📜

9. පොට්ඨපාදසුත්තවණ්ණනා

පොට්ඨපාදපරිබ්බාජකවත්ථුවණ්ණනා

406. එවංමෙ සුත්තං…පෙ… සාවත්ථියන්ති පොට්ඨපාදසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා. සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙති සාවත්ථිං උපනිස්සාය යො ජෙතස්ස කුමාරස්ස වනෙ අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා ආරාමො කාරිතො, තත්ථ විහරති. පොට්ඨපාදො පරිබ්බාජකොති නාමෙන පොට්ඨපාදො නාම ඡන්නපරිබ්බාජකො. සො කිර ගිහිකාලෙ බ්රාහ්මණමහාසාලො කාමෙසුආදීනවං දිස්වා චත්තාලීසකොටිපරිමාණං භොගක්ඛන්ධං පහාය පබ්බජිත්වා තිත්ථියානං ගණාචරියො ජාතො. සමයං පවදන්ති එත්ථාති සමයප්පවාදකො, තස්මිං කිර ඨානෙ චඞ්කීතාරුක්ඛපොක්ඛරසාතිප්පභුතයො බ්රාහ්මණා නිගණ්ඨඅචෙලකපරිබ්බාජකාදයො ච පබ්බජිතා සන්නිපතිත්වා අත්තනො අත්තනො සමයං වදන්ති කථෙන්ති දීපෙන්ති, තස්මා සො ආරාමො සමයප්පවාදකොති වුච්චති. ස්වෙව ච තින්දුකාචීරසඞ්ඛාතාය තිම්බරූරුක්ඛපන්තියා පරික්ඛිත්තත්තා තින්දුකාචීරො. යස්මා පනෙත්ථ පඨමං එකාව සාලා අහොසි, පච්ඡා මහාපුඤ්ඤං පරිබ්බාජකං නිස්සාය බහූ සාලා කතා. තස්මා තමෙව එකං සාලං උපාදාය ලද්ධනාමවසෙන එකසාලකොති වුච්චති. මල්ලිකාය පන පසෙනදිරඤ්ඤො දෙවියා උය්යානභූතො සො පුප්ඵඵලසම්පන්නො ආරාමොති කත්වා මල්ලිකාය ආරාමොති සඞ්ඛ්යං ගතො. තස්මිං සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ.

පටිවසතීති නිවාසඵාසුතාය වසති. අථෙකදිවසං භගවා පච්චූසසමයෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පත්ථරිත්වා ලොකං පරිග්ගණ්හන්තො ඤාණජාලස්ස අන්තොගතං පරිබ්බාජකං දිස්වා – ‘‘අයං පොට්ඨපාදො මය්හං ඤාණජාලෙ පඤ්ඤායති, කින්නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපපරික්ඛන්තො අද්දස – ‘‘අහං අජ්ජ තත්ථ ගමිස්සාමි, අථ මං පොට්ඨපාදො නිරොධඤ්ච නිරොධවුට්ඨානඤ්ච පුච්ඡිස්සති, තස්සාහං සබ්බබුද්ධානං ඤාණෙන සංසන්දිත්වා තදුභයං කථෙස්සාමි, අථ සො කතිපාහච්චයෙන චිත්තං හත්ථිසාරිපුත්තං ගහෙත්වා මම සන්තිකං ආගමිස්සති, තෙසමහං ධම්මං දෙසෙස්සාමි, දෙසනාවසානෙ පොට්ඨපාදො මං සරණං ගමිස්සති, චිත්තො හත්ථිසාරිපුත්තො මම සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති. තතො පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා විජ්ජුලතාසදිසං කායබන්ධනං බන්ධිත්වා යුගන්ධරපබ්බතං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතමහාමෙඝං විය මෙඝවණ්ණං පංසුකූලං එකංසවරගතං කත්වා පච්චග්ඝං සෙලමයපත්තං වාමඅංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසිස්සාමීති සීහො විය හිමවන්තපාදා විහාරා නික්ඛමි. ඉමමත්ථං සන්ධාය – ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදි වුත්තං.

407. එතදහොසීති නගරද්වාරසමීපං ගන්ත්වා අත්තනො රුචිවසෙන සූරියං ඔලොකෙත්වා අතිප්පගභාවමෙව දිස්වා එතං අහොසි. යංනූනාහන්ති සංසයපරිදීපනො විය නිපාතො, බුද්ධානඤ්ච සංසයො නාම නත්ථි – ‘‘ඉදං කරිස්සාම, ඉදං න කරිස්සාම, ඉමස්ස ධම්මං දෙසෙස්සාම, ඉමස්ස න දෙසෙස්සාමා’’ති එවං පරිවිතක්කපුබ්බභාගො පනෙස සබ්බබුද්ධානං ලබ්භති. තෙනාහ – ‘‘යංනූනාහ’’න්ති, යදි පනාහන්ති අත්ථො.

408. උන්නාදිනියාති උච්චං නදමානාය, එවං නදමානාය චස්සා උද්ධං ගමනවසෙන උච්චො, දිසාසු පත්ථටවසෙන මහා සද්දොති උච්චාසද්දමහාසද්දාය, තෙසඤ්හි පරිබ්බාජකානං පාතොව වුට්ඨාය කත්තබ්බං නාම චෙතියවත්තං වා බොධිවත්තං වා ආචරියුපජ්ඣායවත්තං වා යොනිසො මනසිකාරො වා නත්ථි. තෙන තෙ පාතොව වුට්ඨාය බාලාතපෙ නිසින්නා – ‘‘ඉමස්ස හත්ථො සොභනො, ඉමස්ස පාදො’’ති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථපාදාදීනි වා ආරබ්භ, ඉත්ථිපුරිසදාරකදාරිකාදීනං වණ්ණෙ වා, අඤ්ඤං වා කාමස්සාදභවස්සාදාදිවත්ථුං ආරබ්භ කථං සමුට්ඨාපෙත්වා අනුපුබ්බෙන රාජකථාදිඅනෙකවිධං තිරච්ඡානකථං කථෙන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘උන්නාදිනියා උච්චාසද්දමහාසද්දාය අනෙකවිහිතං තිරච්ඡානකථං කථෙන්තියා’’ති.

තතො පොට්ඨපාදො පරිබ්බාජකො තෙ පරිබ්බාජකෙ ඔලොකෙත්වා – ‘‘ඉමෙ පරිබ්බාජකා අතිවිය අඤ්ඤමඤ්ඤං අගාරවා, මයඤ්ච සමණස්ස ගොතමස්ස පාතුභාවතො පට්ඨාය සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකූපමා ජාතා, ලාභසක්කාරොපි නො පරිහීනො. සචෙ පනිමං ඨානං සමණො ගොතමො වා ගොතමස්ස සාවකො වා ගිහී උපට්ඨාකො වා තස්ස ආගච්ඡෙය්ය , අතිවිය ලජ්ජනීයං භවිස්සති, පරිසදොසො ඛො පන පරිසජෙට්ඨකස්සෙව උපරි ආරොහතී’’ති ඉතොචිතො ච විලොකෙන්තො භගවන්තං අද්දස. තෙන වුත්තං – ‘‘අද්දසා ඛො පොට්ඨපාදො පරිබ්බාජකො…පෙ… තුණ්හී අහෙසු’’න්ති.

