත්ථ අරියමග්ගත්තයපඤ්ඤා. ‘‘චක්ඛුං උදපාදි ඤාණං උදපාදී’’ති (මහාව. 15) එත්ථ පුබ්බෙනිවාසාදිඤාණං පඤ්ඤාචක්ඛූති වුච්චති. ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’ති (ම. නි. 1.284) ආගතට්ඨානෙසු දිබ්බචක්ඛුම්හි වත්තති. ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ චා’’ති එත්ථ පසාදචක්ඛුම්හි වත්තති. ඉධ පනායං පසාදචක්ඛුවොහාරෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙ වත්තති, තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වාති අයමෙත්ථත්ථො. සෙසපදෙසු යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. අබ්යාසෙකසුඛන්ති කිලෙසබ්යාසෙකවිරහිතත්තා අබ්යාසෙකං අසම්මිස්සං පරිසුද්ධං අධිචිත්තසුඛං පටිසංවෙදෙතීති.

සතිසම්පජඤ්ඤකථා

214. සතිසම්පජඤ්ඤභාජනීයම්හි ¶ අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති එත්ථ තාව අභික්කන්තං වුච්චති ගමනං, පටික්කන්තං නිවත්තනං, තදුභයම්පි චතූසු ඉරියාපථෙසු ලබ්භති. ගමනෙ තාව පුරතො කායං අභිහරන්තො අභික්කමති නාම ¶ . පටිනිවත්තන්තො පටික්කමති නාම. ඨානෙපි ඨිතකොව කායං පුරතො ඔනාමෙන්තො අභික්කමති නාම, පච්ඡතො අපනාමෙන්තො පටික්කමති නාම. නිසජ්ජාය නිසින්නකොව ආසනස්ස පුරිමඅඞ්ගාභිමුඛො සංසරන්තො අභික්කමති නාම, පච්ඡිමඅඞ්ගපදෙසං පච්චාසංසරන්තො පටික්කමති නාම. නිපජ්ජනෙපි එසෙව නයො.

සම්පජානකාරී හොතීති සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චකාරී. සම්පජඤ්ඤමෙව වා කාරී. සො හි අභික්කන්තාදීසු සම්පජඤ්ඤං කරොතෙව. න කත්ථචි සම්පජඤ්ඤවිරහිතො හොති. තත්ථ සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං, සප්පායසම්පජඤ්ඤං, ගොචරසම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං. තත්ථ අභික්කමනචිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අගන්ත්වා – ‘‘කින්නු මෙ එත්ථ ගතෙන අත්ථො අත්ථි නත්ථී’’ති අත්ථානත්ථං පරිග්ගහෙත්වා අත්ථපරිග්ගණ්හනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තත්ථ ¶ ච අත්ථොති චෙතියදස්සනබොධිසඞ්ඝථෙරඅසුභදස්සනාදිවසෙන ධම්මතො වුඩ්ඪි. චෙතියං වා බොධිං වා දිස්වාපි හි බුද්ධාරම්මණං, සඞ්ඝදස්සනෙන සඞ්ඝාරම්මණං, පීතිං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයවයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. ථෙරෙ දිස්වා තෙසං ඔවාදෙ පතිට්ඨාය, අසුභං දිස්වා තත්ථ පඨමජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයවයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. තස්මා එතෙසං දස්සනං සාත්ථකන්ති වුත්තං. කෙචි පන ආමිසතොපි වුඩ්ඪි අත්ථොයෙව, තං නිස්සාය බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය පටිපන්නත්තාති වදන්ති.

තස්මිං පන ගමනෙ සප්පායාසප්පායං පරිග්ගහෙත්වා සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. සෙය්යථිදං – චෙතියදස්සනං තාව සාත්ථකං, සචෙ පන චෙතියස්ස මහාපූජාය දසද්වාදසයොජනන්තරෙ පරිසා සන්නිපතන්ති, අත්තනො විභවානුරූපා ඉත්ථියොපි පුරිසාපි අලඞ්කතපටියත්තා චිත්තකම්මරූපකානි ¶ විය සඤ්චරන්ති. තත්ර චස්ස ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ ලොභො හොති, අනිට්ඨෙ පටිඝො, අසමපෙක්ඛනෙ මොහො උප්පජ්ජති, කායසංසග්ගාපත්තිං වා ආපජ්ජති. ජීවිතබ්රහ්මචරියානං වා අන්තරායො හොති, එවං තං ඨානං අසප්පායං හොති. වුත්තප්පකාරඅන්තරායාභාවෙ සප්පායං. බොධිදස්සනෙපි එසෙව නයො. සඞ්ඝදස්සනම්පි සාත්ථං. සචෙ පන අන්තොගාමෙ මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා සබ්බරත්තිං ධම්මස්සවනං කරොන්තෙසු මනුස්සෙසු වුත්තප්පකාරෙනෙව ජනසන්නිපාතො ¶ චෙව අන්තරායො ච හොති, එවං තං ඨානං අසප්පායං හොති. අන්තරායාභාවෙ සප්පායං. මහාපරිසපරිවාරානං ථෙරානං දස්සනෙපි එසෙව නයො.

අසුභදස්සනම්පි සාත්ථං, තදත්ථදීපනත්ථඤ්ච ඉදං වත්ථු – එකො කිර දහරභික්ඛු සාමණෙරං ගහෙත්වා දන්තකට්ඨත්ථාය ගතො. සාමණෙරො මග්ගා ඔක්කමිත්වා පුරතො ගච්ඡන්තො අසුභං දිස්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො තීණි ඵලානි සච්ඡිකත්වා උපරිමග්ගත්ථාය කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨාසි. දහරො තං අපස්සන්තො සාමණෙරාති පක්කොසි. සො ‘මයා පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛුනා සද්ධිං ද්වෙ කථා නාම න කථිතපුබ්බා. අඤ්ඤස්මිම්පි දිවසෙ උපරි විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාමී’ති චින්තෙත්වා කිං, භන්තෙති පටිවචනමදාසි. ‘එහී’ති ච වුත්තෙ එකවචනෙනෙව ආගන්ත්වා, ‘භන්තෙ, ඉමිනා තාව මග්ගෙනෙව ගන්ත්වා මයා ඨිතොකාසෙ මුහුත්තං ¶ පුරත්ථාභිමුඛො ඨත්වා ඔලොකෙථා’ති ආහ. සො තථා කත්වා තෙන පත්තවිසෙසමෙව පාපුණි. එවං එකං අසුභං ද්වින්නං ජනානං අත්ථාය ජාතං. එවං සාත්ථම්පි පනෙතං පුරිසස්ස මාතුගාමාසුභං අසප්පායං, මාතුගාමස්ස ච පුරිසාසුභං අසප්පායං, සභාගමෙව සප්පායන්ති එවං සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං නාම.

එවං පරිග්ගහිතසාත්ථකසප්පායස්ස පන අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු අත්තනො චිත්තරුචියං කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතං ¶ ගොචරං උග්ගහෙත්වා භික්ඛාචාරගොචරෙ තං ගහෙත්වාව ගමනං ගොචරසම්පජඤ්ඤං නාම. තස්සාවිභාවනත්ථං ඉදං චතුක්කං වෙදිතබ්බං –

ඉධෙකච්චො භික්ඛු හරති, න පච්චාහරති; එකච්චො පච්චාහරති, න හරති; එකච්චො පන නෙව හරති, න පච්චාහරති; එකච්චො හරති ච, පච්චාහරති චාති. තත්ථ යො භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ච ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙත්වා තථා රත්තියා පඨමයාමෙ, මජ්ඣිමයාමෙ සෙය්යං කප්පෙත්වා පච්ඡිමයාමෙපි නිසජ්ජචඞ්කමෙහි වීතිනාමෙත්වා පගෙව චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවත්තං කත්වා බොධිරුක්ඛෙ උදකං ආසිඤ්චිත්වා, පානීයං පරිභොජනීයං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදීනි සබ්බානි ඛන්ධකවත්තානි සමාදාය වත්තති. සො සරීරපරිකම්මං කත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා ද්වෙ තයො පල්ලඞ්කෙ උසුමං ගාහාපෙන්තො කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිත්වා භික්ඛාචාරවෙලායං උට්ඨහිත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව පත්තචීවරමාදාය සෙනාසනතො නික්ඛමිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා, සචෙ බුද්ධානුස්සතිකම්මට්ඨානං හොති, තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව චෙතියඞ්ගණං පවිසති. අඤ්ඤං චෙ කම්මට්ඨානං හොති, සොපානමූලෙ ඨත්වා හත්ථෙන ගහිතභණ්ඩං විය තං ඨපෙත්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා චෙතියඞ්ගණං ආරුය්හ, මහන්තං චෙතියං ¶ චෙ, තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිතබ්බං. ඛුද්දකං චෙතියං චෙ, තථෙව පදක්ඛිණං කත්වා අට්ඨසු ඨානෙසු වන්දිතබ්බං. චෙතියං වන්දිත්වා බොධියඞ්ගණං පත්තෙනාපි බුද්ධස්ස භගවතො සම්මුඛා විය නිපච්චාකාරං දස්සෙත්වා බොධි වන්දිතබ්බා. සො එවං චෙතියඤ්ච බොධිඤ්ච වන්දිත්වා පටිසාමිතට්ඨානං ගන්ත්වා පටිසාමිතභණ්ඩකං හත්ථෙන ගණ්හන්තො විය නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගාමසමීපෙ කම්මට්ඨානසීසෙනෙව චීවරං පාරුපිත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති. අථ නං මනුස්සා දිස්වා අය්යො නො ආගතොති පච්චුග්ගන්ත්වා ¶ පත්තං ගහෙත්වා ආසනසාලාය වා ගෙහෙ වා ¶ නිසීදාපෙත්වා යාගුං දත්වා යාව භත්තං න නිට්ඨාති, තාව පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා පුරතො තෙ නිසීදිත්වා පඤ්හං වා පුච්ඡන්ති, ධම්මං වා සොතුකාමා හොන්ති. සචෙපි න කථාපෙන්ති, ජනසඞ්ගහත්ථං ධම්මකථා නාම කාතබ්බා යෙවාති අට්ඨකථාචරියා වදන්ති. ධම්මකථා හි කම්මට්ඨානවිනිමුත්තා නාම නත්ථි, තස්මා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ධම්මකථං කථෙත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ආහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං කත්වා නිවත්තියමානෙහිපි මනුස්සෙහි අනුගතොව ගාමතො නික්ඛමිත්වා තත්ථ තෙ නිවත්තෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජති.

අථ නං පුරෙතරං නික්ඛමිත්වා බහිගාමෙ කතභත්තකිච්චා සාමණෙරදහරභික්ඛූ දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තචීවරමස්ස ගණ්හන්ති. පොරාණකභික්ඛූ කිර අම්හාකං උපජ්ඣායො ආචරියොති න මුඛං ඔලොකෙත්වා වත්තං කරොන්ති, සම්පත්තපරිච්ඡෙදෙනෙව කරොන්ති. තෙ තං පුච්ඡන්ති – ‘‘භන්තෙ, එතෙ මනුස්සා තුම්හාකං කිං හොන්ති, මාතිපක්ඛතො සම්බන්ධා පිතිපක්ඛතො’’ති? කිං දිස්වා පුච්ඡථාති? තුම්හෙසු එතෙසං පෙමං බහුමානන්ති. ආවුසො, යං මාතාපිතූහිපි දුක්කරං, තං එතෙ අම්හාකං කරොන්ති, පත්තචීවරම්පි නො එතෙසං සන්තකමෙව, එතෙසං ආනුභාවෙන නෙව භයෙ භයං, න ඡාතකෙ ඡාතකං ජානාම. ඊදිසා නාම අම්හාකං උපකාරිනො නත්ථීති තෙසං ගුණෙ කථෙන්තො ගච්ඡති. අයං වුච්චති හරති න පච්චාහරතීති.

යස්ස පන පගෙව වුත්තප්පකාරං වත්තපටිපත්තිං කරොන්තස්ස කම්මජතෙජොධාතු පජ්ජලති, අනුපාදින්නකං මුඤ්චිත්වා උපාදින්නකං ගණ්හාති, සරීරතො සෙදා මුඤ්චන්ති, කම්මට්ඨානං වීථිං නාරොහති, සො පගෙව පත්තචීවරමාදාය වෙගසා චෙතියං වන්දිත්වා ගොරූපානං නික්ඛමනවෙලායමෙව ගාමං යාගුභික්ඛාය පවිසිත්වා යාගුං ලභිත්වා ආසනසාලං ගන්ත්වා පිවති, අථස්ස ද්වත්තික්ඛත්තුං ¶ අජ්ඣොහරණමත්තෙනෙව කම්මජතෙජොධාතු උපාදින්නකං මුඤ්චිත්වා අනුපාදින්නකං ගණ්හාති, ඝටසතෙන න්හාතො විය තෙජොධාතු පරිළාහනිබ්බානං පත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන යාගුං පරිභුඤ්ජිත්වා පත්තඤ්ච මුඛඤ්ච ධොවිත්වා අන්තරාභත්තෙ කම්මට්ඨානං මනසිකත්වා අවසෙසට්ඨානෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන ආහාරඤ්ච පරිභුඤ්ජිත්වා තතො පට්ඨාය පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං උපට්ඨහමානං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ¶ ආගච්ඡති, අයං වුච්චති පච්චාහරති ¶ න හරතීති. එදිසා ච භික්ඛූ යාගුං පිවිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා බුද්ධසාසනෙ අරහත්තප්පත්තා නාම ගණනපථං වීතිවත්තා. සීහළදීපෙයෙව තෙසු තෙසු ගාමෙසු ආසනසාලායං වා න තං ආසනමත්ථි, යත්ථ යාගුං පිවිත්වා අරහත්තප්පත්තා භික්ඛූ නත්ථීති.

යො පන පමාදවිහාරී හොති, නික්ඛිත්තධුරො සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා පඤ්චවිධචෙතොඛීලවිනිබන්ධචිත්තො විහරන්තො – ‘‘කම්මට්ඨානං නාම අත්ථී’’ති සඤ්ඤම්පි අකත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා අනනුලොමිකෙන ගිහිසංසග්ගෙන සංසට්ඨො චරිත්වා ච භුඤ්ජිත්වා ච තුච්ඡො නික්ඛමති, අයං වුච්චති නෙව හරති න පච්චාහරතීති.

යො පනායං – ‘‘හරති ච පච්චාහරති චා’’ති වුත්තො, සො ගතපච්චාගතවත්තවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. අත්තකාමා හි කුලපුත්තා සාසනෙ පබ්බජිත්වා දසපි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සතම්පි එකතො වසන්තා කතිකවත්තං කත්වා විහරන්ති, ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ න ඉණට්ටා, න භයට්ටා, න ජීවිකාපකතා පබ්බජිතා, දුක්ඛා මුච්චිතුකාමා පනෙත්ථ පබ්බජිතා, තස්මා ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසං ගමනෙයෙව නිග්ගණ්හථ, තථා ඨානෙ, නිසජ්ජාය, සයනෙ උප්පන්නකිලෙසං සයනෙව නිග්ගණ්හථා’’ති.

තෙ එවං කතිකවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරං ¶ ගච්ඡන්තා අඩ්ඪඋසභඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතන්තරෙසු පාසාණා හොන්ති, තාය සඤ්ඤාය කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාව ගච්ඡන්ති. සචෙ කස්සචි ගමනෙ කිලෙසො උප්පජ්ජති, තත්ථෙව නං නිග්ගණ්හාති. තථා අසක්කොන්තො තිට්ඨති, අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි තිට්ඨති. සො ‘‘අයං භික්ඛු තුය්හං උප්පන්නවිතක්කං ජානාති, අනනුච්ඡවිකං තෙ එත’’න්ති අත්තානං පටිචොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා තත්ථෙව අරියභූමිං ඔක්කමති; තථා අසක්කොන්තො නිසීදති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි නිසීදතීති සොයෙව නයො. අරියභූමිං ඔක්කමිතුං අසක්කොන්තොපි තං කිලෙසං වික්ඛම්භෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව ගච්ඡති, න කම්මට්ඨානවිප්පයුත්තෙන චිත්තෙන පාදං උද්ධරති, උද්ධරති චෙ, පටිනිවත්තිත්වා පුරිමපදෙසංයෙව එති. ආලින්දකවාසී මහාඵුස්සදෙවත්ථෙරො විය.

සො ¶ කිර එකූනවීසතිවස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො එව විහාසි, මනුස්සාපි අද්දසංසු අන්තරාමග්ගෙ කසන්තා ච වපන්තා ච මද්දන්තා ච කම්මානි ච කරොන්තා ථෙරං තථාගච්ඡන්තං දිස්වා – ‘‘අයං ථෙරො පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ගච්ඡති, කින්නු ඛො මග්ගමූළ්හො, උදාහු ¶ කිඤ්චි පමුට්ඨො’’ති සමුල්ලපන්ති. සො තං අනාදියිත්වා කම්මට්ඨානයුත්තචිත්තෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ අරහත්තං පාපුණි, අරහත්තප්පත්තදිවසෙ චස්ස චඞ්කමනකොටියං අධිවත්ථා දෙවතා අඞ්ගුලීහි දීපං උජ්ජාලෙත්වා අට්ඨාසි. චත්තාරොපි මහාරාජානො සක්කො ච දෙවානමින්දො බ්රහ්මා ච සහම්පති උපට්ඨානං අගමංසු. තඤ්ච ඔභාසං දිස්වා වනවාසී මහාතිස්සත්ථෙරො තං දුතියදිවසෙ පුච්ඡි – ‘‘රත්තිභාගෙ ආයස්මතො සන්තිකෙ ඔභාසො අහොසි, කිං සො ඔභාසො’’ති? ථෙරො වික්ඛෙපං කරොන්තො ඔභාසො නාම දීපොභාසොපි හොති, මණිඔභාසොපීති එවමාදිමාහ. තතො ‘පටිච්ඡාදෙථ තුම්හෙ’ති නිබද්ධො ‘ආමා’ති පටිජානිත්වා ¶ ආරොචෙසි. කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය ච.

