📜

4. සොණදණ්ඩසුත්තවණ්ණනා

300. එවං මෙ සුතං…පෙ… අඞ්ගෙසූති සොණදණ්ඩසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා. අඞ්ගෙසූති අඞ්ගා නාම අඞ්ගපාසාදිකතාය එවං ලද්ධවොහාරා ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රූළ්හිසද්දෙන අඞ්ගාති වුච්චති, තස්මිං අඞ්ගෙසු ජනපදෙ. චාරිකන්ති ඉධාපි අතුරිතචාරිකා චෙව නිබද්ධචාරිකා ච අධිප්පෙතා. තදා කිර භගවතො දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙන්තස්ස සොණදණ්ඩො බ්රාහ්මණො ඤාණජාලස්ස අන්තො පඤ්ඤායිත්ථ. අථ භගවා අයං බ්රාහ්මණො මය්හං ඤාණජාලෙ පඤ්ඤායති. ‘අත්ථි නු ඛ්වස්සුපනිස්සයො’ති වීමංසන්තො අද්දස. ‘මයි තත්ථ ගතෙ එතස්ස අන්තෙවාසිනො ද්වාදසහාකාරෙහි බ්රාහ්මණස්ස වණ්ණං භාසිත්වා මම සන්තිකෙ ආගන්තුං න දස්සන්ති. සො පන තෙසං වාදං භින්දිත්වා එකූනතිංස ආකාරෙහි මම වණ්ණං භාසිත්වා මං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිස්සති. සො පඤ්හවිස්සජ්ජනපරියොසානෙ සරණං ගමිස්සතී’ති, දිස්වා පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො තං ජනපදං පටිපන්නො. තෙන වුත්තං – අඞ්ගෙසු චාරිකං චරමානො…පෙ… යෙන චම්පා තදවසරීති.

ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙති තස්ස චම්පානගරස්ස අවිදූරෙ ගග්ගරාය නාම රාජග්ගමහෙසියා ඛණිතත්තා ගග්ගරාති ලද්ධවොහාරා පොක්ඛරණී අත්ථි. තස්සා තීරෙ සමන්තතො නීලාදිපඤ්චවණ්ණකුසුමපටිමණ්ඩිතං මහන්තං චම්පකවනං. තස්මිං භගවා කුසුමගන්ධසුගන්ධෙ චම්පකවනෙ විහරති. තං සන්ධාය ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙති වුත්තං. මාගධෙන සෙනියෙන බිම්බිසාරෙනාති එත්ථ සො රාජා මගධානං ඉස්සරත්තා මාගධො. මහතියා සෙනාය සමන්නාගතත්තා සෙනියො. බිම්බීති සුවණ්ණං. තස්මා සාරසුවණ්ණසදිසවණ්ණතාය බිම්බිසාරොති වුච්චති.

301-302. බහූ බහූ හුත්වා සංහතාති සඞ්ඝා. එකෙකිස්සාය දිසාය සඞ්ඝො එතෙසං අත්ථීති සඞ්ඝී. පුබ්බෙ නගරස්ස අන්තො අගණා බහි නික්ඛමිත්වා ගණතං පත්තාති ගණීභූතා. ඛත්තං ආමන්තෙසීති. ඛත්තා වුච්චති පුච්ඡිතපඤ්හෙ බ්යාකරණසමත්ථො මහාමත්තො, තං ආමන්තෙසි ආගමෙන්තූති මුහුත්තං පටිමානෙන්තු, මා ගච්ඡන්තූති වුත්තං හොති.

සොණදණ්ඩගුණකථා

303. නානාවෙරජ්ජකානන්ති නානාවිධෙසු රජ්ජෙසු, අඤ්ඤෙසු අඤ්ඤෙසු කාසිකොසලාදීසු රජ්ජෙසු ජාතා, තානි වා තෙසං නිවාසා, තතො වා ආගතාති නානාවෙරජ්ජකා, තෙසං නානාවෙරජ්ජකානං. කෙනචිදෙව කරණීයෙනාති තස්මිං කිර නගරෙ ද්වීහි කරණීයෙහි බ්රාහ්මණා සන්නිපතන්ති – යඤ්ඤානුභවනත්ථං වා මන්තසජ්ඣායනත්ථං වා. තදා ච තස්මිං නගරෙ යමඤ්ඤා නත්ථි. සොණදණ්ඩස්ස පන සන්තිකෙ මන්තසජ්ඣායනත්ථං එතෙ සන්නිපතිතා. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘කෙනචිදෙව කරණීයෙනා’’ති. තෙ තස්ස ගමනං සුත්වා චින්තෙසුං – ‘‘අයං සොණදණ්ඩො උග්ගතබ්රාහ්මණො යෙභුය්යෙන ච අඤ්ඤෙ බ්රාහ්මණා සමණං ගොතමං සරණං ගතා, අයමෙව න ගතො. ස්වායං සචෙ තත්ථ ගමිස්සති, අද්ධා සමණස්ස ගොතමස්ස ආවට්ටනියා මායාය ආවට්ටිතො, තං සරණං ගමිස්සති. තතො එතස්සාපි ගෙහද්වාරෙ බ්රාහ්මණානං සන්නිපාතො න භවිස්සතී’’ති. ‘‘හන්දස්ස ගමනන්තරායං කරොමා’’ති සම්මන්තයිත්වා තත්ථ අගමංසු. තං සන්ධාය – අථ ඛො තෙ බ්රාහ්මණාතිආදි වුත්තං.

තත්ථ ඉමිනාපඞ්ගෙනාති ඉමිනාපි කාරණෙන. එවං එතං කාරණං වත්වා පුන – ‘‘අත්තනො වණ්ණෙ භඤ්ඤමානෙ අතුස්සනකසත්තො නාම නත්ථි. හන්දස්ස වණ්ණං භණනෙන ගමනං නිවාරෙස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා භවඤ්හි සොණදණ්ඩො උභතො සුජාතොතිආදීනි කාරණානි ආහංසු.

