📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

දීඝනිකායෙ

සීලක්ඛන්ධවග්ගටීකා

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයවන්දනා සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස පභවනිස්සයවිසුද්ධිපටිවෙදනත්ථං, තං පන ධම්මසංවණ්ණනාසු විඤ්ඤූනං බහුමානුප්පාදනත්ථං, තං සම්මදෙව තෙසං උග්ගහධාරණාදික්කමලද්ධබ්බාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බහිතසුඛනිප්ඵාදනත්ථං. අථ වා මඞ්ගලභාවතො, සබ්බකිරියාසු පුබ්බකිච්චභාවතො, පණ්ඩිතෙහි සම්මාචරිතභාවතො, ආයතිං පරෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනතො ච සංවණ්ණනායං රතනත්තයපණාමකිරියා. අථ වා රතනත්තයපණාමකරණං පූජනීයපූජාපුඤ්ඤවිසෙසනිබ්බත්තනත්ථං, තං අත්තනො යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස කම්මස්ස බලානුප්පාදනත්ථං, අන්තරා ච තස්ස අසඞ්කොචනත්ථං, තදුභයං අනන්තරායෙන අට්ඨකථාය පරිසමාපනත්ථං. ඉදමෙව ච පයොජනං ආචරියෙන ඉධාධිප්පෙතං. තථා හි වක්ඛති – ‘‘ඉති මෙ පසන්නමතිනො…පෙ… තස්සානුභාවෙනා’’ති. වත්ථුත්තයපූජා හි නිරතිසයපුඤ්ඤක්ඛෙත්තසම්බුද්ධියා අපරිමෙය්යප්පභාවො පුඤ්ඤාතිසයොති බහුවිධන්තරායෙපි ලොකසන්නිවාසෙ අන්තරායනිබන්ධනසකලසංකිලෙසවිද්ධංසනාය පහොති, භයාදිඋපද්දවඤ්ච නිවාරෙති. යථාහ –

‘‘පූජාරහෙ පූජයතො, බුද්ධෙ යදි ව සාවකෙ’’තිආදි (ධ. ප. 1.195; අප. 1.10.1), තථා –

‘‘යෙ භික්ඛවෙ බුද්ධෙ පසන්නා, අග්ගෙ තෙ පසන්නා. අග්ගෙ ඛො පන පසන්නානං අග්ගො විපාකො හොතී’’තිආදි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).

‘‘බුද්ධොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති;

වරමෙව හි සා පීති, කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්ස.

ධම්මොති…පෙ… සඞ්ඝොති…පෙ… දීපස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.6);

තථා –

‘‘යස්මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11),

‘‘අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලෙ වා…පෙ…

භයං වා ඡම්භිතත්තං වා,

ලොමහංසො න හෙස්සතී’’ති. (සං. නි. 1.249) ච

තත්ථ යස්ස වත්ථුත්තයස්ස වන්දනං කත්තුකාමො, තස්ස ගුණාතිසයයොගසන්දස්සනත්ථං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදිනා ගාථත්තයමාහ. ගුණාතිසයයොගෙන හි වන්දනාරහභාවො, වන්දනාරහෙ ච කතා වන්දනා යථාධිප්පෙතප්පයොජනං සාධෙතීති. තත්ථ යස්සා දෙසනාය සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, සා න විනයදෙසනා විය කරුණාප්පධානා, නාපි අභිධම්මදෙසනා විය පඤ්ඤාප්පධානා, අථ ඛො කරුණාපඤ්ඤාප්පධානාති තදුභයප්පධානමෙව තාව සම්මාසම්බුද්ධස්ස ථොමනං කාතුං තංමූලකත්තා සෙසරතනානං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදි වුත්තං.

තත්ථ කිරතීති කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති, අපනෙතීති අත්ථො. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති කාරුණිකං හිංසති, විබාධතීති අත්ථො, පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං කම්පනං හදයඛෙදං කරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුඛං, තං රුන්ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්ඛාපනයනකාමතාලක්ඛණා, අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්ධති විබන්ධතීති. කරුණාය සීතලං කරුණාසීතලං, කරුණාසීතලං හදයං අස්සාති කරුණාසීතලහදයො, තං කරුණාසීතලහදයං. තත්ථ කිඤ්චාපි පරෙසං හිතොපසංහාරසුඛාදිඅපරිහානිච්ඡනසභාවතාය, බ්යාපාදාරතීනං උජුවිපච්චනීකතාය ච සත්තසන්තානගතසන්තාපවිච්ඡෙදනාකාරප්පවත්තියා මෙත්තාමුදිතානම්පි චිත්තසීතලභාවකාරණතා උපලබ්භති, තථාපි දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තියා පරූපතාපාසහනරසා අවිහිංසාභූතා කරුණා විසෙසෙන භගවතො චිත්තස්ස චිත්තපස්සද්ධි විය සීතීභාවනිමිත්තන්ති වුත්තං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති. කරුණාමුඛෙන වා මෙත්තාමුදිතානම්පි හදයසීතලභාවකාරණතා වුත්තාති දට්ඨබ්බං.