සොපි කිර ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො – පඨමං තාව භගවතො මහාපධානං පූජෙස්සාමීති සත්තවස්සානි ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාසි. පුන සොළසවස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. සො කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො, වියුත්තෙන උද්ධටෙ පටිනිවත්තෙන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා ‘‘ගාවී නු පබ්බජිතො නූ’’ති ආසඞ්කනීයපදෙසෙ ඨත්වා චීවරං පාරුපිත්වා කච්ඡකන්තරතො උදකෙන පත්තං ධොවිත්වා උදකගණ්ඩූසං කරොති. කිං කාරණා? මා මෙ භික්ඛං දාතුං වා වන්දිතුං වා ආගතෙ මනුස්සෙ ‘දීඝායුකා හොථා’ති වචනමත්තෙනාපි කම්මට්ඨානවික්ඛෙපො අහොසීති. ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, කතිමී’’ති දිවසං වා භික්ඛුගණනං වා පඤ්හං වා පුච්ඡිතො පන උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙති. සචෙ දිවසාදීනි පුච්ඡකා න හොන්ති, නික්ඛමනවෙලාය ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වාව යාති.

කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා පඤ්ඤාසභික්ඛූ විය ච. තෙ කිර ආසළ්හිපුණ්ණමායං කතිකවත්තං අකංසු – ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාලපිස්සාමා’’ති, ගාමඤ්ච පිණ්ඩාය පවිසන්තා උදකගණ්ඩූසං කත්වා පවිසිංසු. දිවසාදීසු පුච්ඡිතෙසු වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිංසු. තත්ථ මනුස්සා නිට්ඨුභනං ¶ දිස්වා ජානිංසු – ‘‘අජ්ජෙකො ආගතො, අජ්ජ ද්වෙ’’ති. එවඤ්ච චින්තෙසුං – ‘‘කින්නු ඛො එතෙ අම්හෙහියෙව සද්ධිං න සල්ලපන්ති, උදාහු අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි. සචෙ අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි න සල්ලපන්ති, අද්ධා විවාදජාතා භවිස්සන්ති. එථ නෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛමාපෙස්සාමා’’ති, සබ්බෙ විහාරං ගන්ත්වා පඤ්ඤාසාය භික්ඛූසු ද්වෙපි භික්ඛූ එකොකාසෙ නාද්දසංසු. තතො යො තෙසු චක්ඛුමා පුරිසො, සො ආහ – ‘‘න භො කලහකාරකානං ¶ වසනොකාසො ඊදිසො හොති, සුසම්මට්ඨං චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණං, සුනික්ඛිත්තා සම්මජ්ජනියො, සූපට්ඨපිතං පානීයං පරිභොජනීය’’න්ති, තෙ තතොව නිවත්තා. තෙපි භික්ඛූ අන්තො තෙමාසෙයෙව අරහත්තං පත්වා මහාපවාරණාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙසුං.

එවං ¶ කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය, කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතභික්ඛූ විය ච කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා උදකගණ්ඩූසං කත්වා වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා, යත්ථ සුරාසොණ්ඩධුත්තාදයො කලහකාරකා චණ්ඩහත්ථිඅස්සාදයො වා නත්ථි, තං වීථිං පටිපජ්ජති. තත්ථ ච පිණ්ඩාය චරමානො න තුරිතතුරිතො විය ජවෙන ගච්ඡති. න හි ජවෙන පිණ්ඩපාතියධුතඞ්ගං නාම කිඤ්චි අත්ථි. විසමභූමිභාගප්පත්තං පන උදකසකටං විය නිච්චලො හුත්වා ගච්ඡති. අනුඝරං පවිට්ඨො ච දාතුකාමං වා අදාතුකාමං වා සල්ලක්ඛෙත්වා තදනුරූපං කාලං ආගමෙන්තො භික්ඛං පටිලභිත්වා ආදාය අන්තොගාමෙ වා බහිගාමෙ වා විහාරමෙව වා ආගන්ත්වා යථා ඵාසුකෙ පතිරූපෙ ඔකාසෙ නිසීදිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා අක්ඛබ්භඤ්ජන – වණලෙපනපුත්තමංසූපමවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙති, නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය…පෙ… භුත්තාවී ච උදකකිච්චං කත්වා මුහුත්තං භත්තකිලමථං පටිප්පස්සම්භෙත්වා යථා පුරෙභත්තං, එවං පච්ඡාභත්තං පුරිමයාමං පච්ඡිමයාමඤ්ච කම්මට්ඨානමෙව මනසි කරොති, අයං වුච්චති හරති ච පච්චාහරති චාති.

ඉදං පන හරණපච්චාහරණසඞ්ඛාතං ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොති, පඨමවයෙ එව අරහත්තං පාපුණාති. නො චෙ පඨමවයෙ පාපුණාති, අථ ¶ මජ්ඣිමවයෙ; නො චෙ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති, අථ මරණසමයෙ; නො චෙ මරණසමයෙ පාපුණාති, අථ ¶ දෙවපුත්තො හුත්වා; නො චෙ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති, අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ නිබ්බත්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති. නො චෙ පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති, අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති; සෙය්යථාපි ථෙරො බාහියො දාරුචීරියො මහාපඤ්ඤො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො සාරිපුත්තො මහිද්ධිකො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො මහාමොග්ගල්ලානො ධුතවාදො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො මහාකස්සපො දිබ්බචක්ඛුකො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො අනුරුද්ධො විනයධරො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො උපාලි ධම්මකථිකො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො ආරඤ්ඤිකො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො රෙවතො බහුස්සුතො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො ආනන්දො භික්ඛාකාමො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො රාහුලො බුද්ධපුත්තොති. ඉති ඉමස්මිං චතුක්කෙ ය්වායං හරති ච පච්චාහරති ච, තස්ස ගොචරසම්පජඤ්ඤං සිඛාපත්තං හොති.

අභික්කමාදීසු පන අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං, තං එවං වෙදිතබ්බං – ඉධ භික්ඛු අභික්කමන්තො වා පටික්කමන්තො වා යථා අන්ධබාලපුථුජ්ජනා අභික්කමාදීසු – ‘‘අත්තා අභික්කමති, අත්තනා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා, ‘‘අහං අභික්කමාමි, මයා අභික්කමො ¶ නිබ්බත්තිතො’’ති වා සම්මුය්හන්ති, තථා අසම්මුය්හන්තො ‘‘අභික්කමාමී’’ති චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති. ඉති චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන අයං කායසම්මතො අට්ඨිසඞ්ඝාතො අභික්කමති. තස්සෙවං අභික්කමතො එකෙකපාදුද්ධරණෙ පථවීධාතු ආපොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො; තථා අතිහරණවීතිහරණෙසු. වොස්සජ්ජනෙ තෙජොධාතු වායොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා බලවතියො, තථා සන්නික්ඛෙපනසන්නිරුජ්ඣනෙසු. තත්ථ උද්ධරණෙ ¶ පවත්තා රූපාරූපධම්මා අතිහරණං න පාපුණන්ති, තථා අතිහරණෙ පවත්තා වීතිහරණං, වීතිහරණෙ පවත්තා වොස්සජ්ජනං, වොස්සජ්ජනෙ පවත්තා සන්නික්ඛෙපනං, සන්නික්ඛෙපනෙ පවත්තා සන්නිරුජ්ඣනං න පාපුණන්ති. තත්ථ තත්ථෙව පබ්බං පබ්බං සන්ධි සන්ධි ඔධි ඔධි හුත්වා තත්තකපාලෙ ¶ පක්ඛිත්තතිලානි විය පටපටායන්තා භිජ්ජන්ති. තත්ථ කො එකො අභික්කමති, කස්ස වා එකස්ස අභික්කමනං? පරමත්ථතො හි ධාතූනංයෙව ගමනං, ධාතූනං ඨානං, ධාතූනං නිසජ්ජනං, ධාතූනං සයනං. තස්මිං තස්මිං කොට්ඨාසෙ සද්ධිං රූපෙන.

අඤ්ඤං උප්පජ්ජතෙ චිත්තං, අඤ්ඤං චිත්තං නිරුජ්ඣති;

අවීචිමනුසම්බන්ධො, නදීසොතොව වත්තතීති.

එවං අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාමාති.

නිට්ඨිතො අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතීති පදස්ස අත්ථො.

ආලොකිතෙ විලොකිතෙති එත්ථ පන ආලොකිතං නාම පුරතො පෙක්ඛණං. විලොකිතං නාම අනුදිසාපෙක්ඛණං. අඤ්ඤානිපි හෙට්ඨා උපරි පච්ඡතො පෙක්ඛණවසෙන ඔලොකිතඋල්ලොකිතාපලොකිතානි නාම හොන්ති, තානි ඉධ න ගහිතානි. සාරුප්පවසෙන පන ඉමානෙව ද්වෙ ගහිතානි, ඉමිනා වා මුඛෙන සබ්බානිපි තානි ගහිතානෙවාති.

තත්ථ ‘‘ආලොකෙස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අනොලොකෙත්වා අත්ථපරිග්ගණ්හනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං, තං ආයස්මන්තං නන්දං කායසක්ඛිං කත්වා වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පුරත්ථිමා දිසා ආලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා නන්දො පුරත්ථිමං දිසං ආලොකෙති – ‘එවං මෙ පුරත්ථිමං දිසං ආලොකයතො න අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවිස්සන්තී’ති. ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො ¶ හොති ¶ (අ. නි. 8.9). සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පච්ඡිමා දිසා…පෙ… උත්තරා දිසා…පෙ… දක්ඛිණා දිසා…පෙ… උද්ධං…පෙ… අධො…පෙ… අනුදිසා අනුවිලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා නන්දො අනුදිසං අනුවිලොකෙති – ‘එවං මෙ අනුදිසං අනුවිලොකයතො න අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවිස්සන්තී’ති. ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො හොතී’’ති.

අපි ච ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තචෙතියදස්සනාදිවසෙනෙව සාත්ථකතා ච සප්පායතා ච වෙදිතබ්බා, කම්මට්ඨානස්ස පන අවිජහනමෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤං. තස්මා ¶ එත්ථ ඛන්ධධාතුආයතනකම්මට්ඨානිකෙහි අත්තනො කම්මට්ඨානවසෙනෙව, කසිණාදිකම්මට්ඨානිකෙහි වා පන කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ආලොකනං විලොකනං කාතබ්බං. අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම ආලොකෙතා වා විලොකෙතා වා නත්ථි, ‘ආලොකෙස්සාමී’ති පන චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති. ඉති චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන හෙට්ඨිමං අක්ඛිදලං අධො සීදති, උපරිමං උද්ධං ලඞ්ඝෙති. කොචි යන්තකෙන විවරන්තො නාම නත්ථි. තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං සාධෙන්තං උප්පජ්ජතීති එවං පජානනං පනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාම. අපි ච මූලපරිඤ්ඤා ආගන්තුකතාව කාලිකභාවවසෙන පෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. මූලපරිඤ්ඤාවසෙන තාව –

භවඞ්ගාවජ්ජනඤ්චෙව, දස්සනං සම්පටිච්ඡනං;

සන්තීරණං වොට්ඨබ්බනං, ජවනං භවති සත්තමං.

තත්ථ භවඞ්ගං උපපත්තිභවස්ස අඞ්ගකිච්චං සාධයමානං පවත්තති, තං ආවට්ටෙත්වා කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා, තංනිරොධා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං සාධයමානං, තංනිරොධා විපාකමනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධයමානා, තංනිරොධා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා, තංනිරොධා කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බනකිච්චං සාධයමානා ¶ , තංනිරොධා සත්තක්ඛත්තුං ජවනං ජවති. තත්ථ පඨමජවනෙපි – ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන ආලොකිතවිලොකිතං නාම න හොති. දුතියජවනෙපි…පෙ… සත්තමජවනෙපි. එතෙසු පන යුද්ධමණ්ඩලෙ යොධෙසු විය හෙට්ඨුපරියවසෙන භිජ්ජිත්වා පතිතෙසු – ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති රජ්ජනාදිවසෙන ආලොකිතවිලොකිතං හොති. එවං තාවෙත්ථ මූලපරිඤ්ඤාවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

චක්ඛුද්වාරෙ ¶ පන රූපෙ ආපාථමාගතෙ භවඞ්ගචලනතො උද්ධං සකකිච්චනිප්ඵාදනවසෙන ආවජ්ජනාදීසු උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙසු අවසානෙ ජවනං උප්පජ්ජති, තං පුබ්බෙ උප්පන්නානං ආවජ්ජනාදීනං ගෙහභූතෙ චක්ඛුද්වාරෙ ආගන්තුකපුරිසො විය හොති. තස්ස යථා පරගෙහෙ කිඤ්චි යාචිතුං පවිට්ඨස්ස ආගන්තුකපුරිසස්ස ගෙහස්සාමිකෙසු තුණ්හීමාසිනෙසු ආණාකරණං න යුත්තං, එවං ¶ ආවජ්ජනාදීනං ගෙහභූතෙ චක්ඛුද්වාරෙ ආවජ්ජනාදීසුපි අරජ්ජන්තෙසු අදුස්සන්තෙසු අමුය්හන්තෙසු ච රජ්ජනදුස්සනමුය්හනං අයුත්තන්ති එවං ආගන්තුකභාවවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

යානි පනෙතානි චක්ඛුද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනපරියොසානානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, තානි සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං න පස්සන්තීති, ඉත්තරානි තාවකාලිකානි හොන්ති. තත්ථ යථා එකස්මිං ඝරෙ සබ්බෙසු මානුසකෙසු මතෙසු අවසෙසස්ස එකස්ස තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මරණධම්මස්ස න යුත්තා නච්චගීතාදීසු අභිරති නාම. එවමෙව එකද්වාරෙ සසම්පයුත්තෙසු ආවජ්ජනාදීසු තත්ථ තත්ථෙව මතෙසු අවසෙසස්ස තඞ්ඛණෙයෙව මරණධම්මස්ස ජවනස්සාපි රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන අභිරති නාම න යුත්තාති. එවං තාවකාලිකභාවවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපි ච ඛන්ධායතනධාතුපච්චයපච්චවෙක්ඛණවසෙන පෙතං වෙදිතබ්බං. එත්ථ හි චක්ඛු චෙව රූපා ච රූපක්ඛන්ධො, දස්සනං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා ¶ වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සාදිකා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. එවමෙතෙසං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති?

තථා චක්ඛු චක්ඛායතනං, රූපං රූපායතනං, දස්සනං මනායතනං, වෙදනාදයො සම්පයුත්තධම්මා ධම්මායතනං. එවමෙතෙසං චතුන්නං ආයතනානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති?

තථා චක්ඛු චක්ඛුධාතු, රූපං රූපධාතු, දස්සනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, තංසම්පයුත්තා වෙදනාදයො ධම්මා ධම්මධාතු. එවමෙතාසං චතුන්නං ධාතූනං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති?

තථා චක්ඛු නිස්සයපච්චයො, රූපා ආරම්මණපච්චයො, ආවජ්ජනං අනන්තරසමනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතපච්චයො ¶ , ආලොකො උපනිස්සයපච්චයො, වෙදනාදයො සහජාතපච්චයො. එවමෙතෙසං පච්චයානං සමවායෙ ¶ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙතීති? එවමෙත්ථ ඛන්ධායතනධාතුපච්චයපච්චවෙක්ඛණවසෙනපි අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙති පබ්බානං සමිඤ්ජනපසාරණෙ. තත්ථ චිත්තවසෙනෙව සමිඤ්ජනපසාරණං අකත්වා හත්ථපාදානං සමිඤ්ජනපසාරණපච්චයා අත්ථානත්ථං පරිග්ගණ්හිත්වා අත්ථපරිග්ගණ්හනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තත්ථ හත්ථපාදෙ අතිචිරං සමිඤ්ජෙත්වා වා පසාරෙත්වා වා ඨිතස්ස ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගතං න ලභති, කම්මට්ඨානං පරිපතති, විසෙසං නාධිගච්ඡති. කාලෙ සමිඤ්ජෙන්තස්ස කාලෙ පසාරෙන්තස්ස පන තා වෙදනා නුප්පජ්ජන්ති, චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං ඵාතිං ගච්ඡති, විසෙසමධිගච්ඡතීති ¶ , එවං අත්ථානත්ථපරිග්ගණ්හනං වෙදිතබ්බං.

අත්ථෙ පන සතිපි සප්පායාසප්පායං පරිග්ගණ්හිත්වා සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. තත්රායං නයො –

මහාචෙතියඞ්ගණෙ කිර දහරභික්ඛූ සජ්ඣායං ගණ්හන්ති, තෙසං පිට්ඨිපස්සෙසු දහරභික්ඛුනියො ධම්මං සුණන්ති. තත්රෙකො දහරො හත්ථං පසාරෙන්තො කායසංසග්ගං පත්වා තෙනෙව කාරණෙන ගිහී ජාතො. අපරො භික්ඛු පාදං පසාරෙන්තො අග්ගිම්හි පසාරෙසි, අට්ඨිමාහච්ච පාදො ඣායි. අපරො වම්මිකෙ පසාරෙසි, සො ආසීවිසෙන ඩට්ඨො. අපරො චීවරකුටිදණ්ඩකෙ පසාරෙසි, තං මණිසප්පො ඩංසි. තස්මා එවරූපෙ අසප්පායෙ අපසාරෙත්වා සප්පායෙ පසාරෙතබ්බං. ඉදමෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං.

ගොචරසම්පජඤ්ඤං පන මහාථෙරවත්ථුනා දීපෙතබ්බං – මහාථෙරො කිර දිවාඨානෙ නිසින්නො අන්තෙවාසිකෙහි සද්ධිං කථයමානො සහසා හත්ථං සමිඤ්ජෙත්වා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සණිකං සමිඤ්ජෙසි. තං අන්තෙවාසිකා පුච්ඡිංසු – ‘‘කස්මා, භන්තෙ, සහසා හත්ථං සමිඤ්ජිත්වා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සණිකං සමිඤ්ජියිත්ථා’’ති? යතො පට්ඨායාහං, ආවුසො, කම්මට්ඨානං මනසිකාතුං ආරද්ධො, න මෙ කම්මට්ඨානං මුඤ්චිත්වා හත්ථො සමිඤ්ජිතපුබ්බො, ඉදානි පන මෙ තුම්හෙහි සද්ධිං කථයමානෙන කම්මට්ඨානං මුඤ්චිත්වා සමිඤ්ජිතො. තස්මා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සමිඤ්ජෙසින්ති. සාධු ¶ , භන්තෙ, භික්ඛුනා නාම එවරූපෙන භවිතබ්බන්ති. එවමෙත්ථාපි කම්මට්ඨානාවිජහනමෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤන්ති වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ ¶ අත්තා නාම කොචි සමිඤ්ජෙන්තො වා පසාරෙන්තො වා නත්ථි, වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන පන සුත්තාකඩ්ඪනවසෙන දාරුයන්තස්ස හත්ථපාදලචලනං විය සමිඤ්ජනපසාරණං හොතීති එවං පරිජානනං පනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති වෙදිතබ්බං.

සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙති එත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරානං ¶ නිවාසනපාරුපනවසෙන පත්තස්ස භික්ඛාපටිග්ගහණාදිවසෙන පරිභොගො ධාරණං නාම. තත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරධාරණෙ තාව නිවාසෙත්වා වා පාරුපිත්වා වා පිණ්ඩාය චරතො ආමිසලාභො සීතස්ස පටිඝාතායාතිආදිනා නයෙන භගවතා වුත්තප්පකාරොයෙව ච අත්ථො අත්ථො නාම. තස්ස වසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

උණ්හපකතිකස්ස පන දුබ්බලස්ස ච චීවරං සුඛුමං සප්පායං, සීතාලුකස්ස ඝනං දුපට්ටං. විපරීතං අසප්පායං. යස්ස කස්සචි ජිණ්ණං අසප්පායමෙව, අග්ගළාදිදානෙන හිස්ස තං පලිබොධකරං හොති. තථා පට්ටුණ්ණදුකූලාදිභෙදං ලොභනීයචීවරං. තාදිසඤ්හි අරඤ්ඤෙ එකකස්ස නිවාසන්තරායකරං ජීවිතන්තරායකරඤ්චාපි හොති. නිප්පරියායෙන පන යං නිමිත්තකම්මාදිමිච්ඡාජීවවසෙන උප්පන්නං, යඤ්චස්ස සෙවමානස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, තං අසප්පායං. විපරීතං සප්පායං. තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං. කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි චීවරං පාරුපෙන්තො නත්ථි, වුත්තප්පකාරෙන චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන චීවරපාරුපනං හොති. තත්ථ චීවරම්පි අචෙතනං, කායොපි අචෙතනො. චීවරං න ජානාති – ‘‘මයා කායො පාරුපිතො’’ති. කායොපි න ජානාති – ‘‘අහං චීවරෙන පාරුපිතො’’ති. ධාතුයොව ධාතුසමූහං පටිච්ඡාදෙන්ති පටපිලොතිකායපොත්ථකරූපපටිච්ඡාදනෙ විය. තස්මා නෙව සුන්දරං චීවරං ලභිත්වා සොමනස්සං කාතබ්බං, න අසුන්දරං ලභිත්වා දොමනස්සං.

නාගවම්මිකචෙතියරුක්ඛාදීසු ¶ හි කෙචි මාලාගන්ධධූමවත්ථාදීහි සක්කාරං කරොන්ති, කෙචි ගූථමුත්තකද්දමදණ්ඩසත්ථප්පහාරාදීහි අසක්කාරං. න තෙහි නාගවම්මිකරුක්ඛාදයො සොමනස්සං වා දොමනස්සං වා කරොන්ති. එවමෙව නෙව සුන්දරං චීවරං ලභිත්වා සොමනස්සං කාතබ්බං ¶ , න අසුන්දරං ලභිත්වා දොමනස්සන්ති, එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

පත්තධාරණෙපි ¶ පත්තං සහසාව අග්ගහෙත්වා ඉමං ගහෙත්වා පිණ්ඩාය චරමානො භික්ඛං ලභිස්සාමීති, එවං පත්තග්ගහණපච්චයා පටිලභිතබ්බං අත්ථවසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

කිසදුබ්බලසරීරස්ස පන ගරුපත්තො අසප්පායො, යස්ස කස්සචි චතුපඤ්චගණ්ඨිකාහතො දුබ්බිසොධනීයො අසප්පායොව. දුද්ධොතපත්තොපි න වට්ටති, තං ධොවන්තස්සෙව චස්ස පලිබොධො හොති. මණිවණ්ණපත්තො පන ලොභනීයො, චීවරෙ වුත්තනයෙනෙව අසප්පායො, නිමිත්තකම්මාදිවසෙන ලද්ධො පන යඤ්චස්ස සෙවමානස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, අයං එකන්තඅසප්පායොව. විපරීතො සප්පායො. තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං. කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි පත්තං ගණ්හන්තො නත්ථි, වුත්තප්පකාරෙන චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙනෙව පත්තග්ගහණං නාම හොති. තත්ථ පත්තොපි අචෙතනො, හත්ථාපි අචෙතනා. පත්තො න ජානාති – ‘‘අහං හත්ථෙහි ගහිතො’’ති. හත්ථාපි න ජානන්ති – ‘‘අම්හෙහි පත්තො ගහිතො’’ති. ධාතුයොව ධාතුසමූහං ගණ්හන්ති, සණ්ඩාසෙන අග්ගිවණ්ණපත්තග්ගහණෙ වියාති. එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපි ච යථා ඡින්නහත්ථපාදෙ වණමුඛෙහි පග්ඝරිතපුබ්බලොහිතකිමිකුලෙ නීලමක්ඛිකසම්පරිකිණ්ණෙ අනාථසාලායං නිපන්නෙ අනාථමනුස්සෙ දිස්වා, යෙ දයාලුකා පුරිසා, තෙ තෙසං වණමත්තචොළකානි චෙව කපාලාදීහි ච භෙසජ්ජානි උපනාමෙන්ති. තත්ථ චොළකානිපි කෙසඤ්චි සණ්හානි, කෙසඤ්චි ථූලානි පාපුණන්ති. භෙසජ්ජකපාලකානිපි කෙසඤ්චි ¶ සුසණ්ඨානානි, කෙසඤ්චි දුස්සණ්ඨානානි පාපුණන්ති, න තෙ තත්ථ සුමනා වා දුම්මනා වා හොන්ති ¶ . වණපටිච්ඡාදනමත්තෙනෙව හි චොළකෙන, භෙසජ්ජපටිග්ගහණමත්තෙනෙව ච කපාලකෙන තෙසං අත්ථො. එවමෙව යො භික්ඛු වණචොළකං විය චීවරං, භෙසජ්ජකපාලකං විය ච පත්තං, කපාලෙ භෙසජ්ජමිව ච පත්තෙ ලද්ධං භික්ඛං සල්ලක්ඛෙති, අයං සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤෙන උත්තමසම්පජානකාරීති වෙදිතබ්බො.

අසිතාදීසු අසිතෙති පිණ්ඩපාතභොජනෙ. පීතෙති යාගුආදිපානෙ. ඛායිතෙති පිට්ඨඛජ්ජාදිඛාදනෙ. සායිතෙති මධුඵාණිතාදිසායනෙ. තත්ථ නෙව දවායාතිආදිනා නයෙන වුත්තො අට්ඨවිධොපි අත්ථො අත්ථො නාම. තස්සෙව වසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

ලූඛපණීතතිත්තමධුරරසාදීසු ¶ පන යෙන භොජනෙන යස්ස ඵාසු න හොති, තං තස්ස අසප්පායං. යං පන නිමිත්තකම්මාදිවසෙන පටිලද්ධං, යඤ්චස්ස භුඤ්ජතො අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, තං එකන්තඅසප්පායමෙව, විපරීතං සප්පායං. තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං. කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි භුඤ්ජකො නත්ථි, වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පත්තප්පටිග්ගහණං නාම හොති. චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව හත්ථස්ස පත්තෙ ඔතාරණං නාම හොති. චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ආලොපකරණං ආලොපඋද්ධාරණං මුඛවිවරණඤ්ච හොති, න කොචි කුඤ්චිකාය යන්තකෙන වා හනුකට්ඨීනි විවරති. චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ආලොපස්ස මුඛෙ ඨපනං, උපරිදන්තානං මුසලකිච්චසාධනං, හෙට්ඨිමදන්තානං උදුක්ඛලකිච්චසාධනං, ජිව්හාය හත්ථකිච්චසාධනඤ්ච හොති. ඉති තත්ථ අග්ගජිව්හාය තනුකඛෙළො මූලජිව්හාය බහලඛෙළො මක්ඛෙති. තං හෙට්ඨාදන්තඋදුක්ඛලෙ ජිව්හාහත්ථපරිවත්තකං ඛෙළොදකෙන තෙමිතං උපරිදන්තමුසලසඤ්චුණ්ණිතං කොචි කටච්ඡුනා ¶ වා දබ්බියා වා අන්තොපවෙසෙන්තො නාම නත්ථි, වායොධාතුයාව පවිසති. පවිට්ඨං පවිට්ඨං කොචි පලාලසන්ථාරං කත්වා ධාරෙන්තො නාම නත්ථි, වායොධාතුවසෙනෙව තිට්ඨති. ඨිතං ඨිතං කොචි උද්ධනං කත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා පචන්තො නාම නත්ථි, තෙජොධාතුයාව පච්චති. පක්කං පක්කං කොචි දණ්ඩකෙන වා ¶ යට්ඨියා වා බහි නීහාරකො නාම නත්ථි, වායොධාතුයෙව නීහරති. ඉති වායොධාතු පටිහරති ච, වීතිහරති ච, ධාරෙති ච, පරිවත්තෙති ච, සඤ්චුණ්ණෙති ච, විසොසෙති ච, නීහරති ච. පථවීධාතු ධාරෙති ච, පරිවත්තෙති ච, සඤ්චුණ්ණෙති ච, විසොසෙති ච. ආපොධාතු සිනෙහෙති ච, අල්ලත්තඤ්ච අනුපාලෙති. තෙජොධාතු අන්තොපවිට්ඨං පරිපාචෙති. ආකාසධාතු අඤ්ජසො හොති. විඤ්ඤාණධාතු තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගමන්වාය ආභුජතීති. එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපි ච ගමනතො පරියෙසනතො පරිභොගතො ආසයතො නිධානතො අපරිපක්කතො පරිපක්කතො ඵලතො නිස්සන්දතො සම්මක්ඛනතොති, එවං දසවිධපටිකූලභාවපච්චවෙක්ඛණතො පෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. විත්ථාරකථා පනෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙ ආහාරපටිකූලසඤ්ඤානිද්දෙසතො ගහෙතබ්බා.

උච්චාරපස්සාවකම්මෙති උච්චාරස්ස ච පස්සාවස්ස ච කරණෙ. තත්ථ පත්තකාලෙ උච්චාරපස්සාවං අකරොන්තස්ස සකලසරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, අක්ඛීනි භමන්ති, චිත්තං න එකග්ගං ¶ හොති, අඤ්ඤෙ ච රොගා උප්පජ්ජන්ති. කරොන්තස්ස පන සබ්බං තං න හොතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. තස්ස වසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අට්ඨානෙ උච්චාරපස්සාවං කරොන්තස්ස පන ආපත්ති හොති, අයසො වඩ්ඪති, ජීවිතන්තරායො හොති, පතිරූපෙ ඨානෙ කරොන්තස්ස සබ්බං තං න හොතීති ඉදමෙත්ථ සප්පායං තස්ස වසෙන සප්පායසම්පජඤ්ඤං. කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම උච්චාරපස්සාවකම්මං කරොන්තො නත්ථි, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන උච්චාරපස්සාවකම්මං හොති ¶ . යථා වා පන පක්කෙ ගණ්ඩෙ ගණ්ඩභෙදෙන පුබ්බලොහිතං අකාමතාය නික්ඛමති. යථා ච අතිභරිතා උදකභාජනා උදකං අකාමතාය නික්ඛමති. එවං පක්කාසයමුත්තවත්ථීසු සන්නිචිතා උච්චාරපස්සාවා වායුවෙගසමුප්පීළිතා අකාමතායපි නික්ඛමන්ති. සො පනායං එවං නික්ඛමන්තො උච්චාරපස්සාවො නෙව ¶ තස්ස භික්ඛුනො අත්තනො හොති, න පරස්ස, කෙවලං සරීරනිස්සන්දොව හොති. යථා කිං? යථා උදකතුම්බතො පුරාණුදකං ඡඩ්ඩෙන්තස්ස නෙව තං අත්තනො හොති, න පරෙසං; කෙවලං පටිජග්ගනමත්තමෙව හොති; එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

ගතාදීසු ගතෙති ගමනෙ. ඨිතෙති ඨානෙ. නිසින්නෙති නිසජ්ජාය. සුත්තෙති සයනෙ. ජාගරිතෙති ජාගරණෙ. භාසිතෙති කථනෙ. තුණ්හීභාවෙති අකථනෙ. ‘‘ගච්ඡන්තො වා ගච්ඡාමීති පජානාති, ඨිතො වා ඨිතොම්හීති පජානාති, නිසින්නො වා නිසින්නොම්හීති පජානාති, සයානො වා සයානොම්හීති පජානාතී’’ති ඉමස්මිඤ්හි සුත්තෙ අද්ධානඉරියාපථා කථිතා. ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ ආලොකිතෙ විලොකිතෙ සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙ’’ති ඉමස්මිං මජ්ඣිමා. ‘‘ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ’’ති ඉධ පන ඛුද්දකචුණ්ණියඉරියාපථා කථිතා. තස්මා තෙසුපි වුත්තනයෙනෙව සම්පජානකාරිතා වෙදිතබ්බා.

තිපිටකමහාසිවත්ථෙරො පනාහ – යො චිරං ගන්ත්වා වා චඞ්කමිත්වා වා අපරභාගෙ ඨිතො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘චඞ්කමනකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති ¶ . අයං ගතෙ සම්පජානකාරී නාම.

යො සජ්ඣායං වා කරොන්තො, පඤ්හං වා විස්සජ්ජෙන්තො, කම්මට්ඨානං වා මනසිකරොන්තො චිරං ඨත්වා ¶ අපරභාගෙ නිසින්නො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘ඨිතකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති. අයං ඨිතෙ සම්පජානකාරී නාම.

යො සජ්ඣායාදිකරණවසෙනෙව චිරං නිසීදිත්වා අපරභාගෙ උට්ඨාය ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘නිසින්නකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති. අයං නිසින්නෙ සම්පජානකාරී නාම.

යො පන නිපන්නකො සජ්ඣායං වා කරොන්තො කම්මට්ඨානං වා මනසිකරොන්තො නිද්දං ඔක්කමිත්වා අපරභාගෙ උට්ඨාය ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘සයනකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති. අයං සුත්තෙ ජාගරිතෙ ච සම්පජානකාරී නාම. කිරියමයචිත්තානඤ්හි අප්පවත්තනං සොප්පං නාම, පවත්තනං ජාගරිතං නාම.

යො ¶ පන භාසමානො – ‘‘අයං සද්දො නාම ඔට්ඨෙ ච පටිච්ච, දන්තෙ ච ජිව්හඤ්ච තාලුඤ්ච පටිච්ච, චිත්තස්ස ච තදනුරූපං පයොගං පටිච්ච ජායතී’’ති සතො සම්පජානොව භාසති. චිරං වා පන කාලං සජ්ඣායං වා කත්වා, ධම්මං වා කථෙත්වා, කම්මට්ඨානං වා පවත්තෙත්වා, පඤ්හං වා විස්සජ්ජෙත්වා, අපරභාගෙ තුණ්හීභූතො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘භාසිතකාලෙ උප්පන්නා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති. අයං භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම.

යො තුණ්හීභූතො චිරං ධම්මං වා කම්මට්ඨානං වා මනසිකත්වා අපරභාගෙ ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘තුණ්හීභූතකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති. උපාදාරූපප්පවත්තියඤ්හි සති භාසති නාම, අසති තුණ්හී භවති නාමාති. අයං තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී නාමාති.

තයිදං මහාසිවත්ථෙරෙන වුත්තං අසම්මොහධුරං මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ අධිප්පෙතං. ඉමස්මිං පන සාමඤ්ඤඵලෙ සබ්බම්පි චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං ලබ්භති. තස්මා වුත්තනයෙනෙව චෙත්ථ චතුන්නං සම්පජඤ්ඤානං වසෙන සම්පජානකාරිතා වෙදිතබ්බා. සම්පජානකාරීති ච සබ්බපදෙසු සතිසම්පයුත්තස්සෙව සම්පජඤ්ඤස්ස වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතොති එතස්ස හි පදස්ස අයං විත්ථාරො. විභඞ්ගප්පකරණෙ පන – ‘‘සතො සම්පජානො අභික්කමති, සතො සම්පජානො පටික්කමතී’’ති එවං එතානි පදානි විභත්තානෙව. එවං, ඛො මහාරාජාති එවං ¶ සතිසම්පයුත්තස්ස සම්පජඤ්ඤස්ස ¶ වසෙන අභික්කමාදීනි පවත්තෙන්තො සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො නාම හොතීති අත්ථො.

සන්තොසකථා

215. ඉධ, මහාරාජ, භික්ඛු සන්තුට්ඨො හොතීති එත්ථ සන්තුට්ඨොති ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතො. සො පනෙස සන්තොසො ද්වාදසවිධො හොති, සෙය්යථිදං – චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො, යථාබලසන්තොසො, යථාසාරුප්පසන්තොසොති තිවිධො. එවං පිණ්ඩපාතාදීසු. තස්සායං පභෙදවණ්ණනා –

ඉධ භික්ඛු චීවරං ලභති, සුන්දරං වා අසුන්දරං වා. සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හති. අයමස්ස චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ පන පකතිදුබ්බලො වා හොති, ආබාධජරාභිභූතො ¶ වා, ගරුචීවරං පාරුපන්තො කිලමති. සො සභාගෙන භික්ඛුනා සද්ධිං තං පරිවත්තෙත්වා ලහුකෙන යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස චීවරෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො පණීතපච්චයලාභී හොති. සො පත්තචීවරාදීනං අඤ්ඤතරං මහග්ඝපත්තචීවරං බහූනි වා පන පත්තචීවරානි ලභිත්වා ඉදං ථෙරානං චිරපබ්බජිතානං, ඉදං බහුස්සුතානං අනුරූපං, ඉදං ගිලානානං, ඉදං අප්පලාභීනං හොතූති දත්වා තෙසං පුරාණචීවරං වා ගහෙත්වා සඞ්කාරකූටාදිතො වා නන්තකානි උච්චිනිත්වා තෙහි සඞ්ඝාටිං කත්වා ධාරෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස චීවරෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු පිණ්ඩපාතං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා පිණ්ඩපාතං ලභති, යෙනස්ස පරිභුත්තෙන අඵාසු හොති. සො සභාගස්ස භික්ඛුනො තං දත්වා තස්ස හත්ථතො සප්පායභොජනං භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො බහුං පණීතං පිණ්ඩපාතං ලභති. සො තං චීවරං විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභීගිලානානං දත්වා තෙසං වා සෙසකං පිණ්ඩාය වා චරිත්වා ¶ මිස්සකාහාරං භුඤ්ජන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු සෙනාසනං ලභති, මනාපං වා අමනාපං වා, සො තෙන නෙව සොමනස්සං, න ¶ දොමනස්සං උප්පාදෙති; අන්තමසො තිණසන්ථාරකෙනපි යථාලද්ධෙනෙව තුස්සති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා සෙනාසනං ලභති, යත්ථස්ස වසතො අඵාසු හොති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස සන්තකෙ සප්පායසෙනාසනෙ වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාබලසන්තොසො.