උභතොති ද්වීහි පක්ඛෙහි. මාතිතො ච පිතිතො චාති භොතො මාතා බ්රාහ්මණී, මාතුමාතා බ්රාහ්මණී, තස්සාපි මාතා බ්රාහ්මණී; පිතා බ්රාහ්මණො, පිතුපිතා බ්රාහ්මණො, තස්සාපි පිතා බ්රාහ්මණොති, එවං භවං උභතො සුජාතො මාතිතො ච පිතිතො ච. සංසුද්ධගහණිකොති සංසුද්ධා තෙ මාතුගහණී කුච්ඡීති අත්ථො. සමවෙපාකිනියා ගහණියාති එත්ථ පන කම්මජතෙජොධාතු ‘‘ගහණී’’ති වුච්චති.

යාව සත්තමා පිතාමහයුගාති එත්ථ පිතුපිතා පිතාමහො, පිතාමහස්ස යුගං පිතාමහයුගං. යුගන්ති ආයුප්පමාණං වුච්චති. අභිලාපමත්තමෙව චෙතං. අත්ථතො පන පිතාමහොයෙව පිතාමහයුගං. තතො උද්ධං සබ්බෙපි පුබ්බපුරිසා පිතාමහග්ගහණෙනෙව ගහිතා. එවං යාව සත්තමො පුරිසො , තාව සංසුද්ධගහණිකො. අථ වා අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙනාති දස්සෙන්ති. අක්ඛිත්තොති – ‘‘අපනෙථ එතං, කිං ඉමිනා’’ති එවං අක්ඛිත්තො අනවක්ඛිත්තො. අනුපකුට්ඨොති න උපකුට්ඨො, න අක්කොසං වා නින්දං වා ලද්ධපුබ්බො. කෙන කාරණෙනාති? ජාතිවාදෙන. ඉතිපි – ‘‘හීනජාතිකො එසො’’ති එවරූපෙන වචනෙනාති අත්ථො.

අඩ්ඪොති ඉස්සරො. මහද්ධනොති මහතා ධනෙන සමන්නාගතො. භවතො හි ගෙහෙ පථවියං පංසුවාලිකා විය බහුධනං, සමණො පන ගොතමො අධනො භික්ඛාය උදරං පූරෙත්වා යාපෙතීති දස්සෙන්ති. මහාභොගොති පඤ්චකාමගුණවසෙන මහාඋපභොගො. එවං යං යං ගුණං වදන්ති, තස්ස තස්ස පටිපක්ඛවසෙන භගවතො අගුණංයෙව දස්සෙමාති මඤ්ඤමානා වදන්ති.

අභිරූපොති අඤ්ඤෙහි මනුස්සෙහි අභිරූපො අධිකරූපො. දස්සනීයොති දිවසම්පි පස්සන්තානං අතිත්තිකරණතො දස්සනයොග්ගො. දස්සනෙනෙව චිත්තපසාදජනනතො පාසාදිකො. පොක්ඛරතා වුච්චති සුන්දරභාවො, වණ්ණස්ස පොක්ඛරතා වණ්ණපොක්ඛරතා, තාය වණ්ණසම්පත්තියා යුත්තොති අත්ථො. පොරාණා පනාහු – ‘‘පොක්ඛරන්ති සරීරං වදන්ති, වණ්ණං වණ්ණමෙවා’’ති. තෙසං මතෙන වණ්ණඤ්ච පොක්ඛරඤ්ච වණ්ණපොක්ඛරානි. තෙසං භාවො වණ්ණපොක්ඛරතා. ඉති පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතායාති උත්තමෙන පරිසුද්ධෙන වණ්ණෙන චෙව සරීරසණ්ඨානසම්පත්තියා චාති අත්ථො. බ්රහ්මවණ්ණීති සෙට්ඨවණ්ණී. පරිසුද්ධවණ්ණෙසුපි සෙට්ඨෙන සුවණ්ණවණ්ණෙන සමන්නාගතොති අත්ථො. බ්රහ්මවච්ඡසීති මහාබ්රහ්මුනො සරීරසදිසෙනෙව සරීරෙන සමන්නාගතො. අඛුද්දාවකාසො දස්සනායාති ‘‘භොතො සරීරෙ දස්සනස්ස ඔකාසො න ඛුද්දකො මහා, සබ්බානෙව තෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගානි දස්සනීයානෙව, තානි චාපි මහන්තානෙවා’’ති දීපෙන්ති.

සීලමස්ස අත්ථීති සීලවා. වුද්ධං වද්ධිතං සීලමස්සාති වුද්ධසීලී. වුද්ධසීලෙනාති වුද්ධෙන වද්ධිතෙන සීලෙන. සමන්නාගතොති යුත්තො. ඉදං වුද්ධසීලීපදස්සෙව වෙවචනං. සබ්බමෙතං පඤ්චසීලමත්තමෙව සන්ධාය වදන්ති.

කල්යාණවාචොතිආදීසු කල්යාණා සුන්දරා පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනා වාචා අස්සාති කල්යාණවාචො. කල්යාණං මධුරං වාක්කරණං අස්සාති කල්යාණවාක්කරණො. වාක්කරණන්ති උදාහරණඝොසො. ගුණපරිපුණ්ණභාවෙන පුරෙ භවාති පොරී. පුරෙ වා භවත්තා පොරී. පොරියා නාගරිකිත්ථියා සුඛුමාලත්තනෙන සදිසාති පොරී, තාය පොරියා. විස්සට්ඨායාති අපලිබුද්ධාය සන්දිට්ඨවිලම්බිතාදිදොසරහිතාය. අනෙලගලායාති එලගළෙනවිරහිතාය. යස්ස කස්සචි හි කථෙන්තස්ස එලා ගළන්ති, ලාලා වා පග්ඝරන්ති, ඛෙළඵුසිතානි වා නික්ඛමන්ති, තස්ස වාචා එලගළං නාම හොති, තබ්බිපරිතායාති අත්ථො. අත්ථස්ස විඤ්ඤාපනියාති ආදිමජ්ඣපරියොසානං පාකටං කත්වා භාසිතත්ථස්ස විඤ්ඤාපනසමත්ථාය.