අථ වා අසාධාරණඤාණවිසෙසනිබන්ධනභූතා සාතිසයං නිරවසෙසඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විය සවිසයබ්යාපිතාය මහාකරුණාභාවං උපගතා කරුණාව භගවතො අතිසයෙන හදයසීතලභාවහෙතූති ආහ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති. අථ වා සතිපි මෙත්තාමුදිතානං සාතිසයෙ හදයසීතීභාවනිබන්ධනත්තෙ සකලබුද්ධගුණවිසෙසකාරණතාය තාසම්පි කාරණන්ති කරුණාව භගවතො හදයසීතලභාවකාරණං වුත්තා. කරුණානිදානා හි සබ්බෙපි බුද්ධගුණා. කරුණානුභාවනිබ්බාපියමානසංසාරදුක්ඛසන්තාපස්ස හි භගවතො පරදුක්ඛාපනයනකාමතාය අනෙකානිපි අසඞ්ඛෙය්යානි කප්පානං අකිලන්තරූපස්සෙව නිරවසෙසබුද්ධකරධම්මසම්භරණනියතස්ස සමධිගතධම්මාධිපතෙය්යස්ස ච සන්නිහිතෙසුපි සත්තසඞ්ඛාරසමුපනීතහදයූපතාපනිමිත්තෙසු න ඊසකම්පි චිත්තසීතීභාවස්සඤ්ඤථත්තමහොසීති. එතස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ තීසුපි අවත්ථාසු භගවතො කරුණා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

පජානාතීති පඤ්ඤා, යථාසභාවං පකාරෙහි පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. පඤ්ඤාව ඤෙය්යාවරණප්පහානතො පකාරෙහි ධම්මසභාවාවජොතනට්ඨෙන පජ්ජොතොති පඤ්ඤාපජ්ජොතො, සවාසනප්පහානතො විසෙසෙන හතං සමුග්ඝාටිතං විහතං, පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන විහතං පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතං. මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මොහනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො, අවිජ්ජා, ස්වෙව විසයසභාවපටිච්ඡාදනතො අන්ධකාරසරික්ඛතාය තමො වියාති තමො, පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතො මොහතමො එතස්සාති පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමො, තං පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමං. සබ්බෙසම්පි හි ඛීණාසවානං සතිපි පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන අවිජ්ජාන්ධකාරස්ස විහතභාවෙ සද්ධාධිමුත්තෙහි විය දිට්ඨිප්පත්තානං සාවකෙහි, පච්චෙකසම්බුද්ධෙහි ච සවාසනප්පහානෙන සම්මාසම්බුද්ධානං කිලෙසප්පහානස්ස විසෙසො විජ්ජතීති සාතිසයෙන අවිජ්ජාප්පහානෙන භගවන්තං ථොමෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති.

අථ වා අන්තරෙන පරොපදෙසං අත්තනො සන්තානෙ අච්චන්තං අවිජ්ජාන්ධකාරවිගමස්ස නිබ්බත්තිතත්තා, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතාය, බලෙසු ච වසීභාවස්ස සමධිගතත්තා, පරසන්තතියඤ්ච ධම්මදෙසනාතිසයානුභාවෙන සම්මදෙව තස්ස පවත්තිතත්තා භගවාව විසෙසතො මොහතමවිගමෙන ථොමෙතබ්බොති ආහ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතො’’ති පදෙන භගවතො පටිවෙධපඤ්ඤා විය දෙසනාපඤ්ඤාපි සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන එකසෙසනයෙන වා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

අථ වා භගවතො ඤාණස්ස ඤෙය්යපරියන්තිකත්තා සකලඤෙය්යධම්මසභාවාබොධනසමත්ථෙන අනාවරණඤාණසඞ්ඛාතෙන පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන සබ්බඤෙය්යධම්මසභාවච්ඡාදකස්ස මොහන්ධකාරස්ස විධමිතත්තා අනඤ්ඤසාධාරණො භගවතො මොහතමවිනාසොති කත්වා වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති. එත්ථ ච මොහතමවිධමනන්තෙ අධිගතත්තා අනාවරණඤාණං කාරණූපචාරෙන සකසන්තානෙ මොහතමවිධමනං දට්ඨබ්බං. අභිනීහාරසම්පත්තියා සවාසනප්පහානමෙව හි කිලෙසානං ‘‘ඤෙය්යාවරණප්පහාන’’න්ති, පරසන්තානෙ පන මොහතමවිධමනස්ස කාරණභාවතො අනාවරණඤාණං ‘‘මොහතමවිධමන’’න්ති වුච්චතීති.

කිං පන කාරණං අවිජ්ජාවිග්ඝාතො යෙවෙකො පහානසම්පත්තිවසෙන භගවතො ථොමනානිමිත්තං ගය්හති, න පන සාතිසයනිරවසෙසකිලෙසප්පහානන්ති? තප්පහානවචනෙනෙව තදෙකට්ඨතාය සකලසංකිලෙසගණසමුග්ඝාතජොතිතභාවතො. න හි සො තාදිසො කිලෙසො අත්ථි, යො නිරවසෙසඅවිජ්ජාප්පහානෙන න පහීයතීති. අථ වා විජ්ජා විය සකලකුසලධම්මසමුප්පත්තියා නිරවසෙසාකුසලධම්මනිබ්බත්තියා, සංසාරප්පවත්තියා ච අවිජ්ජා පධානකාරණන්ති තබ්බිග්ඝාතවචනෙන සකලසංකිලෙසගණසමුග්ඝාතො වුත්තොයෙව හොතීති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති.

