📜

3. අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනා

අද්ධානගමනවණ්ණනා

254. එවං මෙ සුතං…පෙ… කොසලෙසූති අම්බට්ඨසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා. කොසලෙසූති කොසලා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා. තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රූළ්හීසද්දෙන කොසලාති වුච්චති, තස්මිං කොසලෙසු ජනපදෙ. පොරාණා පනාහු – යස්මා පුබ්බෙ මහාපනාදං රාජකුමාරං නානානාටකාදීනි දිස්වා සිතමත්තම්පි අකරොන්තං සුත්වා රාජා ආහ – ‘‘යො මම පුත්තං හසාපෙති, සබ්බාලඞ්කාරෙන නං අලඞ්කරොමී’’ති. තතො නඞ්ගලානිපි ඡඩ්ඩෙත්වා මහාජනකායෙ සන්නිපතිතෙ මනුස්සා සාතිරෙකානි සත්තවස්සානි නානාකීළායො දස්සෙත්වාපි තං හසාපෙතුං නාසක්ඛිංසු, තතො සක්කො දෙවරාජා නාටකං පෙසෙසි, සො දිබ්බනාටකං දස්සෙත්වා හසාපෙසි. අථ තෙ මනුස්සා අත්තනො අත්තනො වසනොකාසාභිමුඛා පක්කමිංසු. තෙ පටිපථෙ මිත්තසුහජ්ජාදයො දිස්වා පටිසන්ථාරං කරොන්තා – ‘‘කච්චි භො කුසලං, කච්චි භො කුසල’’න්ති ආහංසු. තස්මා තං ‘‘කුසල’’න්ති වචනං උපාදාය සො පදෙසො කොසලාති වුච්චතීති.

චාරිකං චරමානොති අද්ධානගමනං ගච්ඡන්තො. චාරිකා ච නාමෙසා භගවතො දුවිධා හොති – තුරිතචාරිකා ච, අතුරිතචාරිකා ච. තත්ථ දූරෙපි බොධනෙය්යපුග්ගලං දිස්වා තස්ස බොධනත්ථාය සහසා ගමනං තුරිතචාරිකා නාම, සා මහාකස්සපස්ස පච්චුග්ගමනාදීසු දට්ඨබ්බා. භගවා හි මහාකස්සපත්ථෙරං පච්චුග්ගච්ඡන්තො මුහුත්තෙන තිගාවුතං මග්ගං අගමාසි. ආළවකස්සත්ථාය තිංසයොජනං, තථා අඞ්ගුලිමාලස්ස. පක්කුසාතිස්ස පන පඤ්චචත්තාලීසයොජනං. මහාකප්පිනස්ස වීසයොජනසතං. ධනියස්සත්ථාය සත්තයොජනසතානි අගමාසි. ධම්මසෙනාපතිනො සද්ධිවිහාරිකස්ස වනවාසීතිස්සසාමණෙරස්ස තිගාවුතාධිකං වීසයොජනසතං.

එකදිවසං කිර ථෙරො – ‘‘තිස්සසාමණෙරස්ස සන්තිකං, භන්තෙ, ගච්ඡාමී’’ති ආහ. භගවා – ‘‘අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති වත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, වීසතිසහස්සානං ඡළභිඤ්ඤානං ආරොචෙහි, භගවා කිර වනවාසිස්ස තිස්සසාමණෙරස්ස සන්තිකං ගමිස්සතී’’ති. තතො දුතියදිවසෙ වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවාරො ආකාසෙ උප්පතිත්වා වීසතියොජනසතමත්ථකෙ තස්ස ගොචරගාමද්වාරෙ ඔතරිත්වා චීවරං පාරුපි. තං කම්මන්තං ගච්ඡමානා මනුස්සා දිස්වා – ‘‘සත්ථා නො ආගතො, මා කම්මන්තං අගමිත්ථා’’ති වත්වා ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා යාගුං දත්වා පාතරාසභත්තං කරොන්තා – ‘‘කුහිං, භන්තෙ, භගවා ගච්ඡතී’’ති දහරභික්ඛූ පුච්ඡිංසු. උපාසකා න භගවා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡති, ඉධෙව තිස්සසාමණෙරස්ස දස්සනත්ථායාගතොති. තෙ – ‘‘අම්හාකං කුලූපකස්ස කිර ථෙරස්ස දස්සනත්ථාය සත්ථා ආගතො, නො වත නො ථෙරො ඔරමත්තකො’’ති සොමනස්සජාතා අහෙසුං.

අථ ඛො භගවතො භත්තකිච්චපරියොසානෙ සාමණෙරො ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා – ‘‘උපාසකා, මහාභික්ඛුසඞ්ඝො’’ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ ‘‘සත්ථා, භන්තෙ, ආගතො’’ති ආරොචෙසුං. සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පිණ්ඩපාතෙන ආපුච්ඡි. සත්ථා තස්ස පත්තං හත්ථෙන ගහෙත්වා – ‘‘අලං, තිස්ස, නිට්ඨිතං භත්තකිච්ච’’න්ති ආහ. තතො උපජ්ඣායං ආපුච්ඡිත්වා අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිත්වා භත්තකිච්චමකාසි. අථස්ස භත්තකිච්චපරියොසානෙ සත්ථා මඞ්ගලං වත්වා නික්ඛමිත්වා ගාමද්වාරෙ ඨත්වා – ‘‘කතරො තෙ, තිස්ස, වසනට්ඨානං ගතමග්ගො’’ති ආහ. අයං භගවාති. මග්ගං දෙසයමානො පුරතො යාහි තිස්සාති. භගවා කිර සදෙවකස්ස ලොකස්ස මග්ගදෙසකොපි සමානො සකලෙ තිගාවුතෙ මග්ගෙ ‘සාමණෙරං දට්ඨුං ලච්ඡාමී’ති තං මග්ගදෙසකං අකාසි.

සො අත්තනො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා භගවතො වත්තමකාසි. අථ නං භගවා – ‘‘කතරො තෙ, තිස්ස, චඞ්කමො’’ති පුච්ඡිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා සාමණෙරස්ස නිසීදනපාසාණෙ නිසීදිත්වා – ‘‘තිස්ස, ඉමස්මිං ඨානෙ සුඛං වසී’’ති පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘ආම, භන්තෙ, ඉමස්මිං ඨානෙ වසන්තස්ස සීහබ්යග්ඝහත්ථිමිගමොරාදීනං සද්දං සුණතො අරඤ්ඤසඤ්ඤා උප්පජ්ජති, තාය සුඛං වසාමී’’ති. අථ නං භගවා – ‘‘තිස්ස, භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙහි, බුද්ධදායජ්ජං තෙ දස්සාමී’’ති වත්වා සන්නිපතිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ උපසම්පාදෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමාසීති. අයං තුරිතචාරිකා නාම. යං පන ගාමනිගමපටිපාටියා දෙවසිකං යොජනද්වියොජනවසෙන පිණ්ඩපාතචරියාදීහි ලොකං අනුග්ගණ්හන්තස්ස ගමනං, අයං අතුරිතචාරිකා නාම.

ඉමං පන චාරිකං චරන්තො භගවා මහාමණ්ඩලං, මජ්ඣිමමණ්ඩලං, අන්තොමණ්ඩලන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං මණ්ඩලානං අඤ්ඤතරස්මිං චරති. තත්ථ මහාමණ්ඩලං නවයොජනසතිකං, මජ්ඣිමමණ්ඩලං ඡයොජනසතිකං , අන්තොමණ්ඩලං තියොජනසතිකං. යදා මහාමණ්ඩලෙ චාරිකං චරිතුකාමො හොති, මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා පාටිපදදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො නික්ඛමති. සමන්තා යොජනසතං එකකොලාහලං හොති. පුරිමං පුරිමං ආගතා නිමන්තෙතුං ලභන්ති. ඉතරෙසු ද්වීසු මණ්ඩලෙසු සක්කාරො මහාමණ්ඩලෙ ඔසරති. තත්ථ භගවා තෙසු තෙසු ගාමනිගමෙසු එකාහං ද්වීහං වසන්තො මහාජනං ආමිසප්පටිග්ගහෙන අනුග්ගණ්හන්තො ධම්මදානෙන චස්ස විවට්ටසන්නිස්සිතං කුසලං වඩ්ඪෙන්තො නවහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙති. සචෙ පන අන්තොවස්සෙ භික්ඛූනං සමථවිපස්සනා තරුණා හොන්ති, මහාපවාරණාය අපවාරෙත්වා පවාරණාසඞ්ගහං දත්වා කත්තිකපුණ්ණමායං පවාරෙත්වා මිගසිරස්ස පඨමපාටිපදදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො නික්ඛමිත්වා මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ ඔසරති. අඤ්ඤෙනපි කාරණෙන මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ චාරිකං චරිතුකාමො චතුමාසං වසිත්වාව නික්ඛමති. වුත්තනයෙනෙව ඉතරෙසු ද්වීසු මණ්ඩලෙසු සක්කාරො මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ ඔසරති. භගවා පුරිමනයෙනෙව ලොකං අනුග්ගණ්හන්තො අට්ඨහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙති. සචෙ පන චතුමාසං වුත්ථවස්සස්සාපි භගවතො වෙනෙය්යසත්තා අපරිපක්කින්ද්රියා හොන්ති, තෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකං ආගමයමානො අපරම්පි එකමාසං වා ද්විතිචතුමාසං වා තත්ථෙව වසිත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො නික්ඛමති. වුත්තනයෙනෙව ඉතරෙසු ද්වීසු මණ්ඩලෙසු සක්කාරො අන්තොමණ්ඩලෙ ඔසරති. භගවා පුරිමනයෙනෙව ලොකං අනුග්ගණ්හන්තො සත්තහි වා ඡහි වා පඤ්චහි වා චතූහි වා මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙති. ඉති ඉමෙසු තීසු මණ්ඩලෙසු යත්ථ කත්ථචි චාරිකං චරන්තො න චීවරාදිහෙතු චරති. අථ ඛො යෙ දුග්ගතබාලජිණ්ණබ්යාධිතා, තෙ කදා තථාගතං ආගන්ත්වා පස්සිස්සන්ති. මයි පන චාරිකං චරන්තෙ මහාජනො තථාගතස්ස දස්සනං ලභිස්සති. තත්ථ කෙචි චිත්තානි පසාදෙස්සන්ති , කෙචි මාලාදීහි පූජෙස්සන්ති, කෙචි කටච්ඡුභික්ඛං දස්සන්ති, කෙචි මිච්ඡාදස්සනං පහාය සම්මාදිට්ඨිකා භවිස්සන්ති. තං නෙසං භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායාති. එවං ලොකානුකම්පකාය චාරිකං චරති.

අපි ච චතූහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති, ජඞ්ඝවිහාරවසෙන සරීරඵාසුකත්ථාය, අත්ථුප්පත්තිකාලාභිකඞ්ඛනත්ථාය, භික්ඛූනං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනත්ථාය, තත්ථ තත්ථ පරිපාකගතින්ද්රියෙ බොධනෙය්යසත්තෙ බොධනත්ථායාති. අපරෙහිපි චතූහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති බුද්ධං සරණං ගච්ඡිස්සන්තීති වා, ධම්මං, සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡිස්සන්තීති වා, මහතා ධම්මවස්සෙන චතස්සො පරිසා සන්තප්පෙස්සාමීති වා. අපරෙහිපි පඤ්චහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති පාණාතිපාතා විරමිස්සන්තීති වා, අදින්නාදානා , කාමෙසුමිච්ඡාචාරා, මුසාවාදා, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා විරමිස්සන්තීති වා. අපරෙහිපි අට්ඨහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති – පඨමං ඣානං පටිලභිස්සන්තීති වා, දුතියං ඣානං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලභිස්සන්තීති වා. අපරෙහිපි අට්ඨහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති – සොතාපත්තිමග්ගං අධිගමිස්සන්තීති වා, සොතාපත්තිඵලං…පෙ… අරහත්තඵලං සච්ඡිකරිස්සන්තීති වාති. අයං අතුරිතචාරිකා, ඉධ චාරිකාති අධිප්පෙතා. සා පනෙසා දුවිධා හොති – අනිබද්ධචාරිකා ච නිබද්ධචාරිකා ච. තත්ථ යං ගාමනිගමනගරපටිපාටිවසෙන චරති, අයං අනිබද්ධචාරිකා නාම. යං පනෙකස්සෙව බොධනෙය්යසත්තස්සත්ථාය ගච්ඡති, අයං නිබද්ධචාරිකා නාම. එසා ඉධ අධිප්පෙතා.

තදා කිර භගවතො පච්ඡිමයාමකිච්චපරියොසානෙ දසසහස්සිලොකධාතුයා ඤාණජාලං පත්ථරිත්වා බොධනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තස්ස පොක්ඛරසාතිබ්රාහ්මණො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨො. අථ භගවා අයං බ්රාහ්මණො මය්හං ඤාණජාලෙ පඤ්ඤායති, ‘‘අත්ථි නු ඛ්වස්ස උපනිස්සයො’’ති වීමංසන්තො සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයං දිස්වා – ‘‘එසො මයි එතං ජනපදං ගතෙ ලක්ඛණපරියෙසනත්ථං අම්බට්ඨං අන්තෙවාසිං පහිණිස්සති, සො මයා සද්ධිං වාදපටිවාදං කත්වා නානප්පකාරං අසබ්භිවාක්යං වක්ඛති, තමහං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කරිස්සාමි. සො ආචරියස්ස කථෙස්සති, අථස්සාචරියො තං කථං සුත්වා ආගම්ම මම ලක්ඛණානි පරියෙසිස්සති, තස්සාහං ධම්මං දෙසෙස්සාමි. සො දෙසනාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිස්සති. දෙසනා මහාජනස්ස සඵලා භවිස්සතී’’ති පඤ්චභික්ඛුසතපරිවාරො තං ජනපදං පටිපන්නො. තෙන වුත්තං – ‘‘කොසලෙසු චාරිකං චරමානො මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහී’’ති.

යෙන ඉච්ඡානඞ්ගලන්ති යෙන දිසාභාගෙන ඉච්ඡානඞ්ගලං අවසරිතබ්බං. යස්මිං වා පදෙසෙ ඉච්ඡානඞ්ගලං. ඉජ්ඣානඞ්ගලන්තිපි පාඨො. තදවසරීති තෙන අවසරි, තං වා අවසරි. තෙන දිසාභාගෙන ගතො, තං වා පදෙසං ගතොති අත්ථො. ඉච්ඡානඞ්ගලෙ විහරති ඉච්ඡානඞ්ගලවනසණ්ඩෙති ඉච්ඡානඞ්ගලං උපනිස්සාය ඉච්ඡානඞ්ගලවනසණ්ඩෙ සීලඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා සමාධිකොන්තං උස්සාපෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසරං පරිවත්තයමානො ධම්මරාජා යථාභිරුචිතෙන විහාරෙන විහරති.