අපරො මහාපුඤ්ඤො ලෙණමණ්ඩපකූටාගාරාදීනි බහූනි පණීතසෙනාසනානි ලභති. සො තානි චීවරං විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභීගිලානානං දත්වා යත්ථ කත්ථචි වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ¶ සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. යොපි – ‘‘උත්තමසෙනාසනං නාම පමාදට්ඨානං, තත්ථ නිසින්නස්ස ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, නිද්දාභිභූතස්ස පුන පටිබුජ්ඣතො කාමවිතක්කා පාතුභවන්තී’’ති පටිසඤ්චික්ඛිත්වා තාදිසං සෙනාසනං පත්තම්පි න සම්පටිච්ඡති. සො තං පටික්ඛිපිත්වා අබ්භොකාසරුක්ඛමූලාදීසු වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයම්පිස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු භෙසජ්ජං ලභති, ලූඛං වා පණීතං වා, සො යං ලභති, තෙනෙව තුස්සති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන තෙලෙන අත්ථිකො ඵාණිතං ලභති. සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස හත්ථතො තෙලං ගහෙත්වා අඤ්ඤදෙව වා පරියෙසිත්වා භෙසජ්ජං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාබලසන්තොසො.

අපරො මහාපුඤ්ඤො බහුං තෙලමධුඵාණිතාදිපණීතභෙසජ්ජං ලභති. සො තං චීවරං විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභීගිලානානං දත්වා තෙසං ආභතෙන යෙන කෙනචි යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. යො පන එකස්මිං භාජනෙ මුත්තහරීටකං ¶ ඨපෙත්වා එකස්මිං චතුමධුරං – ‘‘ගණ්හාහි, භන්තෙ, යදිච්ඡසී’’ති වුච්චමානො සචස්ස තෙසු අඤ්ඤතරෙනපි රොගො වූපසම්මති, අථ මුත්තහරීටකං නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිතන්ති චතුමධුරං පටික්ඛිපිත්වා මුත්තහරීටකෙනෙව භෙසජ්ජං කරොන්තො පරමසන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉමිනා පන ද්වාදසවිධෙන ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො අට්ඨ පරික්ඛාරා වට්ටන්ති. තීණි චීවරානි, පත්තො, දන්තකට්ඨච්ඡෙදනවාසි, එකා සූචි, කායබන්ධනං පරිස්සාවනන්ති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තිචීවරඤ්ච ¶ පත්තො ච, වාසි සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති.

තෙ සබ්බෙ කායපරිහාරිකාපි හොන්ති කුච්ඡිපරිහාරිකාපි. කථං? තිචීවරං තාව නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච විචරණකාලෙ කායං පරිහරති, පොසෙතීති කායපරිහාරිකං හොති. චීවරකණ්ණෙන උදකං පරිස්සාවෙත්වා ¶ පිවනකාලෙ ඛාදිතබ්බඵලාඵලගහණකාලෙ ච කුච්ඡිං පරිහරති; පොසෙතීති කුච්ඡිපරිහාරිකං හොති.

පත්තොපි තෙන උදකං උද්ධරිත්වා න්හානකාලෙ කුටිපරිභණ්ඩකරණකාලෙ ච කායපරිහාරිකො හොති. ආහාරං ගහෙත්වා භුඤ්ජනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකො.

වාසිපි තාය දන්තකට්ඨච්ඡෙදනකාලෙ මඤ්චපීඨානං අඞ්ගපාදචීවරකුටිදණ්ඩකසජ්ජනකාලෙ ච කායපරිහාරිකා හොති. උච්ඡුඡෙදනනාළිකෙරාදිතච්ඡනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකා.

සූචිපි චීවරසිබ්බනකාලෙ කායපරිහාරිකා හොති. පූවං වා ඵලං වා විජ්ඣිත්වා ඛාදනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකා.

කායබන්ධනං බන්ධිත්වා විචරණකාලෙ කායපරිහාරිකං. උච්ඡුආදීනි බන්ධිත්වා ගහණකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකං.

පරිස්සාවනං තෙන උදකං පරිස්සාවෙත්වා න්හානකාලෙ, සෙනාසනපරිභණ්ඩකරණකාලෙ ච කායපරිහාරිකං. පානීයං පරිස්සාවනකාලෙ, තෙනෙව තිලතණ්ඩුලපුථුකාදීනි ගහෙත්වා ඛාදනකාලෙ ච කුච්ඡිපරිහාරියං. අයං තාව අට්ඨපරික්ඛාරිකස්ස පරික්ඛාරමත්තා. නවපරික්ඛාරිකස්ස ¶ පන සෙය්යං පවිසන්තස්ස තත්රට්ඨකං පච්චත්ථරණං වා කුඤ්චිකා වා වට්ටති. දසපරික්ඛාරිකස්ස නිසීදනං වා චම්මඛණ්ඩං වා වට්ටති. එකාදසපරික්ඛාරිකස්ස පන කත්තරයට්ඨි වා තෙලනාළිකා වා වට්ටති. ද්වාදසපරික්ඛාරිකස්ස ඡත්තං වා උපාහනං වා වට්ටති. එතෙසු ච අට්ඨපරික්ඛාරිකොව සන්තුට්ඨො, ඉතරෙ අසන්තුට්ඨා මහිච්ඡා මහාභාරාති න වත්තබ්බා. එතෙපි හි අප්පිච්ඡාව සන්තුට්ඨාව සුභරාව සල්ලහුකවුත්තිනොව. භගවා පන න යිමං සුත්තං තෙසං වසෙන කථෙසි, අට්ඨපරික්ඛාරිකස්ස වසෙන කථෙසි. සො හි ඛුද්දකවාසිඤ්ච සූචිඤ්ච පරිස්සාවනෙ පක්ඛිපිත්වා පත්තස්ස අන්තො ඨපෙත්වා පත්තං අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා තිචීවරං කායපටිබද්ධං කත්වා යෙනිච්ඡකං ¶ සුඛං පක්කමති. පටිනිවත්තෙත්වා ගහෙතබ්බං නාමස්ස න හොති. ඉති ¶ ඉමස්ස භික්ඛුනො සල්ලහුකවුත්තිතං දස්සෙන්තො භගවා – ‘‘සන්තුට්ඨො හොති කායපරිහාරිකෙන චීවරෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කායපරිහාරිකෙනාති කායපරිහරණමත්තකෙන. කුච්ඡිපරිහාරිකෙනාති කුච්ඡිපරිහරණමත්තකෙන. සමාදායෙව පක්කමතීති අට්ඨපරික්ඛාරමත්තකං සබ්බං ගහෙත්වාව කායපටිබද්ධං කත්වාව ගච්ඡති. ‘‘මම විහාරො පරිවෙණං උපට්ඨාකො’’ති ආසඞ්ගො වා බන්ධො වා න හොති. සො ජියා මුත්තො සරො විය, යූථා අපක්කන්තො මදහත්ථී විය ච ඉච්ඡිතිච්ඡිතං සෙනාසනං වනසණ්ඩං රුක්ඛමූලං වනපබ්භාරං පරිභුඤ්ජන්තො එකොව තිට්ඨති, එකොව නිසීදති. සබ්බිරියාපථෙසු එකොව අදුතියො.

‘‘චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොති,

සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී,

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 42);

එවං වණ්ණිතං ඛග්ගවිසාණකප්පතං ආපජ්ජති.

ඉදානි ¶ තමත්ථං උපමාය සාධෙන්තො – ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පක්ඛී සකුණොති පක්ඛයුත්තො සකුණො. ඩෙතීති උප්පතති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – සකුණා නාම ‘‘අසුකස්මිං පදෙසෙ රුක්ඛො පරිපක්කඵලො’’ති ඤත්වා නානාදිසාහි ආගන්ත්වා නඛපත්තතුණ්ඩාදීහි තස්ස ඵලානි විජ්ඣන්තා විධුනන්තා ඛාදන්ති. ‘ඉදං අජ්ජතනාය, ඉදං ස්වාතනාය භවිස්සතී’ති තෙසං න හොති. ඵලෙ පන ඛීණෙ නෙව රුක්ඛස්ස ආරක්ඛං ඨපෙන්ති, න තත්ථ පත්තං වා නඛං වා තුණ්ඩං වා ඨපෙන්ති. අථ ඛො තස්මිං රුක්ඛෙ අනපෙක්ඛො හුත්වා, යො යං දිසාභාගං ඉච්ඡති, සො තෙන සපත්තභාරොව උප්පතිත්වා ගච්ඡති. එවමෙව අයං භික්ඛු නිස්සඞ්ගො නිරපෙක්ඛො යෙන කාමං පක්කමති. තෙන වුත්තං ‘‘සමාදායෙව පක්කමතී’’ති.

නීවරණප්පහානකථා

216. සො ¶ ඉමිනා චාතිආදිනා කිං දස්සෙති? අරඤ්ඤවාසස්ස පච්චයසම්පත්තිං දස්සෙති. යස්ස හි ඉමෙ චත්තාරො පච්චයා නත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො න ඉජ්ඣති. තිරච්ඡානගතෙහි වා වනචරකෙහි වා සද්ධිං වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා – ‘‘කිං ¶ එවරූපස්ස පාපභික්ඛුනො අරඤ්ඤවාසෙනා’’ති භෙරවසද්දං සාවෙන්ති, හත්ථෙහි සීසං පහරිත්වා පලායනාකාරං කරොන්ති. ‘‘අසුකො භික්ඛු අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉදඤ්චිදඤ්ච පාපකම්මං අකාසී’’ති අයසො පත්ථරති. යස්ස පනෙතෙ චත්තාරො පච්චයා අත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො ඉජ්ඣති. සො හි අත්තනො සීලං පච්චවෙක්ඛන්තො කිඤ්චි කාළකං වා තිලකං වා අපස්සන්තො පීතිං උප්පාදෙත්වා තං ඛයවයතො සම්මසන්තො අරියභූමිං ඔක්කමති. අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා අත්තමනා වණ්ණං භණන්ති. ඉතිස්ස උදකෙ පක්ඛිත්තතෙලබින්දු විය යසො විත්ථාරිකො හොති.

තත්ථ විවිත්තන්ති සුඤ්ඤං, අප්පසද්දං, අප්පනිග්ඝොසන්ති අත්ථො. එතදෙව හි සන්ධාය විභඞ්ගෙ – ‘‘විවිත්තන්ති සන්තිකෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි. තෙන තං විවිත්ත’’න්ති වුත්තං. සෙති චෙව ආසති ච එත්ථාති සෙනාසනං මඤ්චපීඨාදීනමෙතං අධිවචනං. තෙනාහ – ‘‘සෙනාසනන්ති මඤ්චොපි සෙනාසනං ¶ , පීඨම්පි, භිසිපි, බිම්බොහනම්පි, විහාරොපි, අඩ්ඪයොගොපි, පාසාදොපි, හම්මියම්පි, ගුහාපි, අට්ටොපි, මාළොපි ලෙණම්පි, වෙළුගුම්බොපි, රුක්ඛමූලම්පි, මණ්ඩපොපි, සෙනාසනං, යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්ති, සබ්බමෙතං සෙනාසන’’න්ති (විභ. 527).

අපි ච – ‘‘විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහා’’ති ඉදං විහාරසෙනාසනං නාම. ‘‘මඤ්චො පීඨං භිසි බිම්බොහන’’න්ති ඉදං මඤ්චපීඨසෙනාසනං නාම. ‘‘චිමිලිකා චම්මඛණ්ඩො තිණසන්ථාරො පණ්ණසන්ථාරො’’ති ඉදං සන්ථතසෙනාසනං නාම. ‘‘යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්තී’’ති ඉදං ඔකාසසෙනාසනං නාමාති. එවං චතුබ්බිධං සෙනාසනං හොති, තං සබ්බං සෙනාසනග්ගහණෙන සඞ්ගහිතමෙව.

ඉධ පනස්ස සකුණසදිසස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුනො අනුච්ඡවිකසෙනාසනං දස්සෙන්තො අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලන්තිආදිමාහ. තත්ථ අරඤ්ඤන්ති නික්ඛමිත්වා ¶ බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤන්ති. ඉදං භික්ඛුනීනං වසෙන ආගතං. ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654) ඉදං පන ඉමස්ස භික්ඛුනො අනුරූපං. තස්ස ලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ වුත්තං. රුක්ඛමූලන්ති යං කිඤ්චි සන්දච්ඡායං විවිත්තරුක්ඛමූලං. පබ්බතන්ති සෙලං. තත්ථ හි උදකසොණ්ඩීසු උදකකිච්චං කත්වා සීතාය රුක්ඛච්ඡායාය නිසින්නස්ස නානාදිසාසු ඛායමානාසු සීතෙන වාතෙන බීජියමානස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති. කන්දරන්ති කං වුච්චති උදකං, තෙන දාරිතං, උදකෙන භින්නං පබ්බතපදෙසං. යං නදීතුම්බන්තිපි, නදීකුඤ්ජන්තිපි ¶ වදන්ති. තත්ථ හි රජතපට්ටසදිසා වාලිකා හොති, මත්ථකෙ මණිවිතානං විය වනගහණං, මණිඛන්ධසදිසං උදකං සන්දති. එවරූපං කන්දරං ඔරුය්හ පානීයං පිවිත්වා ගත්තානි සීතානි කත්වා වාලිකං උස්සාපෙත්වා ¶ පංසුකූලචීවරං පඤ්ඤපෙත්වා නිසින්නස්ස සමණධම්මං කරොතො චිත්තං එකග්ගං හොති. ගිරිගුහන්ති ද්වින්නං පබ්බතානං අන්තරෙ, එකස්මිංයෙව වා උමග්ගසදිසං මහාවිවරං සුසානලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. වනපත්ථන්ති ගාමන්තං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානං, යත්ථ න කසන්ති න වපන්ති, තෙනෙවාහ – ‘‘වනපත්ථන්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්තිආදි. අබ්භොකාසන්ති අච්ඡන්නං. ආකඞ්ඛමානො පනෙත්ථ චීවරකුටිං කත්වා වසති. පලාලපුඤ්ජන්ති පලාලරාසි. මහාපලාලපුඤ්ජතො හි පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා පබ්භාරලෙණසදිසෙ ආලයෙ කරොන්ති, ගච්ඡගුම්භාදීනම්පි උපරි පලාලං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා නිසින්නා සමණධම්මං කරොන්ති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

පච්ඡාභත්තන්ති භත්තස්ස පච්ඡතො. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතපරියෙසනතො පටික්කන්තො. පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ආභුජිත්වාති බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමං සරීරං උජුං ඨපෙත්වා අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨිකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවඤ්හි නිසින්නස්ස චම්මමංසන්හාරූනි න පණමන්ති. අථස්ස යා තෙසං පණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා නුප්පජ්ජන්ති. තාසු අනුප්පජ්ජමානාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති, වුඩ්ඪිං ඵාතිං වෙපුල්ලං උපගච්ඡති. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපයිත්වා. මුඛසමීපෙ ¶ වා කත්වාති අත්ථො. තෙනෙව විභඞ්ගෙ වුත්තං – ‘‘අයං සති උපට්ඨිතා හොති සූපට්ඨිතා නාසිකග්ගෙ ¶ වා මුඛනිමිත්තෙ වා, තෙන වුච්චති පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති (විභ. 537). අථවා පරීති පරිග්ගහට්ඨො. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො. සතීති උපට්ඨානට්ඨො. තෙන වුච්චති – ‘‘පරිමුඛං සති’’න්ති. එවං පටිසම්භිදායං වුත්තනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්රායං සඞ්ඛෙපො – ‘‘පරිග්ගහිතනිය්යානසතිං කත්වා’’ති.

217. අභිජ්ඣං ලොකෙති එත්ථ ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ලොකො, තස්මා පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු රාගං පහාය කාමච්ඡන්දං වික්ඛම්භෙත්වාති අයමෙත්ථත්ථො. විගතාභිජ්ඣෙනාති වික්ඛම්භනවසෙන පහීනත්තා විගතාභිජ්ඣෙන, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණසදිසෙනාති අත්ථො. අභිජ්ඣාය චිත්තං පරිසොධෙතීති අභිජ්ඣාතො චිත්තං පරිමොචෙති. යථා තං සා මුඤ්චති චෙව, මුඤ්චිත්වා ච න පුන ගණ්හති, එවං කරොතීති අත්ථො. බ්යාපාදපදොසං පහායාතිආදීසුපි එසෙව නයො. බ්යාපජ්ජති ඉමිනා චිත්තං පූතිකුම්මාසාදයො විය පුරිමපකතිං විජහතීති බ්යාපාදො. විකාරාපත්තියා පදුස්සති, පරං වා පදූසෙති විනාසෙතීති පදොසො. උභයමෙතං කොධස්සෙවාධිවචනං ¶ . ථිනං චිත්තගෙලඤ්ඤං. මිද්ධං චෙතසිකගෙලඤ්ඤං, ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. ආලොකසඤ්ඤීති රත්තිම්පි දිවාදිට්ඨාලොකසඤ්ජානනසමත්ථාය විගතනීවරණාය පරිසුද්ධාය සඤ්ඤාය සමන්නාගතො. සතො සම්පජානොති සතියා ච ඤාණෙන ච සමන්නාගතො. ඉදං උභයං ආලොකසඤ්ඤාය උපකාරත්තා වුත්තං. උද්ධච්චඤ්ච කුක්කුච්චඤ්ච උද්ධච්චකුක්කුච්චං. තිණ්ණවිචිකිච්ඡොති විචිකිච්ඡං තරිත්වා අතික්කමිත්වා ඨිතො. ‘‘කථමිදං කථමිද’’න්ති එවං නප්පවත්තතීති අකථංකථී. කුසලෙසු ධම්මෙසූති අනවජ්ජෙසු ධම්මෙසු. ‘‘ඉමෙ නු ඛො කුසලා කථමිමෙ කුසලා’’ති එවං න විචිකිච්ඡති. න කඞ්ඛතීති අත්ථො. අයමෙත්ථ ¶ සඞ්ඛෙපො. ඉමෙසු පන නීවරණෙසු වචනත්ථලක්ඛණාදිභෙදතො යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං.