නරා ච අමරා ච නරාමරා, සහ නරාමරෙහීති සනරාමරො, සනරාමරො ච සො ලොකො චාති සනරාමරලොකො, තස්ස ගරුති සනරාමරලොකගරු, තං සනරාමරලොකගරුං. එතෙන දෙවමනුස්සානං විය තදවසිට්ඨසත්තානම්පි යථාරහං ගුණවිසෙසාවහතො භගවතො උපකාරිතං දස්සෙති. න චෙත්ථ පධානාපධානභාවො චොදෙතබ්බො. අඤ්ඤො හි සද්දක්කමො, අඤ්ඤො අත්ථක්කමො. එදිසෙසු හි සමාසපදෙසු පධානම්පි අප්පධානං විය නිද්දිසීයති යථා – ‘‘සරාජිකාය පරිසායා’’ති (අප. අට්ඨ. 1.82). කාමඤ්චෙත්ථ සත්තසඞ්ඛාරභාජනවසෙන තිවිධො ලොකො, ගරුභාවස්ස පන අධිප්පෙතත්තා ගරුකරණසමත්ථස්සෙව යුජ්ජනතො සත්තලොකස්සවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. සො හි ලොකියන්ති එත්ථ පුඤ්ඤපාපානි තබ්බිපාකො චාති ‘‘ලොකො’’ති වුච්චති. අමරග්ගහණෙන චෙත්ථ උපපත්තිදෙවා අධිප්පෙතා.

අථ වා සමූහත්ථො ලොක-සද්දො සමුදායවසෙන ලොකීයති පඤ්ඤාපීයතීති. සහ නරෙහීති සනරා, සනරා ච තෙ අමරා චෙති සනරාමරා, තෙසං ලොකොති සනරාමරලොකොති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අමර-සද්දෙන චෙත්ථ විසුද්ධිදෙවාපි සඞ්ගය්හන්ති. තෙ හි මරණාභාවතො පරමත්ථතො අමරා. නරාමරානංයෙව ච ගහණං උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන, යථා – ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති (දී. නි. 1.157). තථා හි සබ්බානත්ථපරිහරණපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තුපකාරිතාය, අපරිමිතනිරුපමප්පභාවගුණවිසෙසසමඞ්ගිතාය ච සබ්බසත්තුත්තමො භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං උත්තමං ගාරවට්ඨානං, තෙන වුත්තං – ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්ති.

සොභනං ගතං ගමනං එතස්සාති සුගතො. භගවතො හි වෙනෙය්යජනුපසඞ්කමනං එකන්තෙන තෙසං හිතසුඛනිප්ඵාදනතො සොභනං, තථා ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජන (දී. නි. 2.33; 3.198-200; ම. නි. 2.385, 386) පටිමණ්ඩිතරූපකායතායදුතවිලම්බිත- ඛලිතානුකඩ්ඪනනිප්පීළනුක්කුටිකකුටිලාකුලතාදිදොසරහිතං විලාසිතරාජහංසවසභවාරණමිගරාජගමනං කායගමනං ඤාණගමනඤ්ච විපුලනිම්මලකරුණාසතිවීරියාදිගුණවිසෙසසහිතමභිනීහාරතො යාව මහාබොධි අනවජ්ජතාය සොභනමෙවාති.

අථ වා සයම්භුඤාණෙන සකලම්පි ලොකං පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පරිජානන්තො ඤාණෙන සම්මා ගතො අවගතොති සුගතො. තථා ලොකසමුදයං පහානාභිසමයවසෙන පජහන්තො අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තො සම්මා ගතො අතීතොති සුගතො. ලොකනිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො අධිගතොති සුගතො. ලොකනිරොධගාමිනිපටිපදං භාවනාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො පටිපන්නොති සුගතො. සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති, න පච්චෙති, න පච්චාගච්ඡතීති සුගතොතිආදිනා නයෙන අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො . අථ වා සුන්දරං ඨානං සම්මාසම්බොධිං නිබ්බානමෙව වා ගතො අධිගතොති සුගතො. යස්මා වා භූතං තච්ඡං අත්ථසඤ්හිතං විනෙය්යානං යථාරහං කාලයුත්තමෙව ච ධම්මං භාසති, තස්මා සම්මා ගදතීති සුගතො, ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. ඉති සොභනගමනතාදීහි සුගතො, තං සුගතං.