පොක්ඛරසාතිවත්ථුවණ්ණනා

255. තෙන ඛො පන සමයෙනාති යෙන සමයෙන භගවා තත්ථ විහරති, තෙන සමයෙන, තස්මිං සමයෙති අයමත්ථො. බ්රහ්මං අණතීති බ්රාහ්මණො, මන්තෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො. ඉදමෙව හි ජාතිබ්රාහ්මණානං නිරුත්තිවචනං. අරියා පන බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණාති වුච්චන්ති. පොක්ඛරසාතීති ඉදං තස්ස නාමං. කස්මා පොක්ඛරසාතීති වුච්චති. තස්ස කිර කායො සෙතපොක්ඛරසදිසො, දෙවනගරෙ උස්සාපිතරජතතොරණං විය සොභති. සීසං පනස්ස කාළවණ්ණං ඉන්දනීලමණිමයං විය. මස්සුපි චන්දමණ්ඩලෙ කාළමෙඝරාජි විය ඛායති. අක්ඛීනි නීලුප්පලසදිසානි. නාසා රජතපනාළිකා විය සුවට්ටිතා සුපරිසුද්ධා. හත්ථපාදතලානි චෙව මුඛද්වාරඤ්ච කතලාඛාරසපරිකම්මං විය සොභති, අතිවිය සොභග්ගප්පත්තො බ්රාහ්මණස්ස අත්තභාවො. අරාජකෙ ඨානෙ රාජානං කාතුං යුත්තමිමං බ්රාහ්මණං. එවමෙස සස්සිරිකො. ඉති නං පොක්ඛරසදිසත්තා පොක්ඛරසාතීති සඤ්ජානන්ති.

අයං පන කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ දසබලස්ස දානං දත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. සො තතො මනුස්සලොකමාගච්ඡන්තො මාතුකුච්ඡිවාසං ජිගුච්ඡිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ මහාසරෙ පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්ති. තස්ස ච සරස්ස අවිදූරෙ තාපසො පණ්ණසාලාය වසති. සො තීරෙ ඨිතො තං පදුමං දිස්වා – ‘‘ඉදං පදුමං අවසෙසපදුමෙහි මහන්තතරං. පුප්ඵිතකාලෙ නං ගහෙස්සාමී’’ති චින්තෙසි. තං සත්තාහෙනාපි න පුප්ඵති. තාපසො කස්මා නු ඛො ඉදං සත්තාහෙනාපි න පුප්ඵති. හන්ද නං ගහෙස්සාමීති ඔතරිත්වා ගණ්හි. තං තෙන නාළතො ඡින්නමත්තංයෙව පුප්ඵිතං. අථස්සබ්භන්තරෙ සුවණ්ණචුණ්ණපිඤ්ජරං විය රජතබිම්බකං පදුමරෙණුපිඤ්ජරං සෙතවණ්ණං දාරකං අද්දස. සො මහාපුඤ්ඤො එස භවිස්සති. හන්ද නං පටිජග්ගාමීති පණ්ණසාලං නෙත්වා පටිජග්ගිත්වා සත්තවස්සකාලතො පට්ඨාය තයො වෙදෙ උග්ගණ්හාපෙසි. දාරකො තිණ්ණං වෙදානං පාරං ගන්ත්වා පණ්ඩිතො බ්යත්තො ජම්බුදීපෙ අග්ගබ්රාහ්මණො අහොසි. සො අපරෙන සමයෙන රඤ්ඤො කොසලස්ස සිප්පං දස්සෙසි. අථස්ස සිප්පෙ පසන්නො රාජා උක්කට්ඨං නාම මහානගරං බ්රහ්මදෙය්යං අදාසි. ඉති නං පොක්ඛරෙ සයිතත්තා පොක්ඛරසාතීති සඤ්ජානන්ති.

උක්කට්ඨං අජ්ඣාවසතීති උක්කට්ඨනාමකෙ නගරෙ වසති. අභිභවිත්වා වා ආවසති. තස්ස නගරස්ස සාමිකො හුත්වා යාය මරියාදාය තත්ථ වසිතබ්බං, තාය මරියාදාය වසි. තස්ස කිර නගරස්ස වත්ථුං උක්කා ඨපෙත්වා උක්කාසු ජලමානාසු අග්ගහෙසුං, තස්මා තං උක්කට්ඨන්ති වුච්චති. ඔක්කට්ඨන්තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. උපසග්ගවසෙන පනෙත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං වෙදිතබ්බං. තස්ස අනුපයොගත්තා ච සෙසපදෙසු. තත්ථ ලක්ඛණං සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බං.

සත්තුස්සදන්ති සත්තෙහි උස්සදං, උස්සන්නං බහුජනං ආකිණ්ණමනුස්සං. පොසාවනියහත්ථිඅස්සමොරමිගාදිඅනෙකසත්තසමාකිණ්ණඤ්චාති අත්ථො. යස්මා පනෙතං නගරං බහි ආවිජ්ඣිත්වා ජාතෙන හත්ථිඅස්සාදීනං ඝාසතිණෙන චෙව ගෙහච්ඡාදනතිණෙන ච සම්පන්නං. තථා දාරුකට්ඨෙහි චෙව ගෙහසම්භාරකට්ඨෙහි ච. යස්මා චස්සබ්භන්තරෙ වට්ටචතුරස්සාදිසණ්ඨානා බහූ පොක්ඛරණියො ජලජකුසුමවිචිත්තානි ච බහූනි අනෙකානි තළාකානි උදකස්ස නිච්චභරිතානෙව හොන්ති, තස්මා සතිණකට්ඨොදකන්ති වුත්තං. සහ ධඤ්ඤෙනාති සධඤ්ඤං පුබ්බණ්ණාපරණ්ණාදිභෙදං බහුධඤ්ඤසන්නිචයන්ති අත්ථො . එත්තාවතා යස්මිං නගරෙ බ්රාහ්මණො සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රාජලීලාය වසති, තස්ස සමිද්ධිසම්පත්ති දීපිතා හොති.

රාජතො ලද්ධං භොග්ගං රාජභොග්ගං. කෙන දින්නන්ති චෙ? රඤ්ඤා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්නං. රාජදායන්ති රඤ්ඤො දායභූතං, දායජ්ජන්ති අත්ථො. බ්රහ්මදෙය්යන්ති සෙට්ඨදෙය්යං, ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රාජසඞ්ඛෙපෙන භුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා රාජභොග්ගන්ති සබ්බං ඡෙජ්ජභෙජ්ජං අනුසාසන්තෙන නදීතිත්ථපබ්බතාදීසු සුඞ්කං ගණ්හන්තෙන සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රඤ්ඤා හුත්වා භුඤ්ජිතබ්බං. රඤ්ඤා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්නං රාජදායන්ති එත්ථ තං නගරං රඤ්ඤා දින්නත්තා රාජදායං දායකරාජදීපනත්ථං පනස්ස ‘‘රඤ්ඤා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්න’’න්ති ඉදං වුත්තං. බ්රහ්මදෙය්යන්ති සෙට්ඨදෙය්යං. යථා දින්නං න පුන ගහෙතබ්බං හොති, නිස්සට්ඨං පරිච්චත්තං. එවං දින්නන්ති අත්ථො.

අස්සොසීති සුණි උපලභි, සොතද්වාරසම්පත්තවචනනිග්ඝොසානුසාරෙන අඤ්ඤාසි. ඛොති අවධාරණත්ථෙ පදපූරණමත්තෙ වා නිපාතො. තත්ථ අවධාරණත්ථෙන අස්සොසි එව, නාස්ස කොචි සවනන්තරායො අහොසීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. පදපූරණෙන පන පදබ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙව.

ඉදානි යමත්ථං බ්රාහ්මණො පොක්ඛරසාති අස්සොසි, තං පකාසෙන්තො – ‘‘සමණො ඛලු භො ගොතමො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සමිතපාපත්තා සමණොති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සමිතාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා’’තිආදි (ම. නි. 1.434). භගවා ච අනුත්තරෙන අරියමග්ගෙන සමිතපාපො. තෙනස්ස යථාභූතගුණාධිගතමෙතං නාමං, යදිදං සමණොති. ඛලූති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. භොති බ්රාහ්මණජාතිසමුදාගතං ආලපනමත්තං. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘භොවාදී නාම සො හොති, සචෙ හොති සකිඤ්චනො’’ති (ධ. ප. 55). ගොතමොති භගවන්තං ගොත්තවසෙන පරිකිත්තෙති. තස්මා සමණො ඛලු භො ගොතමොති එත්ථ සමණො කිර භො ගොතමගොත්තොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

සක්යපුත්තොති ඉදං පන භගවතො උච්චාකුලපරිදීපනං . සක්යකුලා පබ්බජිතොති සද්ධාපබ්බජිතභාවපරිදීපනං. කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනභිභූතො අපරික්ඛීණංයෙව තං කුලං පහාය සද්ධාය පබ්බජිතොති වුත්තං හොති. තතො පරං වුත්තත්ථමෙව. තං ඛො පනාතිආදි සාමඤ්ඤඵලෙ වුත්තමෙව. සාධු ඛො පනාති සුන්දරං ඛො පන. අත්ථාවහං සුඛාවහන්ති වුත්තං හොති. තථාරූපානං අරහතන්ති යථාරූපො සො භවං ගොතමො, එවරූපානං යථාභූතගුණාධිගමෙන ලොකෙ අරහන්තොති ලද්ධසද්ධානං අරහතං. දස්සනං හොතීති පසාදසොම්මානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතීති, එවං අජ්ඣාසයං කත්වා.

අම්බට්ඨමාණවකථා

256. අජ්ඣායකොති ඉදං – ‘‘න දානිමෙ ඣායන්ති, න දානිමෙ ඣායන්තීති ඛො, වාසෙට්ඨ, අජ්ඣායකා අජ්ඣායකා ත්වෙව තතියං අක්ඛරං උපනිබ්බත්ත’’න්ති, එවං පඨමකප්පිකකාලෙ ඣානවිරහිතානං බ්රාහ්මණානං ගරහවචනං. ඉදානි පන තං අජ්ඣායතීති අජ්ඣායකො. මන්තෙ පරිවත්තෙතීති ඉමිනා අත්ථෙන පසංසාවචනං කත්වා වොහරන්ති. මන්තෙ ධාරෙතීති මන්තධරො.

තිණ්ණං වෙදානන්ති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදානං. ඔට්ඨපහතකරණවසෙන පාරං ගතොති පාරගූ. සහ නිඝණ්ඩුනා ච කෙටුභෙන ච සනිඝණ්ඩුකෙටුභානං. නිඝණ්ඩූති නිඝණ්ඩුරුක්ඛාදීනං වෙවචනපකාසකං සත්ථං. කෙටුභන්ති කිරියාකප්පවිකප්පො කවීනං උපකාරාවහං සත්ථං. සහ අක්ඛරප්පභෙදෙන සාක්ඛරප්පභෙදානං. අක්ඛරප්පභෙදොති සික්ඛා ච නිරුත්ති ච. ඉතිහාසපඤ්චමානන්ති ආථබ්බණවෙදං චතුත්ථං කත්වා ඉතිහ ආස, ඉතිහ ආසාති ඊදිසවචනපටිසංයුත්තො පුරාණකථාසඞ්ඛාතො ඉතිහාසො පඤ්චමො එතෙසන්ති ඉතිහාසපඤ්චමා, තෙසං ඉතිහාසපඤ්චමානං වෙදානං.

පදං තදවසෙසඤ්ච බ්යාකරණං අධීයති වෙදෙති චාති පදකො වෙය්යාකරණො. ලොකායතං වුච්චති විතණ්ඩවාදසත්ථං. මහාපුරිසලක්ඛණන්ති මහාපුරිසානං බුද්ධාදීනං ලක්ඛණදීපකං ද්වාදසසහස්සගන්ථපමාණං සත්ථං. යත්ථ සොළසසහස්සගාථාපරිමාණා බුද්ධමන්තා නාම අහෙසුං, යෙසං වසෙන ඉමිනා ලක්ඛණෙන සමන්නාගතා බුද්ධා නාම හොන්ති, ඉමිනා පච්චෙකබුද්ධා, ඉමිනා ද්වෙ අග්ගසාවකා, අසීති මහාසාවකා , බුද්ධමාතා, බුද්ධපිතා, අග්ගුපට්ඨාකො, අග්ගුපට්ඨායිකා, රාජා චක්කවත්තීති අයං විසෙසො පඤ්ඤායති.

අනවයොති ඉමෙසු ලොකායතමහාපුරිසලක්ඛණෙසු අනූනො පරිපූරකාරී, අවයො න හොතීති වුත්තං හොති. අවයො නාම යො තානි අත්ථතො ච ගන්ථතො ච සන්ධාරෙතුං න සක්කොති. අනුඤ්ඤාතපටිඤ්ඤාතොති අනුඤ්ඤාතො චෙව පටිඤ්ඤාතො ච. ආචරියෙනස්ස ‘‘යං අහං ජානාමි, තං ත්වං ජානාසී’’තිආදිනා අනුඤ්ඤාතො. ‘‘ආම ආචරියා’’ති අත්තනා තස්ස පටිවචනදානපටිඤ්ඤාය පටිඤ්ඤාතොති අත්ථො. කතරස්මිං අධිකාරෙ? සකෙ ආචරියකෙ තෙවිජ්ජකෙ පාවචනෙ. එස කිර බ්රාහ්මණො චින්තෙසි ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ‘අහං බුද්ධො, අහං බුද්ධො’ති උග්ගතස්ස නාමං ගහෙත්වා බහූ ජනා විචරන්ති. තස්මා න මෙ අනුස්සවමත්තෙනෙව උපසඞ්කමිතුං යුත්තං. එකච්චඤ්හි උපසඞ්කමන්තස්ස අපක්කමනම්පි ගරු හොති, අනත්ථොපි උප්පජ්ජති. යංනූනාහං මම අන්තෙවාසිකං පෙසෙත්වා – ‘බුද්ධො වා, නො වා’ති ජානිත්වාව උපසඞ්කමෙය්ය’’න්ති, තස්මා මාණවං ආමන්තෙත්වා අයං තාතාතිආදිමාහ.

257. තං භවන්තන්ති තස්ස භොතො ගොතමස්ස. තථා සන්තං යෙවාති තථා සතොයෙව. ඉධාපි හි ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථවසෙනෙව උපයොගවචනං.

258. යථා කථං පනාහං, භො, තන්ති එත්ථ කථං පනාහං භො තං භවන්තං ගොතමං ජානිස්සාමි, යථා සක්කා සො ඤාතුං, තථා මෙ ආචික්ඛාහීති අත්ථො. යථාති වා නිපාතමත්තමෙවෙතං. කථන්ති අයං ආකාරපුච්ඡා. කෙනාකාරෙනාහං තං භවන්තං ගොතමං ජානිස්සාමීති අත්ථො. එවං වුත්තෙ කිර නං උපජ්ඣායො ‘‘කිං ත්වං, තාත, පථවියං ඨිතො, පථවිං න පස්සාමීති විය; චන්දිමසූරියානං ඔභාසෙ ඨිතො, චන්දිමසූරියෙ න පස්සාමීති විය වදසී’’තිආදීනි වත්වා ජානනාකාරං දස්සෙන්තො ආගතානි ඛො, තාතාතිආදිමාහ.