409. තත්ථ සණ්ඨපෙසීති සික්ඛාපෙසි, වජ්ජමස්සා පටිච්ඡාදෙසි. යථා සුසණ්ඨිතා හොති, තථා නං ඨපෙසි. යථා නාම පරිසමජ්ඣං පවිසන්තො පුරිසො වජ්ජපටිච්ඡාදනත්ථං නිවාසනං සණ්ඨපෙති, පාරුපනං සණ්ඨපෙති, රජොකිණ්ණට්ඨානං පුඤ්ඡති; එවමස්සා වජ්ජපටිච්ඡාදනත්ථං – ‘‘අප්පසද්දා භොන්තො’’ති සික්ඛාපෙන්තො යථා සුසණ්ඨිතා හොති, තථා නං ඨපෙසීති අත්ථො. අප්පසද්දකාමොති අප්පසද්දං ඉච්ඡති, එකො නිසීදති, එකො තිට්ඨති, න ගණසඞ්ගණිකාය යාපෙති. උපසඞ්කමිතබ්බං මඤ්ඤෙය්යාති ඉධාගන්තබ්බං මඤ්ඤෙය්ය. කස්මා පනෙස භගවතො උපසඞ්කමනං පච්චාසීසතීති? අත්තනො වුද්ධිං පත්ථයමානො. පරිබ්බාජකා කිර බුද්ධෙසු වා බුද්ධසාවකෙසු වා අත්තනො සන්තිකං ආගතෙසු – ‘‘අජ්ජ අම්හාකං සන්තිකං සමණො ගොතමො ආගතො , සාරිපුත්තො ආගතො, න ඛො පන තෙ යස්ස වා තස්ස වා සන්තිකං ගච්ඡන්ති, පස්සථ අම්හාකං උත්තමභාව’’න්ති අත්තනො උපට්ඨාකානං සන්තිකෙ අත්තානං උක්ඛිපන්ති, උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙන්ති, භගවතොපි උපට්ඨාකෙ ගණ්හිතුං වායමන්ති. තෙ කිර භගවතො උපට්ඨාකෙ දිස්වා එවං වදන්ති – ‘‘තුම්හාකං සත්ථා භවං ගොතමොපි ගොතමසාවකාපි අම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡන්ති, මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං සමග්ගා. තුම්හෙ පන අම්හෙ අක්ඛීහිපි පස්සිතුං න ඉච්ඡථ, සාමීචිකම්මං න කරොථ, කිං වො අම්හෙහි අපරද්ධ’’න්ති. අථෙකච්චෙ මනුස්සා – ‘‘බුද්ධාපි එතෙසං සන්තිකං ගච්ඡන්ති කිං අම්හාක’’න්ති තතො පට්ඨාය තෙ දිස්වා නප්පමජ්ජන්ති. තුණ්හී අහෙසුන්ති පොට්ඨපාදං පරිවාරෙත්වා නිස්සද්දා නිසීදිංසු.

410. ස්වාගතං, භන්තෙති සුට්ඨු ආගමනං, භන්තෙ, භගවතො; භගවති හි නො ආගතෙ ආනන්දො හොති, ගතෙ සොකොති දීපෙති. චිරස්සං ඛො, භන්තෙති කස්මා ආහ? කිං භගවා පුබ්බෙපි තත්ථ ගතපුබ්බොති, න ගතපුබ්බො. මනුස්සානං පන – ‘‘කුහිං ගච්ඡන්තා, කුතො ආගතත්ථ, කිං මග්ගමූළ්හත්ථ, චිරස්සං ආගතත්ථා’’ති එවමාදයො පියසමුදාචාරා හොන්ති, තස්මා එවමාහ. එවඤ්ච පන වත්වා න මානථද්ධො හුත්වා නිසීදි, උට්ඨායාසනා භගවතො පච්චුග්ගමනමකාසි. භගවන්තඤ්හි උපගතං දිස්වා ආසනෙන අනිමන්තෙන්තො වා අපචිතිං අකරොන්තො වා දුල්ලභො. කස්මා? උච්චාකුලීනතාය. අයම්පි පරිබ්බාජකො අත්තනො නිසින්නාසනං පප්ඵොටෙත්වා භගවන්තං ආසනෙන නිමන්තෙන්තො – ‘‘නිසීදතු, භන්තෙ, භගවා ඉදමාසනං පඤ්ඤත්ත’’න්ති ආහ. අන්තරාකථා විප්පකතාති නිසින්නානං වො ආදිතො පට්ඨාය යාව මමාගමනං, එතස්මිං අන්තරෙ කා නාම කථා විප්පකතා, මමාගමනපච්චයා කතමා කථා පරියන්තං න ගතා, වදථ, යාව නං පරියන්තං නෙත්වා දෙමීති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසි. අථ පරිබ්බාජකො – ‘‘නිරත්ථකකථා එසා නිස්සාරා වට්ටසන්නිස්සිතා, න තුම්හාකං පුරතො වත්තබ්බතං අරහතී’’ති දීපෙන්තො ‘‘තිට්ඨතෙසා , භන්තෙ’’තිආදිමාහ.

අභිසඤ්ඤානිරොධකථාවණ්ණනා

411. තිට්ඨතෙසා, භන්තෙති සචෙ භගවා සොතුකාමො භවිස්සති, පච්ඡාපෙසා කථා න දුල්ලභා භවිස්සති, අම්හාකං පනිමාය කථාය අත්ථො නත්ථි. භගවතො පනාගමනං ලභිත්වා මයං අඤ්ඤදෙව සුකාරණං පුච්ඡාමාති දීපෙති. තතො තං පුච්ඡන්තො – ‘‘පුරිමානි, භන්තෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ කොතූහලසාලායන්ති කොතූහලසාලා නාම පච්චෙකසාලා නත්ථි. යත්ථ පන නානාතිත්ථියා සමණබ්රාහ්මණා නානාවිධං කථං පවත්තෙන්ති, සා බහූනං – ‘‘අයං කිං වදති, අයං කිං වදතී’’ති කොතූහලුප්පත්තිට්ඨානතො කොතූහලසාලාති වුච්චති. අභිසඤ්ඤානිරොධෙති එත්ථ අභීති උපසග්ගමත්තං. සඤ්ඤානිරොධෙති චිත්තනිරොධෙ, ඛණිකනිරොධෙ කථා උප්පන්නාති අත්ථො. ඉදං පන තස්සා උප්පත්තිකාරණං. යදා කිර භගවා ජාතකං වා කථෙති, සික්ඛාපදං වා පඤ්ඤපෙති තදා සකලජම්බුදීපෙ භගවතො කිත්තිඝොසො පත්ථරති, තිත්ථියා තං සුත්වා – ‘‘භවං කිර ගොතමො පුබ්බචරියං කථෙසි, මයං කිං න සක්කොම තාදිසං කිඤ්චි කථෙතු’’න්ති භගවතො පටිභාගකිරියං කරොන්තා එකං භවන්තරසමයං කථෙන්ති – ‘‘භවං ගොතමො සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි, මයං කිං න සක්කොම පඤ්ඤපෙතු’’න්ති අත්තනො සාවකානං කිඤ්චිදෙව සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්ති. තදා පන භගවා අට්ඨවිධපරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා නිරොධකථං කථෙසි. තිත්ථියා තං සුත්වා – ‘‘භවං කිර ගොතමො නිරොධං නාම කථෙසි, මයම්පි තං කථෙස්සාමා’’ති සන්නිපතිත්වා කථයිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අභිසඤ්ඤානිරොධෙ කථා උදපාදී’’ති.

තත්රෙකච්චෙති තෙසු එකච්චෙ. පුරිමො චෙත්ථ ය්වායං බාහිරෙ තිත්ථායතනෙ පබ්බජිතො චිත්තප්පවත්තියං දොසං දිස්වා අචිත්තකභාවො සන්තොති සමාපත්තිං භාවෙත්වා ඉතො චුතො පඤ්ච කප්පසතානි අසඤ්ඤීභවෙ ඨත්වා පුන ඉධ උප්පජ්ජති. තස්ස සඤ්ඤුප්පාදෙ ච නිරොධෙ ච හෙතුං අපස්සන්තො – අහෙතූ අප්පච්චයාති ආහ.