පුඤ්ඤපාපකම්මෙහි උපපජ්ජනවසෙන ගන්තබ්බතො ගතියො, උපපත්තිභවවිසෙසා. තා පන නිරයාදිවසෙන පඤ්චවිධා, තාහි සකලස්සාපි භවගාමිකම්මස්ස අරියමග්ගාධිගමෙන අවිපාකාරහභාවකරණෙන නිවත්තිතත්තා භගවා පඤ්චහිපි ගතීහි සුට්ඨු මුත්තො විසංයුත්තොති ආහ – ‘‘ගතිවිමුත්ත’’න්ති. එතෙන භගවතො කත්ථචිපි ගතියා අපරියාපන්නතං දස්සෙති, යතො භගවා ‘‘දෙවාතිදෙවො’’ති වුච්චති, තෙනෙවාහ –

‘‘යෙන දෙවූපපත්යස්ස, ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො;

යක්ඛත්තං යෙන ගච්ඡෙය්යං, මනුස්සත්තඤ්ච අබ්බජෙ;

තෙ මය්හං ආසවා ඛීණා, විද්ධස්තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36);

තංතංගතිසංවත්තනකානඤ්හි කම්මකිලෙසානං අග්ගමග්ගෙන බොධිමූලෙයෙව සුප්පහීනත්තා නත්ථි භගවතො ගතිපරියාපන්නතාති අච්චන්තමෙව භගවා සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසසත්තනිකායෙහි සුපරිමුත්තො, තං ගතිවිමුත්තං. වන්දෙති නමාමි, ථොමෙමීති වා අත්ථො.

අථ වා ගතිවිමුත්තන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුප්පත්තියා භගවන්තං ථොමෙති. එත්ථ හි ද්වීහාකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා – අත්තහිතසම්පත්තිතො, පරහිතපටිපත්තිතො ච. තෙසු අත්තහිතසම්පත්ති අනාවරණඤාණාධිගමතො, සවාසනානං සබ්බෙසං කිලෙසානං අච්චන්තප්පහානතො, අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තිතො ච වෙදිතබ්බා. පරහිතපටිපත්ති ලාභසක්කාරාදිනිරපෙක්ඛචිත්තස්ස සබ්බදුක්ඛනිය්යානිකධම්මදෙසනාතො, විරුද්ධෙසුපි නිච්චං හිතජ්ඣාසයතො, ඤාණපරිපාකකාලාගමනතො ච. සා පනෙත්ථ ආසයතො පයොගතො ච දුවිධා පරහිතපටිපත්ති, තිවිධා ච අත්තහිතසම්පත්ති පකාසිතා හොති. කථං? ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති එතෙන ආසයතො පරහිතපටිපත්ති, සම්මා ගදනත්ථෙන සුගත-සද්දෙන පයොගතො පරහිතපටිපත්ති, ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමං ගතිවිමුත්ත’’න්ති එතෙහි චතුසච්චපටිවෙධත්ථෙන ච සුගත-සද්දෙන තිවිධාපි අත්තහිතසම්පත්ති, අවසිට්ඨෙන, ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති එතෙන ච සබ්බාපි අත්තහිතසම්පත්තිපරහිතපටිපත්ති පකාසිතා හොතීති.

අථ වා තීහාකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා – හෙතුතො, ඵලතො, උපකාරතො ච. තත්ථ හෙතු මහාකරුණා, සා පඨමපදෙන නිදස්සිතා. ඵලං චතුබ්බිධං – ඤාණසම්පදා, පහානසම්පදා, ආනුභාවසම්පදා, රූපකායසම්පදා චාති. තාසු ඤාණප්පහානසම්පදා දුතියපදෙන සච්චප්පටිවෙධත්ථෙන ච සුගත-සද්දෙන පකාසිතා හොන්ති. ආනුභාවසම්පදා තතියපදෙන, රූපකායසම්පදා යථාවුත්තකායගමනසොභනත්ථෙන සුගත-සද්දෙන, ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපාරිපූරියා (දී. නි. 2.33; 3.198-200; ම. නි. 2.385-386) විනා තදභාවතො. උපකාරො අන්තරං අබාහිරං කරිත්වා තිවිධයානමුඛෙන විමුත්තිධම්මදෙසනා, සො සම්මා ගදනත්ථෙන සුගත-සද්දෙන පකාසිතො හොතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති එතෙන සම්මාසම්බොධියා මූලං දස්සෙති. මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො හි භගවා සංසාරපඞ්කතො සත්තානං සමුද්ධරණත්ථං කතාභිනීහාරො අනුපුබ්බෙන පාරමියො පූරෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අධිගතොති කරුණා සම්මාසම්බොධියා මූලං. ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති එතෙන සම්මාසම්බොධිං දස්සෙති. අනාවරණඤාණපදට්ඨානඤ්හි මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච අනාවරණඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චතීති. සම්මා ගදනත්ථෙන සුගත-සද්දෙන සම්මාසම්බොධියා පටිපත්තිං දස්සෙති, ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛල්ලිකත්තකිලමථානුයොග- සස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසාදිඅන්තද්වයරහිතාය කරුණාපඤ්ඤාපරිග්ගහිතාය මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පකාසනතො සුගත-සද්දස්ස. ඉතරෙහි සම්මාසම්බොධියා පධානාප්පධානභෙදං පයොජනං දස්සෙති. සංසාරමහොඝතො සත්තසන්තාරණඤ්චෙත්ථ පධානං පයොජනං, තදඤ්ඤමප්පධානං. තෙසු පධානෙන පරහිතප්පටිපත්තිං දස්සෙති, ඉතරෙන අත්තහිතසම්පත්තිං, තදුභයෙන අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු (පු. ප. 24, 173) චතූසු පුග්ගලෙසු භගවතො චතුත්ථපුග්ගලභාවං දස්සෙති. තෙන ච අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවං උත්තමවන්දනීයභාවං, අත්තනො ච වන්දනකිරියාය ඛෙත්තඞ්ගතභාවං දස්සෙති.