තත්ථ මන්තෙසූති වෙදෙසු. තථාගතො කිර උප්පජ්ජිස්සතීති පටිකච්චෙව සුද්ධාවාසා දෙවා වෙදෙසු ලක්ඛණානි පක්ඛිපිත්වා බුද්ධමන්තා නාමෙතෙති බ්රාහ්මණවෙසෙනෙව වෙදෙ වාචෙන්ති. තදනුසාරෙන මහෙසක්ඛා සත්තා තථාගතං ජානිස්සන්තීති. තෙන පුබ්බෙ වෙදෙසු මහාපුරිසලක්ඛණානි ආගච්ඡන්ති. පරිනිබ්බුතෙ පන තථාගතෙ අනුක්කමෙන අන්තරධායන්ති. තෙනෙතරහි නත්ථීති. මහාපුරිසස්සාති පණිධිසමාදානඤාණකරුණාදිගුණමහතො පුරිසස්ස. ද්වෙයෙව ගතියොති ද්වෙයෙව නිට්ඨා. කාමඤ්චායං ගතිසද්දො ‘‘පඤ්ච ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, ගතියො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.153) භවභෙදෙ වත්තති. ‘‘ගති මිගානං පවන’’න්තිආදීසු (පරි. 399) නිවාසට්ඨානෙ. ‘‘එවං අධිමත්තගතිමන්තො’’තිආදීසු පඤ්ඤායං. ‘‘ගතිගත’’න්තිආදීසු විසටභාවෙ. ඉධ පන නිට්ඨායං වත්තතීති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ කිඤ්චාපි යෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො රාජා චක්කවත්තී හොති, න තෙහෙව බුද්ධො හොති; ජාතිසාමඤ්ඤතො පන තානියෙව තානීති වුච්චන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘යෙහි සමන්නාගතස්සා’’ති. සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසතීති යදි අගාරෙ වසති. රාජා හොති චක්කවත්තීති චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහි, සඞ්ගහවත්ථූහි ච ලොකං රඤ්ජනතො රාජා, චක්කරතනං වත්තෙති, චතූහි සම්පත්තිචක්කෙහි වත්තති, තෙහි ච පරං වත්තෙති, පරහිතාය ච ඉරියාපථචක්කානං වත්තො එතස්මිං අත්ථීති චක්කවත්තී. එත්ථ ච රාජාති සාමඤ්ඤං. චක්කවත්තීති විසෙසං. ධම්මෙන චරතීති ධම්මිකො. ඤායෙන සමෙන වත්තතීති අත්ථො. ධම්මෙන රජ්ජං ලභිත්වා රාජා ජාතොති ධම්මරාජා. පරහිතධම්මකරණෙන වා ධම්මිකො. අත්තහිතධම්මකරණෙන ධම්මරාජා. චතුරන්තාය ඉස්සරොති චාතුරන්තො, චතුසමුද්දඅන්තාය, චතුබ්බිධදීපවිභූසිතාය පථවියා ඉස්සරොති අත්ථො. අජ්ඣත්තං කොපාදිපච්චත්ථිකෙ බහිද්ධා ච සබ්බරාජානො විජෙතීති විජිතාවී. ජනපදත්ථාවරියප්පත්තොති ජනපදෙ ධුවභාවං ථාවරභාවං පත්තො, න සක්කා කෙනචි චාලෙතුං. ජනපදො වා තම්හි ථාවරියප්පත්තො අනුයුත්තො සකම්මනිරතො අචලො අසම්පවෙධීති ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො.

සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස චෙතානි කතමානීති අත්ථො. චක්කරතනන්තිආදීසු චක්කඤ්ච, තං රතිජනනට්ඨෙන රතනඤ්චාති චක්කරතනං. එස නයො සබ්බත්ථ. ඉමෙසු පන රතනෙසු අයං චක්කවත්තිරාජා චක්කරතනෙන අජිතං ජිනාති, හත්ථිඅස්සරතනෙහි විජිතෙ යථාසුඛං අනුචරති, පරිණායකරතනෙන විජිතමනුරක්ඛති, අවසෙසෙහි උපභොගසුඛමනුභවති. පඨමෙන චස්ස උස්සාහසත්තියොගො, පච්ඡිමෙන මන්තසත්තියොගො, හත්ථිඅස්සගහපතිරතනෙහි පභුසත්තියොගො සුපරිපුණ්ණො හොති, ඉත්ථිමණිරතනෙහි තිවිධසත්තියොගඵලං. සො ඉත්ථිමණිරතනෙහි භොගසුඛමනුභවති, සෙසෙහි ඉස්සරියසුඛං. විසෙසතො චස්ස පුරිමානි තීණි අදොසකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති, මජ්ඣිමානි අලොභකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන, පච්ඡිමමෙකං අමොහකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙනාති වෙදිතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තෙ රතනසුත්තස්ස උපදෙසතො ගහෙතබ්බො.

පරොසහස්සන්ති අතිරෙකසහස්සං. සූරාති අභීරුකජාතිකා. වීරඞ්ගරූපාති දෙවපුත්තසදිසකායා. එවං තාව එකෙ වණ්ණයන්ති. අයං පනෙත්ථ සබ්භාවො. වීරාති උත්තමසූරා වුච්චන්ති, වීරානං අඞ්ගං වීරඞ්ගං, වීරකාරණං වීරියන්ති වුත්තං හොති. වීරඞ්ගරූපං එතෙසන්ති වීරඞ්ගරූපා, වීරියමයසරීරා වියාති වුත්තං හොති. පරසෙනප්පමද්දනාති සචෙ පටිමුඛං තිට්ඨෙය්ය පරසෙනා තං පරිමද්දිතුං සමත්ථාති අධිප්පායො. ධම්මෙනාති ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිනා පඤ්චසීලධම්මෙන . අරහං හොති සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ විවට්ටච්ඡදොති එත්ථ රාගදොසමොහමානදිට්ඨිඅවිජ්ජාදුච්චරිතඡදනෙහි සත්තහි පටිච්ඡන්නෙ කිලෙසන්ධකාරෙ ලොකෙ තං ඡදනං විවට්ටෙත්වා සමන්තතො සඤ්ජාතාලොකො හුත්වා ඨිතොති විවට්ටච්ඡදො. තත්ථ පඨමෙන පදෙන පූජාරහතා. දුතියෙන තස්සා හෙතු, යස්මා සම්මාසම්බුද්ධොති, තතියෙන බුද්ධත්තහෙතුභූතා විවට්ටච්ඡදතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අථ වා විවට්ටො ච විච්ඡදො චාති විවට්ටච්ඡදො, වට්ටරහිතො ඡදනරහිතො චාති වුත්තං හොති. තෙන අරහං වට්ටාභාවෙන, සම්මාසම්බුද්ධො ඡදනාභාවෙනාති එවං පුරිමපදද්වයස්සෙව හෙතුද්වයං වුත්තං හොති, දුතියෙන වෙසාරජ්ජෙන චෙත්ථ පුරිමසිද්ධි, පඨමෙන දුතියසිද්ධි, තතියචතුත්ථෙහි තතියසිද්ධි හොති. පුරිමඤ්ච ධම්මචක්ඛුං, දුතියං බුද්ධචක්ඛුං, තතියං සමන්තචක්ඛුං සාධෙතීති වෙදිතබ්බං. ත්වං මන්තානං පටිග්ගහෙතාති ඉමිනා’ස්ස මන්තෙසු සූරභාවං ජනෙති.

259. සොපි තාය ආචරියකථාය ලක්ඛණෙසු විගතසම්මොහො එකොභාසජාතෙ විය බුද්ධමන්තෙ සම්පස්සමානො එවං භොති ආහ. තස්සත්ථො – ‘යථා, භො, ත්වං වදසි, එවං කරිස්සාමී’ති. වළවාරථමාරුය්හාති වළවායුත්තං රථං අභිරූහිත්වා. බ්රාහ්මණො කිර යෙන රථෙන සයං විචරති, තමෙව රථං දත්වා මාණවං පෙසෙසි. මාණවාපි පොක්ඛරසාතිස්සෙව අන්තෙවාසිකා. සො කිර තෙසං – ‘‘අම්බට්ඨෙන සද්ධිං ගච්ඡථා’’ති සඤ්ඤං අදාසි.

යාවතිකා යානස්ස භූමීති යත්තකං සක්කා හොති යානෙන ගන්තුං, අයං යානස්ස භූමි නාම. යානා පච්චොරොහිත්වාති අයානභූමිං, ද්වාරකොට්ඨකසමීපං ගන්ත්වා යානතො පටිඔරොහිත්වා.

තෙන ඛො පන සමයෙනාති යස්මිං සමයෙ අම්බට්ඨො ආරාමං පාවිසි. තස්මිං පන සමයෙ, ඨිතමජ්ඣන්හිකසමයෙ. කස්මා පන තස්මිං සමයෙ චඞ්කමන්තීති? පණීතභොජනපච්චයස්ස ථිනමිද්ධස්ස විනොදනත්ථං, දිවාපධානිකා වා තෙ. තාදිසානඤ්හි පච්ඡාභත්තං චඞ්කමිත්වා න්හායිත්වා සරීරං උතුං ගාහාපෙත්වා නිසජ්ජ සමණධම්මං කරොන්තානං චිත්තං එකග්ගං හොති. යෙන තෙ භික්ඛූති සො කිර – ‘‘කුහිං සමණො ගොතමො’’ති පරිවෙණතො පරිවෙණං අනාගන්ත්වා ‘‘පුච්ඡිත්වාව පවිසිස්සාමී’’ති විලොකෙන්තො අරඤ්ඤහත්ථී විය මහාචඞ්කමෙ චඞ්කමමානෙ පංසුකූලිකෙ භික්ඛූ දිස්වා තෙසං සන්තිකං අගමාසි. තං සන්ධාය යෙන තෙ භික්ඛූතිආදි වුත්තං. දස්සනායාති දට්ඨුං, පස්සිතුකාමා හුත්වාති අත්ථො.

260. අභිඤ්ඤාතකොලඤ්ඤොති පාකටකුලජො. තදා කිර ජම්බුදීපෙ අම්බට්ඨකුලං නාම පාකටකුලමහොසි . අභිඤ්ඤාතස්සාති රූපජාතිමන්තකුලාපදෙසෙහි පාකටස්ස. අගරූති අභාරිකො. යො හි අම්බට්ඨං ඤාපෙතුං න සක්කුණෙය්ය, තස්ස තෙන සද්ධිං කථාසල්ලාපො ගරු භවෙය්ය. භගවතො පන තාදිසානං මාණවානං සතෙනාපි සහස්සෙනාපි පඤ්හං පුට්ඨස්ස විස්සජ්ජනෙ දන්ධායිතත්තං නත්ථීති මඤ්ඤමානා – ‘‘අගරු ඛො පනා’’ති චින්තයිංසු. විහාරොති ගන්ධකුටිං සන්ධාය ආහංසු.

අතරමානොති අතුරිතො, සණිකං පදප්පමාණට්ඨානෙ පදං නික්ඛිපන්තො වත්තං කත්වා සුසම්මට්ඨං මුත්තාදලසින්දුවාරසන්ථරසදිසං වාලිකං අවිනාසෙන්තොති අත්ථො. ආළින්දන්ති පමුඛං. උක්කාසිත්වාති උක්කාසිතසද්දං කත්වා. අග්ගළන්ති ද්වාරකවාටං. ආකොටෙහීති අග්ගනඛෙහි සණිකං කුඤ්චිකච්ඡිද්දසමීපෙ ආකොටෙහීති වුත්තං හොති. ද්වාරං කිර අතිඋපරි අමනුස්සා, අතිහෙට්ඨා දීඝජාතිකා කොටෙන්ති. තථා අනාකොටෙත්වා මජ්ඣෙ ඡිද්දසමීපෙ කොටෙතබ්බන්ති ඉදං ද්වාරාකොටනවත්තන්ති දීපෙන්තා වදන්ති.

261. විවරි භගවා ද්වාරන්ති න භගවා උට්ඨාය ද්වාරං විවරි. විවරියතූති පන හත්ථං පසාරෙසි. තතො ‘‘භගවා තුම්හෙහි අනෙකාසු කප්පකොටීසු දානං දදමානෙහි න සහත්ථා ද්වාරවිවරණකම්මං කත’’න්ති සයමෙව ද්වාරං විවටං. තං පන යස්මා භගවතො මනෙන විවටං, තස්මා විවරි භගවා ද්වාරන්ති වත්තුං වට්ටති.

භගවතා සද්ධිං සම්මොදිංසූති යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො භගවා තෙහි, එවං තෙපි භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදා අහෙසුං. සීතොදකං විය උණ්හොදකෙන සම්මොදිතං එකීභාවං අගමංසු. යාය ච ‘‘කච්චි, භො ගොතම, ඛමනීයං; කච්චි යාපනීයං, කච්චි භොතො ච ගොතමස්ස සාවකානඤ්ච අප්පාබාධං, අප්පාතඞ්කං, ලහුට්ඨානං, බලං, ඵාසුවිහාරො’’තිආදිකාය කථාය සම්මොදිංසු, තං පීතිපාමොජ්ජසඞ්ඛාතසම්මොදජනනතො සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො ච සම්මොදනීයං, අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරතාය සුචිරම්පි කාලං සාරෙතුං නිරන්තරං පවත්තෙතුං අරහභාවතො සරිතබ්බභාවතො ච සාරණීයං. සුය්යමානසුඛතො සම්මොදනීයං, අනුස්සරියමානසුඛතො ච සාරණීයං. තථා බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතාය සම්මොදනීයං, අත්ථපරිසුද්ධතාය සාරණීයං. එවං අනෙකෙහි පරියායෙහි සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා පරියොසාපෙත්වා නිට්ඨපෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු.

අම්බට්ඨොපන මාණවොති සො කිර භගවතො රූපසම්පත්තියං චිත්තප්පසාදමත්තම්පි අකත්වා ‘‘දසබලං අපසාදෙස්සාමී’’ති උදරෙ බද්ධසාටකං මුඤ්චිත්වා කණ්ඨෙ ඔලම්බෙත්වා එකෙන හත්ථෙන දුස්සකණ්ණං ගහෙත්වා චඞ්කමං අභිරූහිත්වා කාලෙන බාහුං, කාලෙන උදරං, කාලෙන පිට්ඨිං දස්සෙන්තො, කාලෙන හත්ථවිකාරං, කාලෙන භමුකවිකාරං කරොන්තො, ‘‘කච්චි තෙ භො, ගොතම, ධාතුසමතා, කච්චි භික්ඛාහාරෙන න කිලමථ, අකිලමථාකාරොයෙව පන තෙ පඤ්ඤායති; ථූලානි හි තෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගානි, පාසාදිකත්ථ ගතගතට්ඨානෙ. ‘තෙ බහුජනා රාජපබ්බජිතොති ච බුද්ධො’ති ච උප්පන්නබහුමානා පණීතං ඔජවන්තමාහාරං දෙන්ති. පස්සථ, භො, ගෙහං, චිත්තසාලා විය, දිබ්බපාසාදො විය. ඉමං මඤ්චං පස්සථ, බිම්බොහනං පස්සථ, කිං එවරූපෙ ඨානෙ වසන්තස්ස සමණධම්මං කාතුං දුක්කර’’න්ති එවරූපං උප්පණ්ඩනකථං අනාචාරභාවසාරණීයං කථෙති, තෙන වුත්තං – ‘‘අම්බට්ඨො පන මාණවො චඞ්කමන්තොපි නිසින්නෙන භගවතා කිඤ්චි කිඤ්චි කථං සාරණීයං වීතිසාරෙති, ඨිතොපි නිසින්නෙන භගවතා කිඤ්චි කිඤ්චි කථං සාරණීයං වීතිසාරෙතී’’ති.

262. අථ ඛො භගවාති අථ භගවා – ‘‘අයං මාණවො හත්ථං පසාරෙත්වා භවග්ගං ගහෙතුකාමො විය, පාදං පසාරෙත්වා අවීචිං විචරිතුකාමො විය, මහාසමුද්දං තරිතුකාමො විය, සිනෙරුං ආරොහිතුකාමො විය ච අට්ඨානෙ වායමති, හන්ද, තෙන සද්ධිං මන්තෙමී’’ති අම්බට්ඨං මාණවං එතදවොච. ආචරියපාචරියෙහීති ආචරියෙහි ච තෙසං ආචරියෙහි ච.

පඨමඉබ්භවාදවණ්ණනා

263. ගච්ඡන්තො වාති එත්ථ කාමං තීසු ඉරියාපථෙසු බ්රාහ්මණො ආචරියබ්රාහ්මණෙන සද්ධිං සල්ලපිතුමරහති. අයං පන මාණවො මානථද්ධතාය කථාසල්ලාපං කරොන්තො චත්තාරොපි ඉරියාපථෙ යොජෙස්සාමීති ‘‘සයානො වා හි, භො ගොතම, සයානෙනා’’ති ආහ.