218. යා පනායං සෙය්යථාපි මහාරාජාති උපමා වුත්තා. තත්ථ ඉණං ආදායාති වඩ්ඪියා ධනං ගහෙත්වා. බ්යන්තිං කරෙය්යාති විගතන්තං කරෙය්ය ¶ , යථා තෙසං කාකණිකමත්තොපි පරියන්තො නාම නාවසිස්සති, එවං කරෙය්ය; සබ්බසො පටිනිය්යාතෙය්යාති අත්ථො. තතො නිදානන්ති ආණණ්යනිදානං. සො හි ‘‘අණණොම්හී’’ති ආවජ්ජන්තො බලවපාමොජ්ජං ලභති, සොමනස්සං අධිගච්ඡති, තෙන වුත්තං – ‘‘ලභෙථ පාමොජ්ජං, අධිගච්ඡෙය්ය සොමනස්ස’’න්ති.

219. විසභාගවෙදනුප්පත්තියා කකචෙනෙව චතුඉරියාපථං ඡින්දන්තො ආබාධතීති ආබාධො, ස්වාස්ස අත්ථීති ආබාධිකො. තං සමුට්ඨානෙන දුක්ඛෙන දුක්ඛිතො. අධිමත්තගිලානොති බාළ්හගිලානො. නච්ඡාදෙය්යාති අධිමත්තබ්යාධිපරෙතතාය න රුච්චෙය්ය. බලමත්තාති බලමෙව, බලඤ්චස්ස කායෙ න භවෙය්යාති අත්ථො. තතොනිදානන්ති ආරොග්යනිදානං. තස්ස හි – ‘‘අරොගොම්හී’’ති ආවජ්ජයතො තදුභයං හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘ලභෙථ පාමොජ්ජං, අධිගච්ඡෙය්ය සොමනස්ස’’න්ති.

220. න චස්ස කිඤ්චි භොගානං වයොති කාකණිකමත්තම්පි භොගානං වයො න භවෙය්ය. තතොනිදානන්ති බන්ධනාමොක්ඛනිදානං. සෙසං වුත්තනයෙනෙව සබ්බපදෙසු යොජෙතබ්බං.

221-222. අනත්තාධීනොති න අත්තනි අධීනො, අත්තනො රුචියා කිඤ්චි කාතුං න ලභති. පරාධීනොති පරෙසු අධීනො පරස්සෙව රුචියා වත්තති. න යෙන කාමං ගමොති යෙන දිසාභාගෙනස්ස ගන්තුකාමතා හොති, ඉච්ඡා උප්පජ්ජති ගමනාය, තෙන ගන්තුං න ලභති. දාසබ්යාති ¶ දාසභාවා. භුජිස්සොති අත්තනො සන්තකො. තතොනිදානන්ති භුජිස්සනිදානං. කන්තාරද්ධානමග්ගන්ති ¶ කන්තාරං අද්ධානමග්ගං, නිරුදකං දීඝමග්ගන්ති අත්ථො. තතොනිදානන්ති ඛෙමන්තභූමිනිදානං.

223. ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ අප්පහීනෙති එත්ථ භගවා අප්පහීනකාමච්ඡන්දනීවරණං ඉණසදිසං, සෙසානි රොගාදිසදිසානි කත්වා දස්සෙති. තත්රායං සදිසතා. යො හි පරෙසං ඉණං ගහෙත්වා විනාසෙති, සො තෙහි ඉණං දෙහීති වුච්චමානොපි ඵරුසං වුච්චමානොපි බජ්ඣමානොපි වධීයමානොපි ¶ කිඤ්චි පටිබාහිතුං න සක්කොති, සබ්බං තිතික්ඛති. තිතික්ඛාකාරණං හිස්ස තං ඉණං හොති. එවමෙව යො යම්හි කාමච්ඡන්දෙන රජ්ජති, තණ්හාසහගතෙන තං වත්ථුං ගණ්හති, සො තෙන ඵරුසං වුච්චමානොපි බජ්ඣමානොපි වධීයමානොපි සබ්බං තිතික්ඛති, තිතික්ඛාකාරණං හිස්ස සො කාමච්ඡන්දො හොති, ඝරසාමිකෙහි වධීයමානානං ඉත්ථීනං වියාති, එවං ඉණං විය කාමච්ඡන්දො දට්ඨබ්බො.

යථා පන පිත්තරොගාතුරො මධුසක්කරාදීසුපි දින්නෙසු පිත්තරොගාතුරතාය තෙසං රසං න වින්දති, ‘‘තිත්තකං තිත්තක’’න්ති උග්ගිරතියෙව. එවමෙව බ්යාපන්නචිත්තො හිතකාමෙහි ආචරියුපජ්ඣායෙහි අප්පමත්තකම්පි ඔවදියමානො ඔවාදං න ගණ්හති. ‘‘අති විය මෙ තුම්හෙ උපද්දවෙථා’’තිආදීනි වත්වා විබ්භමති. පිත්තරොගාතුරතාය සො පුරිසො මධුසක්කරාදීනං විය කොධාතුරතාය ඣානසුඛාදිභෙදං සාසනරසං න වින්දතීති. එවං රොගො විය බ්යාපාදො දට්ඨබ්බො.

යථා පන නක්ඛත්තදිවසෙ බන්ධනාගාරෙ බද්ධො පුරිසො නක්ඛත්තස්ස නෙව ආදිං න මජ්ඣං න පරියොසානං පස්සති. සො දුතියදිවසෙ මුත්තො අහො හිය්යො නක්ඛත්තං මනාපං, අහො නච්චං, අහො ගීතන්තිආදීනි සුත්වාපි පටිවචනං න දෙති. කිං කාරණා? නක්ඛත්තස්ස අනනුභූතත්තා. එවමෙව ¶ ථිනමිද්ධාභිභූතො භික්ඛු විචිත්තනයෙපි ධම්මස්සවනෙ පවත්තමානෙ නෙව තස්ස ආදිං න මජ්ඣං න පරියොසානං ජානාති. සොපි උට්ඨිතෙ ධම්මස්සවනෙ අහො ධම්මස්සවනං, අහො කාරණං, අහො උපමාති ධම්මස්සවනස්ස වණ්ණං භණමානානං සුත්වාපි පටිවචනං න දෙති. කිං කාරණා? ථිනමිද්ධවසෙන ධම්මකථාය අනනුභූතත්තා. එවං බන්ධනාගාරං විය ථිනමිද්ධං දට්ඨබ්බං.

යථා පන නක්ඛත්තං කීළන්තොපි දාසො – ‘‘ඉදං නාම අච්චායිකං කරණීයං අත්ථි, සීඝං තත්ථ ගච්ඡාහි. නො චෙ ගච්ඡසි, හත්ථපාදං වා තෙ ඡින්දාමි කණ්ණනාසං වා’’ති වුත්තො සීඝං ගච්ඡතියෙව ¶ . නක්ඛත්තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං අනුභවිතුං න ලභති, කස්මා? පරාධීනතාය, එවමෙව විනයෙ අපකතඤ්ඤුනා විවෙකත්ථාය අරඤ්ඤං පවිට්ඨෙනාපි කිස්මිඤ්චිදෙව ¶ අන්තමසො කප්පියමංසෙපි අකප්පියමංසසඤ්ඤාය උප්පන්නාය විවෙකං පහාය සීලවිසොධනත්ථං විනයධරස්ස සන්තිකං ගන්තබ්බං හොති, විවෙකසුඛං අනුභවිතුං න ලභති, කස්මා? උද්ධච්චකුක්කුච්චාභිභූතතායාති. එවං දාසබ්යං විය උද්ධච්චකුක්කුච්චං දට්ඨබ්බං.

යථා පන කන්තාරද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො පුරිසො චොරෙහි මනුස්සානං විලුත්තොකාසං පහතොකාසඤ්ච දිස්වා දණ්ඩකසද්දෙනපි සකුණසද්දෙනපි ‘‘චොරා ආගතා’’ති උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතොව හොති, ගච්ඡතිපි තිට්ඨතිපි නිවත්තතිපි, ගතට්ඨානතො අගතට්ඨානමෙව බහුතරං හොති. සො කිච්ඡෙන කසිරෙන ඛෙමන්තභූමිං පාපුණාති වා න වා පාපුණාති. එවමෙව යස්ස අට්ඨසු ඨානෙසු විචිකිච්ඡා උප්පන්නා හොති, සො – ‘‘බුද්ධො නු ඛො, නො නු ඛො බුද්ධො’’තිආදිනා නයෙන විචිකිච්ඡන්තො අධිමුච්චිත්වා සද්ධාය ගණ්හිතුං න සක්කොති. අසක්කොන්තො මග්ගං වා ඵලං වා න පාපුණාතීති. යථා කන්තාරද්ධානමග්ගෙ – ‘‘චොරා අත්ථි නත්ථී’’ති පුනප්පුනං ආසප්පනපරිසප්පනං අපරියොගාහනං ඡම්භිතත්තං චිත්තස්ස ¶ උප්පාදෙන්තො ඛෙමන්තපත්තියා අන්තරායං කරොති, එවං විචිකිච්ඡාපි – ‘‘බුද්ධො නු ඛො, න බුද්ධො’’තිආදිනා නයෙන පුනප්පුනං ආසප්පනපරිසප්පනං අපරියොගාහනං ඡම්භිතත්තං චිත්තස්ස උප්පාදයමානා අරියභූමිප්පත්තියා අන්තරායං කරොතීති කන්තාරද්ධානමග්ගො විය විචිකිච්ඡා දට්ඨබ්බා.

224. ඉදානි – ‘‘සෙය්යථාපි, මහාරාජ, ආණණ්ය’’න්ති එත්ථ භගවා පහීනකාමච්ඡන්දනීවරණං ආණණ්යසදිසං, සෙසානි ආරොග්යාදිසදිසානි කත්වා දස්සෙති. තත්රායං සදිසතා, යථා හි පුරිසො ඉණං ආදාය කම්මන්තෙ පයොජෙත්වා සමිද්ධතං පත්තො – ‘‘ඉදං ඉණං නාම පලිබොධමූල’’න්ති චින්තෙත්වා සවඩ්ඪිකං ඉණං නිය්යාතෙත්වා පණ්ණං ඵාලාපෙය්ය. අථස්ස තතො පට්ඨාය නෙව කොචි දූතං පෙසෙති, න පණ්ණං. සො ඉණසාමිකෙ දිස්වාපි සචෙ ඉච්ඡති, ආසනා උට්ඨහති, නො චෙ න උට්ඨහති, කස්මා? තෙහි සද්ධිං නිල්ලෙපතාය අලග්ගතාය. එවමෙව භික්ඛු – ‘‘අයං කාමච්ඡන්දො නාම පලිබොධමූල’’න්ති චින්තෙත්වා ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා කාමච්ඡන්දනීවරණං පජහති. තෙ පන ඡ ධම්මෙ මහාසතිපට්ඨානෙ වණ්ණයිස්සාම. තස්සෙවං පහීනකාමච්ඡන්දස්ස ¶ යථා ඉණමුත්තස්ස පුරිසස්ස ඉණස්සාමිකෙ දිස්වා නෙව භයං න ඡම්භිතත්තං හොති. එවමෙව පරවත්ථුම්හි නෙව සඞ්ගො න බද්ධො හොති. දිබ්බානිපි රූපානි පස්සතො කිලෙසො න සමුදාචරති. තස්මා භගවා ආණණ්යමිව කාමච්ඡන්දප්පහානං ආහ.

යථා ¶ පන සො පිත්තරොගාතුරො පුරිසො භෙසජ්ජකිරියාය තං රොගං වූපසමෙත්වා තතො පට්ඨාය මධුසක්කරාදීනං රසං වින්දති. එවමෙව භික්ඛු ‘‘අයං බ්යාපාදො නාම මහා අනත්ථකරො’’ති ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා බ්යාපාදනීවරණං පජහති. සබ්බනීවරණෙසු ඡ ධම්මෙ මහාසතිපට්ඨානෙයෙව වණ්ණයිස්සාම. න කෙවලඤ්ච තෙයෙව, යෙපි ථිනමිද්ධාදීනං පහානාය භාවෙතබ්බා, තෙපි සබ්බෙ තත්ථෙව වණ්ණයිස්සාම. සො එවං පහීනබ්යාපාදො යථා පිත්තරොගවිමුත්තො පුරිසො මධුසක්කරාදීනං රසං සම්පියායමානො පටිසෙවති, එවමෙව ආචාරපණ්ණත්තිආදීනි ¶ සික්ඛාපදානි සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා සම්පියායමානො සික්ඛති. තස්මා භගවා ආරොග්යමිව බ්යාපාදප්පහානං ආහ.

යථා සො නක්ඛත්තදිවසෙ බන්ධනාගාරං පවෙසිතො පුරිසො අපරස්මිං නක්ඛත්තදිවසෙ – ‘‘පුබ්බෙපි අහං පමාදදොසෙන බද්ධො, තෙන නක්ඛත්තං නානුභවිං. ඉදානි අප්පමත්තො භවිස්සාමී’’ති යථාස්ස පච්චත්ථිකා ඔකාසං න ලභන්ති, එවං අප්පමත්තො හුත්වා නක්ඛත්තං අනුභවිත්වා – ‘අහො නක්ඛත්තං, අහො නක්ඛත්ත’න්ති උදානං උදානෙසි, එවමෙව භික්ඛු – ‘‘ඉදං ථිනමිද්ධං නාම මහාඅනත්ථකර’’න්ති ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා ථිනමිද්ධනීවරණං පජහති, සො එවං පහීනථිනමිද්ධො යථා බන්ධනා මුත්තො පුරිසො සත්තාහම්පි නක්ඛත්තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං අනුභවති, එවමෙව ධම්මනක්ඛත්තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං අනුභවන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණාති. තස්මා භගවා බන්ධනා මොක්ඛමිව ථිනමිද්ධප්පහානං ආහ.

යථා පන දාසො කිඤ්චිදෙව මිත්තං උපනිස්සාය සාමිකානං ධනං දත්වා අත්තානං භුජිස්සං කත්වා තතො පට්ඨාය යං ඉච්ඡති, තං කරොති. එවමෙව භික්ඛු – ‘‘ඉදං උද්ධච්චකුක්කුච්චං නාම මහා අනත්ථකර’’න්ති ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා උද්ධච්චකුක්කුච්චං පජහති. සො එවං පහීනඋද්ධච්චකුක්කුච්චො යථා භුජිස්සො පුරිසො යං ඉච්ඡති, තං කරොති, න තං කොචි බලක්කාරෙන තතො නිවත්තෙති ¶ , එවමෙව යථා සුඛං නෙක්ඛම්මපටිපදං පටිපජ්ජති, න තං උද්ධච්චකුක්කුච්චං බලක්කාරෙන තතො නිවත්තෙති. තස්මා භගවා භුජිස්සං විය උද්ධච්චකුක්කුච්චප්පහානං ආහ.

යථා බලවා පුරිසො හත්ථසාරං ගහෙත්වා සජ්ජාවුධො සපරිවාරො කන්තාරං පටිපජ්ජෙය්ය, තං චොරා දූරතොව දිස්වා පලායෙය්යුං. සො සොත්ථිනා තං කන්තාරං නිත්ථරිත්වා ඛෙමන්තං පත්තො හට්ඨතුට්ඨො අස්ස. එවමෙව භික්ඛු ‘‘අයං විචිකිච්ඡා නාම මහා අනත්ථකාරිකා’’ති ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා විචිකිච්ඡං පජහති ¶ . සො එවං පහීනවිචිකිච්ඡො යථා බලවා පුරිසො සජ්ජාවුධො සපරිවාරො නිබ්භයො චොරෙ තිණං විය අගණෙත්වා සොත්ථිනා නික්ඛමිත්වා ඛෙමන්තභූමිං පාපුණාති, එවමෙව භික්ඛු ¶ දුච්චරිතකන්තාරං නිත්ථරිත්වා පරමං ඛෙමන්තභූමිං අමතං මහානිබ්බානං පාපුණාති. තස්මා භගවා ඛෙමන්තභූමිං විය විචිකිච්ඡාපහානං ආහ.

225. පාමොජ්ජං ජායතීති තුට්ඨාකාරො ජායති. පමුදිතස්ස පීති ජායතීති තුට්ඨස්ස සකලසරීරං ඛොභයමානා පීති ජායති. පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භතීති පීතිසම්පයුත්තචිත්තස්ස පුග්ගලස්ස නාමකායො පස්සම්භති, විගතදරථො හොති. සුඛං වෙදෙතීති කායිකම්පි චෙතසිකම්පි සුඛං වෙදයති. චිත්තං සමාධියතීති ඉමිනා නෙක්ඛම්මසුඛෙන සුඛිතස්ස උපචාරවසෙනපි අප්පනාවසෙනපි චිත්තං සමාධියති.

පඨමජ්ඣානකථා

226. සො විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීතිආදි පන උපචාරසමාධිනා සමාහිතෙ චිත්තෙ උපරිවිසෙසදස්සනත්ථං අප්පනාසමාධිනා සමාහිතෙ චිත්තෙ තස්ස සමාධිනො පභෙදදස්සනත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමමෙව කායන්ති ඉමං කරජකායං. අභිසන්දෙතීති තෙමෙති ස්නෙහෙති, සබ්බත්ථ පවත්තපීතිසුඛං කරොති. පරිසන්දෙතීති සමන්තතො සන්දෙති. පරිපූරෙතීති වායුනා භස්තං විය පූරෙති. පරිප්ඵරතීති සමන්තතො ඵුසති. සබ්බාවතො කායස්සාති අස්ස භික්ඛුනො සබ්බකොට්ඨාසවතො කායස්ස කිඤ්චි උපාදින්නකසන්තතිපවත්තිට්ඨානෙ ඡවිමංසලොහිතානුගතං ¶ අණුමත්තම්පි ඨානං පඨමජ්ඣානසුඛෙන අඵුටං නාම න හොති.