එත්ථ ච කරුණාග්ගහණෙන ලොකියෙසු මහග්ගතභාවප්පත්තාසාධාරණගුණදීපනතො භගවතො සබ්බලොකියගුණසම්පත්ති දස්සිතා හොති, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානමග්ගඤාණදීපනතො සබ්බලොකුත්තරගුණසම්පත්ති. තදුභයග්ගහණසිද්ධො හි අත්ථො ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්තිආදිනා විපඤ්චීයතීති. කරුණාග්ගහණෙන ච උපගමනං නිරුපක්කිලෙසං දස්සෙති, පඤ්ඤාග්ගහණෙන අපගමනං. තථා කරුණාග්ගහණෙන ලොකසමඤ්ඤානුරූපං භගවතො පවත්තිං දස්සෙති, ලොකවොහාරවිසයත්තා කරුණාය, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සමඤ්ඤායානවිධාවනං. සභාවානවබොධෙන හි ධම්මානං සමඤ්ඤං අතිධාවිත්වා සත්තාදිපරාමසනං හොතීති. තථා කරුණාග්ගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිවිහාරං දස්සෙති, පඤ්ඤාග්ගහණෙන තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං, චතුසච්චඤාණං, චතුප්පටිසම්භිදාඤාණං, චතුවෙස්සාරජ්ජඤාණං. කරුණාග්ගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස ගහිතත්තා සෙසාසාධාරණඤාණානි, ඡ අභිඤ්ඤා, අට්ඨසු පරිසාසු (ම. නි. 1.151) අකම්පනඤාණානි, දස බලානි, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, සොළස ඤාණචරියා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, (දී. නි. අට්ඨ. 3.305; විභ. මූල. ටී. ගන්ථාරම්භවණ්ණනාය) චතුචත්තාරීස ඤාණවත්ථූනි, (සං. නි. 2.34) සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනීති (සං. නි. 2.34) එවමාදීනං අනෙකෙසං පඤ්ඤාප්පභෙදානං වසෙන ඤාණචාරං දස්සෙති.

තථා කරුණාග්ගහණෙන චරණසම්පත්තිං, පඤ්ඤාග්ගහණෙන විජ්ජාසම්පත්තිං. කරුණාග්ගහණෙන සත්තාධිපතිතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන ධම්මාධිපතිතා. කරුණාග්ගහණෙන ලොකනාථභාවො, පඤ්ඤාග්ගහණෙන අත්තනාථභාවො. තථා කරුණාග්ගහණෙන පුබ්බකාරිභාවො, පඤ්ඤාග්ගහණෙන කතඤ්ඤුතා . තථා කරුණාග්ගහණෙන අපරන්තපතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන අනත්තන්තපතා. කරුණාග්ගහණෙන වා බුද්ධකරධම්මසිද්ධි, පඤ්ඤාග්ගහණෙන බුද්ධභාවසිද්ධි. තථා කරුණාග්ගහණෙන පරෙසං තාරණං, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සයං තාරණං. තථා කරුණාග්ගහණෙන සබ්බසත්තෙසු අනුග්ගහචිත්තතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සබ්බධම්මෙසු විරත්තචිත්තතා දස්සිතා හොති. සබ්බෙසඤ්ච බුද්ධගුණානං කරුණා ආදි, තන්නිදානභාවතො. පඤ්ඤා පරියොසානං, තතො උත්තරිකරණීයාභාවතො. ඉති ආදිපරියොසානදස්සනෙන සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති. තථා කරුණාග්ගහණෙන සීලක්ඛන්ධපුබ්බඞ්ගමො සමාධික්ඛන්ධො දස්සිතො හොති. කරුණානිදානඤ්හි සීලං, තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්පවත්තිතො, සා ච ඣානත්තයසම්පයොගිනීති. පඤ්ඤාවචනෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සීලඤ්ච සබ්බබුද්ධගුණානමාදි, සමාධි මජ්ඣෙ, පඤ්ඤා පරියොසානන්ති. එවම්පි ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති, නයතො දස්සිතත්තා. එසො එව හි නිරවසෙසතො බුද්ධගුණානං දස්සනුපායො, යදිදං නයග්ගාහණං. අඤ්ඤථා කො නාම සමත්ථො භගවතො ගුණෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්සෙතුං. තෙනෙවාහ –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ,

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.304; දී. නි. අට්ඨ. 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 3.425, උදා. අට්ඨ. 53; බු. වං. අට්ඨ. 4.4; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථායං, පකිණ්ණකකථායං; අප. අට්ඨ. 2.6.20);

තෙනෙව ච ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙනාපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනං පති අනුයුත්තෙන ‘‘නො හෙතං භන්තෙ’’ති (දී. නි. 2.145) පටික්ඛිපිත්වා, ‘‘අපි ච මෙ භන්තෙ ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) වුත්තං.