තතො කිර තං භගවා – ‘‘අම්බට්ඨ, ගච්ඡන්තස්ස වා ගච්ඡන්තෙන, ඨිතස්ස වා ඨිතෙන, නිසින්නස්ස වා නිසින්නෙනාචරියෙන සද්ධිං කථා නාම සබ්බාචරියෙසු ලබ්භති. ත්වං පන සයානො සයානෙනාචරියෙන සද්ධිං කථෙසි, කිං තෙ ආචරියො ගොරූපං, උදාහු ත්ව’’න්ති ආහ. සො කුජ්ඣිත්වා – ‘‘යෙ ච ඛො තෙ, භො ගොතම, මුණ්ඩකා’’තිආදිමාහ. තත්ථ මුණ්ඩෙ මුණ්ඩාති සමණෙ ච සමණාති වත්තුං වට්ටෙය්ය. අයං පන හීළෙන්තො මුණ්ඩකා සමණකාති ආහ. ඉබ්භාති ගහපතිකා. කණ්හාති කණ්හා, කාළකාති අත්ථො. බන්ධුපාදාපච්චාති එත්ථ බන්ධූති බ්රහ්මා අධිප්පෙතො. තඤ්හි බ්රාහ්මණා පිතාමහොති වොහරන්ති. පාදානං අපච්චා පාදාපච්චා, බ්රහ්මුනො පිට්ඨිපාදතො ජාතාති අධිප්පායො. තස්ස කිර අයං ලද්ධි – බ්රාහ්මණා බ්රහ්මුනො මුඛතො නික්ඛන්තා, ඛත්තියා උරතො, වෙස්සා නාභිතො, සුද්දා ජාණුතො, සමණා පිට්ඨිපාදතොති. එවං කථෙන්තො ච පනෙස කිඤ්චාපි අනියමෙත්වා කථෙති. අථ ඛො භගවන්තමෙව වදාමීති කථෙති.

අථ ඛො භගවා – ‘‘අයං අම්බට්ඨො ආගතකාලතො පට්ඨාය මයා සද්ධිං කථයමානො මානමෙව නිස්සාය කථෙසි, ආසීවිසං ගීවායං ගණ්හන්තො විය, අග්ගික්ඛන්ධං ආලිඞ්ගන්තො විය, මත්තවාරණං සොණ්ඩාය පරාමසන්තො විය, අත්තනො පමාණං න ජානාති. හන්ද නං ජානාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අත්ථිකවතො ඛො පන තෙ, අම්බට්ඨා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආගන්ත්වා කත්තබ්බකිච්චසඞ්ඛාතො අත්ථො, එතස්ස අත්ථීති අත්ථිකං, තස්ස මාණවස්ස චිත්තං. අත්ථිකමස්ස අත්ථීති අත්ථිකවා, තස්ස අත්ථිකවතො තව ඉධාගමනං අහොසීති අත්ථො.

ඛො පනාති නිපාතමත්තං. යායෙව ඛො පනත්ථායාති යෙනෙව ඛො පනත්ථෙන. ආගච්ඡෙය්යාථාති මම වා අඤ්ඤෙසං වා සන්තිකං යදා කදාචි ආගච්ඡෙය්යාථ. තමෙව අත්ථන්ති ඉදං පුරිසලිඞ්ගවසෙනෙව වුත්තං. මනසි කරෙය්යාථාති චිත්තෙ කරෙය්යාථ. ඉදං වුත්තං හොති – ත්වං ආචරියෙන අත්තනො කරණීයෙන පෙසිතො, න අම්හාකං පරිභවනත්ථාය, තස්මා තමෙව කිච්චං මනසි කරොහීති. එවමස්ස අඤ්ඤෙසං සන්තිකං ආගතානං වත්තං දස්සෙත්වා මානනිග්ගණ්හනත්ථං ‘‘අවුසිතවායෙව ඛො පනා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො පස්සථ භො අයං අම්බට්ඨො මාණවො ආචරියකුලෙ අවුසිතවා අසික්ඛිතො අප්පස්සුතොව සමානො. වුසිතමානීති ‘‘අහං වුසිතවා සික්ඛිතො බහුස්සුතො’’ති අත්තානං මඤ්ඤති. එතස්ස හි එවං ඵරුසවචනසමුදාචාරෙ කාරණං කිමඤ්ඤත්ර අවුසිතත්තාති ආචරියකුලෙ අසංවුද්ධා අසික්ඛිතා අප්පස්සුතායෙව හි එවං වදන්තීති.

264. කුපිතොති කුද්ධො. අනත්තමනොති අසකමනො, කිං පන භගවා තස්ස කුජ්ඣනභාවං ඤත්වා එවමාහ උදාහු අඤත්වාති? ඤත්වා ආහාති. කස්මා ඤත්වා ආහාති? තස්ස මානනිම්මදනත්ථං. භගවා හි අඤ්ඤාසි – ‘‘අයං මයා එවං වුත්තෙ කුජ්ඣිත්වා මම ඤාතකෙ අක්කොසිස්සති. අථස්සාහං යථා නාම කුසලො භිසක්කො දොසං උග්ගිලෙත්වා නීහරති, එවමෙව ගොත්තෙන ගොත්තං, කුලාපදෙසෙන කුලාපදෙසං , උට්ඨාපෙත්වා භවග්ගප්පමාණෙන විය උට්ඨිතං මානද්ධජං මූලෙ ඡෙත්වා නිපාතෙස්සාමී’’ති. ඛුංසෙන්තොති ඝට්ටෙන්තො. වම්භෙන්තොති හීළෙන්තො. පාපිතො භවිස්සතීති චණ්ඩභාවාදිදොසං පාපිතො භවිස්සති.

චණ්ඩාති මානනිස්සිතකොධයුත්තා. ඵරුසාති ඛරා. ලහුසාති ලහුකා. අප්පකෙනෙව තුස්සන්ති වා දුස්සන්ති වා උදකපිට්ඨෙ අලාබුකටාහං විය අප්පකෙනෙව උප්ලවන්ති. භස්සාති බහුභාණිනො. සක්යානං මුඛෙ විවටෙ අඤ්ඤස්ස වචනොකාසො නත්ථීති අධිප්පායෙනෙව වදති. සමානාති ඉදං සන්තාති පුරිමපදස්ස වෙවචනං. න සක්කරොන්තීති න බ්රාහ්මණානං සුන්දරෙනාකාරෙන කරොන්ති. න ගරුං කරොන්තීති බ්රාහ්මණෙසු ගාරවං න කරොන්ති. න මානෙන්තීති න මනෙන පියායන්ති. න පූජෙන්තීති මාලාදීහි නෙසං පූජං න කරොන්ති. න අපචායන්තීති අභිවාදනාදීහි නෙසං අපචිතිකම්මං නීචවුත්තිං න දස්සෙන්ති තයිදන්ති තං ඉදං. යදිමෙ සක්යාති යං ඉමෙ සක්යා න බ්රාහ්මණෙ සක්කරොන්ති…පෙ… න අපචායන්ති, තං තෙසං අසක්කාරකරණාදි සබ්බං න යුත්තං, නානුලොමන්ති අත්ථො.

දුතියඉබ්භවාදවණ්ණනා

265. අපරද්ධුන්ති අපරජ්ඣිංසු. එකමිදාහන්ති එත්ථ ඉදන්ති නිපාතමත්තං. එකං අහන්ති අත්ථො. සන්ධාගාරන්ති රජ්ජඅනුසාසනසාලා. සක්යාති අභිසිත්තරාජානො . සක්යකුමාරාති අනභිසිත්තා. උච්චෙසූති යථානුරූපෙසු පල්ලඞ්කපීඨකවෙත්තාසනඵලකචිත්තත්ථරණාදිභෙදෙසු. සඤ්ජග්ඝන්තාති උප්පණ්ඩනවසෙන මහාහසිතං හසන්තා. සංකීළන්තාති හසිතමත්ත කරණඅඞ්ගුලිසඞ්ඝට්ටනපාණිප්පහාරදානාදීනි කරොන්තා. මමඤ්ඤෙව මඤ්ඤෙති එවමහං මඤ්ඤාමි, මමඤ්ඤෙව අනුහසන්ති, න අඤ්ඤන්ති.

කස්මා පන තෙ එවමකංසූති? තෙ කිර අම්බට්ඨස්ස කුලවංසං ජානන්ති. අයඤ්ච තස්මිං සමයෙ යාව පාදන්තා ඔලම්බෙත්වා නිවත්ථසාටකස්ස එකෙන හත්ථෙන දුස්සකණ්ණං ගහෙත්වා ඛන්ධට්ඨිකං නාමෙත්වා මානමදෙන මත්තො විය ආගච්ඡති. තතො – ‘‘පස්සථ භො අම්හාකං දාසස්ස කණ්හායනගොත්තස්ස අම්බට්ඨස්ස ආගමනකාරණ’’න්ති වදන්තා එවමකංසු. සොපි අත්තනො කුලවංසං ජානාති. තස්මා ‘‘මමඤ්ඤෙව මඤ්ඤෙ’’ති තක්කයිත්ථ.

ආසනෙනාති ‘‘ඉදමාසනං, එත්ථ නිසීදාහී’’ති එවං ආසනෙන නිමන්තනං නාම හොති, තථා න කොචි අකාසි.

තතියඉබ්භවාදවණ්ණනා

266. ලටුකිකාති ඛෙත්තලෙඩ්ඩූනං අන්තරෙනිවාසිනී ඛුද්දකසකුණිකා. කුලාවකෙති නිවාසනට්ඨානෙ. කාමලාපිනීති යදිච්ඡකභාණිනී, යං යං ඉච්ඡති තං තං ලපති, න තං කොචි හංසො වා කොඤ්චො වා මොරො වා ආගන්ත්වා ‘‘කිං ත්වං ලපසී’ති නිසෙධෙති. අභිසජ්ජිතුන්ති කොධවසෙන ලග්ගිතුං.

එවං වුත්තෙ මාණවො – ‘‘අයං සමණො ගොතමො අත්තනො ඤාතකෙ ලටුකිකසදිසෙ කත්වා අම්හෙ හංසකොඤ්චමොරසදිසෙ කරොති, නිම්මානො දානි ජාතො’’ති මඤ්ඤමානො උත්තරි චත්තාරො වණ්ණෙ දස්සෙති.

දාසිපුත්තවාදවණ්ණනා

267. නිම්මාදෙතීති නිම්මදෙති නිම්මානෙ කරොති. යංනූනාහන්ති යදි පනාහං. ‘‘කණ්හායනොහමස්මි, භො ගොතමා’’ති ඉදං කිර වචනං අම්බට්ඨො තික්ඛත්තුං මහාසද්දෙන අවොච. කස්මා අවොච? කිං අසුද්ධභාවං න ජානාතීති? ආම ජානාති. ජානන්තොපි භවපටිච්ඡන්නමෙතං කාරණං, තං අනෙන න දිට්ඨං. අපස්සන්තො මහාසමණො කිං වක්ඛතීති මඤ්ඤමානො මානථද්ධතාය අවොච. මාතාපෙත්තිකන්ති මාතාපිතූනං සන්තකං. නාමගොත්තන්ති පණ්ණත්තිවසෙන නාමං, පවෙණීවසෙන ගොත්තං. අනුස්සරතොති අනුස්සරන්තස්ස කුලකොටිං සොධෙන්තස්ස. අය්යපුත්තාති සාමිනො පුත්තා. දාසිපුත්තොති ඝරදාසියාව පුත්තො. තස්මා යථා දාසෙන සාමිනො උපසඞ්කමිතබ්බා, එවං අනුපසඞ්කමන්තං තං දිස්වා සක්යා අනුජග්ඝිංසූති දස්සෙති.

ඉතො පරං තස්ස දාසභාවං සක්යානඤ්ච සාමිභාවං පකාසෙත්වා අත්තනො ච අම්බට්ඨස්ස ච කුලවංසං ආහරන්තො සක්යා ඛො පනාතිආදිමාහ. තත්ථ දහන්තීති ඨපෙන්ති, ඔක්කාකො නො පුබ්බපුරිසොති, එවං කරොන්තීති අත්ථො. තස්ස කිර රඤ්ඤො කථනකාලෙ උක්කා විය මුඛතො පභා නිච්ඡරති, තස්මා තං ‘‘ඔක්කාකො’’ති සඤ්ජානිංසූති. පබ්බාජෙසීති නීහරි.

ඉදානි තෙ නාමවසෙන දස්සෙන්තො – ‘‘ඔක්කාමුඛ’’න්තිආදිමාහ. තත්රායං අනුපුබ්බී කථා – පඨමකප්පිකානං කිර රඤ්ඤො මහාසම්මතස්ස රොජො නාම පුත්තො අහොසි. රොජස්ස වරරොජො, වරරොජස්ස කල්යාණො, කල්යාණස්ස වරකල්යාණො, වරකල්යාණස්ස මන්ධාතා, මන්ධාතුස්ස වරමන්ධාතා , වරමන්ධාතුස්ස උපොසථො, උපොසථස්ස වරො, වරස්ස උපවරො, උපවරස්ස මඝදෙවො, මඝදෙවස්ස පරම්පරාය චතුරාසීතිඛත්තියසහස්සානි අහෙසුං. තෙසං පච්ඡතො තයො ඔක්කාකවංසා අහෙසුං. තෙසු තතියඔක්කාකස්ස පඤ්ච මහෙසියො අහෙසුං – හත්ථා, චිත්තා, ජන්තු, ජාලිනී, විසාඛාති. එකෙකිස්සා පඤ්චපඤ්චඉත්ථිසතපරිවාරා. සබ්බජෙට්ඨාය චත්තාරො පුත්තා – ඔක්කාමුඛො, කරකණ්ඩු, හත්ථිනිකො, සිනිසූරොති. පඤ්ච ධීතරො – පියා, සුප්පියා, ආනන්දා, විජිතා, විජිතසෙනාති. ඉති සා නව පුත්තෙ විජායිත්වා කාලමකාසි.

අථ රාජා අඤ්ඤං දහරිං අභිරූපං රාජධීතරං ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා ජන්තුං නාම පුත්තං විජායි. අථ නං පඤ්චමදිවසෙ අලඞ්කරිත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසි. රාජා තුට්ඨො තස්සා වරං අදාසි. සා ඤාතකෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා පුත්තස්ස රජ්ජං යාචි. රාජා – ‘‘නස්ස, වසලි, මම පුත්තානං අන්තරායං ඉච්ඡසී’’ති තජ්ජෙසි. සා පුනප්පුනං රහො රාජානං පරිතොසෙත්වා – ‘‘මහාරාජ, මුසාවාදො නාම න වට්ටතී’’තිආදීනි වත්වා යාචතියෙව. අථ රාජා පුත්තෙ ආමන්තෙසි – ‘‘අහං තාතා, තුම්හාකං කනිට්ඨං ජන්තුකුමාරං දිස්වා තස්ස මාතුයා සහසා වරං අදාසිං , සා පුත්තස්ස රජ්ජං පරිණාමෙතුං ඉච්ඡති. තුම්හෙ ඨපෙත්වා මඞ්ගලහත්ථිං මඞ්ගලඅස්සං මඞ්ගලරථඤ්ච යත්තකෙ ඉච්ඡථ, තත්තකෙ හත්ථිඅස්සරථෙ ගහෙත්වා ගච්ඡථ. මමච්චයෙන ආගන්ත්වා රජ්ජං කරෙය්යාථා’’ති, අට්ඨහි අමච්චෙහි සද්ධිං උය්යොජෙසි.