ජිණ්ණොති ජරාජිණ්ණතාය ජිණ්ණො. වුද්ධොති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං වුද්ධිභාවමරියාදප්පත්තො. මහල්ලකොති ජාතිමහල්ලකතාය සමන්නාගතො. චිරකාලප්පසුතොති වුත්තං හොති. අද්ධගතොති අද්ධානං ගතො, ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ අතීතොති අධිප්පායො. වයොඅනුප්පත්තොති පච්ඡිමවයං සම්පත්තො, පච්ඡිමවයො නාම වස්සසතස්ස පච්ඡිමො තතියභාගො.

අපි ච ජිණ්ණොති පොරාණො, චිරකාලප්පවත්තකුලන්වයොති වුත්තං හොති. වුද්ධොති සීලාචාරාදිගුණවුද්ධියා යුත්තො. මහල්ලකොති විභවමහන්තාය සමන්නාගතො. අද්ධගතොති මග්ගප්පටිපන්නො බ්රාහ්මණානං වතචරියාදිමරියාදං අවීතික්කම්ම චරණසීලො. වයොඅනුප්පත්තොති ජාතිවුද්ධභාවම්පි අන්තිමවයං අනුප්පත්තො.

බුද්ධගුණකථා

304. එවං වුත්තෙති එවං තෙහි බ්රාහ්මණෙහි වුත්තෙ. සොණදණ්ඩො – ‘‘ඉමෙ බ්රාහ්මණා ජාතිආදීහි මම වණ්ණං වදන්ති, න ඛො පන මෙතං යුත්තං අත්තනො වණ්ණෙ රජ්ජිතුං. හන්දාහං එතෙසං වාදං භින්දිත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස මහන්තභාවං ඤාපෙත්වා එතෙසං තත්ථ ගමනං කරොමී’’ති චින්තෙත්වා තෙන හි – භො මමපි සුණාථාතිආදිමාහ. තත්ථ යෙපි උභතො සුජාතොති ආදයො අත්තනො ගුණෙහි සදිසා ගුණා තෙපි ; ‘‘කො චාහං කෙ ච සමණස්ස ගොතමස්ස ජාතිසම්පත්තිආදයො ගුණා’’ති අත්තනො ගුණෙහි උත්තරිතරෙයෙව මඤ්ඤමානො, ඉතරෙ පන එකන්තෙනෙව භගවතො මහන්තභාවදීපනත්ථං පකාසෙති.

මයමෙව අරහාමාති එවං නියාමෙන්තොවෙත්ථ ඉදං දීපෙති – ‘‘යදි ගුණමහන්තතාය උපසඞ්කමිතබ්බො නාම හොති. යථා හි සිනෙරුං උපනිධාය සාසපො, මහාසමුද්දං උපනිධාය ගොපදකං, සත්තසු මහාසරෙසු උදකං උපනිධාය උස්සාවබින්දු පරිත්තො ලාමකො. එවමෙව සමණස්ස ගොතමස්ස ජාතිසම්පත්තිආදයොපි ගුණෙ උපනිධාය අම්හාකං ගුණා පරිත්තා ලාමකා; තස්මා මයමෙව අරහාම තං භවන්තං ගොතමං දස්සනාය උපසඞ්කමිතු’’න්ති.

මහන්තංඤාතිසංඝං ඔහායාති මාතිපක්ඛෙ අසීතිකුලසහස්සානි , පිතිපක්ඛෙ අසීතිකුලසහස්සානීති එවං සට්ඨිකුලසතසහස්සං ඔහාය පබ්බජිතො.

භූමිගතඤ්ච වෙහාසට්ඨඤ්චාති එත්ථ රාජඞ්ගණෙ චෙව උය්යානෙ ච සුධාමට්ඨපොක්ඛරණියො සත්තරතනානං පූරෙත්වා භූමියං ඨපිතං ධනං භූමිගතං නාම. පාසාදනියූහාදයො පරිපූරෙත්වා ඨපිතං වෙහාසට්ඨං නාම. එතං තාව කුලපරියායෙන ආගතං. තථාගතස්ස පන ජාතදිවසෙයෙව සඞ්ඛො, එලො, උප්පලො, පුණ්ඩරීකොති චත්තාරො නිධයො උග්ගතා. තෙසු සඞ්ඛො ගාවුතිකො, එලො අඩ්ඪයොජනිකො, උප්පලො තිගාවුතිකො, පුණ්ඩරීකො යොජනිකො. තෙසුපි ගහිතං ගහිතං පූරතියෙව, ඉති භගවා පහූතං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ඔහාය පබ්බජිතොති වෙදිතබ්බො.

දහරොව සමානොති තරුණොව සමානො. සුසුකාළකෙසොති සුට්ඨු කාළකෙසො, අඤ්ජනවණ්ණසදිසකෙසො හුත්වා වාති අත්ථො. භද්රෙනාති භද්දකෙන. පඨමෙන වයසාති තිණ්ණං වයානං පඨමවයෙන. අකාමකානන්ති අනිච්ඡමානානං. අනාදරත්ථෙ සාමිවචනං. අස්සූනි මුඛෙ එතෙසන්ති අස්සුමුඛා, තෙසං අස්සුමුඛානං, අස්සූහි කිලින්නමුඛානන්ති අත්ථො. රුදන්තානන්ති කන්දිත්වා රොදමානානං. අඛුද්දාවකාසොති එත්ථ භගවතො අපරිමාණොයෙව දස්සනාය ඔකාසොති වෙදිතබ්බො.