දුතියො නං නිසෙධෙත්වා මිගසිඞ්ගතාපසස්ස අසඤ්ඤකභාවං ගහෙත්වා – ‘‘උපෙතිපි අපෙතිපී’’ති ආහ. මිගසිඞ්ගතාපසො කිර අත්තන්තපො ඝොරතපො පරමධිතින්ද්රියො අහොසි. තස්ස සීලතෙජෙන සක්කවිමානං උණ්හං අහොසි. සක්කො දෙවරාජා ‘‘සක්කට්ඨානං නු ඛො තාපසො පත්ථෙතී’’ති අලම්බුසං නාම දෙවකඤ්ඤං – ‘තාපසස්ස තපං භින්දිත්වා එහී’ති පෙසෙසි. සා තත්ථ ගතා. තාපසො පඨමදිවසෙ තං දිස්වාව පලායිත්වා පණ්ණසාලං පාවිසි. දුතියදිවසෙ කාමච්ඡන්දනීවරණෙන භග්ගො තං හත්ථෙ අග්ගහෙසි, සො තෙන දිබ්බඵස්සෙන ඵුට්ඨො විසඤ්ඤී හුත්වා තිණ්ණං සංවච්ඡරානං අච්චයෙන සඤ්ඤං පටිලභි. තං සො දිට්ඨිගතිකො – ‘‘තිණ්ණං සංවච්ඡරානං අච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨිතො’’ති මඤ්ඤමානො එවමාහ.

තතියො නං නිසෙධෙත්වා ආථබ්බණපයොගං සන්ධාය ‘‘උපකඩ්ඪන්තිපි අපකඩ්ඪන්තිපී’’ති ආහ. ආථබ්බණිකා කිර ආථබ්බණං පයොජෙත්වා සත්තං සීසච්ඡින්නං විය හත්ථච්ඡින්නං විය මතං විය ච කත්වා දස්සෙන්ති. තස්ස පුන පාකතිකභාවං දිස්වා සො දිට්ඨිගතිකො – ‘‘නිරොධා වුට්ඨිතො අය’’න්ති මඤ්ඤමානො එවමාහ.

චතුත්ථො නං නිසෙධෙත්වා යක්ඛදාසීනං මදනිද්දං සන්ධාය ‘‘සන්ති හි භො දෙවතා’’තිආදිමාහ. යක්ඛදාසියො කිර සබ්බරත්තිං දෙවතූපහාරං කුරුමානා නච්චිත්වා ගායිත්වා අරුණොදයෙ එකං සුරාපාතිං පිවිත්වා පරිවත්තිත්වා සුපිත්වා දිවා වුට්ඨහන්ති. තං දිස්වා සො දිට්ඨිගතිකො – ‘‘සුත්තකාලෙ නිරොධං සමාපන්නා, පබුද්ධකාලෙ නිරොධා වුට්ඨිතා’’ති මඤ්ඤමානො එවමාහ.

අයං පන පොට්ඨපාදො පරිබ්බාජකො පණ්ඩිතජාතිකො. තෙනස්ස තං කථං සුත්වා විප්පටිසාරො උප්පජ්ජි. ‘‘ඉමෙසං කථා එළමූගකථා විය චත්තාරො හි නිරොධෙ එතෙ පඤ්ඤපෙන්ති, ඉමිනා ච නිරොධෙන නාම එකෙන භවිතබ්බං, න බහුනා. තෙනාපි එකෙන අඤ්ඤෙනෙව භවිතබ්බං, සො පන අඤ්ඤෙන ඤාතුං න සක්කා අඤ්ඤත්ර සබ්බඤ්ඤුනා. සචෙ භගවා ඉධ අභවිස්ස ‘අයං නිරොධො අයං න නිරොධො’ති දීපසහස්සං විය උජ්ජාලෙත්වා අජ්ජමෙව පාකටං අකරිස්සා’’ති දසබලඤ්ඤෙව අනුස්සරි. තස්මා ‘‘තස්ස මය්හං භන්තෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අහො නූනාති අනුස්සරණත්ථෙ නිපාතද්වයං, තෙන තස්ස භගවන්තං අනුස්සරන්තස්ස එතදහොසි ‘‘අහො නූන භගවා අහො නූන සුගතො’’ති. යො ඉමෙසන්ති යො එතෙසං නිරොධධම්මානං සුකුසලො නිපුණො ඡෙකො, සො භගවා අහො නූන කථෙය්ය, සුගතො අහො නූන කථෙය්යාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. පකතඤ්ඤූති චිණ්ණවසිතාය පකතිං සභාවං ජානාතීති පකතඤ්ඤූ. කථං නු ඛොති ඉදං පරිබ්බාජකො ‘‘මයං භගවා න ජානාම, තුම්හෙ ජානාථ, කථෙථ නො’’ති ආයාචන්තො වදති. අථ භගවා කථෙන්තො ‘‘තත්ර පොට්ඨපාදා’’තිආදිමාහ.

අහෙතුකසඤ්ඤුප්පාදනිරොධකථාවණ්ණනා

412. තත්ථ තත්රාති තෙසු සමණබ්රාහ්මණෙසු. ආදිතොව තෙසං අපරද්ධන්ති තෙසං ආදිම්හියෙව විරද්ධං, ඝරමජ්ඣෙයෙව පක්ඛලිතාති දීපෙති. සහෙතූ සප්පච්චයාති එත්ථ හෙතුපි පච්චයොපි කාරණස්සෙව නාමං, සකාරණාති අත්ථො. තං පන කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සික්ඛා එකා’’ති ආහ. තත්ථ සික්ඛා එකා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්තීති සික්ඛාය එකච්චා සඤ්ඤා ජායන්තීති අත්ථො.

413. කා ච සික්ඛාති භගවා අවොචාති කතමා ච සා සික්ඛාති භගවා විත්ථාරෙතුකම්යතාපුච්ඡාවසෙන අවොච. අථ යස්මා අධිසීලසික්ඛා අධිචිත්තසික්ඛා අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති තිස්සො සික්ඛා හොන්ති. තස්මා තා දස්සෙන්තො භගවා සඤ්ඤාය සහෙතුකං උප්පාදනිරොධං දීපෙතුං බුද්ධුප්පාදතො පභුති තන්තිධම්මං ඨපෙන්තො ‘‘ඉධ පොට්ඨපාද, තථාගතො ලොකෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අධිසීලසික්ඛා අධිචිත්තසික්ඛාති ද්වෙ එව සික්ඛා සරූපෙන ආගතා, තතියා පන ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති ඛො පොට්ඨපාද මයා එකංසිකො ධම්මො දෙසිතො’’ති එත්ථ සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පවසෙන පරියාපන්නත්තා ආගතාති වෙදිතබ්බා. කාමසඤ්ඤාති පඤ්චකාමගුණිකරාගොපි අසමුප්පන්නකාමචාරොපි . තත්ථ පඤ්චකාමගුණිකරාගො අනාගාමිමග්ගෙන සමුග්ඝාතං ගච්ඡති, අසමුප්පන්නකාමචාරො පන ඉමස්මිං ඨානෙ වට්ටති. තස්මා තස්ස යා පුරිමා කාමසඤ්ඤාති තස්ස පඨමජ්ඣානසමඞ්ගිනො යා පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බාය කාමසඤ්ඤාය සදිසත්තා පුරිමා කාමසඤ්ඤාති වුච්චෙය්ය, සා නිරුජ්ඣති, අනුප්පන්නාව නුප්පජ්ජතීති අත්ථො.