තෙ නානප්පකාරං රොදිත්වා කන්දිත්වා – ‘‘තාත, අම්හාකං දොසං ඛමථා’’ති රාජානඤ්චෙව රාජොරොධෙ ච ඛමාපෙත්වා, ‘‘මයම්පි භාතූහි සද්ධිං ගච්ඡාමා’’ති රාජානං ආපුච්ඡිත්වා නගරා නික්ඛන්තා භගිනියො ආදාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පරිවුතා නගරා නික්ඛමිංසු. ‘‘කුමාරා පිතුඅච්චයෙන ආගන්ත්වා රජ්ජං කාරෙස්සන්ති, ගච්ඡාම නෙ උපට්ඨහාමා’’ති චින්තෙත්වා බහූ මනුස්සා අනුබන්ධිංසු. පඨමදිවසෙ යොජනමත්තා සෙනා අහොසි, දුතියෙ ද්වියොජනමත්තා, තතියෙ තියොජනමත්තා. කුමාරා මන්තයිංසු – ‘‘මහා බලකායො, සචෙ මයං කඤ්චි සාමන්තරාජානං මද්දිත්වා ජනපදං ගණ්හෙය්යාම, සොපි නො නප්පසහෙය්ය. කිං පරෙසං පීළාය කතාය, මහා අයං ජම්බුදීපො, අරඤ්ඤෙ නගරං මාපෙස්සාමා’’ති හිමවන්තාභිමුඛා ගන්ත්වා නගරවත්ථුං පරියෙසිංසු.

තස්මිඤ්ච සමයෙ අම්හාකං බොධිසත්තො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කපිලබ්රාහ්මණො නාම හුත්වා නික්ඛම්ම ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තපස්සෙ පොක්ඛරණියා තීරෙ සාකවනසණ්ඩෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා වසති. සො කිර භුම්මජාලං නාම විජ්ජං ජානාති, යාය උද්ධං අසීතිහත්ථෙ ආකාසෙ, හෙට්ඨා ච භූමියම්පි ගුණදොසං පස්සති. එතස්මිං පදෙසෙ තිණගුම්බලතා දක්ඛිණාවට්ටා පාචීනාභිමුඛා ජායන්ති. සීහබ්යග්ඝාදයො මිගසූකරෙ සප්පබිළාරා ච මණ්ඩූකමූසිකෙ අනුබන්ධමානා තං පදෙසං පත්වා න සක්කොන්ති තෙ අනුබන්ධිතුං. තෙහි තෙ අඤ්ඤදත්ථු සන්තජ්ජිතා නිවත්තන්තියෙව. සො – ‘‘අයං පථවියා අග්ගපදෙසො’’ති ඤත්වා තත්ථ අත්තනො පණ්ණසාලං මාපෙසි.

අථ තෙ කුමාරෙ නගරවත්ථුං පරියෙසමානෙ අත්තනො වසනොකාසං ආගතෙ දිස්වා පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං ඤත්වා තෙසු අනුකම්පං ජනෙත්වා අවොච – ‘‘ඉමස්මිං පණ්ණසාලට්ඨානෙ මාපිතං නගරං ජම්බුදීපෙ අග්ගනගරං භවිස්සති. එත්ථ ජාතපුරිසෙසු එකෙකො පුරිසසතම්පි පුරිසසහස්සම්පි අභිභවිතුං සක්ඛිස්සති. එත්ථ නගරං මාපෙථ, පණ්ණසාලට්ඨානෙ රඤ්ඤො ඝරං කරොථ. ඉමස්මිඤ්හි ඔකාසෙ ඨත්වා චණ්ඩාලපුත්තොපි චක්කවත්තිබලෙන අතිසෙය්යො’’ති. නනු, භන්තෙ, අය්යස්ස වසනොකාසොති? ‘‘මම වසනොකාසො’’ති මා චින්තයිත්ථ. මය්හං එකපස්සෙ පණ්ණසාලං කත්වා නගරං මාපෙත්වා කපිලවත්ථුන්ති නාමං කරොථා’’ති. තෙ තථා කත්වා තත්ථ නිවාසං කප්පෙසුං.

අථාමච්චා – ‘‘ඉමෙ දාරකා වයප්පත්තා, සචෙ නෙසං පිතා සන්තිකෙ භවෙය්ය, සො ආවාහවිවාහං කරෙය්ය. ඉදානි පන අම්හාකං භාරො’’ති චින්තෙත්වා කුමාරෙහි සද්ධිං මන්තයිංසු. කුමාරා අම්හාකං සදිසා ඛත්තියධීතරො නාම න පස්සාම, නාපි භගිනීනං සදිසෙ ඛත්තියකුමාරකෙ, අසදිසසංයොගෙ ච නො උප්පන්නා පුත්තා මාතිතො වා පිතිතො වා අපරිසුද්ධා ජාතිසම්භෙදං පාපුණිස්සන්ති. තස්මා මයං භගිනීහියෙව සද්ධිං සංවාසං රොචෙමාති. තෙ ජාතිසම්භෙදභයෙන ජෙට්ඨකභගිනිං මාතුට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අවසෙසාහි සංවාසං කප්පෙසුං.

තෙසං පුත්තෙහි ච ධීතාහි ච වඩ්ඪමානානං අපරෙන සමයෙන ජෙට්ඨකභගිනියා කුට්ඨරොගො උදපාදි, කොවිළාරපුප්ඵසදිසානි ගත්තානි අහෙසුං. රාජකුමාරා ඉමාය සද්ධිං එකතො නිසජ්ජට්ඨානභොජනාදීනි කරොන්තානම්පි උපරි අයං රොගො සඞ්කමතීති චින්තෙත්වා එකදිවසං උය්යානකීළං ගච්ඡන්තා විය තං යානෙ ආරොපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා භූමියං පොක්ඛරණිං ඛණාපෙත්වා තත්ථ ඛාදනීයභොජනීයෙන සද්ධිං තං පක්ඛිපිත්වා ඝරසඞ්ඛෙපෙන උපරි පදරං පටිච්ඡාදෙත්වා පංසුං දත්වා පක්කමිංසු.

තෙන ච සමයෙන රාමො නාම බාරාණසිරාජා කුට්ඨරොගො නාටකිත්ථීහි ච ඔරොධෙහි ච ජිගුච්ඡියමානො තෙන සංවෙගෙන ජෙට්ඨපුත්තස්ස රජ්ජං දත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තත්ථ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා මූලඵලානි පරිභුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව අරොගො සුවණ්ණවණ්ණො හුත්වා ඉතො චිතො ච විචරන්තො මහන්තං සුසිරරුක්ඛං දිස්වා තස්සබ්භන්තරෙ සොළසහත්ථප්පමාණං ඔකාසං සොධෙත්වා ද්වාරඤ්ච වාතපානඤ්ච යොජෙත්වා නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා තත්ථ වාසං කප්පෙසි. සො අඞ්ගාරකටාහෙ අග්ගිං කත්වා රත්තිං මිගසූකරාදීනං සද්දෙ සුණන්තො සයති. සො – ‘‘අසුකස්මිං පදෙසෙ සීහො සද්දමකාසි, අසුකස්මිං බ්යග්ඝො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා පභාතෙ තත්ථ ගන්ත්වා විඝාසමංසං ආදාය පචිත්වා ඛාදති.

අථෙකදිවසං තස්මිං පච්චූසසමයෙ අග්ගිං ජාලෙත්වා නිසින්නෙ රාජධීතාය සරීරගන්ධෙන ආගන්ත්වා බ්යග්ඝො තස්මිං පදෙසෙ පංසුං වියූහන්තො පදරෙ විවරමකාසි, තෙන ච විවරෙන සා බ්යග්ඝං දිස්වා භීතා විස්සරමකාසි. සො තං සද්දං සුත්වා – ‘‘ඉත්ථිසද්දො එසො’’ති ච සල්ලක්ඛෙත්වා පාතොව තත්ථ ගන්ත්වා – ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. මාතුගාමො සාමීති. කිං ජාතිකාසීති? ඔක්කාකමහාරාජස්ස ධීතා සාමීති. නික්ඛමාති? න සක්කා සාමීති. කිං කාරණාති? ඡවිරොගො මෙ අත්ථීති. සො සබ්බං පවත්තිං පුච්ඡිත්වා ඛත්තියමානෙන අනික්ඛමන්තිං – ‘‘අහම්පි ඛත්තියො’’ති අත්තනො ඛත්තියභාවං ජානාපෙත්වා නිස්සෙණිං දත්වා උද්ධරිත්වා අත්තනො වසනොකාසං නෙත්වා සයං පරිභුත්තභෙසජ්ජානියෙව දත්වා නචිරස්සෙව අරොගං සුවණ්ණවණ්ණං කත්වා තාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. සා පඨමසංවාසෙනෙව ගබ්භං ගණ්හිත්වා ද්වෙ පුත්තෙ විජායි, පුනපි ද්වෙති, එවං සොළසක්ඛත්තුම්පි විජායි. එවං ද්වත්තිංස භාතරො අහෙසුං. තෙ අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිප්පත්තෙ පිතා සබ්බසිප්පානි සික්ඛාපෙසි.

අථෙකදිවසං එකො රාමරඤ්ඤො නගරවාසී වනචරකො පබ්බතෙ රතනානි ගවෙසන්තො රාජානං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා ආහ – ‘‘ජානාමහං, දෙව, තුම්හෙ’’ති. තතො නං රාජා සබ්බං පවත්තිං පුච්ඡි. තස්මිංයෙව ච ඛණෙ තෙ දාරකා ආගමිංසු. සො තෙ දිස්වා – ‘‘කෙ ඉමෙ’’ති ආහ. ‘‘පුත්තා මෙ’’ති ච වුත්තෙ තෙසං මාතිකවංසං පුච්ඡිත්වා – ‘‘ලද්ධං දානි මෙ පාභත’’න්ති නගරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. සො ‘පිතරං ආනයිස්සාමී’ති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය තත්ථ ගන්ත්වා පිතරං වන්දිත්වා – ‘‘රජ්ජං, දෙව, සම්පටිච්ඡා’’ති යාචි. සො – ‘‘අලං, තාත, න තත්ථ ගච්ඡාමි, ඉධෙව මෙ ඉමං රුක්ඛං අපනෙත්වා නගරං මාපෙහී’’ති ආහ. සො තථා කත්වා තස්ස නගරස්ස කොලරුක්ඛං අපනෙත්වා කතත්තා කොලනගරන්ති ච බ්යග්ඝපථෙ කතත්තා බ්යග්ඝපථන්ති චාති ද්වෙ නාමානි ආරොපෙත්වා පිතරං වන්දිත්වා අත්තනො නගරං අගමාසි.

තතො වයප්පත්තෙ කුමාරෙ මාතා ආහ – ‘‘තාතා, තුම්හාකං කපිලවත්ථුවාසිනො සක්යා මාතුලා සන්ති. මාතුලධීතානං පන වො එවරූපං නාම කෙසග්ගහණං හොති, එවරූපං දුස්සගහණං. යදා තා න්හානතිත්ථං ආගච්ඡන්ති, තදා ගන්ත්වා යස්ස යා රුච්චති, සො තං ගණ්හතූ’’ති. තෙ තථෙව ගන්ත්වා තාසු න්හත්වා සීසං සුක්ඛාපයමානාසු යං යං ඉච්ඡිංසු, තං තං ගහෙත්වා නාමං සාවෙත්වා අගමිංසු. සක්යරාජානො සුත්වා ‘‘හොතු, භණෙ, අම්හාකං ඤාතකා එව තෙ’’ති තුණ්හී අහෙසුං. අයං සක්යකොලියානං උප්පත්ති. එවං තෙසං සක්යකොලියානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරොන්තානං යාව බුද්ධකාලා අනුපච්ඡින්නොව වංසො ආගතො. තත්ථ භගවා සක්යවංසං දස්සෙතුං – ‘‘තෙ රට්ඨස්මා පබ්බාජිතා හිමවන්තපස්සෙ පොක්ඛරණියා තීරෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සම්මන්තීති වසන්ති. සක්යා වත භොති රට්ඨස්මා පබ්බාජිතා අරඤ්ඤෙ වසන්තාපි ජාතිසම්භෙදමකත්වා කුලවංසං අනුරක්ඛිතුං සක්යා, සමත්ථා, පටිබලාති අත්ථො. තදග්ගෙති තං අග්ගං කත්වා, තතො පට්ඨායාති අත්ථො. සො ච නෙසං පුබ්බපුරිසොති සො ඔක්කාකො රාජා එතෙසං පුබ්බපුරිසො. නත්ථි එතෙසං ගහපතිවංසෙන සම්භෙදමත්තම්පීති.

එවං සක්යවංසං පකාසෙත්වා ඉදානි අම්බට්ඨවංසං පකාසෙන්තො – ‘‘රඤ්ඤො ඛො පනා’’තිආදිමාහ. කණ්හංනාම ජනෙසීති කාළවණ්ණං අන්තොකුච්ඡියංයෙව සඤ්ජාතදන්තං පරූළ්හමස්සුදාඨිකං පුත්තං විජායි. පබ්යාහාසීති යක්ඛො ජාතොති භයෙන පලායිත්වා ද්වාරං පිධාය ඨිතෙසු ඝරමානුසකෙසු ඉතො චිතො ච විචරන්තො ධොවථ මන්තිආදීනි වදන්තො උච්චාසද්දමකාසි.

268. තෙමාණවකා භගවන්තං එතදවොචුන්ති අත්තනො උපාරම්භමොචනත්ථාය – ‘‘එතං මා භව’’න්තිආදිවචනං අවොචුං. තෙසං කිර එතදහොසි – ‘‘අම්බට්ඨො අම්හාකං ආචරියස්ස ජෙට්ඨන්තෙවාසී, සචෙ මයං එවරූපෙ ඨානෙ එකද්වෙවචනමත්තම්පි න වක්ඛාම, අයං නො ආචරියස්ස සන්තිකෙ අම්හෙ පරිභින්දිස්සතී’’ති උපාරම්භමොචනත්ථං එවං අවොචුං. චිත්තෙන පනස්ස නිම්මදභාවං ආකඞ්ඛන්ති. අයං කිර මානනිස්සිතත්තා තෙසම්පි අප්පියොව. කල්යාණවාක්කරණොති මධුරවචනො. අස්මිං වචනෙති අත්තනා උග්ගහිතෙ වෙදත්තයවචනෙ. පටිමන්තෙතුන්ති පුච්ඡිතං පඤ්හං පටිකථෙතුං, විස්සජ්ජෙතුන්ති අත්ථො. එතස්මිං වා දාසිපුත්තවචනෙ. පටිමන්තෙතුන්ති උත්තරං කථෙතුං.

269. අථ ඛො භගවාති අථ ඛො භගවා – ‘‘සචෙ ඉමෙ මාණවකා එත්ථ නිසින්නා එවං උච්චාසද්දං කරිස්සන්ති, අයං කථා පරියොසානං න ගමිස්සති. හන්ද, නෙ නිස්සද්දෙ කත්වා අම්බට්ඨෙනෙව සද්ධිං කථෙමී’’ති තෙ මාණවකෙ එතදවොච. තත්ථ මන්තව්හොති මන්තයථ. මයා සද්ධිං පටිමන්තෙතූති මයා සහ කථෙතු. එවං වුත්තෙ මාණවකා චින්තයිංසු – ‘‘අම්බට්ඨො තාව දාසිපුත්තොසීති වුත්තෙ පුන සීසං උක්ඛිපිතුං නාසක්ඛි. අයං ඛො ජාති නාම දුජ්ජානා, සචෙ අඤ්ඤම්පි කිඤ්චි සමණො ගොතමො ‘ත්වං දාසො’ති වක්ඛති, කො තෙන සද්ධිං අඩ්ඩං කරිස්සති. අම්බට්ඨො අත්තනා බද්ධං පුටකං අත්තනාව මොචෙතූ’’ති අත්තානං පරිමොචෙත්වා තස්සෙව උපරි ඛිපන්තා – ‘‘සුජාතො ච භො ගොතමා’’තිආදිමාහංසු.