තත්රිදං වත්ථු – රාජගහෙ කිර අඤ්ඤතරො බ්රාහ්මණො සමණස්ස ගොතමස්ස පමාණං ගහෙතුං න සක්කොතීති සුත්වා භගවතො පිණ්ඩාය පවිසනකාලෙ සට්ඨිහත්ථං වෙළුං ගහෙත්වා නගරද්වාරස්ස බහි ඨත්වා සම්පත්තෙ භගවති වෙළුං ගහෙත්වා සමීපෙ අට්ඨාසි. වෙළු භගවතො ජාණුකමත්තං පාපුණි. පුන දිවසෙ ද්වෙ වෙළූ ඝටෙත්වා සමීපෙ අට්ඨාසි. භගවාපි ද්වින්නං වෙළූනං උපරි කටිමත්තමෙව පඤ්ඤායමානො – ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං කරොසී’’ති ආහ. තුම්හාකං පමාණං ගණ්හාමීති. ‘‘බ්රාහ්මණ, සචෙපි ත්වං සකලචක්කවාළගබ්භං පූරෙත්වා ඨිතෙ වෙළූ ඝටෙත්වා ආගමිස්සසි, නෙව මෙ පමාණං ගහෙතුං සක්ඛිස්සසි. න හි මයා චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙයානි කප්පසතසහස්සඤ්ච තථා පාරමියො පූරිතා, යථා මෙ පරො පමාණං ගණ්හෙය්ය, අතුලො, බ්රාහ්මණ, තථාගතො අප්පමෙය්යො’’ති වත්වා ධම්මපදෙ ගාථමාහ –

‘‘තෙ තාදිසෙ පූජයතො, නිබ්බුතෙ අකුතොභයෙ;

න සක්කා පුඤ්ඤං සඞ්ඛාතුං, ඉමෙත්තමපි කෙනචී’’ති. (ධ. ප. 36);

ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතිපාණසහස්සානි අමතං පිවිංසු.

අපරම්පි වත්ථු – රාහු කිර අසුරින්දො චත්තාරි යොජනසහස්සානි අට්ඨ ච යොජනසතානි උච්චො. බාහන්තරමස්ස ද්වාදසයොජනසතානි. බහලන්තරෙන ඡ යොජනසතානි. හත්ථතලපාදතලානං පුථුලතො තීණි යොජනසතානි. අඞ්ගුලිපබ්බානි පණ්ණාසයොජනානි. භමුකන්තරං පණ්ණාසයොජනං. මුඛං ද්වියොජනසතං තියොජනසතගම්භීරං තියොජනසතපරිමණ්ඩලං. ගීවා තියොජනසතං. නලාටං තියොජනසතං. සීසං නවයොජනසතං. ‘‘සො අහං උච්චොස්මි, සත්ථාරං ඔනමිත්වා ඔලොකෙතුං න සක්ඛිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නාගච්ඡි. සො එකදිවසං භගවතො වණ්ණං සුත්වා – ‘‘යථාකථඤ්ච ඔලොකෙස්සාමී’’ති ආගතො.

අථ භගවා තස්සජ්ඣාසයං විදිත්වා – ‘‘චතූසු ඉරියාපථෙසු කතරෙන දස්සෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඨිතකො නාම නීචොපි උච්චො විය පඤ්ඤායති. නිපන්නොවස්ස අත්තානං දස්සෙස්සාමී’’ති ‘‘ආනන්ද, ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ මඤ්චකං පඤ්ඤාපෙහී’’ති වත්වා තත්ථ සීහසෙය්යං කප්පෙසි. රාහු ආගන්ත්වා නිපන්නං භගවන්තං ගීවං උන්නාමෙත්වා නභමජ්ඣෙ පුණ්ණචන්දං විය උල්ලොකෙසි. කිමිදං අසුරින්දාති ච වුත්තෙ – ‘‘භගවා ඔනමිත්වා ඔලොකෙතුං න සක්ඛිස්සාමී’’ති නාගච්ඡින්ති. න මයා, අසුරින්ද, අධොමුඛෙන පාරමියො පූරිතා. උද්ධග්ගමෙව කත්වා දානං දින්නන්ති. තං දිවසං රාහු සරණං අගමාසි. එවං භගවා අඛුද්දාවකාසො දස්සනාය.

චතුපාරිසුද්ධිසීලෙන සීලවා, තං පන සීලං අරියං උත්තමං පරිසුද්ධං. තෙනාහ – ‘‘අරියසීලී’’ති. තදෙතං අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලං. තෙනාහ – ‘‘කුසලසීලී’’ති. කුසලසීලෙනාති ඉදමස්ස වෙවචනං.

බහූනං ආචරියපාචරියොති භගවතො එකෙකාය ධම්මදෙසනාය චතුරාසීතිපාණසහස්සානි අපරිමාණාපි දෙවමනුස්සා මග්ගඵලාමතං පිවන්ති, තස්මා බහූනං ආචරියො. සාවකවෙනෙය්යානං පන පාචරියොති.

ඛීණකාමරාගොති එත්ථ කාමං භගවතො සබ්බෙපි කිලෙසා ඛීණා. බ්රාහ්මණො පන තෙ න ජානාති. අත්තනො ජානනට්ඨානෙයෙව ගුණං කථෙති. විගතචාපල්ලොති – ‘‘පත්තමණ්ඩනා චීවරමණ්ඩනා සෙනාසනමණ්ඩනා ඉමස්ස වා පූතිකායස්ස…පෙ… කෙලනා පටිකෙලනා’’ති (විභ. 854) එවං වුත්තචාපල්ලා විරහිතො.