විවෙකජපීතිසුඛසුඛුමසච්චසඤ්ඤීයෙව තස්මිං සමයෙ හොතීති තස්මිං පඨමජ්ඣානසමයෙ විවෙකජපීතිසුඛසඞ්ඛාතා සුඛුමසඤ්ඤා සච්චා හොති, භූතා හොතීති අත්ථො. අථ වා කාමච්ඡන්දාදිඔළාරිකඞ්ගප්පහානවසෙන සුඛුමා ච සා භූතතාය සච්චා ච සඤ්ඤාති සුඛුමසච්චසඤ්ඤා, විවෙකජෙහි පීතිසුඛෙහි සම්පයුත්තා සුඛුමසච්චසඤ්ඤාති විවෙකජපීතිසුඛසුඛුමසච්චසඤ්ඤා සා අස්ස අත්ථීති විවෙකජපීතිසුඛසුඛුමසච්චසඤ්ඤීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එස නයො සබ්බත්ථ. එවම්පි සික්ඛාති එත්ථ යස්මා පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජන්තො අධිට්ඨහන්තො, වුට්ඨහන්තො ච සික්ඛති, තස්මා තං එවං සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛාති වුච්චති. තෙනපි සික්ඛාසඞ්ඛාතෙන පඨමජ්ඣානෙන එවං එකා විවෙකජපීතිසුඛසුඛුමසච්චසඤ්ඤා උප්පජ්ජති. එවං එකා කාමසඤ්ඤා නිරුජ්ඣතීති අත්ථො. අයං සික්ඛාති භගවා අවොචාති අයං පඨමජ්ඣානසඞ්ඛාතා එකා සික්ඛාති, භගවා ආහ. එතෙනුපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යස්මා පන අට්ඨමසමාපත්තියා අඞ්ගතො සම්මසනං බුද්ධානංයෙව හොති, සාවකෙසු සාරිපුත්තසදිසානම්පි නත්ථි, කලාපතො සම්මසනංයෙව පන සාවකානං හොති, ඉදඤ්ච ‘‘සඤ්ඤා සඤ්ඤා’’ති, එවං අඞ්ගතො සම්මසනං උද්ධටං. තස්මා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනපරමංයෙව සඤ්ඤං දස්සෙත්වා පුන තදෙව සඤ්ඤග්ගන්ති දස්සෙතුං ‘‘යතො ඛො පොට්ඨපාද…පෙ… සඤ්ඤග්ගං ඵුසතී’’ති ආහ.

414. තත්ථ යතො ඛො පොට්ඨපාද භික්ඛූති යො නාම පොට්ඨපාද භික්ඛු. ඉධ සකසඤ්ඤී හොතීති ඉධ සාසනෙ සකසඤ්ඤී හොති, අයමෙව වා පාඨො, අත්තනො පඨමජ්ඣානසඤ්ඤාය සඤ්ඤවා හොතීති අත්ථො. සො තතො අමුත්ර තතො අමුත්රාති සො භික්ඛු තතො පඨමජ්ඣානතො අමුත්ර දුතියජ්ඣානෙ, තතොපි අමුත්ර තතියජ්ඣානෙති එවං තාය තාය ඣානසඤ්ඤාය සකසඤ්ඤී සකසඤ්ඤී හුත්වා අනුපුබ්බෙන සඤ්ඤග්ගං ඵුසති. සඤ්ඤග්ගන්ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං වුච්චති. කස්මා? ලොකියානං කිච්චකාරකසමාපත්තීනං අග්ගත්තා. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියඤ්හි ඨත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනම්පි නිරොධම්පි සමාපජ්ජන්ති. ඉති සා ලොකියානං කිච්චකාරකසමාපත්තීනං අග්ගත්තා සඤ්ඤග්ගන්ති වුච්චති, තං ඵුසති පාපුණාතීති අත්ථො.

ඉදානි අභිසඤ්ඤානිරොධං දස්සෙතුං ‘‘තස්ස සඤ්ඤග්ගෙ ඨිතස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චෙතෙය්යං, අභිසඞ්ඛරෙය්යන්ති පදද්වයෙ ච ඣානං සමාපජ්ජන්තො චෙතෙති නාම, පුනප්පුනං කප්පෙතීති අත්ථො. උපරිසමාපත්තිඅත්ථාය නිකන්තිං කුරුමානො අභිසඞ්ඛරොති නාම. ඉමා ච මෙ සඤ්ඤා නිරුජ්ඣෙය්යුන්ති ඉමා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤා නිරුජ්ඣෙය්යුං. අඤ්ඤා ච ඔළාරිකාති අඤ්ඤා ච ඔළාරිකා භවඞ්ගසඤ්ඤා උප්පජ්ජෙය්යුං. සො න චෙව චෙතෙති න අභිසඞ්ඛරොතීති එත්ථ කාමං චෙස චෙතෙන්තොව න චෙතෙති, අභිසඞ්ඛරොන්තොව නාභිසඞ්ඛරොති. ඉමස්ස භික්ඛුනො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතො වුට්ඨාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා ‘‘එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ ඨස්සාමී’’ති ආභොගසමන්නාහාරො නත්ථි. උපරිනිරොධසමාපත්තත්ථාය එව පන ආභොගසමන්නාහාරො අත්ථි, ස්වායමත්ථො පුත්තඝරාචික්ඛණෙන දීපෙතබ්බො.

පිතුඝරමජ්ඣෙන කිර ගන්ත්වා පච්ඡාභාගෙ පුත්තස්ස ඝරං හොති, තතො පණීතං භොජනං ආදාය ආසනසාලං ආගතං දහරං ථෙරො – ‘‘මනාපො පිණ්ඩපාතො කුතො ආභතො’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘අසුකස්ස ඝරතො’’ති ලද්ධඝරමෙව ආචික්ඛි. යෙන පනස්ස පිතුඝරමජ්ඣෙන ගතොපි ආගතොපි තත්ථ ආභොගොපි නත්ථි. තත්ථ ආසනසාලා විය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති දට්ඨබ්බා, පිතුගෙහං විය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති, පුත්තගෙහං විය නිරොධසමාපත්ති, ආසනසාලාය ඨත්වා පිතුඝරං අමනසිකරිත්වා පුත්තඝරාචික්ඛණං විය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතො වුට්ඨාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා ‘‘එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ ඨස්සාමී’’ති පිතුඝරං අමනසිකරිත්වාව උපරිනිරොධසමාපත්තත්ථාය මනසිකාරො, එවමෙස චෙතෙන්තොව න චෙතෙති, අභිසඞ්ඛරොන්තොව නාභිසඞ්ඛරොති. තා චෙව සඤ්ඤාති තා ඣානසඤ්ඤා නිරුජ්ඣන්ති. අඤ්ඤා චාති අඤ්ඤා ච ඔළාරිකා භවඞ්ගසඤ්ඤා නුප්පජ්ජන්ති. සො නිරොධං ඵුසතීති සො එවං පටිපන්නො භික්ඛු සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං ඵුසති වින්දති පටිලභති.

අනුපුබ්බාභිසඤ්ඤානිරොධසම්පජානසමාපත්තින්ති එත්ථ අභීති උපසග්ගමත්තං, සම්පජානපදං නිරොධපදෙන අන්තරිකං කත්වා වුත්තං. අනුපටිපාටියා සම්පජානසඤ්ඤානිරොධසමාපත්තීති අයං පනෙත්ථත්ථො. තත්රාපි සම්පජානසඤ්ඤානිරොධසමාපත්තීති සම්පජානන්තස්ස අන්තෙ සඤ්ඤා නිරොධසමාපත්ති සම්පජානන්තස්ස වා පණ්ඩිතස්ස භික්ඛුනො සඤ්ඤානිරොධසමාපත්තීති අයං විසෙසත්ථො.