270. සහධම්මිකොති සහෙතුකො සකාරණො. අකාමා බ්යාකාතබ්බොති අත්තනා අනිච්ඡන්තෙනපි බ්යාකරිතබ්බො, අවස්සං විස්සජ්ජෙතබ්බොති අත්ථො. අඤ්ඤෙනවා අඤ්ඤං පටිචරිස්සසීති අඤ්ඤෙන වචනෙන අඤ්ඤං වචනං පටිචරිස්සසි අජ්ඣොත්ථරිස්සසි, පටිච්ඡාදෙස්සසීති අත්ථො. යො හි ‘‘කිං ගොත්තො ත්ව’’න්ති එවං පුට්ඨො – ‘‘අහං තයො වෙදෙ ජානාමී’’තිආදීනි වදති, අයං අඤ්ඤෙන අඤ්ඤං පටිචරති නාම. පක්කමිස්සසි වාති පුච්ඡිතං පඤ්හං ජානන්තොව අකථෙතුකාමතාය උට්ඨායාසනා පක්කමිස්සසි වා.

තුණ්හීඅහොසීති සමණො ගොතමො මං සාමංයෙව දාසිපුත්තභාවං කථාපෙතුකාමො, සාමං කථිතෙ ච දාසො නාම ජාතොයෙව හොති. අයං පන ද්වතික්ඛත්තුං චොදෙත්වා තුණ්හී භවිස්සති, තතො අහං පරිවත්තිත්වා පක්කමිස්සාමීති චින්තෙත්වා තුණ්හී අහොසි.

271. වජිරං පාණිම්හි අස්සාති වජිරපාණි. යක්ඛොති න යො වා සො වා යක්ඛො, සක්කො දෙවරාජාති වෙදිතබ්බො. ආදිත්තන්ති අග්ගිවණ්ණං. සම්පජ්ජලිතන්ති සුට්ඨු පජ්ජලිතං. සජොතිභූතන්ති සමන්තතො ජොතිභූතං, එකග්ගිජාලභූතන්ති අත්ථො. ඨිතො හොතීති මහන්තං සීසං, කන්දලමකුළසදිසා දාඨා භයානකානි අක්ඛිනාසාදීනි එවං විරූපරූපං මාපෙත්වා ඨිතො.

කස්මා පනෙස ආගතොති? දිට්ඨිවිස්සජ්ජාපනත්ථං. අපි ච – ‘‘අහඤ්චෙව ඛො පන ධම්මං දෙසෙය්යං, පරෙ ච මෙ න ආජානෙය්යු’’න්ති එවං ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කභාවං ආපන්නෙ භගවති සක්කො මහාබ්රහ්මුනා සද්ධිං ආගන්ත්වා – ‘‘භගවා ධම්මං දෙසෙථ, තුම්හාකං ආණාය අවත්තමානෙ මයං වත්තාපෙස්සාම, තුම්හාකං ධම්මචක්කං හොතු, අම්හාකං ආණාචක්ක’’න්ති පටිඤ්ඤං අකාසි. තස්මා – ‘‘අජ්ජ අම්බට්ඨං තාසෙත්වා පඤ්හං විස්සජ්ජාපෙස්සාමී’’ති ආගතො.

භගවා චෙව පස්සති අම්බට්ඨො චාති යදි හි තං අඤ්ඤෙපි පස්සෙය්යුං, තං කාරණං අගරු අස්ස, ‘‘අයං සමණො ගොතමො අම්බට්ඨං අත්තනො වාදෙ අනොතරන්තං ඤත්වා යක්ඛං ආවාහෙත්වා දස්සෙසි, තතො අම්බට්ඨො භයෙන කථෙසී’’ති වදෙය්යුං. තස්මා භගවා චෙව පස්සති අම්බට්ඨො ච. තස්ස තං දිස්වාව සකලසරීරතො සෙදා මුච්චිංසු. අන්තොකුච්ඡි විපරිවත්තමානා මහාරවං විරවි . සො ‘‘අඤ්ඤෙපි නු ඛො පස්සන්තී’’ති ඔලොකෙන්තො කස්සචි ලොමහංසමත්තම්පි නාද්දස. තතො – ‘‘ඉදං භයං මමෙව උප්පන්නං, සචාහං යක්ඛොති වක්ඛාමි, ‘කිං තවමෙව අක්ඛීනි අත්ථි, ත්වමෙව යක්ඛං පස්සසි, පඨමං යක්ඛං අදිස්වා සමණෙන ගොතමෙන වාදසඞ්ඝට්ටෙ පක්ඛිත්තොව යක්ඛං පස්සසී’ති වදෙය්යු’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘න දානි මෙ ඉධ අඤ්ඤං පටිසරණං අත්ථි, අඤ්ඤත්ර සමණා ගොතමා’’ති මඤ්ඤමානො අථ ඛො අම්බට්ඨො මාණවො…පෙ… භගවන්තං එතදවොච.

272. තාණං ගවෙසීති තාණං ගවෙසමානො. ලෙණං ගවෙසීති ලෙණං ගවෙසමානො. සරණං ගවෙසීති සරණං ගවෙසමානො. එත්ථ ච තායති රක්ඛතීති තාණං. නිලීයන්ති එත්ථාති ලෙණං. සරතීති සරණං, භයං හිංසති, විද්ධංසෙතීති අත්ථො. උපනිසීදිත්වාති උපගම්ම හෙට්ඨාසනෙ නිසීදිත්වා. බ්රවිතූති වදතු.

අම්බට්ඨවංසකථා

273-274. දක්ඛිණජනපදන්ති දක්ඛිණාපථොති පාකටං. ගඞ්ගාය දක්ඛිණතො පාකටජනපදං. තදා කිර දක්ඛිණාපථෙ බහූ බ්රාහ්මණතාපසා හොන්ති, සො තත්ථ ගන්ත්වා එකං තාපසං වත්තපටිපත්තියා ආරාධෙසි. සො තස්ස උපකාරං දිස්වා ආහ – ‘‘අම්භො, පුරිස, මන්තං තෙ දෙමි, යං ඉච්ඡසි, තං මන්තං ගණ්හාහී’’ති. සො ආහ – ‘‘න මෙ ආචරිය, අඤ්ඤෙන මන්තෙන, කිච්චං අත්ථි, යස්සානුභාවෙන ආවුධං න පරිවත්තති, තං මෙ මන්තං දෙහී’’ති. සො – ‘‘භද්රං, භො’’ති තස්ස ධනුඅගමනීයං අම්බට්ඨං නාම විජ්ජං අදාසි, සො තං විජ්ජං ගහෙත්වා තත්ථෙව වීමංසිත්වා – ‘‘ඉදානි මෙ මනොරථං පූරෙස්සාමී’’ති ඉසිවෙසං ගහෙත්වා ඔක්කාකස්ස සන්තිකං ගතො. තෙන වුත්තං – ‘‘දක්ඛිණජනපදං ගන්ත්වා බ්රහ්මමන්තෙ අධීයිත්වා රාජානං ඔක්කාකං උපසඞ්කමිත්වා’’ති.

එත්ථ බ්රහ්මමන්තෙති ආනුභාවසම්පන්නතාය සෙට්ඨමන්තෙ. කො නෙවං’රෙ අයං මය්හං දාසිපුත්තොති කො නු එවං අරෙ අයං මම දාසිපුත්තො. සොතං ඛුරප්පන්ති සො රාජා තං මාරෙතුකාමතාය සන්නහිතං සරං තස්ස මන්තානුභාවෙන නෙව ඛිපිතුං න අපනෙතුං සක්ඛි, තාවදෙව සකලසරීරෙ සඤ්ජාතසෙදො භයෙන වෙධමානො අට්ඨාසි.

අමච්චාති මහාමච්චා. පාරිසජ්ජාති ඉතරෙ පරිසාවචරා. එතදවොචුන්ති – ‘‘දණ්ඩකීරඤ්ඤො කිසවච්ඡතාපසෙ අපරද්ධස්ස ආවුධවුට්ඨියා සකලරට්ඨං විනට්ඨං . නාළිකෙරො පඤ්චසු තාපසසතෙසු අජ්ජුනො ච අඞ්ගීරසෙ අපරද්ධො පථවිං භින්දිත්වා නිරයං පවිට්ඨො’’ති චින්තයන්තා භයෙන එතං සොත්ථි, භද්දන්තෙතිආදිවචනං අවොචුං.

සොත්ථි භවිස්සති රඤ්ඤොති ඉදං වචනං කණ්හො චිරං තුණ්හී හුත්වා තතො අනෙකප්පකාරං යාචීයමානො – ‘‘තුම්හාකං රඤ්ඤා මාදිසස්ස ඉසිනො ඛුරප්පං සන්නය්හන්තෙන භාරියං කම්මං කත’’න්තිආදීනි ච වත්වා පච්ඡා අභාසි. උන්ද්රියිස්සතීති භිජ්ජිස්සති, ථුසමුට්ඨි විය විප්පකිරියිස්සතීති. ඉදං සො ‘‘ජනං තාසෙස්සාමී’’ති මුසා භණති. සරසන්ථම්භනමත්තෙයෙව හිස්ස විජ්ජාය ආනුභාවො, න අඤ්ඤත්ර. ඉතො පරෙසුපි වචනෙසු එසෙව නයො.

පල්ලොමොති පන්නලොමො. ලොමහංසනමත්තම්පිස්ස න භවිස්සති. ඉදං කිර සො ‘‘සචෙ මෙ රාජා තං දාරිකං දස්සතී’’ති පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා අවච. කුමාරෙ ඛුරප්පං පතිට්ඨපෙසීති තෙන ‘‘සරො ඔතරතූ’’ති මන්තෙ පරිවත්ති, තෙ කුමාරස්ස නාභියං පතිට්ඨපෙසි. ධීතරං අදාසීති සීසං ධොවිත්වා අදාසං භුජිස්සං කත්වා ධීතරං අදාසි, උළාරෙ ච තං ඨානෙ ඨපෙසි. මා ඛො තුම්හෙ මාණවකාති ඉදං පන භගවා – ‘‘එකෙන පක්ඛෙන අම්බට්ඨො සක්යානං ඤාති හොතී’’ති පකාසෙන්තො තස්ස සමස්සාසනත්ථං ආහ. තතො අම්බට්ඨො ඝටසතෙන අභිසිත්තො විය පස්සද්ධදරථො හුත්වා සමස්සාසෙත්වා සමණො ගොතමො මං ‘‘තොසෙස්සාමී’’ති එකෙන පක්ඛෙන ඤාතිං කරොති, ඛත්තියො කිරාහමස්මී’’ති චින්තෙසි.

ඛත්තියසෙට්ඨභාවවණ්ණනා

275. අථ ඛො භගවා – ‘‘අයං අම්බට්ඨො ඛත්තියොස්මී’’ති සඤ්ඤං කරොති, අත්තනො අඛත්තියභාවං න ජානාති, හන්ද නං ජානාපෙස්සාමීති ඛත්තියවංසං දස්සෙතුං උත්තරිදෙසනං වඩ්ඪෙන්තො – ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි අම්බට්ඨා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. බ්රාහ්මණෙසූති බ්රාහ්මණානං අන්තරෙ. ආසනං වා උදකං වාති අග්ගාසනං වා අග්ගොදකං වා. සද්ධෙති මතකෙ උද්දිස්ස කතභත්තෙ. ථාලිපාකෙති මඞ්ගලාදිභත්තෙ. යඤ්ඤෙති යඤ්ඤභත්තෙ. පාහුනෙති පාහුනකානං කතභත්තෙ පණ්ණාකාරභත්තෙ වා. අපි නුස්සාති අපි නු අස්ස ඛත්තියපුත්තස්ස. ආවටං වා අස්ස අනාවටං වාති , බ්රාහ්මණකඤ්ඤාසු නිවාරණං භවෙය්ය වා නො වා, බ්රාහ්මණදාරිකං ලභෙය්ය වා න වා ලභෙය්යාති අත්ථො. අනුපපන්නොති ඛත්තියභාවං අපත්තො, අපරිසුද්ධොති අත්ථො.

276. ඉත්ථියාවා ඉත්ථිං කරිත්වාති ඉත්ථියා වා ඉත්ථිං පරියෙසිත්වා. කිස්මිඤ්චිදෙව පකරණෙති කිස්මිඤ්චිදෙව දොසෙ බ්රාහ්මණානං අයුත්තෙ අකත්තබ්බකරණෙ. භස්සපුටෙනාති භස්මපුටෙන, සීසෙ ඡාරිකං ඔකිරිත්වාති අත්ථො.

277. ජනෙතස්මින්ති ජනිතස්මිං, පජායාති අත්ථො. යෙ ගොත්තපටිසාරිනොති යෙ ජනෙතස්මිං ගොත්තං පටිසරන්ති – ‘‘අහං ගොතමො, අහං කස්සපො’’ති, තෙසු ලොකෙ ගොත්තපටිසාරීසු ඛත්තියො සෙට්ඨො. අනුමතා මයාති මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා දෙසිතා මයා අනුඤ්ඤාතා.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විජ්ජාචරණකථාවණ්ණනා

278. ඉමාය පන ගාථාය විජ්ජාචරණසම්පන්නොති ඉදං පදං සුත්වා අම්බට්ඨො චින්තෙසි – ‘‘විජ්ජා නාම තයො වෙදා, චරණං පඤ්ච සීලානි, තයිදං අම්හාකංයෙව අත්ථි, විජ්ජාචරණසම්පන්නො චෙ සෙට්ඨො, මයමෙව සෙට්ඨා’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා විජ්ජාචරණං පුච්ඡන්තො – ‘‘කතමං පන තං, භො ගොතම, චරණං, කතමා ච පන සා විජ්ජා’’ති ආහ. අථස්ස භගවා තං බ්රාහ්මණසමයෙ සිද්ධං ජාතිවාදාදිපටිසංයුත්තං විජ්ජාචරණං පටික්ඛිපිත්වා අනුත්තරං විජ්ජාචරණං දස්සෙතුකාමො – ‘‘න ඛො අම්බට්ඨා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ජාතිවාදොති ජාතිං ආරබ්භ වාදො, බ්රාහ්මණස්සෙවිදං වට්ටති, න සුද්දස්සාතිආදි වචනන්ති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. ජාතිවාදවිනිබද්ධාති ජාතිවාදෙ විනිබද්ධා. එස නයො සබ්බත්ථ.

තතො අම්බට්ඨො – ‘‘යත්ථ දානි මයං ලග්ගිස්සාමාති චින්තයිම්හ, තතො නො සමණො ගොතමො මහාවාතෙ ථුසං ධුනන්තො විය දූරමෙව අවක්ඛිපි. යත්ථ පන මයං න ලග්ගාම, තත්ථ නො නියොජෙසි. අයං නො විජ්ජාචරණසම්පදා ඤාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුන විජ්ජාචරණසම්පදං පුච්ඡි. අථස්ස භගවා සමුදාගමතො පභුති විජ්ජාචරණං දස්සෙතුං – ‘‘ඉධ අම්බට්ඨ තථාගතො’’තිආදිමාහ.