227. දක්ඛොති ඡෙකො පටිබලො න්හානීයචුණ්ණානි කාතුඤ්චෙව පයොජෙතුඤ්ච සන්නෙතුඤ්ච. කංසථාලෙති යෙන කෙනචි ලොහෙන කතභාජනෙ. මත්තිකභාජනං පන ථිරං න හොති. සන්නෙන්තස්ස භිජ්ජති. තස්මා තං න දස්සෙති. පරිප්ඵොසකං ¶ පරිප්ඵොසකන්ති සිඤ්චිත්වා සිඤ්චිත්වා. සන්නෙය්යාති වාමහත්ථෙන කංසථාලං ගහෙත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන පමාණයුත්තං උදකං සිඤ්චිත්වා සිඤ්චිත්වා පරිමද්දන්තො පිණ්ඩං කරෙය්ය. ස්නෙහානුගතාති උදකසිනෙහෙන අනුගතා. ස්නෙහපරෙතාති උදකසිනෙහෙන පරිග්ගහිතා. සන්තරබාහිරාති සද්ධිං අන්තොපදෙසෙන චෙව බහිපදෙසෙන ච සබ්බත්ථකමෙව උදකසිනෙහෙන ඵුටාති අත්ථො. න ච පග්ඝරණීති න ච බින්දු බින්දු උදකං පග්ඝරති, සක්කා හොති හත්ථෙනපි ද්වීහිපි තීහිපි අඞ්ගුලීහි ගහෙතුං ඔවට්ටිකායපි කාතුන්ති අත්ථො.

දුතියජ්ඣානකථා

228-229. දුතියජ්ඣානසුඛූපමායං ¶ උබ්භිදොදකොති උබ්භින්නඋදකො, න හෙට්ඨා උබ්භිජ්ජිත්වා උග්ගච්ඡනකඋදකො. අන්තොයෙව පන උබ්භිජ්ජනකඋදකොති අත්ථො. ආයමුඛන්ති ආගමනමග්ගො. දෙවොති මෙඝො. කාලෙන කාලන්ති කාලෙ කාලෙ, අන්වද්ධමාසං වා අනුදසාහං වාති අත්ථො. ධාරන්ති වුට්ඨිං. න අනුප්පවෙච්ඡෙය්යාති න ච පවෙසෙය්ය, න වස්සෙය්යාති අත්ථො. සීතා වාරිධාරා උබ්භිජ්ජිත්වාති සීතං ධාරං උග්ගන්ත්වා රහදං පූරයමානං උබ්භිජ්ජිත්වා. හෙට්ඨා උග්ගච්ඡනඋදකඤ්හි උග්ගන්ත්වා උග්ගන්ත්වා භිජ්ජන්තං උදකං ඛොභෙති, චතූහි දිසාහි පවිසනඋදකං පුරාණපණ්ණතිණකට්ඨදණ්ඩකාදීහි උදකං ඛොභෙති, වුට්ඨිඋදකං ධාරානිපාතපුබ්බුළකෙහි උදකං ඛොභෙති. සන්නිසින්නමෙව පන හුත්වා ඉද්ධිනිම්මිතමිව උප්පජ්ජමානං උදකං ඉමං පදෙසං ඵරති, ඉමං පදෙසං න ඵරතීති නත්ථි, තෙන අඵුටොකාසො නාම න හොතීති. තත්ථ රහදො විය කරජකායො. උදකං විය දුතියජ්ඣානසුඛං. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

තතියජ්ඣානකථා

230-231. තතියජ්ඣානසුඛූපමායං ¶ ¶ උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනී. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. එත්ථ ච සෙතරත්තනීලෙසු යං කිඤ්චි උප්පලං උප්පලමෙව. ඌනකසතපත්තං පුණ්ඩරීකං, සතපත්තං පදුමං. පත්තනියමං වා විනාපි සෙතං පදුමං, රත්තං පුණ්ඩරීකන්ති අයමෙත්ථ විනිච්ඡයො. උදකානුග්ගතානීති උදකතො න උග්ගතානි. අන්තො නිමුග්ගපොසීනීති උදකතලස්ස අන්තො නිමුග්ගානියෙව හුත්වා පොසීනි, වඩ්ඪීනීති අත්ථො. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථජ්ඣානකථා

232-233. චතුත්ථජ්ඣානසුඛූපමායං පරිසුද්ධෙන චෙතසා පරියොදාතෙනාති එත්ථ නිරුපක්කිලෙසට්ඨෙන පරිසුද්ධං, පභස්සරට්ඨෙන පරියොදාතන්ති වෙදිතබ්බං. ඔදාතෙන වත්ථෙනාති ඉදං උතුඵරණත්ථං වුත්තං. කිලිට්ඨවත්ථෙන හි උතුඵරණං න හොති, තඞ්ඛණධොතපරිසුද්ධෙන උතුඵරණං බලවං හොති. ඉමිස්සාය හි උපමාය වත්ථං විය කරජකායො, උතුඵරණං විය චතුත්ථජ්ඣානසුඛං. තස්මා යථා සුන්හාතස්ස පුරිසස්ස පරිසුද්ධං වත්ථං සසීසං පාරුපිත්වා නිසින්නස්ස සරීරතො උතු සබ්බමෙව වත්ථං ඵරති. න කොචි වත්ථස්ස අඵුටොකාසො හොති. එවං චතුත්ථජ්ඣානසුඛෙන භික්ඛුනො ¶ කරජකායස්ස න කොචි ඔකාසො අඵුටො හොතීති. එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉමෙසං පන චතුන්නං ඣානානං අනුපදවණ්ණනා ච භාවනානයො ච විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තොති ඉධ න විත්ථාරිතො.

එත්තාවතා චෙස රූපජ්ඣානලාභීයෙව, න අරූපජ්ඣානලාභීති න වෙදිතබ්බො. න හි අට්ඨසු සමාපත්තීසු චුද්දසහාකාරෙහි චිණ්ණවසීභාවං විනා උපරි අභිඤ්ඤාධිගමො හොති. පාළියං පන රූපජ්ඣානානියෙව ආගතානි. අරූපජ්ඣානානි ආහරිත්වා කථෙතබ්බානි.

විපස්සනාඤාණකථා

234. සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ…පෙ… ආනෙඤ්ජප්පත්තෙති සො චුද්දසහාකාරෙහි අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිණ්ණවසීභාවො භික්ඛූති ¶ දස්සෙති ¶ . සෙසමෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. ඤාණදස්සනාය චිත්තං අභිනීහරතීති එත්ථ ඤාණදස්සනන්ති මග්ගඤාණම්පි, වුච්චති ඵලඤාණම්පි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි, පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි, විපස්සනාඤාණම්පි. ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො, ඤාණදස්සනවිසුද්ධත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (මහානි. 1.257) එත්ථ හි මග්ගඤාණං ඤාණදස්සනන්ති වුත්තං. ‘‘අයමඤ්ඤො උත්තරිමනුස්සධම්මො අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො අධිගතො ඵාසුවිහාරො’’ති (ම. නි. 1.328) එත්ථ ඵලඤාණං. ‘‘භගවතොපි ඛො ඤාණදස්සනං උදපාදි සත්තාහකාලඞ්කතො ආළාරො කාලාමො’’ති (මහාව. 10) එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි අකුප්පා මෙ විමුත්ති, අයමන්තිමා ජාතී’’ති (මහාව. 16) එත්ථ පච්චවෙක්ඛණඤාණං ඉධ පන ඤාණදස්සනාය චිත්තන්ති ඉදං විපස්සනාඤාණං ඤාණදස්සනන්ති වුත්තන්ති.

අභිනීහරතීති විපස්සනාඤාණස්ස නිබ්බත්තනත්ථාය තන්නින්නං තප්පොණං තප්පබ්භාරං කරොති. රූපීති ආදීනමත්ථො වුත්තොයෙව. ඔදනකුම්මාසූපචයොති ඔදනෙන චෙව කුම්මාසෙන ච උපචිතො වඩ්ඪිතො. අනිච්චුච්ඡාදනපරිමද්දනභෙදනවිද්ධංසනධම්මොති හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චධම්මො. දුග්ගන්ධවිඝාතත්ථාය තනුවිලෙපනෙන උච්ඡාදනධම්මො. අඞ්ගපච්චඞ්ගාබාධවිනොදනත්ථාය ඛුද්දකසම්බාහනෙන පරිමද්දනධම්මො. දහරකාලෙ වා ඌරූසු සයාපෙත්වා ගබ්භාවාසෙන දුස්සණ්ඨිතානං තෙසං තෙසං අඞ්ගානං සණ්ඨානසම්පාදනත්ථං අඤ්ඡනපීළනාදිවසෙන පරිමද්දනධම්මො. එවං පරිහරිතොපි භෙදනවිද්ධංසනධම්මො භිජ්ජති චෙව විකිරති ච, එවං සභාවොති අත්ථො. තත්ථ ¶ රූපී චාතුමහාභූතිකොතිආදීසු ඡහි ¶ පදෙහි සමුදයො කථිතො. අනිච්චපදෙන සද්ධිං පච්ඡිමෙහි ද්වීහි අත්ථඞ්ගමො. එත්ථ සිතං එත්ථ පටිබද්ධන්ති එත්ථ චාතුමහාභූතිකෙ කායෙ නිස්සිතඤ්ච පටිබද්ධඤ්ච.

235. සුභොති සුන්දරො. ජාතිමාති පරිසුද්ධාකරසමුට්ඨිතො. සුපරිකම්මකතොති සුට්ඨු කතපරිකම්මො අපනීතපාසාණසක්ඛරො. අච්ඡොති තනුච්ඡවි. විප්පසන්නොති සුට්ඨු පසන්නො. සබ්බාකාරසම්පන්නොති ධොවනවෙධනාදීහි සබ්බෙහි ආකාරෙහි සම්පන්නො. නීලන්තිආදීහි වණ්ණසම්පත්තිං දස්සෙති. තාදිසඤ්හි ආවුතං පාකටං හොති. එවමෙව ඛොති එත්ථ එවං උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං. මණි විය හි කරජකායො. ආවුතසුත්තං ¶ විය විපස්සනාඤාණං. චක්ඛුමා පුරිසො විය විපස්සනාලාභී භික්ඛු, හත්ථෙ කරිත්වා පච්චවෙක්ඛතො අයං ඛො මණීති මණිනො ආවිභූතකාලො විය විපස්සනාඤාණං, අභිනීහරිත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො චාතුමහාභූතිකකායස්ස ආවිභූතකාලො, තත්රිදං සුත්තං ආවුතන්ති සුත්තස්සාවිභූතකාලො විය විපස්සනාඤාණං, අභිනීහරිත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො තදාරම්මණානං ඵස්සපඤ්චමකානං වා සබ්බචිත්තචෙතසිකානං වා විපස්සනාඤාණස්සෙව වා ආවිභූතකාලොති.

ඉදඤ්ච විපස්සනාඤාණං මග්ගඤාණානන්තරං. එවං සන්තෙපි යස්මා අභිඤ්ඤාවාරෙ ආරද්ධෙ එතස්ස අන්තරාවාරො නත්ථි තස්මා ඉධෙව දස්සිතං. යස්මා ච අනිච්චාදිවසෙන අකතසම්මසනස්ස දිබ්බාය සොතධාතුයා භෙරවං සද්දං සුණතො, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියා භෙරවෙ ඛන්ධෙ අනුස්සරතො, දිබ්බෙන චක්ඛුනා භෙරවම්පි රූපං පස්සතො භයසන්තාසො උප්පජ්ජති, න අනිච්චාදිවසෙන කතසම්මසනස්ස තස්මා අභිඤ්ඤං පත්තස්ස භයවිනොදනහෙතුසම්පාදනත්ථම්පි ඉදං ඉධෙව දස්සිතං. අපි ච යස්මා විපස්සනාසුඛං නාමෙතං මග්ගඵලසුඛසම්පාදකං පාටියෙක්කං සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලං ¶ තස්මාපි ආදිතොව ඉදං ඉධ දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං.

මනොමයිද්ධිඤාණකථා

236-237. මනොමයන්ති මනෙන නිබ්බත්තිතං. සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගින්ති සබ්බෙහි අඞ්ගෙහි ච පච්චඞ්ගෙහි ච සමන්නාගතං. අහීනින්ද්රියන්ති සණ්ඨානවසෙන අවිකලින්ද්රියං. ඉද්ධිමතා නිම්මිතරූපඤ්හි සචෙ ඉද්ධිමා ඔදාතො තම්පි ඔදාතං. සචෙ අවිද්ධකණ්ණො තම්පි අවිද්ධකණ්ණන්ති එවං සබ්බාකාරෙහි තෙන සදිසමෙව හොති. මුඤ්ජම්හා ඊසිකන්තිආදි උපමාත්තයම්පි හි සදිසභාවදස්සනත්ථමෙව වුත්තං. මුඤ්ජසදිසා එව හි තස්ස අන්තො ඊසිකා හොති. කොසිසදිසොයෙව අසි, වට්ටාය කොසියා වට්ටං අසිමෙව පක්ඛිපන්ති, පත්ථටාය පත්ථටං ¶ . කරණ්ඩාති ඉදම්පි අහිකඤ්චුකස්ස නාමං, න විලීවකරණ්ඩකස්ස. අහිකඤ්චුකො හි අහිනා සදිසොව හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘පුරිසො අහිං කරණ්ඩා උද්ධරෙය්යා’’ති හත්ථෙන උද්ධරමානො විය දස්සිතො, අථ ඛො චිත්තෙනෙවස්ස උද්ධරණං වෙදිතබ්බං. අයඤ්හි අහි නාම සජාතියං ඨිතො, කට්ඨන්තරං වා රුක්ඛන්තරං වා නිස්සාය, තචතො සරීරං නික්කඩ්ඪනප්පයොගසඞ්ඛාතෙන ¶ ථාමෙන, සරීරං ඛාදයමානං විය පුරාණතචං ජිගුච්ඡන්තොති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි සයමෙව කඤ්චුකං පජහති, න සක්කා තතො අඤ්ඤෙන උද්ධරිතුං, තස්මා චිත්තෙන උද්ධරණං සන්ධාය ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉති මුඤ්ජාදිසදිසං ඉමස්ස භික්ඛුනො සරීරං, ඊසිකාදිසදිසං නිම්මිතරූපන්ති. ඉදමෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං. නිම්මානවිධානං පනෙත්ථ පරතො ච ඉද්ධිවිධාදිපඤ්චඅභිඤ්ඤාකථා සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. උපමාමත්තමෙව හි ඉධ අධිකං.

ඉද්ධිවිධඤාණාදිකථා

238-239. තත්ථ ඡෙකකුම්භකාරාදයො විය ඉද්ධිවිධඤාණලාභී ¶ භික්ඛු දට්ඨබ්බො. සුපරිකම්මකතමත්තිකාදයො විය ඉද්ධිවිධඤාණං දට්ඨබ්බං. ඉච්ඡිතිච්ඡිතභාජනවිකතිආදිකරණං විය තස්ස භික්ඛුනො විකුබ්බනං දට්ඨබ්බං.

240-241. දිබ්බසොතධාතුඋපමායං යස්මා කන්තාරද්ධානමග්ගො සාසඞ්කො හොති සප්පටිභයො. තත්ථ උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතෙන ‘අයං භෙරිසද්දො’, ‘අයං මුදිඞ්ගසද්දො’ති න සක්කා වවත්ථපෙතුං, තස්මා කන්තාරග්ගහණං අකත්වා ඛෙමමග්ගං දස්සෙන්තො අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නොති ආහ. අප්පටිභයඤ්හි ඛෙමමග්ගං සීසෙ සාටකං කත්වා සණිකං පටිපන්නො වුත්තප්පකාරෙ සද්දෙ සුඛං වවත්ථපෙති. තස්ස සවනෙන තෙසං තෙසං සද්දානං ආවිභූතකාලො විය යොගිනො දූරසන්තිකභෙදානං දිබ්බානඤ්චෙව මානුස්සකානඤ්ච සද්දානං ආවිභූතකාලො වෙදිතබ්බො.

242-243. චෙතොපරියඤාණූපමායං දහරොති තරුණො. යුවාති යොබ්බන්නෙන සමන්නාගතො. මණ්ඩනකජාතිකොති යුවාපි සමානො න ආලසියො න කිලිට්ඨවත්ථසරීරො, අථ ඛො මණ්ඩනපකතිකො, දිවසස්ස ද්වෙ තයො වාරෙ න්හායිත්වා සුද්ධවත්ථපරිදහනඅලඞ්කාරකරණසීලොති අත්ථො. සකණිකන්ති කාළතිලකවඞ්ගමුඛදූසිපීළකාදීනං අඤ්ඤතරෙන සදොසං. තත්ථ යථා තස්ස මුඛනිමිත්තං පච්චවෙක්ඛතො මුඛෙ දොසො පාකටො හොති, එවං චෙතොපරියඤාණාය චිත්තං අභිනීහරිත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො පරෙසං සොළසවිධං චිත්තං පාකටං හොතීති වෙදිතබ්බං.

244-245. පුබ්බෙනිවාසඤාණූපමායං ¶ ¶ තං දිවසං කතකිරියා පාකටා හොතීති තං දිවසං ගතගාමත්තයමෙව ගහිතං. තත්ථ ගාමත්තයගතපුරිසො විය පුබ්බෙනිවාසඤාණලාභී දට්ඨබ්බො, තයො ගාමා විය තයො භවා දට්ඨබ්බා, තස්ස පුරිසස්ස තීසු ගාමෙසු තං දිවසං කතකිරියාය ආවිභාවො විය පුබ්බෙනිවාසාය චිත්තං අභිනීහරිත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො තීසු භවෙසු කතකිරියාය පාකටභාවො දට්ඨබ්බො.

246-247. දිබ්බචක්ඛූපමායං ¶ වීථිං සඤ්චරන්තෙති අපරාපරං සඤ්චරන්තෙ. වීථිං චරන්තෙතිපි පාඨො. අයමෙවත්ථො. තත්ථ නගරමජ්ඣෙ සිඞ්ඝාටකම්හි පාසාදො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො කරජකායො දට්ඨබ්බො, පාසාදෙ ඨිතො චක්ඛුමා පුරිසො විය අයමෙව දිබ්බචක්ඛුං පත්වා ඨිතො භික්ඛු, ගෙහං පවිසන්තා විය පටිසන්ධිවසෙන මාතුකුච්ඡියං පවිසන්තා, ගෙහා නික්ඛමන්තා විය මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තා, රථිකාය වීථිං සඤ්චරන්තා විය අපරාපරං සඤ්චරණකසත්තා, පුරතො අබ්භොකාසට්ඨානෙ මජ්ඣෙ සිඞ්ඝාටකෙ නිසින්නා විය තීසු භවෙසු තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තසත්තා, පාසාදතලෙ ඨිතපුරිසස්ස තෙසං මනුස්සානං ආවිභූතකාලො විය දිබ්බචක්ඛුඤාණාය චිත්තං අභිනීහරිත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො තීසු භවෙසු නිබ්බත්තසත්තානං ආවිභූතකාලො දට්ඨබ්බො. ඉදඤ්ච දෙසනාසුඛත්ථමෙව වුත්තං. ආරුප්පෙ පන දිබ්බචක්ඛුස්ස ගොචරො නත්ථීති.