ඉදානි ඉධ ඨත්වා නිරොධසමාපත්තිකථා කථෙතබ්බා. සා පනෙසා සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ පඤ්ඤාභාවනානිසංසාධිකාරෙ කථිතා, තස්මා තත්ථ කථිතතොව ගහෙතබ්බා.

එවං භගවා පොට්ඨපාදස්ස පරිබ්බාජකස්ස නිරොධකථං කථෙත්වා – අථ නං තාදිසාය කථාය අඤ්ඤත්ථ අභාවං පටිජානාපෙතුං ‘‘තං කිං මඤ්ඤසී’’තිආදිමාහ. පරිබ්බාජකොපි ‘‘භගවා අජ්ජ තුම්හාකං කථං ඨපෙත්වා න මයා එවරූපා කථා සුතපුබ්බා’’ති පටිජානන්තො, ‘‘නො හෙතං භන්තෙ’’ති වත්වා පුන සක්කච්චං භගවතො කථාය උග්ගහිතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘එවං ඛො අහං භන්තෙ’’තිආදිමාහ. අථස්ස භගවා ‘‘සුඋග්ගහිතං තයා’’ති අනුජානන්තො ‘‘එවං පොට්ඨපාදා’’ති ආහ.

415. අථ පරිබ්බාජකො ‘‘භගවතා ‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සඤ්ඤග්ග’න්ති වුත්තං. එතදෙව නු ඛො සඤ්ඤග්ගං, උදාහු අවසෙසසමාපත්තීසුපි සඤ්ඤග්ගං අත්ථී’’ති චින්තෙත්වා තමත්ථං පුච්ඡන්තො ‘‘එකඤ්ඤෙව නු ඛො’’තිආදිමාහ. භගවාපිස්ස විස්සජ්ජෙසි. තත්ථ පුථූපීති බහූනිපි. යථා යථා ඛො, පොට්ඨපාද, නිරොධංඵුසතීති පථවීකසිණාදීසු යෙන යෙන කසිණෙන, පඨමජ්ඣානාදීනං වා යෙන යෙන ඣානෙන. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ හි පථවීකසිණෙන කරණභූතෙන පථවීකසිණසමාපත්තිං එකවාරං සමාපජ්ජන්තො පුරිමසඤ්ඤානිරොධං ඵුසති එකං සඤ්ඤග්ගං, අථ ද්වෙ වාරෙ, තයො වාරෙ, වාරසතං, වාරසහස්සං, වාරසතසහස්සං වා සමාපජ්ජන්තො පුරිමසඤ්ඤානිරොධං ඵුසති, සතසහස්සං, සඤ්ඤග්ගානි. එස නයො සෙසකසිණෙසු. ඣානෙසුපි සචෙ පඨමජ්ඣානෙන කරණභූතෙන එකවාරං පුරිමසඤ්ඤානිරොධං ඵුසති එකං සඤ්ඤග්ගං. අථ ද්වෙ වාරෙ , තයො වාරෙ, වාරසතං, වාරසහස්සං, වාරසතසහස්සං වා පුරිමසඤ්ඤානිරොධං ඵුසති, සතසහස්සං සඤ්ඤග්ගානි. එස නයො සෙසජ්ඣානසමාපත්තීසුපි. ඉති එකවාරං සමාපජ්ජනවසෙන වා සබ්බම්පි සඤ්ජානනලක්ඛණෙන සඞ්ගහෙත්වා වා එකං සඤ්ඤග්ගං හොති, අපරාපරං සමාපජ්ජනවසෙන බහූනි.

416. සඤ්ඤා නු ඛො, භන්තෙති භන්තෙ නිරොධසමාපජ්ජනකස්ස භික්ඛුනො ‘‘සඤ්ඤා නු ඛො පඨමං උප්පජ්ජතී’’ති පුච්ඡති. තස්ස භගවා ‘‘සඤ්ඤා ඛො, පොට්ඨපාදා’’ති බ්යාකාසි. තත්ථ සඤ්ඤාති ඣානසඤ්ඤා. ඤාණන්ති විපස්සනාඤාණං. අපරො නයො, සඤ්ඤාති විපස්සනා සඤ්ඤා. ඤාණන්ති මග්ගඤාණං. අපරො නයො, සඤ්ඤාති මග්ගසඤ්ඤා. ඤාණන්ති ඵලඤාණං. තිපිටකමහාසිවත්ථෙරො පනාහ –

කිං ඉමෙ භික්ඛූ භණන්ති, පොට්ඨපාදො හෙට්ඨා භගවන්තං නිරොධං පුච්ඡි. ඉදානි නිරොධා වුට්ඨානං පුච්ඡන්තො ‘‘භගවා නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස කිං පඨමං අරහත්තඵලසඤ්ඤා උප්පජ්ජති, උදාහු පච්චවෙක්ඛණඤාණ’’න්ති වදති. අථස්ස භගවා යස්මා ඵලසඤ්ඤා පඨමං උප්පජ්ජති, පච්ඡා පච්චවෙක්ඛණඤාණං . තස්මා ‘‘සඤ්ඤා ඛො පොට්ඨපාදා’’ති ආහ. තත්ථ සඤ්ඤුප්පාදාති අරහත්තඵලසඤ්ඤාය උප්පාදා, පච්ඡා ‘‘ඉදං අරහත්තඵල’’න්ති එවං පච්චවෙක්ඛණඤාණුප්පාදො හොති. ඉදප්පච්චයා කිර මෙති ඵලසමාධිසඤ්ඤාපච්චයා කිර මය්හං පච්චවෙක්ඛණඤාණං උප්පන්නන්ති.

සඤ්ඤාඅත්තකථාවණ්ණනා

417. ඉදානි පරිබ්බාජකො යථා නාම ගාමසූකරො ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා ගන්ධෙහි අනුලිම්පිත්වා මාලාදාමං පිළන්ධිත්වා සිරිසයනෙ ආරොපිතොපි සුඛං න වින්දති, වෙගෙන ගූථට්ඨානමෙව ගන්ත්වා සුඛං වින්දති. එවමෙව භගවතා සණ්හසුඛුමතිලක්ඛණබ්භාහතාය දෙසනාය න්හාපිතවිලිත්තමණ්ඩිතොපි නිරොධකථාසිරිසයනං ආරොපිතොපි තත්ථ සුඛං න වින්දන්තො ගූථට්ඨානසදිසං අත්තනො ලද්ධිං ගහෙත්වා තමෙව පුච්ඡන්තො ‘‘සඤ්ඤා නු ඛො, භන්තෙ, පුරිසස්ස අත්තා’’තිආදිමාහ. අථස්සානුමතිං ගහෙත්වා බ්යාකාතුකාමො භගවා – ‘‘කං පන ත්ව’’න්තිආදිමාහ. තතො සො ‘‘අරූපී අත්තා’’ති එවං ලද්ධිකො සමානොපි ‘‘භගවා දෙසනාය සුකුසලො, සො මෙ ආදිතොව ලද්ධිං මා විද්ධංසෙතූ’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො ලද්ධිං පරිහරන්තො ‘‘ඔළාරිකං ඛො’’තිආදිමාහ. අථස්ස භගවා තත්ථ දොසං දස්සෙන්තො ‘‘ඔළාරිකො ච හි තෙ’’තිආදිමාහ . තත්ථ එවං සන්තන්ති එවං සන්තෙ. භුම්මත්ථෙ හි එතං උපයොගවචනං. එවං සන්තං අත්තානං පච්චාගච්ඡතො තවාති අයං වා එත්ථ අත්ථො. චතුන්නං ඛන්ධානං එකුප්පාදෙකනිරොධත්තා කිඤ්චාපි යා සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, සාව නිරුජ්ඣති. අපරාපරං උපාදාය පන ‘‘අඤ්ඤා ච සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, අඤ්ඤා ච සඤ්ඤා නිරුජ්ඣන්තී’’ති වුත්තං.