279. එත්ථ ච භගවා චරණපරියාපන්නම්පි තිවිධං සීලං විභජන්තො ‘‘ඉදමස්ස හොති චරණස්මි’’න්ති අනිය්යාතෙත්වා ‘‘ඉදම්පිස්ස හොති සීලස්මි’’න්ති සීලවසෙනෙව නිය්යාතෙසි. කස්මා? තස්සපි හි කිඤ්චි කිඤ්චි සීලං අත්ථි, තස්මා චරණවසෙන නිය්යාතියමානෙ ‘‘මයම්පි චරණසම්පන්නා’’ති තත්ථ තත්ථෙව ලග්ගෙය්ය. යං පන තෙන සුපිනෙපි න දිට්ඨපුබ්බං, තස්සෙව වසෙන නිය්යාතෙන්තො පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉදම්පිස්ස හොති චරණස්මිං…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, ඉදම්පිස්ස හොති චරණස්මින්තිආදිමාහ. එත්තාවතා අට්ඨපි සමාපත්තියො චරණන්ති නිය්යාතිතා හොන්ති, විපස්සනා ඤාණතො පන පට්ඨාය අට්ඨවිධාපි පඤ්ඤා විජ්ජාති නිය්යාතිතා.

චතුඅපායමුඛකථාවණ්ණනා

280. අපායමුඛානීති විනාසමුඛානි. අනභිසම්භුණමානොති අසම්පාපුණන්තො, අවිසහමානො වා. ඛාරිවිධමාදායාති එත්ථ ඛාරීති අරණී කමණ්ඩලු සුජාදයො තාපසපරික්ඛාරා. විධොති කාජො. තස්මා ඛාරිභරිතං කාජමාදායාති අත්ථො. යෙ පන ඛාරිවිවිධන්ති පඨන්ති, තෙ ‘‘ඛාරීති කාජස්ස නාමං, විවිධන්ති බහුකමණ්ඩලුආදිපරික්ඛාර’’න්ති වණ්ණයන්ති. පවත්තඵලභොජනොති පතිතඵලභොජනො. පරිචාරකොති කප්පියකරණපත්තපටිග්ගහණපාදධොවනාදිවත්තකරණවසෙන පරිචාරකො. කාමඤ්ච ගුණාධිකොපි ඛීණාසවසාමණෙරො පුථුජ්ජනභික්ඛුනො වුත්තනයෙන පරිචාරකො හොති, අයං පන න තාදිසො ගුණවසෙනපි වෙය්යාවච්චකරණවසෙනපි ලාමකොයෙව.

කස්මා පන තාපසපබ්බජ්ජා සාසනස්ස විනාසමුඛන්ති වුත්තාති? යස්මා ගච්ඡන්තං ගච්ඡන්තං සාසනං තාපසපබ්බජ්ජාවසෙන ඔසක්කිස්සති. ඉමස්මිඤ්හි සාසනෙ පබ්බජිත්වා තිස්සො සික්ඛා පූරෙතුං අසක්කොන්තං ලජ්ජිනො සික්ඛාකාමා – ‘‘නත්ථි තයා සද්ධිං උපොසථො වා පවාරණා වා සඞ්ඝකම්මං වා’’ති ජිගුච්ඡිත්වා පරිවජ්ජෙන්ති. සො ‘‘දුක්කරං ඛුරධාරූපමං සාසනෙ පටිපත්තිපූරණං දුක්ඛං, තාපසපබ්බජ්ජා පන සුකරා චෙව බහුජනසම්මතා චා’’ති විබ්භමිත්වා තාපසො හොති. අඤ්ඤෙ තං දිස්වා – ‘‘කිං තයා කත’’න්ති පුච්ඡන්ති. සො – ‘‘භාරියං තුම්හාකං සාසනෙ කම්මං, ඉධ පන සඡන්දචාරිනො මය’’න්ති වදති. සොපි, යදි එවං අහම්පි එත්ථෙව පබ්බජාමීති තස්ස අනුසික්ඛන්තො තාපසො හොති. එවමඤ්ඤෙපි අඤ්ඤෙපීති කමෙන තාපසාව බහුකා හොන්ති. තෙසං උප්පන්නකාලෙ සාසනං ඔසක්කිතං නාම භවිස්සති. ලොකෙ එවරූපො බුද්ධො නාම උප්පජ්ජි, තස්ස ඊදිසං නාම සාසනං අහොසීති සුතමත්තමෙව භවිස්සති. ඉදං සන්ධාය භගවා තාපසපබ්බජ්ජං සාසනස්ස විනාසමුඛන්ති ආහ.

කුදාලපිටකන්ති කන්දමූලඵලග්ගහණත්ථං කුදාලඤ්චෙව පිටකඤ්ච. ගාමසාමන්තං වාති විජ්ජාචරණසම්පදාදීනි අනභිසම්භුණන්තො, කසිකම්මාදීහි ච ජීවිතං නිප්ඵාදෙතුං දුක්ඛන්ති මඤ්ඤමානො බහුජනකුහාපනත්ථං ගාමසාමන්තෙ වා නිගමසාමන්තෙ වා අග්ගිසාලං කත්වා සප්පිතෙලදධිමධුඵාණිතතිලතණ්ඩුලාදීහි චෙව නානාදාරූහි ච හොමකරණවසෙන අග්ගිං පරිචරන්තො අච්ඡති.

චතුද්වාරං අගාරං කරිත්වාති චතුමුඛං පානාගාරං කත්වා තස්ස ද්වාරෙ මණ්ඩපං කත්වා තත්ථ පානීයං උපට්ඨපෙත්වා ආගතාගතෙ පානීයෙන ආපුච්ඡති. යම්පිස්ස අද්ධිකා කිලන්තා පානීයං පිවිත්වා පරිතුට්ඨා භත්තපුටං වා තණ්ඩුලාදීනි වා දෙන්ති, තං සබ්බං ගහෙත්වා අම්බිලයාගුආදීනි කත්වා බහුතරං ආමිසගහණත්ථං කෙසඤ්චි අන්නං දෙති, කෙසඤ්චි භත්තපචනභාජනාදීනි. තෙහිපි දින්නං ආමිසං වා පුබ්බණ්ණාදීනි වා ගණ්හති, තානි වඩ්ඪියා පයොජෙති. එවං වඩ්ඪමානවිභවො ගොමහිංසදාසීදාසපරිග්ගහං කරොති, මහන්තං කුටුම්බං සණ්ඨපෙති. ඉමං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘චතුද්වාරං අගාරං කරිත්වා අච්ඡතී’’ති. ‘‘තමහං යථාසත්ති යථාබලං පටිපූජෙස්සාමී’’ති ඉදං පනස්ස පටිපත්තිමුඛං. ඉමිනා හි මුඛෙන සො එවං පටිපජ්ජතීති. එත්තාවතා ච භගවතා සබ්බාපි තාපසපබ්බජ්ජා නිද්දිට්ඨා හොන්ති.

කථං? අට්ඨවිධා හි තාපසා – සපුත්තභරියා, උඤ්ඡාචරියා, අනග්ගිපක්කිකා, අසාමපාකා, අස්මමුට්ඨිකා, දන්තවක්කලිකා, පවත්තඵලභොජනා, පණ්ඩුපලාසිකාති. තත්ථ යෙ කෙණියජටිලො විය කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා වසන්ති, තෙ සපුත්තභරියා නාම.

යෙ පන ‘‘සපුත්තදාරභාවො නාම පබ්බජිතස්ස අයුත්තො’’ති ලායනමද්දනට්ඨානෙසු වීහිමුග්ගමාසතිලාදීනි සඞ්කඩ්ඪිත්වා පචිත්වා පරිභුඤ්ජන්ති, තෙ උඤ්ඡාචරියා නාම.

යෙ ‘‘ඛලෙන ඛලං විචරිත්වා වීහිං ආහරිත්වා කොට්ටෙත්වා පරිභුඤ්ජනං නාම අයුත්ත’’න්ති ගාමනිගමෙසු තණ්ඩුලභික්ඛං ගහෙත්වා පචිත්වා පරිභුඤ්ජන්ති, තෙ අනග්ගිපක්කිකා නාම.

යෙ පන ‘‘කිං පබ්බජිතස්ස සාමපාකෙනා’’ති ගාමං පවිසිත්වා පක්කභික්ඛමෙව ගණ්හන්ති , තෙ අසාමපාකා නාම.

යෙ ‘‘දිවසෙ දිවසෙ භික්ඛාපරියෙට්ඨි නාම දුක්ඛා පබ්බජිතස්සා’’ති මුට්ඨිපාසාණෙන අම්බාටකාදීනං රුක්ඛානං තචං කොට්ටෙත්වා ඛාදන්ති, තෙ අස්මමුට්ඨිකා නාම.

යෙ පන ‘‘පාසාණෙන තචං කොට්ටෙත්වා විචරණං නාම දුක්ඛ’’න්ති දන්තෙහෙව උබ්බාටෙත්වා ඛාදන්ති, තෙ දන්තවක්කලිකා නාම.

යෙ ‘‘දන්තෙහි උබ්බාටෙත්වා ඛාදනං නාම දුක්ඛං පබ්බජිතස්සා’’ති ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පහරිත්වා පතිතානි ඵලානි පරිභුඤ්ජන්ති, තෙ පවත්තඵලභොජනා නාම.

යෙ පන ‘‘ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පාතෙත්වා පරිභොගො නාම අසාරුප්පො පබ්බජිතස්සා’’ති සයං පතිතානෙව පුප්ඵඵලපණ්ඩුපලාසාදීනි ඛාදන්තා යාපෙන්ති, තෙ පණ්ඩුපලාසිකා නාම.

තෙ තිවිධා – උක්කට්ඨමජ්ඣිමමුදුකවසෙන. තත්ථ යෙ නිසින්නට්ඨානතො අනුට්ඨාය හත්ථෙන පාපුණනට්ඨානෙව පතිතං ගහෙත්වා ඛාදන්ති, තෙ උක්කට්ඨා. යෙ එකරුක්ඛතො අඤ්ඤං රුක්ඛං න ගච්ඡන්ති, තෙ මජ්ඣිමා. යෙ තං තං රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා පරියෙසිත්වා ඛාදන්ති, තෙ මුදුකා.

ඉමා පන අට්ඨපි තාපසපබ්බජ්ජා ඉමාහි චතූහියෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. කථං? එතාසු හි සපුත්තභරියා ච උඤ්ඡාචරියා ච අගාරං භජන්ති. අනග්ගිපක්කිකා ච අසාමපාකා ච අග්යාගාරං භජන්ති. අස්මමුට්ඨිකා ච දන්තවක්කලිකා ච කන්දමූලඵලභොජනං භජන්ති. පවත්තඵලභොජනා ච පණ්ඩුපලාසිකා ච පවත්තඵලභොජනං භජන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘එත්තාවතා ච භගවතා සබ්බාපි තාපසපබ්බජ්ජා නිද්දිට්ඨා හොන්තී’’ති.

281-282. ඉදානි භගවා සාචරියකස්ස අම්බට්ඨස්ස විජ්ජාචරණසම්පදාය අපායමුඛම්පි අප්පත්තභාවං දස්සෙතුං තං කිං මඤ්ඤසි අම්බට්ඨාතිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව. අත්තනා ආපායිකොපි අපරිපූරමානොති අත්තනා විජ්ජාචරණසම්පදාය ආපායිකෙනාපි අපරිපූරමානෙන.

පුබ්බකඉසිභාවානුයොගවණ්ණනා

283. දත්තිකන්ති දින්නකං. සම්මුඛීභාවම්පි න දදාතීති කස්මා න දදාති? සො කිර සම්මුඛා ආවට්ටනිං නාම විජ්ජං ජානාති. යදා රාජා මහාරහෙන අලඞ්කාරෙන අලඞ්කතො හොති, තදා රඤ්ඤො සමීපෙ ඨත්වා තස්ස අලඞ්කාරස්ස නාමං ගණ්හති. තස්ස රාජා නාමෙ ගහිතෙ න දෙමීති වත්තුං න සක්කොති. දත්වා පුන ඡණදිවසෙ අලඞ්කාරං ආහරථාති වත්වා, නත්ථි, දෙව, තුම්හෙහි බ්රාහ්මණස්ස දින්නොති වුත්තො, ‘‘කස්මා මෙ දින්නො’’ති පුච්ඡි. තෙ අමච්චා ‘සො බ්රාහ්මණො සම්මුඛා ආවට්ටනිමායං ජානාති. තාය තුම්හෙ ආවට්ටෙත්වා ගහෙත්වා ගච්ඡතී’ති ආහංසු. අපරෙ රඤ්ඤා සහ තස්ස අතිසහායභාවං අසහන්තා ආහංසු – ‘‘දෙව, එතස්ස බ්රාහ්මණස්ස සරීරෙ සඞ්ඛඵලිතකුට්ඨං නාම අත්ථි. තුම්හෙ එතං දිස්වාව ආලිඞ්ගථ පරාමසථ, ඉදඤ්ච කුට්ඨං නාම කායසංසග්ගවසෙන අනුගච්ඡති, මා එවං කරොථා’’ති. තතො පට්ඨාය තස්ස රාජා සම්මුඛීභාවං න දෙති.

යස්මා පන සො බ්රාහ්මණො පණ්ඩිතො ඛත්තවිජ්ජාය කුසලො, තෙන සහ මන්තෙත්වා කතකම්මං නාම න විරුජ්ඣති, තස්මා සාණිපාකාරස්ස අන්තො ඨත්වා බහි ඨිතෙන තෙන සද්ධිං මන්තෙති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තිරො දුස්සන්තෙන මන්තෙතී’’ති. තත්ථ තිරොදුස්සන්තෙනාති තිරොදුස්සෙන. අයමෙව වා පාඨො. ධම්මිකන්ති අනවජ්ජං. පයාතන්ති අභිහරිත්වා දින්නං. කථං තස්ස රාජාති යස්ස රඤ්ඤො බ්රාහ්මණො ඊදිසං භික්ඛං පටිග්ගණ්හෙය්ය, කථං තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සො රාජා සම්මුඛීභාවම්පි න දදෙය්ය. අයං පන අදින්නකං මායාය ගණ්හති, තෙනස්ස සම්මුඛීභාවං රාජා න දෙතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. ‘‘ඉදං පන කාරණං ඨපෙත්වා රාජානඤ්චෙව බ්රාහ්මණඤ්ච න අඤ්ඤො කොචි ජානාති. තදෙතං එවං රහස්සම්පි පටිච්ඡන්නම්පි අද්ධා සබ්බඤ්ඤූ සමණො ගොතමොති නිට්ඨං ගමිස්සතී’’ති භගවා පකාසෙසි.

284. ඉදානි අයඤ්ච අම්බට්ඨො, ආචරියො චස්ස මන්තෙ නිස්සාය අතිමානිනො. තෙන තෙසං මන්තනිස්සිතමානනිම්මදනත්ථං උත්තරි දෙසනං වඩ්ඪෙන්තො තං කිං මඤ්ඤසි, අම්බට්ඨ, ඉධ රාජාතිආදිමාහ. තත්ථ රථූපත්ථරෙති රථම්හි රඤ්ඤො ඨානත්ථං අත්ථරිත්වා සජ්ජිතපදෙසෙ. උග්ගෙහි වාති උග්ගතුග්ගතෙහි වා අමච්චෙහි. රාජඤ්ඤෙහීති අනභිසිත්තකුමාරෙහි. කිඤ්චිදෙව මන්තනන්ති අසුකස්මිං දෙසෙ තළාකං වා මාතිකං වා කාතුං වට්ටති, අසුකස්මිං ගාමං වා නිගමං වා නගරං වා නිවෙසෙතුන්ති එවරූපං පාකටමන්තනං. තදෙව මන්තනන්ති යං රඤ්ඤා මන්තිතං තදෙව. තාදිසෙහියෙව සීසුක්ඛෙපභමුක්ඛෙපාදීහි ආකාරෙහි මන්තෙය්ය. රාජභණිතන්ති යථා රඤ්ඤා භණිතං, තස්සත්ථස්ස සාධනසමත්ථං. සොපි තස්සත්ථස්ස සාධනසමත්ථමෙව භණිතං භණතීති අත්ථො.