එවං සඞ්ඛෙපෙන සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි භගවන්තං අභිත්ථවිත්වා ඉදානි සද්ධම්මං ථොමෙතුං ‘‘බුද්ධොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ බුද්ධොති කත්තුනිද්දෙසො. බුද්ධභාවන්ති කම්මනිද්දෙසො. භාවෙත්වා, සච්ඡිකත්වාති ච පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසො. යන්ති අනියමතො කම්මනිද්දෙසො. උපගතොති අපරකාලකිරියානිද්දෙසො. වන්දෙති කිරියානිද්දෙසො, තන්ති නියමනං. ධම්මන්ති වන්දනකිරියාය කම්මනිද්දෙසො. ගතමලං, අනුත්තරන්ති ච තබ්බිසෙසනං.

තත්ථ බුද්ධ-සද්දස්ස තාව ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. 95-97; පටි. ම. 1.162) නිද්දෙසනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා සවාසනාය අඤ්ඤාණනිද්දාය අච්චන්තවිගමතො, බුද්ධියා වා විකසිතභාවතො බුද්ධවාති බුද්ධො, ජාගරණවිකසනත්ථවසෙන. අථ වා කස්සචිපි ඤෙය්යධම්මස්ස අනවබුද්ධස්ස අභාවෙන ඤෙය්යවිසෙසස්ස කම්මභාවෙන අග්ගහණතො කම්මවචනිච්ඡාය අභාවෙන අවගමනත්ථවසෙනෙව කත්තුනිද්දෙසො ලබ්භතීති බුද්ධවාති බුද්ධො, යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති, අත්ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්භූඤාණෙන සහ වාසනාය විහතවිද්ධස්තනිරවසෙසකිලෙසො මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමෙය්ය ගුණගණාධාරො ඛන්ධසන්තානො බුද්ධො. යථාහ –

‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. 95-97; පටි. ම. 1.162).

අපි-සද්දො සම්භාවනෙ, තෙන ‘‘එවං ගුණවිසෙසයුත්තො සොපි නාම භගවා’’ති වක්ඛමානගුණෙ ධම්මෙ සම්භාවනං දීපෙති. බුද්ධභාවන්ති සම්මාසම්බොධිං. භාවෙත්වාති උප්පාදෙත්වා, වඩ්ඪෙත්වා ච. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා. උපගතොති පත්තො, අධිගතොති අත්ථො, එතස්ස ‘‘බුද්ධභාව’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. ගතමලන්ති විගතමලං, නිද්දොසන්ති අත්ථො. වන්දෙති පණමාමි, ථොමෙමි වා. අනුත්තරන්ති උත්තරරහිතං, ලොකුත්තරන්ති අත්ථො. ධම්මන්ති යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායතො ච, සංසාරතො ච අපතමානෙ කත්වා ධාරයතීති ධම්මො.

අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – එවං විවිධගුණසමන්නාගතො බුද්ධොපි භගවා යං අරියසඞ්ඛාතං ධම්මං භාවෙත්වා, ඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතං පන සච්ඡිකත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අධිගතො, තමෙතං බුද්ධානම්පි බුද්ධභාවහෙතුභූතං සබ්බදොසමලරහිතං අත්තනො උත්තරිතරාභාවෙන අනුත්තරං පටිවෙධසද්ධම්මං නමාමීති. පරියත්තිසද්ධම්මස්සාපි තප්පකාසනත්තා ඉධ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අථ වා ‘‘අභිධම්මනයසමුද්දං භාවෙත්වා අධිගච්ඡි, තීණි පිටකානි සම්මසී’’ති ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා පරියත්තිධම්මස්සාපි සච්ඡිකිරියාසම්මසනපරියායො ලබ්භතීති සොපි ඉධ වුත්තො යෙවාති දට්ඨබ්බො. තථා ‘‘යං ධම්මං භාවෙත්වා, සච්ඡිකත්වා’’ති ච වුත්තත්තා බුද්ධකරධම්මභූතාහි පාරමිතාහි සහ පුබ්බභාගෙ අධිසීලසික්ඛාදයොපි ඉධ ධම්ම-සද්දෙන සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. තාපි හි විගතපටිපක්ඛතාය විගතමලා, අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරා චාති. තථා හි සත්තානං සකලවට්ටදුක්ඛනිස්සරණාය කතමහාභිනීහාරො මහාකරුණාධිවාසපෙසලජ්ඣාසයො පඤ්ඤාවිසෙසපරියොදාතනිම්මලානං දානදමසඤ්ඤමාදීනං උත්තමධම්මානං සතසහස්සාධිකානි කප්පානං චත්තාරි අසඞ්ඛෙය්යානි සක්කච්චං නිරන්තරං නිරවසෙසං භාවනාපච්චක්ඛකරණෙහි කම්මාදීසු අධිගතවසීභාවො, අච්ඡරියාචින්තෙය්යමහානුභාවො, අධිසීලඅධිචිත්තානං පරමුක්කංසපාරමිප්පත්තො භගවා පච්චයාකාරෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සමුඛෙන මහාවජිරඤාණං පෙසෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති.