418-420. ඉදානි අඤ්ඤං ලද්ධිං දස්සෙන්තො – ‘‘මනොමයං ඛො අහං, භන්තෙ’’තිආදිං වත්වා තත්රාපි දොසෙ දින්නෙ යථා නාම උම්මත්තකො යාවස්ස සඤ්ඤා නප්පතිට්ඨාති, තාව අඤ්ඤං ගහෙත්වා අඤ්ඤං විස්සජ්ජෙති, සඤ්ඤාපතිට්ඨානකාලෙ පන වත්තබ්බමෙව වදති, එවමෙව අඤ්ඤං ගහෙත්වා අඤ්ඤං විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි අත්තනො ලද්ධිංයෙව වදන්තො ‘‘අරූපී ඛො’’තිආදිමාහ. තත්රාපි යස්මා සො සඤ්ඤාය උප්පාදනිරොධං ඉච්ඡති, අත්තානං පන සස්සතං මඤ්ඤති. තස්මා තථෙවස්ස දොසං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘එවං සන්තම්පී’’තිආදිමාහ. තතො පරිබ්බාජකො මිච්ඡාදස්සනෙන අභිභූතත්තා භගවතා වුච්චමානම්පි තං නානත්තං අජානන්තො ‘‘සක්කා පනෙතං, භන්තෙ, මයා’’තිආදිමාහ. අථස්ස භගවා යස්මා සො සඤ්ඤාය උප්පාදනිරොධං පස්සන්තොපි සඤ්ඤාමයං අත්තානං නිච්චමෙව මඤ්ඤති. තස්මා ‘‘දුජ්ජානං ඛො’’තිආදිමාහ.

තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – තව අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤා ඛන්ති, අඤ්ඤා රුචි, අඤ්ඤථායෙව තෙ දස්සනං පවත්තං, අඤ්ඤදෙව ච තෙ ඛමති චෙව රුච්චති ච, අඤ්ඤත්ර ච තෙ ආයොගො, අඤ්ඤිස්සායෙව පටිපත්තියා යුත්තපයුත්තතා, අඤ්ඤත්ථ ච තෙ ආචරියකං, අඤ්ඤස්මිං තිත්ථායතනෙ ආචරියභාවො. තෙන තයා එවං අඤ්ඤදිට්ඨිකෙන අඤ්ඤඛන්තිකෙන අඤ්ඤරුචිකෙන අඤ්ඤත්රායොගෙන අඤ්ඤත්රාචරියකෙන දුජ්ජානං එතන්ති. අථ පරිබ්බාජකො – ‘‘සඤ්ඤා වා පුරිසස්ස අත්තා හොතු, අඤ්ඤා වා සඤ්ඤා, තං සස්සතාදි භාවමස්ස පුච්ඡිස්ස’’න්ති පුන ‘‘කිං පන භන්තෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ලොකොති අත්තානං සන්ධාය වදති. න හෙතං පොට්ඨපාද අත්ථසඤ්හිතන්ති පොට්ඨපාද එතං දිට්ඨිගතං න ඉධලොකපරලොකඅත්ථනිස්සිතං, න අත්තත්ථපරත්ථනිස්සිතං. න ධම්මසංහිතන්ති න නවලොකුත්තරධම්මනිස්සිතං. නාදිබ්රහ්මචරියකන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතස්ස සාසනබ්රහ්මචරියකස්ස න ආදිමත්තං, අධිසීලසික්ඛාමත්තම්පි න හොති. න නිබ්බිදායාති සංසාරවට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථාය න සංවත්තති. නවිරාගායාති වට්ටවිරාගත්ථාය න සංවත්තති. න නිරොධායාති වට්ටස්ස නිරොධකරණත්ථාය න සංවත්තති. න උපසමායාති වට්ටස්ස වූපසමනත්ථාය න සංවත්තති. න අභිඤ්ඤායාති වට්ටාභිජානනාය පච්චක්ඛකිරියාය න සංවත්තති. න සම්බොධායාති වට්ටසම්බුජ්ඣනත්ථාය න සංවත්තති. න නිබ්බානායාති අමතමහානිබ්බානස්ස පච්චක්ඛකිරියාය න සංවත්තති.

ඉදං දුක්ඛන්තිආදීසු තණ්හං ඨපෙත්වා තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛන්ති, තස්සෙව දුක්ඛස්ස පභාවනතො සප්පච්චයා තණ්හා දුක්ඛසමුදයොති. උභින්නං අප්පවත්ති දුක්ඛනිරොධොති, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති මයා බ්යාකතන්ති අත්ථො. එවඤ්ච පන වත්වා භගවා ‘‘ඉමස්ස පරිබ්බාජකස්ස මග්ගපාතුභාවො වා ඵලසච්ඡිකිරියා වා නත්ථි, මය්හඤ්ච භික්ඛාචාරවෙලා’’ති චින්තෙත්වා තුණ්හී අහොසි. පරිබ්බාජකොපි තං ආකාරං ඤත්වා භගවතො ගමනකාලං ආරොචෙන්තො විය ‘‘එවමෙත’’න්තිආදිමාහ.

421. වාචාසන්නිතොදකෙනාති වචනපතොදෙන. සඤ්ඣබ්භරිමකංසූති සඤ්ඣබ්භරිතං නිරන්තරං ඵුට්ඨං අකංසු, උපරි විජ්ඣිංසූති වුත්තං හොති. භූතන්ති සභාවතො විජ්ජමානං. තච්ඡං, තථන්ති තස්සෙව වෙවචනං. ධම්මට්ඨිතතන්ති නවලොකුත්තරධම්මෙසු ඨිතසභාවං. ධම්මනියාමතන්ති ලොකුත්තරධම්මනියාමතං. බුද්ධානඤ්හි චතුසච්චවිනිමුත්තා කථා නාම නත්ථි. තස්මා සා එදිසා හොති.