අපාපපුරෙක්ඛාරොති අපාපෙ නව ලොකුත්තරධම්මෙ පුරතො කත්වා විචරති. බ්රහ්මඤ්ඤාය පජායාති සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානමහාකස්සපාදිභෙදාය බ්රාහ්මණපජාය, එතිස්සාය ච පජාය පුරෙක්ඛාරො. අයඤ්හි පජා සමණං ගොතමං පුරක්ඛත්වා චරතීති අත්ථො. අපි ච අපාපපුරෙක්ඛාරොති න පාපං පුරෙක්ඛාරො න පාපං පුරතො කත්වා චරති, න පාපං ඉච්ඡතීති අත්ථො. කස්ස? බ්රහ්මඤ්ඤාය පජාය. අත්තනා සද්ධිං පටිවිරුද්ධායපි බ්රාහ්මණපජාය අවිරුද්ධො හිතසුඛත්ථිකො යෙවාති වුත්තං හොති.

තිරොරට්ඨාති පරරට්ඨතො. තිරොජනපදාති පරජනපදතො. පඤ්හං පුච්ඡිතුං ආගච්ඡන්තීති ඛත්තියපණ්ඩිතාදයො චෙව දෙවබ්රහ්මනාගගන්ධබ්බාදයො ච – ‘‘පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා පුච්ඡිස්සාමා’’ති ආගච්ඡන්ති. තත්ථ කෙචි පුච්ඡාය වා දොසං විස්සජ්ජනසම්පටිච්ඡනෙ වා අසමත්ථතං සල්ලක්ඛෙත්වා අපුච්ඡිත්වාව තුණ්හී නිසීදන්ති. කෙචි පුච්ඡන්ති. කෙසඤ්චි භගවා පුච්ඡාය උස්සාහං ජනෙත්වා විස්සජ්ජෙති. එවං සබ්බෙසම්පි තෙසං විමතියො තීරං පත්වා මහාසමුද්දස්ස ඌමියො විය භගවන්තං පත්වා භිජ්ජන්ති.

එහිස්වාගතවාදීති දෙවමනුස්සපබ්බජිතගහට්ඨෙසු තං තං අත්තනො සන්තිකං ආගතං – ‘‘එහි ස්වාගත’’න්ති එවං වදතීති අත්ථො. සඛිලොති තත්ථ කතමං සාඛල්යං? ‘‘යා සා වාචා නෙලා කණ්ණසුඛා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තසාඛල්යෙන සමන්නාගතො, මුදුවචනොති අත්ථො. සම්මොදකොති පටිසන්ථාරකුසලො, ආගතාගතානං චතුන්නං පරිසානං – ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීය’’න්තිආදිනා නයෙන සබ්බං අද්ධානදරථං වූපසමෙන්තො විය පඨමතරං සම්මොදනීයං කථං කත්තාති අත්ථො. අබ්භාකුටිකොති යථා එකච්චෙ පරිසං පත්වා ථද්ධමුඛා සඞ්කුටිතමුඛා හොන්ති, න එදිසො, පරිසදස්සනෙන පනස්ස බාලාතපසම්ඵස්සෙන විය පදුමං මුඛපදුමං විකසති පුණ්ණචන්දසස්සිරිකං හොති. උත්තානමුඛොති යථා එකච්චෙ නිකුජ්ජිතමුඛා විය සම්පත්තාය පරිසාය න කිඤ්චි කථෙන්ති, අතිදුල්ලභකථා හොන්ති, න එවරූපො. සමණො පන ගොතමො සුලභකථො. න තස්ස සන්තිකං ආගතාගතානං – ‘‘කස්මා මයං ඉධාගතා’’ති විප්පටිසාරො උප්පජ්ජති ධම්මං පන සුත්වා අත්තමනාව හොන්තීති දස්සෙති. පුබ්බභාසීති භාසන්තො ච පඨමතරං භාසති, තඤ්ච ඛො කාලයුත්තං පමාණයුත්තං අත්ථනිස්සිතමෙව භාසති, න නිරත්ථකකථං.

නතස්මිං ගාමෙ වාති යත්ථ කිර භගවා පටිවසති, තත්ථ මහෙසක්ඛා දෙවතා ආරක්ඛං ගණ්හන්ති, තං නිස්සාය මනුස්සානං උපද්දවො න හොති, පංසුපිසාචකාදයොයෙව හි මනුස්සෙ විහෙඨෙන්ති, තෙ තාසං ආනුභාවෙන දූරං අපක්කමන්ති. අපි ච භගවතො මෙත්තාබලෙනපි න අමනුස්සා මනුස්සෙ විහෙඨෙන්ති.

සඞ්ඝීතිආදීසු අනුසාසිතබ්බො සයං වා උප්පාදිතො සඞ්ඝො අස්ස අත්ථීති සඞ්ඝී. තාදිසො චස්ස ගණො අත්ථීති ගණී. පුරිමපදස්සෙව වා වෙවචනමෙතං. ආචාරසික්ඛාපනවසෙන ගණස්ස ආචරියොති ගණාචරියො. පුථුතිත්ථකරානන්ති බහූනං තිත්ථකරානං. යථාවා තථා වාති යෙන වා තෙන වා අචෙලකාදිමත්තකෙනාපි කාරණෙන. සමුදාගච්ඡතීති සමන්තතො උපගච්ඡති අභිවඩ්ඪති.

අතිථි නො තෙ හොන්තීති තෙ අම්හාකං ආගන්තුකා, නවකා පාහුනකා හොන්තීති අත්ථො. පරියාපුණාමීති ජානාමි. අපරිමාණවණ්ණොති තථාරූපෙනෙව සබ්බඤ්ඤුනාපි අප්පමෙය්යවණ්ණො – ‘‘පගෙව මාදිසෙනා’’ති දස්සෙති. වුත්තම්පි චෙත්තං –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ,

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති.