එත්ථ ච ‘‘භාවෙත්වා’’ති එතෙන විජ්ජාසම්පදාය ධම්මං ථොමෙති, ‘සච්ඡිකත්වා’ති එතෙන විමුත්තිසම්පදාය. තථා පඨමෙන ඣානසම්පදාය, දුතියෙන විමොක්ඛසම්පදාය. පඨමෙන වා සමාධිසම්පදාය, දුතියෙන සමාපත්තිසම්පදාය. අථ වා පඨමෙන ඛයඤාණභාවෙන, දුතියෙන අනුප්පාදඤාණභාවෙන. පුරිමෙන වා විජ්ජූපමතාය, දුතියෙන වජිරූපමතාය. පුරිමෙන වා විරාගසම්පත්තියා, දුතියෙන නිරොධසම්පත්තියා. තථා පඨමෙන නිය්යානභාවෙන, දුතියෙන නිස්සරණභාවෙන. පඨමෙන වා හෙතුභාවෙන, දුතියෙන අසඞ්ඛතභාවෙන. පඨමෙන වා දස්සනභාවෙන, දුතියෙන විවෙකභාවෙන. පඨමෙන වා අධිපතිභාවෙන, දුතියෙන අමතභාවෙන ධම්මං ථොමෙති. අථ වා ‘‘යං ධම්මං භාවෙත්වා බුද්ධභාවං උපගතො’’ති එතෙන ස්වාක්ඛාතතාය ධම්මං ථොමෙති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන සන්දිට්ඨිකතාය. තථා පුරිමෙන අකාලිකතාය, පච්ඡිමෙන එහිපස්සිකතාය. පුරිමෙන වා ඔපනෙය්යිකතාය, පච්ඡිමෙන පච්චත්තං වෙදිතබ්බතාය ධම්මං ථොමෙති.

‘‘ගතමල’’න්ති ඉමිනා සංකිලෙසාභාවදීපනෙන ධම්මස්ස පරිසුද්ධතං දස්සෙති, ‘‘අනුත්තර’’න්ති එතෙන අඤ්ඤස්ස විසිට්ඨස්ස අභාවදීපනෙන විපුලපරිපුණ්ණතං. පඨමෙන වා පහානසම්පදං ධම්මස්ස දස්සෙති, දුතියෙන පභාවසම්පදං. භාවෙතබ්බතාය වා ධම්මස්ස ගතමලභාවො යොජෙතබ්බො . භාවනාගුණෙන හි සො දොසානං සමුග්ඝාතකො හොතීති. සච්ඡිකාතබ්බභාවෙන අනුත්තරභාවො යොජෙතබ්බො. සච්ඡිකිරියානිබ්බත්තිතො හි තදුත්තරිකරණීයාභාවතො අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරොති. තථා ‘‘භාවෙත්වා’’ති එතෙන සහ පුබ්බභාගසීලාදීහි සෙක්ඛා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්ති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන සහ අසඞ්ඛතාය ධාතුයා අසෙක්ඛා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්තීති.

එවං සඞ්ඛෙපෙනෙව සබ්බධම්මගුණෙහි සද්ධම්මං අභිත්ථවිත්වා, ඉදානි අරියසඞ්ඝං ථොමෙතුං ‘‘සුගතස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුගතස්සාති සම්බන්ධනිද්දෙසො, තස්ස ‘‘පුත්තාන’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. ඔරසානන්ති පුත්තවිසෙසනං. මාරසෙනමථනානන්ති ඔරසපුත්තභාවෙ කාරණනිද්දෙසො, තෙන කිලෙසප්පහානමෙව භගවතො ඔරසපුත්තභාවකාරණං අනුජානාතීති දස්සෙති. අට්ඨන්නන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො, තෙන ච සතිපි තෙසං සත්තවිසෙසභාවෙන අනෙකසතසහස්සසඞ්ඛ්යභාවෙ ඉමං ගණනපරිච්ඡෙදං නාතිවත්තන්තීති දස්සෙති, මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවානතිවත්තනතො. සමූහන්ති සමුදායනිද්දෙසො. අරියසඞ්ඝන්ති ගුණවිසිට්ඨසඞ්ඝාතභාවනිද්දෙසො, තෙන අසතිපි අරියපුග්ගලානං කායසාමග්ගියං අරියසඞ්ඝභාවං දස්සෙති, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවතො. තත්ථ උරසි භවා ජාතා, සංවද්ධා ච ඔරසා. යථා හි සත්තානං ඔරසපුත්තා අත්තජාතතාය පිතුසන්තකස්ස දායජ්ජස්ස විසෙසෙන භාගිනො හොන්ති, එවමෙතෙපි අරියපුග්ගලා සම්මාසම්බුද්ධස්ස සවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතතාය භගවතො සන්තකස්ස විමුත්තිසුඛස්ස, අරියධම්මරතනස්ස ච එකන්තභාගිනොති ඔරසා විය ඔරසා. අථ වා භගවතො ධම්මදෙසනානුභාවෙන අරියභූමිං ඔක්කමමානා, ඔක්කන්තා ච අරියසාවකා භගවතො උරොවායාමජනිතාභිජාතතාය නිප්පරියායෙන ‘‘ඔරසපුත්තා’’ති වත්තබ්බතං අරහන්ති. සාවකෙහි පවත්තියමානාපි හි ධම්මදෙසනා භගවතො ‘‘ධම්මදෙසනා’’ ඉච්චෙව වුච්චති, තංමූලකත්තා, ලක්ඛණාදිවිසෙසාභාවතො ච.