චිත්තහත්ථිසාරිපුත්තපොට්ඨපාදවත්ථුවණ්ණනා

422. චිත්තො ච හත්ථිසාරිපුත්තොති සො කිර සාවත්ථියං හත්ථිආචරියස්ස පුත්තො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා සුඛුමෙසු අත්ථන්තරෙසු කුසලො අහොසි, පුබ්බෙ කතපාපකම්මවසෙන පන සත්තවාරෙ විබ්භමිත්වා ගිහි ජාතො. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස කිර සාසනෙ ද්වෙ සහායකා අහෙසුං, අඤ්ඤමඤ්ඤං සමග්ගා එකතොව සජ්ඣායන්ති. තෙසු එකො අනභිරතො ගිහිභාවෙ චිත්තං උප්පාදෙත්වා ඉතරස්ස ආරොචෙසි. සො ගිහිභාවෙ ආදීනවං පබ්බජ්ජාය ආනිසංසං දස්සෙත්වා තං ඔවදි. සො තං සුත්වා අභිරමිත්වා පුනෙකදිවසං තාදිසෙ චිත්තෙ උප්පන්නෙ තං එතදවොච ‘‘මය්හං ආවුසො එවරූපං චිත්තං උප්පජ්ජති – ‘ඉමාහං පත්තචීවරං තුය්හං දස්සාමී’ති’’. සො පත්තචීවරලොභෙන තස්ස ගිහිභාවෙ ආනිසංසං දස්සෙත්වා පබ්බජ්ජාය ආදීනවං කථෙසි. අථස්ස තං සුත්වාව ගිහිභාවතො චිත්තං විරජ්ජිත්වා පබ්බජ්ජායමෙව අභිරමි. එවමෙස තදා සීලවන්තස්ස භික්ඛුනො ගිහිභාවෙ ආනිසංසකථාය කථිතත්තා ඉදානි ඡ වාරෙ විබ්භමිත්වා සත්තමෙ වාරෙ පබ්බජිතො. මහාමොග්ගල්ලානස්ස, මහාකොට්ඨිකත්ථෙරස්ස ච අභිධම්මකථං කථෙන්තානං අන්තරන්තරා කථං ඔපාතෙති. අථ නං මහාකොට්ඨිකත්ථෙරො අපසාදෙති. සො මහාසාවකස්ස කථිතෙ පතිට්ඨාතුං අසක්කොන්තො විබ්භමිත්වා ගිහි ජාතො. පොට්ඨපාදස්ස පනායං ගිහිසහායකො හොති. තස්මා විබ්භමිත්වා ද්වීහතීහච්චයෙන පොට්ඨපාදස්ස සන්තිකං ගතො. අථ නං සො දිස්වා ‘‘සම්ම කිං තයා කතං, එවරූපස්ස නාම සත්ථු සාසනා අපසක්කන්තොසි, එහි පබ්බජිතුං ඉදානි තෙ වට්ටතී’’ති තං ගහෙත්වා භගවතො සන්තිකං අගමාසි. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තො ච හත්ථිසාරිපුත්තො පොට්ඨපාදො ච පරිබ්බාජකො’’ති.

423. අන්ධාති පඤ්ඤාචක්ඛුනො නත්ථිතාය අන්ධා, තස්සෙව අභාවෙන අචක්ඛුකා. ත්වංයෙව නෙසං එකො චක්ඛුමාති සුභාසිතදුබ්භාසිතජානනභාවමත්තෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා චක්ඛුමා. එකංසිකාති එකකොට්ඨාසා. පඤ්ඤත්තාති ඨපිතා. අනෙකංසිකාති න එකකොට්ඨාසා එකෙනෙව කොට්ඨාසෙන සස්සතාති වා අසස්සතාති වා න වුත්තාති අත්ථො.

එකංසිකධම්මවණ්ණනා

424-425. සන්ති පොට්ඨපාදාති ඉදං භගවා කස්මා ආරභි? බාහිරකෙහි පඤ්ඤාපිතනිට්ඨාය අනිය්යානිකභාවදස්සනත්ථං. සබ්බෙ හි තිත්ථියා යථා භගවා අමතං නිබ්බානං, එවං අත්තනො අත්තනො සමයෙ ලොකථුපිකාදිවසෙන නිට්ඨං පඤ්ඤපෙන්ති, සා ච න නිය්යානිකා. යථා පඤ්ඤත්තා හුත්වා න නිය්යාති න ගච්ඡති, අඤ්ඤදත්ථු පණ්ඩිතෙහි පටික්ඛිත්තා නිවත්තති, තං දස්සෙතුං භගවා එවමාහ. තත්ථ එකන්තසුඛං ලොකං ජානං පස්සන්ති පුරත්ථිමාය දිසාය එකන්තසුඛො ලොකො පච්ඡිමාදීනං වා අඤ්ඤතරායාති එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා විහරථ. දිට්ඨපුබ්බානි ඛො තස්මිං ලොකෙ මනුස්සානං සරීරසණ්ඨානාදීනීති. අප්පාටිහීරකතන්ති අප්පාටිහීරකතං පටිහරණවිරහිතං, අනිය්යානිකන්ති වුත්තං හොති.

426-427. ජනපදකල්යාණීති ජනපදෙ අඤ්ඤාහි ඉත්ථීහි වණ්ණසණ්ඨානවිලාසාකප්පාදීහි අසදිසා.

තයොඅත්තපටිලාභවණ්ණනා

428. එවං භගවා පරෙසං නිට්ඨාය අනිය්යානිකත්තං දස්සෙත්වා අත්තනො නිට්ඨාය නිය්යානිකභාවං දස්සෙතුං ‘‘තයො ඛො මෙ පොට්ඨපාදා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්තපටිලාභොති අත්තභාවපටිලාභො, එත්ථ ච භගවා තීහි අත්තභාවපටිලාභෙහි තයො භවෙ දස්සෙසි. ඔළාරිකත්තභාවපටිලාභෙන අවීචිතො පට්ඨාය පරනිම්මිතවසවත්තිපරියොසානං කාමභවං දස්සෙසි. මනොමයඅත්තභාවපටිලාභෙන පඨමජ්ඣානභූමිතො පට්ඨාය අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකපරියොසානං රූපභවං දස්සෙසි. අරූපඅත්තභාවපටිලාභෙන ආකාසානඤ්චායතනබ්රහ්මලොකතො පට්ඨාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනබ්රහ්මලොකපරියොසානං අරූපභවං දස්සෙසි. සංකිලෙසිකා ධම්මා නාම ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා. වොදානියා ධම්මා නාම සමථවිපස්සනා.

429. පඤ්ඤාපාරිපූරිංවෙපුල්ලත්තන්ති මග්ගපඤ්ඤාඵලපඤ්ඤානං පාරිපූරිඤ්චෙව විපුලභාවඤ්ච. පාමුජ්ජන්ති තරුණපීති. පීතීති බලවතුට්ඨි. කිං වුත්තං හොති? යං අවොචුම්හ ‘‘සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහිරතී’’ති, තත්ථ තස්ස එවං විහරතො තං පාමොජ්ජඤ්චෙව භවිස්සති, පීති ච නාමකායපස්සද්ධි ච සති ච සූපට්ඨිතා උත්තමඤාණඤ්ච සුඛො ච විහාරො. සබ්බවිහාරෙසු ච අයමෙව විහාරො ‘‘සුඛො’’ති වත්තුං යුත්තො ‘‘උපසන්තො පරමමධුරො’’ති. තත්ථ පඨමජ්ඣානෙ පාමොජ්ජාදයො ඡපි ධම්මා ලබ්භන්ති, දුතියජ්ඣානෙ දුබ්බලපීතිසඞ්ඛාතං පාමොජ්ජං නිවත්තති, සෙසා පඤ්ච ලබ්භන්ති. තතියෙ පීති නිවත්තති, සෙසා චත්තාරො ලබ්භන්ති. තථා චතුත්ථෙ. ඉමෙසු චතූසු ඣානෙසු සම්පසාදනසුත්තෙ සුද්ධවිපස්සනා පාදකජ්ඣානමෙව කථිතං. පාසාදිකසුත්තෙ චතූහි මග්ගෙහි සද්ධිං විපස්සනා කථිතා. දසුත්තරසුත්තෙ චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්ති කථිතා. ඉමස්මිං පොට්ඨපාදසුත්තෙ පාමොජ්ජං පීතිවෙවචනමෙව කත්වා දුතියජ්ඣානිකඵලසමාපත්තිනාම කථිතාති වෙදිතබ්බා.