285. පවත්තාරොති පවත්තයිතාරො. යෙසන්ති යෙසං සන්තකං. මන්තපදන්ති වෙදසඞ්ඛාතං මන්තමෙව . ගීතන්ති අට්ඨකාදීහි දසහි පොරාණකබ්රාහ්මණෙහි සරසම්පත්තිවසෙන සජ්ඣායිතං. පවුත්තන්ති අඤ්ඤෙසං වුත්තං, වාචිතන්ති අත්ථො. සමිහිතන්ති සමුපබ්යූළ්හං රාසිකතං, පිණ්ඩං කත්වා ඨපිතන්ති අත්ථො. තදනුගායන්තීති එතරහි බ්රාහ්මණා තං තෙහි පුබ්බෙ ගීතං අනුගායන්ති අනුසජ්ඣායන්ති. තදනුභාසන්තීති තං අනුභාසන්ති, ඉදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. භාසිතමනුභාසන්තීති තෙහි භාසිතං සජ්ඣායිතං අනුසජ්ඣායන්ති. වාචිතමනුවාචෙන්තීති තෙහි අඤ්ඤෙසං වාචිතං අනුවාචෙන්ති.

සෙය්යථිදන්ති තෙ කතමෙහි අත්ථො. අට්ඨකොතිආදීනි තෙසං නාමානි. තෙ කිර දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා පරූපඝාතං අකත්වා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස භගවතො පාවචනෙන සහ සංසන්දිත්වා මන්තෙ ගන්ථිංසු. අපරාපරෙ පන බ්රාහ්මණා පාණාතිපාතාදීනි පක්ඛිපිත්වා තයො වෙදෙ භින්දිත්වා බුද්ධවචනෙන සද්ධිං විරුද්ධෙ අකංසු. නෙතංඨානං විජ්ජතීති යෙන ත්වං ඉසි භවෙය්යාසි, එතං කාරණං න විජ්ජති. ඉධ භගවා යස්මා – ‘‘එස පුච්ඡියමානොපි, අත්තනො අවත්ථරණභාවං ඤත්වා පටිවචනං න දස්සතී’’ති ජානාති, තස්මා පටිඤ්ඤං අගහෙත්වාව තං ඉසිභාවං පටික්ඛිපි.

286. ඉදානි යස්මා තෙ පොරාණා දස බ්රාහ්මණා නිරාමගන්ධා අනිත්ථිගන්ධා රජොජල්ලධරා බ්රහ්මචාරිනො අරඤ්ඤායතනෙ පබ්බතපාදෙසු වනමූලඵලාහාරා වසිංසු. යදා කත්ථචි ගන්තුකාමා හොන්ති, ඉද්ධියා ආකාසෙනෙව ගච්ඡන්ති, නත්ථි තෙසං යානෙන කිච්චං. සබ්බදිසාසු ච නෙසං මෙත්තාදිබ්රහ්මවිහාරභාවනාව ආරක්ඛා හොති, නත්ථි තෙසං පාකාරපුරිසගුත්තීහි අත්ථො. ඉමිනා ච අම්බට්ඨෙන සුතපුබ්බා තෙසං පටිපත්ති; තස්මා ඉමස්ස සාචරියකස්ස තෙසං පටිපත්තිතො ආරකභාවං දස්සෙතුං – ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, අම්බට්ඨා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ විචිතකාළකන්ති විචිනිත්වා අපනීතකාළකං. වෙඨකනතපස්සාහීති දුස්සපට්ටදුස්සවෙණි ආදීහි වෙඨකෙහි නමිතඵාසුකාහි. කුත්තවාලෙහීති සොභාකරණත්ථං කප්පෙතුං, යුත්තට්ඨානෙසු කප්පිතවාලෙහි. එත්ථ ච වළවානංයෙව වාලා කප්පිතා, න රථානං, වළවපයුත්තත්තා පන රථාපි ‘‘කුත්තවාලා’’ති වුත්තා. උක්කිණ්ණපරිඛාසූති ඛතපරිඛාසු. ඔක්ඛිත්තපලිඝාසූති ඨපිතපලිඝාසු. නගරූපකාරිකාසූති එත්ථ උපකාරිකාති පරෙසං ආරොහනිවාරණත්ථං සමන්තා නගරං පාකාරස්ස අධොභාගෙ කතසුධාකම්මං වුච්චති. ඉධ පන තාහි උපකාරිකාහි යුත්තානි නගරානෙව ‘‘නගරූපකාරිකායො’’ති අධිප්පෙතානි. රක්ඛාපෙන්තීති තාදිසෙසු නගරෙසු වසන්තාපි අත්තානං රක්ඛාපෙන්ති. කඞ්ඛාති ‘‘සබ්බඤ්ඤූ, න සබ්බඤ්ඤූ’’ති එවං සංසයො. විමතීති තස්සෙව වෙවචනං, විරූපා මති, විනිච්ඡිනිතුං අසමත්ථාති අත්ථො. ඉදං භගවා ‘‘අම්බට්ඨස්ස ඉමිනා අත්තභාවෙන මග්ගපාතුභාවො නත්ථි, කෙවලං දිවසො වීතිවත්තති, අයං ඛො පන ලක්ඛණපරියෙසනත්ථං ආගතො, තම්පි කිච්චං නස්සරති. හන්දස්ස සතිජනනත්ථං නයං දෙමී’’ති ආහ.

ද්වෙලක්ඛණදස්සනවණ්ණනා

287. එවං වත්වා පන යස්මා බුද්ධානං නිසින්නානං වා නිපන්නානං වා කොචි ලක්ඛණං පරියෙසිතුං න සක්කොති, ඨිතානං පන චඞ්කමන්තානං වා සක්කොති. ආචිණ්ණඤ්චෙතං බුද්ධානං ලක්ඛණපරියෙසනත්ථං ආගතභාවං ඤත්වා උට්ඨායාසනා චඞ්කමාධිට්ඨානං නාම, තෙන භගවා උට්ඨායාසනා බහි නික්ඛන්තො. තස්මා අථ ඛො භගවාතිආදි වුත්තං.

සමන්නෙසීති ගවෙසි, එකං ද්වෙති වා ගණයන්තො සමානයි. යෙභුය්යෙනාති පායෙන, බහුකානි අද්දස, අප්පානි න අද්දසාති අත්ථො. තතො යානි න අද්දස තෙසං දීපනත්ථං වුත්තං – ‘‘ඨපෙත්වා ද්වෙ’’ති. කඞ්ඛතීති ‘‘අහො වත පස්සෙය්ය’’න්ති පත්ථනං උප්පාදෙති. විචිකිච්ඡතීති තතො තතො තානි විචිනන්තො කිච්ඡති න සක්කොති දට්ඨුං. නාධිමුච්චතීති තාය විචිකිච්ඡාය සන්නිට්ඨානං න ගච්ඡති. න සම්පසීදතීති තතො – ‘‘පරිපුණ්ණලක්ඛණො අය’’න්ති භගවති පසාදං නාපජ්ජති. කඞ්ඛාය වා දුබ්බලා විමති වුත්තා, විචිකිච්ඡාය මජ්ඣිමා, අනධිමුච්චනතාය බලවතී, අසම්පසාදෙන තෙහි තීහි ධම්මෙහි චිත්තස්ස කාලුසියභාවො. කොසොහිතෙති වත්ථිකොසෙන පටිච්ඡන්නෙ. වත්ථගුය්හෙති අඞ්ගජාතෙ භගවතො හි වරවාරණස්සෙව කොසොහිතං වත්ථගුය්හං සුවණ්ණවණ්ණං පදුමගබ්භසමානං. තං සො වත්ථපටිච්ඡන්නත්තා අපස්සන්තො, අන්තොමුඛගතාය ච ජිව්හාය පහූතභාවං අසල්ලක්ඛෙන්තො තෙසු ද්වීසු ලක්ඛණෙසු කඞ්ඛී අහොසි විචිකිච්ඡී.

288. තථාරූපන්ති තං රූපං. කිමෙත්ථ අඤ්ඤෙන වත්තබ්බං? වුත්තමෙතං නාගසෙනත්ථෙරෙනෙව මිලින්දරඤ්ඤා පුට්ඨෙන – ‘‘දුක්කරං, භන්තෙ, නාගසෙන, භගවතා කතන්ති. කිං මහාරාජාති? මහාජනෙන හිරිකරණොකාසං බ්රහ්මායු බ්රාහ්මණස්ස ච අන්තෙවාසි උත්තරස්ස ච, බාවරිස්ස අන්තෙවාසීනං සොළසබ්රාහ්මණානඤ්ච , සෙලස්ස බ්රාහ්මණස්ස ච අන්තෙවාසීනං තිසතමාණවානඤ්ච දස්සෙසි, භන්තෙති. න, මහාරාජ, භගවා ගුය්හං දස්සෙසි. ඡායං භගවා දස්සෙසි. ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා නිවාසනනිවත්ථං කායබන්ධනබද්ධං චීවරපාරුතං ඡායාරූපකමත්තං දස්සෙසි මහාරාජාති. ඡායං දිට්ඨෙ සති දිට්ඨංයෙව නනු, භන්තෙති? තිට්ඨතෙතං, මහාරාජ, හදයරූපං දිස්වා බුජ්ඣනකසත්තො භවෙය්ය, හදයමංසං නීහරිත්වා දස්සෙය්ය සම්මාසම්බුද්ධොති. කල්ලොසි, භන්තෙ, නාගසෙනා’’ති.

නින්නාමෙත්වාති නීහරිත්වා. අනුමසීති කථිනසූචිං විය කත්වා අනුමජ්ජි, තථාකරණෙන චෙත්ථ මුදුභාවො, කණ්ණසොතානුමසනෙන දීඝභාවො, නාසිකසොතානුමසනෙන තනුභාවො, නලාටච්ඡාදනෙන පුථුලභාවො පකාසිතොති වෙදිතබ්බො.

289. පටිමානෙන්තොති ආගමෙන්තො, ආගමනමස්ස පත්ථෙන්තො උදික්ඛන්තොති අත්ථො.

290. කථාසල්ලාපොති කථා ච සල්ලාපො ච, කථනං පටිකථනන්ති අත්ථො.

291. අහො වතාති ගරහවචනමෙතං. රෙති ඉදං හීළනවසෙන ආමන්තනං. පණ්ඩිතකාති තමෙව ජිගුච්ඡන්තො ආහ. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. එවරූපෙන කිර භො පුරිසො අත්ථචරකෙනාති ඉදං යාදිසො ත්වං, එදිසෙ අත්ථචරකෙ හිතකාරකෙ සති පුරිසො නිරයංයෙව ගච්ඡෙය්ය, න අඤ්ඤත්රාති ඉමමත්ථං සන්ධාය වදති. ආසජ්ජ ආසජ්ජාති ඝට්ටෙත්වා ඝට්ටෙත්වා. අම්හෙපි එවං උපනෙය්ය උපනෙය්යාති බ්රාහ්මණො ඛො පන අම්බට්ඨ පොක්ඛරසාතීතිආදීනි වත්වා එවං උපනෙත්වා උපනෙත්වා පටිච්ඡන්නං කාරණං ආවිකරිත්වා සුට්ඨු දාසාදිභාවං ආරොපෙත්වා අවච, තයා අම්හෙ අක්කොසාපිතාති අධිප්පායො. පදසායෙව පවත්තෙසීති පාදෙන පහරිත්වා භූමියං පාතෙසි. යඤ්ච සො පුබ්බෙ ආචරියෙන සද්ධිං රථං ආරුහිත්වා සාරථි හුත්වා අගමාසි , තම්පිස්ස ඨානං අච්ඡින්දිත්වා රථස්ස පුරතො පදසා යෙවස්ස ගමනං අකාසි.

පොක්ඛරසාතිබුද්ධූපසඞ්කමනවණ්ණනා

292-296. අතිවිකාලොති සුට්ඨු විකාලො, සම්මොදනීයකථායපි කාලො නත්ථි. ආගමා නු ඛ්විධ භොති ආගමා නු ඛො ඉධ භො. අධිවාසෙතූති සම්පටිච්ඡතු. අජ්ජතනායාති යං මෙ තුම්හෙසු කාරං කරොතො අජ්ජ භවිස්සති පුඤ්ඤඤ්ච පීතිපාමොජ්ජඤ්ච තදත්ථාය. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙනාති භගවා කායඞ්ගං වා වාචඞ්ගං වා අචොපෙත්වා අබ්භන්තරෙයෙව ඛන්තිං ධාරෙන්තො තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙසි. බ්රාහ්මණස්ස අනුග්ගහණත්ථං මනසාව සම්පටිච්ඡීති වුත්තං හොති.

297. පණීතෙනාති උත්තමෙන. සහත්ථාති සහත්ථෙන. සන්තප්පෙසීති සුට්ඨු තප්පෙසි පරිපුණ්ණං සුහිතං යාවදත්ථං අකාසි. සම්පවාරෙසීති සුට්ඨු පවාරෙසි, අලං අලන්ති හත්ථසඤ්ඤාය පටික්ඛිපාපෙසි. භුත්තාවින්ති භුත්තවන්තං. ඔනීතපත්තපාණින්ති පත්තතො ඔනීතපාණිං, අපනීතහත්ථන්ති වුත්තං හොති. ඔනිත්තපත්තපාණින්තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – ඔනිත්තං නානාභූතං විනාභූතං පත්තං පාණිතො අස්සාති ඔනිත්තපත්තපාණි, තං ඔනිත්තපත්තපාණිං. හත්ථෙ ච පත්තඤ්ච ධොවිත්වා එකමන්තෙ පත්තං නික්ඛිපිත්වා නිසින්නන්ති අත්ථො. එකමන්තං නිසීදීති භගවන්තං එවං භූතං ඤත්වා එකස්මිං ඔකාසෙ නිසීදීති අත්ථො.

298. අනුපුබ්බිං කථන්ති අනුපටිපාටිකථං. ආනුපුබ්බිකථා නාම දානානන්තරං සීලං, සීලානන්තරං සග්ගො, සග්ගානන්තරං මග්ගොති එතෙසං අත්ථානං දීපනකථා. තෙනෙව – ‘‘සෙය්යථිදං දානකථ’’න්තිආදිමාහ. ඔකාරන්ති අවකාරං ලාමකභාවං. සාමුක්කංසිකාති සාමං උක්කංසිකා, අත්තනායෙව උද්ධරිත්වා ගහිතා, සයම්භූඤාණෙන දිට්ඨා, අසාධාරණා අඤ්ඤෙසන්ති අත්ථො. කා පන සාති? අරියසච්චදෙසනා. තෙනෙවාහ – ‘‘දුක්ඛං, සමුදයං, නිරොධං, මග්ග’’න්ති. ධම්මචක්ඛුන්ති එත්ථ සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථං – ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ආහ. තඤ්හි නිරොධං ආරම්මණං කත්වා කිච්චවසෙන එවං සබ්බසඞ්ඛතං පටිවිජ්ඣන්තං උප්පජ්ජති.

පොක්ඛරසාතිඋපාසකත්තපටිවෙදනාවණ්ණනා

299. දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො. එස නයො සෙසපදෙසුපි. තිණ්ණා විචිකිච්ඡා අනෙනාති තිණ්ණවිචිකිච්ඡො. විගතා කථංකථා අස්සාති විගතකථංකථො. වෙසාරජ්ජප්පත්තොති විසාරදභාවං පත්තො. කත්ථ? සත්ථුසාසනෙ. නාස්ස පරො පච්චයො, න පරස්ස සද්ධාය එත්ථ වත්තතීති අපරප්පච්චයො. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථත්තා ච පාකටමෙවාති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.