305. ඉමං පන සත්ථු ගුණකථං සුත්වා තෙ බ්රාහ්මණා චින්තයිංසු – යථා සොණදණ්ඩො බ්රාහ්මණො සමණස්ස ගොතමස්ස වණ්ණෙ භණති, අනොමගුණො සො භවං ගොතමො; එවං තස්ස ගුණෙ ජානමානෙන ඛො පන ආචරියෙන අතිචිරං අධිවාසිතං, හන්ද නං අනුවත්තාමාති අනුවත්තිංසු. තස්මා එවං වුත්තෙ ‘‘තෙ බ්රාහ්මණා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අලමෙවාති යුත්තමෙව. අපි පුටොසෙනාති පුටොසං වුච්චති පාථෙය්යං, තං ගහෙත්වාපි උපසඞ්කමිතුං යුත්තමෙවාති අත්ථො. පුටංසෙනාතිපි පාඨො, තස්සත්ථො, පුටො අංසෙ අස්සාති පුටංසො, තෙන පුටංසෙන. අංසෙන හි පාථෙය්යපුටං වහන්තෙනාපීති වුත්තං හොති.

සොණදණ්ඩපරිවිතක්කවණ්ණනා

306-308. තිරොවනසණ්ඩගතස්සාති අන්තොවනසණ්ඩෙ ගතස්ස, විහාරබ්භන්තරං පවිට්ඨස්සාති අත්ථො. අඤ්ජලිං පණාමෙත්වාති එතෙ උභතොපක්ඛිකා, තෙ එවං චින්තයිංසු – ‘‘සචෙ නො මිච්ඡාදිට්ඨිකා චොදෙස්සන්ති – ‘කස්මා තුම්හෙ සමණං ගොතමං වන්දිත්ථා’ති? තෙසං – ‘කිං අඤ්ජලිමත්තකරණෙනාපි වන්දනං නාම හොතී’ති වක්ඛාම. සචෙ නො සම්මාදිට්ඨිකා චොදෙස්සන්ති – ‘කස්මා තුම්හෙ භගවන්තං න වන්දිත්ථා’ති. ‘කිං සීසෙන භූමියං පහරන්තෙනෙව වන්දනං නාම හොති, නනු අඤ්ජලිකම්මම්පි වන්දනං එවා’ති වක්ඛාමා’’ති. නාමගොත්තන්ති ‘‘භො, ගොතම, අහං අසුකස්ස පුත්තො දත්තො නාම, මිත්තො නාම, ඉධාගතො’’ති වදන්තා නාමං සාවෙන්ති නාම. ‘‘භො, ගොතම, අහං වාසෙට්ඨො නාම, කච්චානො නාම, ඉධාගතො’’ති වදන්තා ගොත්තං සාවෙන්ති නාම. එතෙ කිර දලිද්දා ජිණ්ණා කුලපුත්තා ‘‘පරිසමජ්ඣෙ නාමගොත්තවසෙන පාකටා භවිස්සාමා’’ති එවමකංසු. යෙ පන තුණ්හීභූතා නිසීදිංසු, තෙ කෙරාටිකා චෙව අන්ධබාලා ච. තත්ථ කෙරාටිකා – ‘‘එකං ද්වෙ කථාසල්ලාපෙපි කරොන්තො විස්සාසිකො හොති, අථ විස්සාසෙ සති එකං ද්වෙ භික්ඛා අදාතුං න යුත්ත’’න්ති තතො අත්තානං මොචෙත්වා තුණ්හී නිසීදන්ති. අන්ධබාලා අඤ්ඤාණතායෙව අවක්ඛිත්තමත්තිකාපිණ්ඩො විය යත්ථ කත්ථචි තුණ්හීභූතා නිසීදන්ති.

බ්රාහ්මණපඤ්ඤත්තිවණ්ණනා

309-310. චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කන්ති භගවා – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ආගතකාලතො පට්ඨාය අධොමුඛො ථද්ධගත්තො කිං චින්තයමානො නිසින්නො, කිං නු ඛො චින්තෙතී’’ති ආවජ්ජන්තො අත්තනො චෙතසා තස්ස චිත්තං අඤ්ඤාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤායා’’ති. විහඤ්ඤතීති විඝාතං ආපජ්ජති. අනුවිලොකෙත්වා පරිසන්ති භගවතො සකසමයෙ පඤ්හපුච්ඡනෙන උදකෙ මියමානො උක්ඛිපිත්වා ථලෙ ඨපිතො විය සමපස්සද්ධකායචිත්තො හුත්වා පරිසං සඞ්ගණ්හනත්ථං දිට්ඨිසඤ්ජානෙනෙව ‘‘උපධාරෙන්තු මෙ භොන්තො වචන’’න්ති වදන්තො විය අනුවිලොකෙත්වා පරිසං භගවන්තං එතදවොච.

311-313. සුජං පග්ගණ්හන්තානන්ති යඤ්ඤයජනත්ථාය සුජං ගණ්හන්තෙසු බ්රාහ්මණෙසු පඨමො වා දුතියො වාති අත්ථො. සුජාය දිය්යමානං මහායාගං පටිග්ගණ්හන්තානන්ති පොරාණා. ඉති බ්රාහ්මණො සකසමයවසෙන සම්මදෙව පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි. භගවා පන විසෙසතො උත්තමබ්රාහ්මණස්ස දස්සනත්ථං – ‘‘ඉමෙසං පනා’’තිආදිමාහ. එතදවොචුන්ති සචෙ ජාතිවණ්ණමන්තසම්පන්නො බ්රාහ්මණො න හොති, අථ කො චරහි ලොකෙ බ්රාහ්මණො භවිස්සති? නාසෙති නො අයං සොණදණ්ඩො, හන්දස්ස වාදං පටික්ඛිපිස්සාමාති චින්තෙත්වා එතදවොචුං. අපවදතීති පටික්ඛිපති. අනුපක්ඛන්දතීති අනුපවිසති. ඉදං – ‘‘සචෙ ත්වං පසාදවසෙන සමණං ගොතමං සරණං ගන්තුකාමො, ගච්ඡ; මා බ්රාහ්මණස්ස සමයං භින්දී’’ති අධිප්පායෙන ආහංසු.