ආසවක්ඛයඤාණකථා

248. සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙති ඉධ විපස්සනාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයඤාණායාති ආසවානං ඛයඤාණනිබ්බත්තනත්ථාය. එත්ථ ච ආසවානං ඛයො නාම මග්ගොපි ඵලම්පි නිබ්බානම්පි භඞ්ගොපි වුච්චති. ‘‘ඛයෙ ඤාණං, අනුප්පාදෙ ඤාණ’’න්ති එත්ථ හි මග්ගො ආසවානං ඛයොති වුත්තො. ‘‘ආසවානං ඛයා සමණො හොතී’’ති (ම. නි. 1.438) එත්ථ ඵලං.

‘‘පරවජ්ජානුපස්සිස්ස, නිච්චං උජ්ඣානසඤ්ඤිනො;

ආසවා තස්ස වඩ්ඪන්ති, ආරා සො ආසවක්ඛයා’’ති. (ධ. ප. 253);

එත්ථ ¶ නිබ්බානං. ‘‘ආසවානං ඛයො වයො භෙදො අනිච්චතා අන්තරධාන’’න්ති එත්ථ භඞ්ගො. ඉධ පන නිබ්බානං අධිප්පෙතං. අරහත්තමග්ගොපි වට්ටතියෙව.

චිත්තං ¶ අභිනීහරතීති විපස්සනා චිත්තං තන්නින්නං තප්පොණං තප්පබ්භාරං කරොති. සො ඉදං දුක්ඛන්තිආදීසු ‘‘එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති ¶ සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාතීති අත්ථො. තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති. තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති, තං තෙසං අප්පවත්තිං නිබ්බානං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති; තස්ස ච සම්පාපකං අරියමග්ගං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාතීති අත්ථො.

එවං සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා පුන කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ ආසවා’’තිආදිමාහ. තස්ස එවං ජානතො එවං පස්සතොති තස්ස භික්ඛුනො එවං ජානන්තස්ස එවං පස්සන්තස්ස, සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙසි. කාමාසවාති කාමාසවතො. විමුච්චතීති ඉමිනා මග්ගක්ඛණං දස්සෙති. විමුත්තස්මින්ති ඉමිනා ඵලක්ඛණං. විමුත්තමිති ඤාණං හොතීති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණං. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමිං. තෙන හි ඤාණෙන ඛීණාසවො පච්චවෙක්ඛන්තො ඛීණා ජාතීතිආදීනි පජානාති.

කතමා පනස්ස ජාති ඛීණා? කථඤ්ච නං පජානාතීති? න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා, පුබ්බෙව ඛීණත්තා. න අනාගතා, අනාගතෙ වායාමාභාවතො. න පච්චුප්පන්නා, විජ්ජමානත්තා. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා ආයතිං අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා. තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අප්පටිසන්ධිකංව හොතී’’ති ජානන්තො පජානාති.

වුසිතන්ති වුත්ථං පරිවුත්ථං. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා බ්රහ්මචරියවාසං වසන්ති නාම, ඛීණාසවො වුත්ථවාසො, තස්මා සො අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො වුසිතං බ්රහ්මචරියන්ති පජානාති. කතං ¶ කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාවසෙන ¶ සොළසවිධං කිච්චං නිට්ඨාපිතං. තෙන තෙන මග්ගෙන පහාතබ්බකිලෙසා පහීනා, දුක්ඛමූලං සමුච්ඡින්නන්ති අත්ථො. පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි තං කිච්චං කරොන්ති, ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා සො අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො කතං කරණීයන්ති පජානාති. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුන ඉත්ථභාවාය එවං සොළසකිච්චභාවාය කිලෙසක්ඛයභාවාය වා කත්තබ්බං ¶ මග්ගභාවනාකිච්චං මෙ නත්ථීති පජානාති. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවතො ඉමස්මා එවං පකාරා. ඉදානි වත්තමානඛන්ධසන්තානා අපරං ඛන්ධසන්තානං මය්හං නත්ථි. ඉමෙ පන පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකා රුක්ඛා විය, තෙ චරිමකචිත්තනිරොධෙන අනුපාදානො විය ජාතවෙදො නිබ්බායිස්සන්ති අපණ්ණත්තිකභාවඤ්ච ගමිස්සන්තීති පජානාති.

249. පබ්බතසඞ්ඛෙපෙති පබ්බතමත්ථකෙ. අනාවිලොති නික්කද්දමො. සිප්පියො ච සම්බුකා ච සිප්පිසම්බුකං. සක්ඛරා ච කථලානි ච සක්ඛරකථලං. මච්ඡානං ගුම්බා ඝටාති මච්ඡගුම්බං. තිට්ඨන්තම්පි චරන්තම්පීති එත්ථ සක්ඛරකථලං තිට්ඨතියෙව, ඉතරානි චරන්තිපි තිට්ඨන්තිපි. යථා පන අන්තරන්තරා ඨිතාසුපි නිසින්නාසුපි විජ්ජමානාසුපි ‘‘එතා ගාවො චරන්තී’’ති චරන්තියො උපාදාය ඉතරාපි චරන්තීති වුච්චන්ති. එවං තිට්ඨන්තමෙව සක්ඛරකථලං උපාදාය ඉතරම්පි ද්වයං තිට්ඨන්තන්ති වුත්තං. ඉතරඤ්ච ද්වයං ¶ චරන්තං උපාදාය සක්ඛරකථලම්පි චරන්තන්ති වුත්තං. තත්ථ චක්ඛුමතො පුරිසස්ස තීරෙ ඨත්වා පස්සතො සිප්පිකසම්බුකාදීනං විභූතකාලො විය ආසවානං ඛයාය චිත්තං අභිනීහරිත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො චතුන්නං සච්චානං විභූතකාලො දට්ඨබ්බොති.

එත්තාවතා විපස්සනාඤාණං, මනොමයඤාණං, ඉද්ධිවිධඤාණං, දිබ්බසොතඤාණං, චෙතොපරියඤාණං, පුබ්බෙනිවාසඤාණං, දිබ්බචක්ඛුවසෙන නිප්ඵන්නං අනාගතංසඤාණයථාකම්මූපගඤාණද්වයං, දිබ්බචක්ඛුඤාණං, ආසවක්ඛයඤාණන්ති දස ඤාණානි නිද්දිට්ඨානි හොන්ති. තෙසං ආරම්මණවිභාගො ජානිතබ්බො – තත්ථ විපස්සනාඤාණං පරිත්තමහග්ගතඅතීතානාගතපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාවසෙන සත්තවිධාරම්මණං. මනොමයඤාණං නිම්මිතබ්බරූපායතනමත්තමෙව ආරම්මණං කරොතීති ¶ පරිත්තපච්චුප්පන්නබහිද්ධාරම්මණං. ආසවක්ඛයඤාණං අප්පමාණබහිද්ධානවත්තබ්බාරම්මණං. අවසෙසානං ආරම්මණභෙදො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො. උත්තරිතරං වා පණීතතරං වාති යෙන කෙනචි පරියායෙන ඉතො සෙට්ඨතරං සාමඤ්ඤඵලං නාම නත්ථීති භගවා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

අජාතසත්තුඋපාසකත්තපටිවෙදනාකථා

250. රාජා තත්ථ තත්ථ සාධුකාරං පවත්තෙන්තො ආදිමජ්ඣපරියොසානං සක්කච්චං සුත්වා ‘‘චිරං වතම්හි ඉමෙ පඤ්හෙ පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙ පුච්ඡන්තො, ථුසෙ කොට්ටෙන්තො විය කිඤ්චි සාරං නාලත්ථං, අහො වත භගවතො ගුණසම්පදා, යො මෙ දීපසහස්සං ජාලෙන්තො විය මහන්තං ආලොකං කත්වා ඉමෙ පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙසි. සුචිරං වතම්හි දසබලස්ස ගුණානුභාවං අජානන්තො වඤ්චිතො’’ති ¶ චින්තෙත්වා බුද්ධගුණානුස්සරණසම්භූතාය පඤ්චවිධාය පීතියා ඵුටසරීරො අත්තනො පසාදං ආවිකරොන්තො උපාසකත්තං පටිවෙදෙසි. තං දස්සෙතුං ‘‘එවං වුත්තෙ රාජා’’තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ අභික්කන්තං, භන්තෙති අයං අභික්කන්තසද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපඅබ්භනුමොදනෙසු දිස්සති. ‘‘අභික්කන්තා ¶ භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.20) හි ඛයෙ දිස්සති. ‘‘අයං මෙ පුග්ගලො ඛමති, ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අභික්කන්තතරො ච පණීතතරො චා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.100) සුන්දරෙ.

‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. (වි. ව. 857);

ආදීසු අභිරූපෙ. ‘‘අභික්කන්තං භො, ගොතමා’’තිආදීසු (පාරා. 15) අබ්භනුමොදනෙ. ඉධාපි අබ්භනුමොදනෙයෙව. යස්මා ච අබ්භනුමොදනෙ, තස්මා ‘සාධු සාධු භන්තෙ’ති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බො.

භයෙ කොධෙ පසංසායං, තුරිතෙ කොතූහලච්ඡරෙ;

හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධොති.

ඉමිනා ¶ ච ලක්ඛණෙන ඉධ පසාදවසෙන, පසංසාවසෙන චායං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. අථවා අභික්කන්තන්ති අභිකන්තං අතිඉට්ඨං අතිමනාපං අතිසුන්දරන්ති වුත්තං හොති.

එත්ථ එකෙන අභික්කන්තසද්දෙන දෙසනං ථොමෙති, එකෙන අත්තනො පසාදං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො, අභික්කන්තං භන්තෙ, යදිදං භගවතො ධම්මදෙසනා, ‘අභික්කන්තං’ යදිදං භගවතො ධම්මදෙසනං ආගම්ම මම පසාදොති. භගවතොයෙව වා වචනං ද්වෙ ද්වෙ අත්ථෙ සන්ධාය ථොමෙති. භගවතො වචනං අභික්කන්තං දොසනාසනතො, අභික්කන්තං ගුණාධිගමනතො. තථා සද්ධාජනනතො, පඤ්ඤාජනනතො, සාත්ථතො, සබ්යඤ්ජනතො, උත්තානපදතො, ගම්භීරත්ථතො, කණ්ණසුඛතො, හදයඞ්ගමතො, අනත්තුක්කංසනතො ¶ , අපරවම්භනතො, කරුණාසීතලතො, පඤ්ඤාවදාතතො, ආපාථරමණීයතො, විමද්දක්ඛමතො, සුය්යමානසුඛතො, වීමංසියමානහිතතොති එවමාදීහි යොජෙතබ්බං.

තතො පරම්පි චතූහි උපමාහි දෙසනංයෙව ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛඨපිතං හෙට්ඨාමුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරි මුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්ස වාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘එස මග්ගො’’ති වදෙය්ය, අන්ධකාරෙති කාළපක්ඛචාතුද්දසී ¶ අඩ්ඪරත්තඝනවනසණ්ඩමෙඝපටලෙහි චතුරඞ්ගෙ තමෙ. අයං තාව අනුත්තානපදත්ථො. අයං පන සාධිප්පායයොජනා. යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං සද්ධම්මවිමුඛං අසද්ධම්මෙ පතිතං මං අසද්ධම්මා වුට්ඨාපෙන්තන. යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය, එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානා පභුති මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්නං සාසනං විවරන්තෙන, යථා මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං කුම්මග්ගමිච්ඡාමග්ගප්පටිපන්නස්ස මෙ සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආවිකරොන්තෙන, යථා අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මොහන්ධකාරනිමුග්ගස්ස මෙ බුද්ධාදිරතනරූපානි අපස්සතො තප්පටිච්ඡාදකමොහන්ධකාරවිද්ධංසකදෙසනාපජ්ජොතධාරකෙන මය්හං භගවතා එතෙහි පරියායෙහි පකාසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතොති.

එවං දෙසනං ථොමෙත්වා ඉමාය දෙසනාය රතනත්තයෙ පසන්නචිත්තො පසන්නාකාරං කරොන්තො එසාහන්තිආදිමාහ. තත්ථ එසාහන්ති එසො අහං ¶ . භගවන්තං සරණං ගච්ඡාමීති භගවා මෙ සරණං, පරායනං, අඝස්ස තාතා, හිතස්ස ච විධාතාති. ඉමිනා අධිප්පායෙන භගවන්තං ගච්ඡාමි භජාමි සෙවාමි පයිරුපාසාමි, එවං වා ජානාමි බුජ්ඣාමීති. යෙසඤ්හි ධාතූනං ගතිඅත්ථො, බුද්ධිපි තෙසං අත්ථො. තස්මා ගච්ඡාමීති ඉමස්ස ජානාමි බුජ්ඣාමීති අයම්පි අත්ථො වුත්තො. ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චාති එත්ථ පන අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චතූසු අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මො, සො අත්ථතො අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34) විත්ථාරො. න කෙවලඤ්ච අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච. අපි ච ඛො අරියඵලෙහි සද්ධිං පරියත්තිධම්මොපි ¶ . වුත්තඤ්හෙතං ඡත්තමාණවකවිමානෙ –

‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං, ධම්මමසඞ්ඛතමප්පටිකූලං;

මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තං, ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 887);

එත්ථ ¶ හි රාගවිරාගොති මග්ගො කථිතො. අනෙජමසොකන්ති ඵලං. ධම්මමසඞ්ඛතන්ති නිබ්බානං. අප්පටිකූලං මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තන්ති පිටකත්තයෙන විභත්තා ධම්මක්ඛන්ධාති. දිට්ඨිසීලසංඝාතෙන සංහතොති සඞ්ඝො, සො අත්ථතො අට්ඨ අරියපුග්ගලසමූහො. වුත්තඤ්හෙතං තස්මිඤ්ඤෙව විමානෙ –

‘‘යත්ථ ච දින්නමහප්ඵලමාහු, චතූසු සුචීසු පුරීසයුගෙසු;

අට්ඨ ච පුග්ගලධම්මදසා තෙ, සඞ්ඝමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 888);

භික්ඛූනං සඞ්ඝො භික්ඛුසඞ්ඝො. එත්තාවතා රාජා තීණි සරණගමනානි පටිවෙදෙසි.

සරණගමනකථා

ඉදානි තෙසු සරණගමනෙසු කොසල්ලත්ථං සරණං, සරණගමනං, යො ච සරණං ගච්ඡති, සරණගමනප්පභෙදො, සරණගමනඵලං, සඞ්කිලෙසො, භෙදොති, අයං විධි වෙදිතබ්බො. සෙය්යථිදං – සරණත්ථතො තාව හිංසතීති සරණං. සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාසං දුක්ඛං දුග්ගතිපරිකිලෙසං හනති විනාසෙතීති අත්ථො, රතනත්තයස්සෙවෙතං අධිවචනං.

අථ ¶ වා හිතෙ පවත්තනෙන අහිතා ච නිවත්තනෙන සත්තානං භයං හිංසති බුද්ධො. භවකන්තාරා උත්තාරණෙන අස්සාසදානෙන ච ධම්මො; අප්පකානම්පි කාරානං විපුලඵලපටිලාභකරණෙන සඞ්ඝො ¶ . තස්මා ඉමිනාපි පරියායෙන රතනත්තයං සරණං. තප්පසාදතග්ගරුතාහි විහතකිලෙසො තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො සරණගමනං. තං සමඞ්ගීසත්තො සරණං ගච්ඡති. වුත්තප්පකාරෙන චිත්තුප්පාදෙන එතානි මෙ තීණි රතනානි සරණං, එතානි පරායණන්ති එවං උපෙතීති අත්ථො. එවං තාව සරණං, සරණගමනං, යො ච සරණං ගච්ඡති, ඉදං තයං වෙදිතබ්බං.

සරණගමනප්පභෙදෙ පන දුවිධං සරණගමනං – ලොකුත්තරං ලොකියඤ්ච. තත්ථ ලොකුත්තරං දිට්ඨසච්චානං මග්ගක්ඛණෙ සරණගමනුපක්කිලෙසසමුච්ඡෙදෙන ආරම්මණතො නිබ්බානාරම්මණං හුත්වා කිච්චතො සකලෙපි රතනත්තයෙ ඉජ්ඣති. ලොකියං පුථුජ්ජනානං සරණගමනුපක්කිලෙසවික්ඛම්භනෙන ආරම්මණතො බුද්ධාදිගුණාරම්මණං හුත්වා ඉජ්ඣති. තං අත්ථතො බුද්ධාදීසු වත්ථූසු සද්ධාපටිලාභො සද්ධාමූලිකා ¶ ච සම්මාදිට්ඨි දසසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු දිට්ඨිජුකම්මන්ති වුච්චති. තයිදං චතුධා වත්තති – අත්තසන්නිය්යාතනෙන, තප්පරායණතාය, සිස්සභාවූපගමනෙන, පණිපාතෙනාති.

තත්ථ අත්තසන්නිය්යාතනං නාම – ‘‘අජ්ජාදිං කත්වා අහං අත්තානං බුද්ධස්ස නිය්යාතෙමි, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්සා’’ති එවං බුද්ධාදීනං අත්තපරිච්චජනං. තප්පරායණතා නාම ‘‘අජ්ජාදිං කත්වා ‘අහං බුද්ධපරායණො, ධම්මපරායණො, සඞ්ඝපරායණො’ති. මං ධාරෙථා’’ති එවං තප්පරායණභාවො. සිස්සභාවූපගමනං නාම – ‘‘අජ්ජාදිං කත්වා – ‘අහං බුද්ධස්ස අන්තෙවාසිකො, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්ස අන්තෙවාසිකො’ති මං ධාරෙථා’’ති එවං සිස්සභාවූපගමො. පණිපාතො නාම – ‘‘අජ්ජාදිං කත්වා අහං අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මං බුද්ධාදීනංයෙව තිණ්ණං වත්ථූනං කරොමී’ති මං ධාරෙථා’’ති එවං බුද්ධාදීසු පරමනිපච්චාකාරො. ඉමෙසඤ්හි චතුන්නං ආකාරානං අඤ්ඤතරම්පි කරොන්තෙන ගහිතංයෙව හොති සරණං.