432-437. අයං වා සොති එත්ථ වා සද්දො විභාවනත්ථො හොති. අයං සොති එවං විභාවෙත්වා පකාසෙත්වා බ්යාකරෙය්යාම. යථාපරෙ ‘‘එකන්තසුඛං අත්තානං සඤ්ජානාථා’’ති පුට්ඨා ‘‘නො’’ති වදන්ති, න එවං වදාමාති අත්ථො. සප්පාටිහීරකතන්ති සප්පාටිහරණං, නිය්යානිකන්ති අත්ථො. මොඝො හොතීති තුච්ඡො හොති, නත්ථි සො තස්මිං සමයෙති අධිප්පායො. සච්චො හොතීති භූතො හොති, ස්වෙව තස්මිං සමයෙ සච්චො හොතීති අත්ථො. එත්ථ පනායං චිත්තො අත්තනො අසබ්බඤ්ඤුතාය තයො අත්තපටිලාභෙ කථෙත්වා අත්තපටිලාභො නාම පඤ්ඤත්තිමත්තං එතන්ති උද්ධරිතුං නාසක්ඛි, අත්තපටිලාභො ත්වෙව නිය්යාතෙසි. අථස්ස භගවා රූපාදයො චෙත්ථ ධම්මා, අත්තපටිලාභොති පන නාමමත්තමෙතං, තෙසු තෙසු රූපාදීසු සති එවරූපා වොහාරා හොන්තීති දස්සෙතුකාමො තස්සෙව කථං ගහෙත්වා නාමපඤ්ඤත්තිවසෙන නිය්යාතනත්ථං ‘‘යස්මිං චිත්ත සමයෙ’’තිආදිමාහ.

438. එවඤ්ච පන වත්වා පටිපුච්ඡිත්වා විනයනත්ථං පුන ‘‘සචෙ තං, චිත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යු’’න්තිආදිමාහ . තත්ථ යො මෙ අහොසි අතීතො අත්තපටිලාභො , ස්වෙව මෙ අත්තපටිලාභො, තස්මිං සමයෙ සච්චො අහොසි, මොඝො අනාගතො මොඝො පච්චුප්පන්නොති එත්ථ තාව ඉමමත්ථං දස්සෙති – යස්මා යෙ තෙ අතීතා ධම්මා, තෙ එතරහි නත්ථි, අහෙසුන්ති පන සඞ්ඛ්යං ගතා, තස්මා සොපි මෙ අත්තපටිලාභො තස්මිංයෙව සමයෙ සච්චො අහොසි. අනාගතපච්චුප්පන්නානං පන ධම්මානං තදා අභාවා තස්මිං සමයෙ ‘‘මොඝො අනාගතො, මොඝො පච්චුප්පන්නො’’ති, එවං අත්ථතො නාමමත්තමෙව අත්තපටිලාභං පටිජානාති. අනාගතපච්චුප්පන්නෙසුපි එසෙව නයො.

439-443. අථ භගවා තස්ස බ්යාකරණෙන සද්ධිං අත්තනො බ්යාකරණං සංසන්දිතුං ‘‘එවමෙව ඛො චිත්තා’’තිආදීනි වත්වා පුන ඔපම්මතො තමත්ථං සාධෙන්තො ‘‘සෙය්යථාපි චිත්ත ගවා ඛීර’’න්තිආදිමාහ. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො, යථා ගවා ඛීරං, ඛීරාදීහි ච දධිආදීනි භවන්ති, තත්ථ යස්මිං සමයෙ ඛීරං හොති, න තස්මිං සමයෙ දධීති වා නවනීතාදීසු වා අඤ්ඤතරන්ති සඞ්ඛ්යං නිරුත්තිං නාමං වොහාරං ගච්ඡති. කස්මා? යෙ ධම්මෙ උපාදාය දධීතිආදි වොහාරා හොන්ති, තෙසං අභාවා. අථ ඛො ඛීරං ත්වෙව තස්මිං සමයෙ සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. කස්මා? යෙ ධම්මෙ උපාදාය ඛීරන්ති සඞ්ඛ්යා නිරුත්ති නාමං වොහාරො හොති, තෙසං භාවාති. එස නයො සබ්බත්ථ. ඉමා ඛො චිත්තාති ඔළාරිකො අත්තපටිලාභො ඉති ච මනොමයො අත්තපටිලාභො ඉති ච අරූපො අත්තපටිලාභො ඉති ච ඉමා ඛො චිත්ත ලොකසමඤ්ඤා ලොකෙ සමඤ්ඤාමත්තකානි සමනුජානනමත්තකානි එතානි. තථා ලොකනිරුත්තිමත්තකානි වචනපථමත්තකානි වොහාරමත්තකානි නාමපණ්ණත්තිමත්තකානි එතානීති. එවං භගවා හෙට්ඨා තයො අත්තපටිලාභෙ කථෙත්වා ඉදානි සබ්බමෙතං වොහාරමත්තකන්ති වදති. කස්මා? යස්මා පරමත්ථතො සත්තො නාම නත්ථි, සුඤ්ඤො තුච්ඡො එස ලොකො.

බුද්ධානං පන ද්වෙ කථා සම්මුතිකථා ච පරමත්ථකථා ච. තත්ථ ‘‘සත්තො පොසො දෙවො බ්රහ්මා’’තිආදිකා ‘‘සම්මුතිකථා’’ නාම. ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානි සතිපට්ඨානා සම්මප්පධානා’’තිආදිකා පරමත්ථකථා නාම. තත්ථ යො සම්මුතිදෙසනාය ‘‘සත්තො’’ති වා ‘‘පොසො’’ති වා ‘‘දෙවො’’ති වා ‘‘බ්රහ්මා’’ති වා වුත්තෙ විජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං නිය්යාතුං අරහත්තජයග්ගාහං ගහෙතුං සක්කොති, තස්ස භගවා ආදිතොව ‘‘සත්තො’’ති වා ‘‘පොසො’’ති වා ‘‘දෙවො’’ති වා ‘‘බ්රහ්මා’’ති වා කථෙති, යො පරමත්ථදෙසනාය ‘‘අනිච්ච’’න්ති වා ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වාතිආදීසු අඤ්ඤතරං සුත්වා විජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං නිය්යාතුං අරහත්තජයග්ගාහං ගහෙතුං සක්කොති, තස්ස ‘‘අනිච්ච’’න්ති වා ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වාතිආදීසු අඤ්ඤතරමෙව කථෙති. තථා සම්මුතිකථාය බුජ්ඣනකසත්තස්සාපි න පඨමං පරමත්ථකථං කථෙති. සම්මුතිකථාය පන බොධෙත්වා පච්ඡා පරමත්ථකථං කථෙති. පරමත්ථකථාය බුජ්ඣනකසත්තස්සාපි න පඨමං සම්මුතිකථං කථෙති. පරමත්ථකථාය පන බොධෙත්වා පච්ඡා සම්මුතිකථං කථෙති. පකතියා පන පඨමමෙව පරමත්ථකථං කථෙන්තස්ස දෙසනා ලූඛාකාරා හොති, තස්මා බුද්ධා පඨමං සම්මුතිකථං කථෙත්වා පච්ඡා පරමත්ථකථං කථෙන්ති. සම්මුතිකථං කථෙන්තාපි සච්චමෙව සභාවමෙව අමුසාව කථෙන්ති. පරමත්ථකථං කථෙන්තාපි සච්චමෙව සභාවමෙව අමුසාව කථෙන්ති.

දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නූපලබ්භති.

සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණං;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං භූතලක්ඛණන්ති.

යාහි තථාගතො වොහරති අපරාමසන්ති යාහි ලොකසමඤ්ඤාහි ලොකනිරුත්තීහි තථාගතො තණ්හාමානදිට්ඨිපරාමාසානං අභාවා අපරාමසන්තො වොහරතීති දෙසනං විනිවට්ටෙත්වා අරහත්තනිකූටෙන නිට්ඨාපෙසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

පොට්ඨපාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.