314. එතදවොචාති ඉමෙසු බ්රාහ්මණෙසු එවං එකප්පහාරෙනෙව විරවන්තෙසු ‘‘අයං කථා පරියොසානං න ගමිස්සති, හන්ද නෙ නිස්සද්දෙ කත්වා සොණදණ්ඩෙනෙව සද්ධිං කථෙමී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘එතං සචෙ ඛො තුම්හාක’’න්තිආදිකං වචනං අවොච.

315-316. සහධම්මෙනාති සකාරණෙන. සමසමොති ඨපෙත්වා එකදෙසසමත්තං සමභාවෙන සමො, සබ්බාකාරෙන සමොති අත්ථො. අහමස්ස මාතාපිතරො ජානාමීති භගිනියා පුත්තස්ස මාතාපිතරො කිං න ජානිස්සති, කුලකොටිපරිදීපනං සන්ධායෙව වදති. මුසාවාදම්පි භණෙය්යාති අත්ථභඤ්ජනකං මුසාවාදං කථෙය්ය. කිං වණ්ණො කරිස්සතීති අබ්භන්තරෙ ගුණෙ අසති කිං කරිස්සති? කිමස්ස බ්රාහ්මණභාවං රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සතීති අත්ථො. අථාපි සියා පුන – ‘‘පකතිසීලෙ ඨිතස්ස බ්රාහ්මණභාවං සාධෙන්තී’’ති එවම්පි සීලමෙව සාධෙස්සති, තස්මිං හිස්ස අසති බ්රාහ්මණභාවො නාහොසීති සම්මොහමත්තං වණ්ණාදයො. ඉදං පන සුත්වා තෙ බ්රාහ්මණා – ‘‘සභාවං ආචරියො ආහ, අකාරණාව මයං උජ්ඣායිම්හා’’ති තුණ්හී අහෙසුං.

සීලපඤ්ඤාකථාවණ්ණනා

317. තතො භගවා ‘කථිතො බ්රාහ්මණෙන පඤ්හො, කිං පනෙත්ථ පතිට්ඨාතුං සක්ඛිස්සති, න සක්ඛිස්සතී’ති? තස්ස වීමංසනත්ථං – ‘‘ඉමෙසං පන බ්රාහ්මණා’’තිආදිමාහ. සීලපරිධොතාති සීලපරිසුද්ධා. යත්ථ සීලං තත්ථ පඤ්ඤාති යස්මිං පුග්ගලෙ සීලං, තත්ථෙව පඤ්ඤා, කුතො දුස්සීලෙ පඤ්ඤා? පඤ්ඤාරහිතෙ වා ජළෙ එළමූගෙ කුතො සීලන්ති? සීලපඤ්ඤාණන්ති සීලඤ්ච පඤ්ඤාණඤ්ච සීලපඤ්ඤාණං. පඤ්ඤාණන්ති පඤ්ඤායෙව. එවමෙතං බ්රාහ්මණාති භගවා බ්රාහ්මණස්ස වචනං අනුජානන්තො ආහ. තත්ථ සීලපරිධොතා පඤ්ඤාති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙන ධොතා. කථං පන සීලෙන පඤ්ඤං ධොවතීති? යස්ස පුථුජ්ජනස්ස සීලං සට්ඨිඅසීතිවස්සානි අඛණ්ඩං හොති, සො මරණකාලෙපි සබ්බකිලෙසෙ ඝාතෙත්වා සීලෙන පඤ්ඤං ධොවිත්වා අරහත්තං ගණ්හාති. කන්දරසාලපරිවෙණෙ මහාසට්ඨිවස්සත්ථෙරො විය. ථෙරෙ කිර මරණමඤ්චෙ නිපජ්ජිත්වා බලවවෙදනාය නිත්ථුනන්තෙ , තිස්සමහාරාජා ‘‘ථෙරං පස්සිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා පරිවෙණද්වාරෙ ඨිතො තං සද්දං සුත්වා පුච්ඡි – ‘‘කස්ස සද්දො අය’’න්ති? ථෙරස්ස නිත්ථුනනසද්දොති. ‘‘පබ්බජ්ජාය සට්ඨිවස්සෙන වෙදනාපරිග්ගහමත්තම්පි න කතං, න දානි නං වන්දිස්සාමී’’ති නිවත්තිත්වා මහාබොධිං වන්දිතුං ගතො. තතො උපට්ඨාකදහරො ථෙරං ආහ – ‘‘කිං නො, භන්තෙ, ලජ්ජාපෙථ, සද්ධොපි රාජා විප්පටිසාරී හුත්වා න වන්දිස්සාමී’’ති ගතොති. කස්මා ආවුසොති? තුම්හාකං නිත්ථුනනසද්දං සුත්වාති. ‘‘තෙන හි මෙ ඔකාසං කරොථා’’ති වත්වා වෙදනං වික්ඛම්භිත්වා අරහත්තං පත්වා දහරස්ස සඤ්ඤං අදාසි – ‘‘ගච්ඡාවුසො, ඉදානි රාජානං අම්හෙ වන්දාපෙහී’’ති. දහරො ගන්ත්වා – ‘‘ඉදානි කිර ථෙරං, වන්දථා’’ති ආහ. රාජා සංසුමාරපතිතෙන ථෙරං වන්දන්තො – ‘‘නාහං අය්යස්ස අරහත්තං වන්දාමි, පුථුජ්ජනභූමියං පන ඨත්වා රක්ඛිතසීලමෙව වන්දාමී’’ති ආහ, එවං සීලෙන පඤ්ඤං ධොවති නාම. යස්ස පන අබ්භන්තරෙ සීලසංවරො නත්ථි, උග්ඝාටිතඤ්ඤුතාය පන චතුප්පදිකගාථාපරියොසානෙ පඤ්ඤාය සීලං ධොවිත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණාති. අයං පඤ්ඤාය සීලං ධොවති නාම. සෙය්යථාපි සන්තතිමහාමත්තො.