අපි ච භගවතො අත්තානං පරිච්චජාමි, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්ස, අත්තානං පරිච්චජාමි, ජීවිතං පරිච්චජාමි, පරිච්චත්තොයෙව ¶ මෙ අත්තා, පරිච්චත්තංයෙව ජීවිතං, ජීවිතපරියන්තිකං බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි, බුද්ධො මෙ සරණං ලෙණං තාණන්ති ¶ ; එවම්පි අත්තසන්නිය්යාතනං වෙදිතබ්බං. ‘‘සත්ථාරඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං, භගවන්තමෙව පස්සෙය්යං, සුගතඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං, භගවන්තමෙව පස්සෙය්යං, සම්මාසම්බුද්ධඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං, භගවන්තමෙව පස්සෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 2.154). එවම්පි මහාකස්සපස්ස සරණගමනං විය සිස්සභාවූපගමනං වෙදිතබ්බං.

‘‘සො අහං විචරිස්සාමි, ගාමා ගාමං පුරා පුරං;

නමස්සමානො සම්බුද්ධං, ධම්මස්ස ච සුධම්මත’’න්ති. (සු. නි. 194);

එවම්පි ආළවකාදීනං සරණගමනං විය තප්පරායණතා වෙදිතබ්බා. අථ ඛො බ්රහ්මායු බ්රාහ්මණො උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා භගවතො පාදානි මුඛෙන ච පරිචුම්බති, පාණීහි ච පරිසම්බාහති, නාමඤ්ච සාවෙති – ‘‘බ්රහ්මායු අහං, භො ගොතම බ්රාහ්මණො, බ්රහ්මායු අහං, භො ගොතම බ්රාහ්මණො’’ති (ම. නි. 2.394) එවම්පි පණිපාතො දට්ඨබ්බො.

සො පනෙස ඤාතිභයාචරියදක්ඛිණෙය්යවසෙන චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යපණිපාතෙන සරණගමනං හොති, න ඉතරෙහි. සෙට්ඨවසෙනෙව හි සරණං ගණ්හාති, සෙට්ඨවසෙන ¶ ච භිජ්ජති. තස්මා යො සාකියො වා කොලියො වා – ‘‘බුද්ධො අම්හාකං ඤාතකො’’ති වන්දති, අග්ගහිතමෙව හොති සරණං. යො වා – ‘‘සමණො ගොතමො රාජපූජිතො මහානුභාවො අවන්දීයමානො අනත්ථම්පි කරෙය්යා’’ති භයෙන වන්දති, අග්ගහිතමෙව හොති සරණං. යො වා බොධිසත්තකාලෙ භගවතො සන්තිකෙ කිඤ්චි උග්ගහිතං සරමානො බුද්ධකාලෙ වා –

‘‘චතුධා විභජෙ භොගෙ, පණ්ඩිතො ඝරමාවසං;

එකෙන භොගං භුඤ්ජෙය්ය, ද්වීහි කම්මං පයොජයෙ;

චතුත්ථඤ්ච නිධාපෙය්ය, ආපදාසු භවිස්සතී’’ති. (දී. නි. 3.265);

එවරූපං අනුසාසනිං උග්ගහෙත්වා – ‘‘ආචරියො මෙ’’ති වන්දති, අග්ගහිතමෙව ¶ හොති සරණං. යො පන – ‘‘අයං ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යො’’ති වන්දති, තෙනෙව ගහිතං හොති සරණං.

එවං ගහිතසරණස්ස ච උපාසකස්ස වා උපාසිකාය වා අඤ්ඤතිත්ථියෙසු පබ්බජිතම්පි ඤාතිං – ‘‘ඤාතකො මෙ අය’’න්ති වන්දතො සරණගමනං න ¶ භිජ්ජති, පගෙව අපබ්බජිතං. තථා රාජානං භයවසෙන වන්දතො. සො හි රට්ඨපූජිතත්තා අවන්දීයමානො අනත්ථම්පි කරෙය්යාති. තථා යං කිඤ්චි සිප්පං සික්ඛාපකං තිත්ථියම්පි – ‘‘ආචරියො මෙ අය’’න්ති වන්දතොපි න භිජ්ජති, එවං සරණගමනප්පභෙදො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච ලොකුත්තරස්ස සරණගමනස්ස චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි විපාකඵලං, සබ්බදුක්ඛක්ඛයො ආනිසංසඵලං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො ච බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො;

චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති.

දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං;

අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං.

එතං ඛො සරණං ඛෙමං, එතං සරණමුත්තමං;

එතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති. (ධ. ප. 192);

අපි ¶ ච නිච්චාදිතො අනුපගමනාදිවසෙන පෙතස්ස ආනිසංසඵලං වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො උපගච්ඡෙය්ය…පෙ… කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතො…පෙ… කඤ්චි ධම්මං අත්තතො උපගච්ඡෙය්ය…පෙ… මාතරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය…පෙ… පිතරං…පෙ… අරහන්තං…පෙ… පදුට්ඨචිත්තො තථාගතස්ස ලොහිතං උප්පාදෙය්ය…පෙ…. සඞ්ඝං භින්දෙය්ය…පෙ… අඤ්ඤං සත්ථාරං උද්දිසෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (අ. නි. 1.290). ලොකියස්ස පන සරණගමනස්ස භවසම්පදාපි භොගසම්පදාපි ඵලමෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. (සං. නි. 1.37);

අපරම්පි ¶ වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සක්කො දෙවානමින්දො අසීතියා දෙවතාසහස්සෙහි සද්ධිං යෙනායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තෙනුපසඞ්කමි…පෙ… එකමන්තං ඨිතං ඛො සක්කං දෙවානමින්දං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො එතදවොච – ‘‘සාධු ඛො, දෙවානමින්ද, බුද්ධං සරණගමනං හොති. බුද්ධං සරණගමනහෙතු ඛො, දෙවානමින්ද, එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං ¶ මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්ති…පෙ… තෙ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිගණ්හන්ති – දිබ්බෙන ආයුනා, දිබ්බෙන වණ්ණෙන, දිබ්බෙන සුඛෙන, දිබ්බෙන යසෙන, දිබ්බෙන ආධිපතෙය්යෙන, දිබ්බෙහි රූපෙහි සද්දෙහි ගන්ධෙහි රසෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’ති (සං. නි. 4.341). එස නයො ධම්මෙ ච සඞ්ඝෙ ච. අපි ච වෙලාමසුත්තාදීනං වසෙනාපි සරණගමනස්ස ඵලවිසෙසො වෙදිතබ්බො. එවං සරණගමනස්ස ඵලං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ච ලොකියසරණගමනං තීසු වත්ථූසු අඤ්ඤාණසංසයමිච්ඡාඤාණාදීහි සංකිලිස්සති, න මහාජුතිකං හොති, න මහාවිප්ඵාරං. ලොකුත්තරස්ස නත්ථි සංකිලෙසො. ලොකියස්ස ච සරණගමනස්ස දුවිධො භෙදො – සාවජ්ජො ච අනවජ්ජො ච. තත්ථ සාවජ්ජො අඤ්ඤසත්ථාරාදීසු අත්තසන්නිය්යාතනාදීහි හොති, සො ච අනිට්ඨඵලො හොති. අනවජ්ජො කාලකිරියාය හොති, සො අවිපාකත්තා අඵලො. ලොකුත්තරස්ස පන නෙවත්ථි භෙදො. භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො අඤ්ඤං සත්ථාරං න උද්දිසතීති. එවං සරණගමනස්ස සංකිලෙසො ච භෙදො ච වෙදිතබ්බොති.

උපාසකං මං භන්තෙ භගවා ධාරෙතූති මං භගවා ‘‘උපාසකො අය’’න්ති එවං ධාරෙතු, ජානාතූති අත්ථො. උපාසකවිධිකොසල්ලත්ථං පනෙත්ථ – කො උපාසකො? කස්මා උපාසකොති වුච්චති ¶ ? කිමස්ස සීලං? කො ආජීවො? කා විපත්ති? කා සම්පත්තීති? ඉදං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ කො උපාසකොති යො කොචි සරණගතො ගහට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘යතො ඛො, මහානාම, බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති. එත්තාවතා ඛො, මහානාම, උපාසකො හොතී’’ති (සං. නි. 5.1033).

කස්මා උපාසකොති රතනත්තයං උපාසනතො. සො හි බුද්ධං උපාසතීති උපාසකො, තථා ධම්මං සංඝං.

කිමස්ස ¶ සීලන්ති පඤ්ච වෙරමණියො. යථාහ – ‘‘යතො ඛො, මහානාම, උපාසකො පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, අදින්නාදානා… කාමෙසුමිච්ඡාචාරා… මුසාවාදා… සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතො හොති, එත්තාවතා ඛො, මහානාම, උපාසකො සීලවා හොතී’’ති (සං. නි. 5.1033).

කො ¶ ආජීවොති පඤ්ච මිච්ඡාවණිජ්ජා පහාය ධම්මෙන සමෙන ජීවිතකප්පනං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘පඤ්චිමා, භික්ඛවෙ, වණිජ්ජා උපාසකෙන අකරණීයා. කතමා පඤ්ච? සත්ථවණිජ්ජා, සත්තවණිජ්ජා, මංසවණිජ්ජා, මජ්ජවණිජ්ජා, විසවණිජ්ජා. ඉමා ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච වණිජ්ජා උපාසකෙන අකරණීයා’’ති (අ. නි. 5.177).

කා විපත්තීති යා තස්සෙව සීලස්ස ච ආජීවස්ස ච විපත්ති, අයමස්ස විපත්ති. අපි ච යාය එස චණ්ඩාලො චෙව හොති, මලඤ්ච පතිකුට්ඨො ච, සාපිස්ස විපත්තීති වෙදිතබ්බා. තෙ ච අත්ථතො අස්සද්ධියාදයො පඤ්ච ධම්මා හොන්ති. යථාහ – ‘‘පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො උපාසකො උපාසකචණ්ඩාලො ච හොති, උපාසකමලඤ්ච, උපාසකපතිකුට්ඨො ච. කතමෙහි පඤ්චහි? අස්සද්ධො හොති, දුස්සීලො හොති, කොතූහලමඞ්ගලිකො හොති, මඞ්ගලං පච්චෙති, නො කම්මං, ඉතො ච බහිද්ධා දක්ඛිණෙය්යං පරියෙසති, තත්ථ ච පුබ්බකාරං කරොතී’’ති (අ. නි. 5.175).

කා සම්පත්තීති යා චස්ස සීලසම්පදා චෙව ආජීවසම්පදා ච, සා සම්පත්ති; යෙ චස්ස රතනභාවාදිකරා සද්ධාදයො පඤ්ච ධම්මා. යථාහ – ‘‘පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො උපාසකො ¶ උපාසකරතනඤ්ච හොති, උපාසකපදුමඤ්ච, උපාසකපුණ්ඩරීකඤ්ච. කතමෙහි පඤ්චහි? සද්ධො හොති, සීලවා හොති, න කොතූහලමඞ්ගලිකො හොති, කම්මං පච්චෙති, නො මඞ්ගලං, න ඉතො බහිද්ධා දක්ඛිණෙය්යං ගවෙසති, ඉධ ච පුබ්බකාරං කරොතී’’ති (අ. නි. 5.175).

අජ්ජතග්ගෙති එත්ථායං අග්ගසද්දො ආදිකොටිකොට්ඨාසසෙට්ඨෙසු දිස්සති. ‘‘අජ්ජතග්ගෙ, සම්ම දොවාරික, ආවරාමි ද්වාරං නිගණ්ඨානං නිගණ්ඨීන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.70) හි ආදිම්හි දිස්සති. ‘‘තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං පරාමසෙය්ය ¶ . උච්ඡග්ගං වෙළග්ග’’න්තිආදීසු (කථා. 281) කොටියං. ‘‘අම්බිලග්ගං වා මධුරග්ගං වා තිත්තකග්ගං වා විහාරග්ගෙන වා පරිවෙණග්ගෙන වා භාජෙතු’’න්තිආදීසු (චූළව. 317) කොට්ඨාසෙ. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.34) සෙට්ඨෙ. ඉධ පනායං ආදිම්හි දට්ඨබ්බො. තස්මා අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වාති එවමෙත්ථත්ථො වෙදිතබ්බො. අජ්ජතන්ති ¶ අජ්ජභාවං. අජ්ජදග්ගෙති වා පාඨො, දකාරො පදසන්ධිකරො. අජ්ජ අග්ගන්ති අත්ථො.

පාණුපෙතන්ති පාණෙහි උපෙතං. යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණං ගතං උපාසකං කප්පියකාරකං මං භගවා ධාරෙතු ජානාතු. අහඤ්හි සචෙපි මෙ තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දෙය්ය, නෙව බුද්ධං ‘‘න බුද්ධො’’ති වා, ධම්මං ‘‘න ධම්මො’’ති වා, සඞ්ඝං ‘‘න සඞ්ඝො’’ති වා වදෙය්යන්ති.

එවං අත්තසන්නිය්යාතනෙන සරණං ගන්ත්වා අත්තනා කතං අපරාධං පකාසෙන්තො අච්චයො මං, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ අච්චයොති අපරාධො. මං අච්චගමාති මං අතික්කම්ම අභිභවිත්වා පවත්තො. ධම්මිකං ධම්මරාජානන්ති එත්ථ ධම්මං චරතීති ධම්මිකො. ධම්මෙනෙව රාජා ජාතො, න පිතුඝාතනාදිනා අධම්මෙනාති ධම්මරාජා. ජීවිතා වොරොපෙසින්ති ජීවිතා වියොජෙසිං. පටිග්ගණ්හාතූති ඛමතු. ආයතිං සංවරායාති අනාගතෙ සංවරත්ථාය. පුන එවරූපස්ස අපරාධස්ස දොසස්ස ඛලිතස්ස අකරණත්ථාය.

251. තග්ඝාති එකංසෙ නිපාතො. යථා ධම්මං පටිකරොසීති යථා ධම්මො ඨිතො තථෙව කරොසි, ඛමාපෙසීති වුත්තං හොති. තං තෙ මයං පටිග්ගණ්හාමාති තං තව අපරාධං මයං ඛමාම. වුඩ්ඪිහෙසා, මහාරාජ අරියස්ස විනයෙති එසා, මහාරාජ, අරියස්ස විනයෙ බුද්ධස්ස භගවතො ¶ සාසනෙ වුඩ්ඪි නාම. කතමා? යායං අච්චයං අච්චයතො දිස්වා යථාධම්මං පටිකරිත්වා ¶ ආයතිං සංවරාපජ්ජනා, දෙසනං පන පුග්ගලාධිට්ඨානං කරොන්තො – ‘‘යො අච්චයං අච්චයතො දිස්වා යථාධම්මං පටිකරොති, ආයතිං සංවරං ආපජ්ජතී’’ති ආහ.

252. එවං වුත්තෙති එවං භගවතා වුත්තෙ. හන්ද ච දානි මයං භන්තෙති එත්ථ හන්දාති වචසායත්ථෙ නිපාතො. සො හි ගමනවචසායං කත්වා එවමාහ. බහුකිච්චාති බලවකිච්චා. බහුකරණීයාති තස්සෙව වෙවචනං. යස්සදානි ත්වන්ති යස්ස ඉදානි ත්වං මහාරාජ ගමනස්ස කාලං මඤ්ඤසි ජානාසි, තස්ස කාලං ත්වමෙව ජානාසීති වුත්තං හොති. පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමීති තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං ¶ සිරසි පතිට්ඨපෙත්වා යාව දස්සනවිසයං භගවතො අභිමුඛොව පටික්කමිත්වා දස්සනවිජහනට්ඨානභූමියං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පක්කාමි.

253. ඛතායං, භික්ඛවෙ, රාජාති ඛතො අයං, භික්ඛවෙ, රාජා. උපහතායන්ති උපහතො අයං. ඉදං වුත්තං හොති – අයං, භික්ඛවෙ, රාජා ඛතො උපහතො භින්නපතිට්ඨො ජාතො, තථානෙන අත්තනාව අත්තා ඛතො, යථා අත්තනො පතිට්ඨා න ජාතාති. විරජන්ති රාගරජාදිවිරහිතං. රාගමලාදීනංයෙව විගතත්තා වීතමලං. ධම්මචක්ඛුන්ති ධම්මෙසු වා චක්ඛුං, ධම්මමයං වා චක්ඛුං, අඤ්ඤෙසු ඨානෙසු තිණ්ණං මග්ගානමෙතං අධිවචනං. ඉධ පන සොතාපත්තිමග්ගස්සෙව. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ ඉමිනා පිතා ඝාතිතො නාභවිස්ස, ඉදානි ඉධෙවාසනෙ නිසින්නො සොතාපත්තිමග්ගං පත්තො අභවිස්ස, පාපමිත්තසංසග්ගෙන පනස්ස අන්තරායො ජාතො. එවං සන්තෙපි යස්මා අයං තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා රතනත්තයං සරණං ගතො, තස්මා මම සාසනමහන්තතාය යථා නාම කොචි පුරිසස්ස වධං කත්වා පුප්ඵමුට්ඨිමත්තෙන දණ්ඩෙන මුච්චෙය්ය, එවමෙව ලොහකුම්භියං නිබ්බත්තිත්වා ¶ තිංසවස්සසහස්සානි අධො පතන්තො හෙට්ඨිමතලං පත්වා තිංසවස්සසහස්සානි උද්ධං ගච්ඡන්තො පුනපි උපරිමතලං පාපුණිත්වා මුච්චිස්සතීති ඉදම්පි කිර භගවතා වුත්තමෙව, පාළියං පන න ආරූළ්හං.

ඉදං පන සුත්තං සුත්වා රඤ්ඤා කොචි ආනිසංසො ලද්ධොති? මහාආනිසංසො ලද්ධො. අයඤ්හි පිතු මාරිතකාලතො පට්ඨාය නෙව රත්තිං න දිවා නිද්දං ලභති, සත්ථාරං පන උපසඞ්කමිත්වා ඉමාය මධුරාය ඔජවන්තියා ධම්මදෙසනාය සුතකාලතො පට්ඨාය නිද්දං ලභි. තිණ්ණං රතනානං මහාසක්කාරං අකාසි. පොථුජ්ජනිකාය සද්ධාය සමන්නාගතො නාම ඉමිනා රඤ්ඤා සදිසො නාහොසි. අනාගතෙ පන විජිතාවී නාම පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බායිස්සතීති ¶ . ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

සාමඤ්ඤඵලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.