318. කතමං පන තං බ්රාහ්මණාති කස්මා ආහ? භගවා කිර චින්තෙසි – ‘‘බ්රාහ්මණා බ්රාහ්මණසමයෙ පඤ්චසීලානි ‘සීල’න්ති පඤ්ඤාපෙන්ති, වෙදත්තයඋග්ගහණපඤ්ඤා පඤ්ඤාති. උපරිවිසෙසං න ජානන්ති. යංනූනාහං බ්රාහ්මණස්ස උත්තරිවිසෙසභූතං මග්ගසීලං, ඵලසීලං, මග්ගපඤ්ඤං, ඵලපඤ්ඤඤ්ච දස්සෙත්වා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨපෙය්ය’’න්ති. අථ නං කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡන්තො – ‘‘කතමං පන තං, බ්රාහ්මණ, සීලං කතමා සා පඤ්ඤා’’ති ආහ. අථ බ්රාහ්මණො – ‘‘මයා සකසමයවසෙන පඤ්හො විස්සජ්ජිතො. සමණො පන මං ගොතමො පුන නිවත්තිත්වා පුච්ඡති, ඉදානිස්සාහං චිත්තං පරිතොසෙත්වා විස්සජ්ජිතුං සක්කුණෙය්යං වා න වා? සචෙ න සක්ඛිස්සං පඨමං උප්පන්නාපි මෙ ලජ්ජා භිජ්ජිස්සති. අසක්කොන්තස්ස පන න සක්කොමීති වචනෙ දොසො නත්ථී’’ති පුන නිවත්තිත්වා භගවතොයෙව භාරං කරොන්තො ‘‘එත්තකපරමාව මය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එත්තකපරමාති එත්තකං සීලපඤ්ඤාණන්ති වචනමෙව පරමං අම්හාකං, තෙ මයං එත්තකපරමා, ඉතො පරං එතස්ස භාසිතස්ස අත්ථං න ජානාමාති අත්ථො.

අථස්ස භගවා සීලපඤ්ඤාය මූලභූතස්ස තථාගතස්ස උප්පාදතො පභුති සීලපඤ්ඤාණං දස්සෙතුං – ‘‘ඉධ බ්රාහ්මණ, තථාගතො’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො සාමඤ්ඤඵලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො, අයං පන විසෙසො, ඉධ තිවිධම්පි සීලං – ‘‘ඉදම්පිස්ස හොති සීලස්මි’’න්ති එවං සීලමිච්චෙව නිය්යාතිතං පඨමජ්ඣානාදීනි චත්තාරි ඣානානි අත්ථතො පඤ්ඤාසම්පදා. එවං පඤ්ඤාවසෙන පන අනිය්යාතෙත්වා විපස්සනාපඤ්ඤාය පදට්ඨානභාවමත්තෙන දස්සෙත්වා විපස්සනාපඤ්ඤාතො පට්ඨාය පඤ්ඤා නිය්යාතිතාති.

සොණදණ්ඩඋපාසකත්තපටිවෙදනාකථා

319-322. ස්වාතනායාති පදස්ස අත්ථො අජ්ජතනායාති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තෙන මං සා පරිසා පරිභවෙය්යාති තෙන තුම්හෙ දූරතොව දිස්වා ආසනා වුට්ඨිතකාරණෙන මං සා පරිසා – ‘‘අයං සොණදණ්ඩො පච්ඡිමවයෙ ඨිතො මහල්ලකො, ගොතමො පන දහරො යුවා නත්තාපිස්ස නප්පහොති, සො නාම අත්තනො නත්තුමත්තභාවම්පි අප්පත්තස්ස ආසනා වුට්ඨාතී’’ති පරිභවෙය්ය. ආසනා මෙ තං භවං ගොතමො පච්චුට්ඨානන්ති මම අගාරවෙන අවුට්ඨානං නාම නත්ථි, භොගනාසනභයෙන පන න වුට්ඨහිස්සාමි, තං තුම්හෙ හි චෙව මයා ච ඤාතුං වට්ටති. තස්මා ආසනා මෙ එතං භවං ගොතමො පච්චුට්ඨානං ධාරෙතූති, ඉමිනා කිර සදිසො කුහකො දුල්ලභො, භගවති පනස්ස අගාරවං නාම නත්ථි, තස්මා භොගනාසනභයා කුහනවසෙන එවං වදති. පරපදෙසුපි එසෙව නයො. ධම්මියා කථායාතිආදීසු තඞ්ඛණානුරූපාය ධම්මියා කථාය දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකං අත්ථං සන්දස්සෙත්වා කුසලෙ ධම්මෙ සමාදපෙත්වා ගණ්හාපෙත්වා. තත්ථ නං සමුත්තෙජෙත්වා සඋස්සාහං කත්වා තාය ච සඋස්සාහතාය අඤ්ඤෙහි ච විජ්ජමානගුණෙහි සම්පහංසෙත්වා ධම්මරතනවස්සං වස්සිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. බ්රාහ්මණො පන අත්තනො කුහකතාය එවම්පි භගවති ධම්මවස්සං වස්සිතෙ විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. කෙවලමස්ස ආයතිං නිබ්බානත්ථාය වාසනාභාගියාය ච සබ්බා පුරිමපච්ඡිමකථා අහොසීති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

සොණදණ්ඩසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.