යදිපි අරියසාවකානං අරියමග්ගාධිගමසමයෙ භගවතො විය තදන්තරායකරණත්ථං දෙවපුත්තමාරො , මාරවාහිනී වා න එකන්තෙන අපසාදෙති, තෙහි පන අපසාදෙතබ්බතාය කාරණෙ විමථිතෙ තෙපි විමථිතා එව නාම හොන්තීති ආහ – ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘මාරමාරසෙනමථනාන’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කතොති දට්ඨබ්බං. අථ වා ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරමාරානං විය දෙවපුත්තමාරස්සාපි ගුණමාරණෙ සහායභාවූපගමනතො කිලෙසබලකායො ‘‘සෙනා’’ති වුච්චති. යථාහ – ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදි (සු. නි. 438; මහානි. 28, 68; චූළනි. 47). සා ච තෙහි දියඩ්ඪසහස්සභෙදා, අනන්තභෙදා වා කිලෙසවාහිනී සතිධම්මවිචයවීරියසමථාදිගුණපහරණෙහි ඔධිසො විමථිතා, විහතා, විද්ධස්තා චාති මාරසෙනමථනා, අරියසාවකා. එතෙන තෙසං භගවතො අනුජාතපුත්තතං දස්සෙති.

ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො අරියා, නිරුත්තිනයෙන. අථ වා සදෙවකෙන ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති අරණීයතො උපගන්තබ්බතො, උපගතානඤ්ච තදත්ථසිද්ධිතො අරියා, අරියානං සඞ්ඝොති අරියසඞ්ඝො, අරියො ච සො, සඞ්ඝො චාති වා අරියසඞ්ඝො, තං අරියසඞ්ඝං. භගවතො අපරභාගෙ බුද්ධධම්මරතනානම්පි සමධිගමො සඞ්ඝරතනාධීනොති අස්ස අරියසඞ්ඝස්ස බහූපකාරතං දස්සෙතුං ඉධෙව ‘‘සිරසා වන්දෙ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ ච ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස පභවසම්පදං දස්සෙති, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එතෙන පහානසම්පදං, සකලසංකිලෙසප්පහානදීපනතො. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එතෙන ඤාණසම්පදං, මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවදීපනතො. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති එතෙන පභවසම්පදං දස්සෙති, සබ්බසඞ්ඝානං අග්ගභාවදීපනතො. අථ වා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති අරියසඞ්ඝස්ස විසුද්ධනිස්සයභාවදීපනං, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති සම්මාඋජුඤායසාමීචිප්පටිපන්නභාවදීපනං, ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති ආහුනෙය්යාදිභාවදීපනං, ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභාවදීපනං. තථා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස ලොකුත්තරසරණගමනසබ්භාවං දීපෙති. ලොකුත්තරසරණගමනෙන හි තෙ භගවතො ඔරසපුත්තා ජාතා. ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එතෙන අභිනීහාරසම්පදාසිද්ධං පුබ්බභාගෙ සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙති. කතාභිනීහාරා හි සම්මා පටිපන්නා මාරං, මාරපරිසං වා අභිවිජිනන්ති. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එතෙන විද්ධස්තවිපක්ඛෙ සෙක්ඛාසෙක්ඛධම්මෙ දස්සෙති, පුග්ගලාධිට්ඨානෙන මග්ගඵලධම්මානං පකාසිතත්තා. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවං දස්සෙති. සරණගමනඤ්ච සාවකානං සබ්බගුණානමාදි, සපුබ්බභාගප්පටිපදා සෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො මජ්ඣෙ, අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො පරියොසානන්ති ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සඞ්ඛෙපතො සබ්බෙ අරියසඞ්ඝගුණා පකාසිතා හොන්ති.

එවං ගාථාත්තයෙන සඞ්ඛෙපතො සකලගුණසඞ්කිත්තනමුඛෙන රතනත්තයස්ස පණාමං කත්වා, ඉදානි තං නිපච්චකාරං යථාධිප්පෙතෙ පයොජනෙ පරිණාමෙන්තො ‘‘ඉති මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ රතිජනනට්ඨෙන රතනං, බුද්ධධම්මසඞ්ඝා. තෙසඤ්හි ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා යථාභූතගුණෙ ආවජ්ජන්තස්ස අමතාධිගමහෙතුභූතං අනප්පකං පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. යථාහ –

‘‘යස්මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොසපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති තථාගතං ආරබ්භ. උජුගතචිත්තො ඛො පන, මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; අ. නි. 11.11).

චිත්තීකතාදිභාවො වා රතනට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50);

චිත්තීකතභාවාදයො ච අනඤ්ඤසාධාරණා බුද්ධාදීසු එව ලබ්භන්තීති. වන්දනාව වන්දනාමයං, යථා ‘‘දානමයං, සීලමය’’න්ති (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60; නෙත්ති. 34). වන්දනා චෙත්ථ කායවාචාචිත්තෙහි තිණ්ණං රතනානං ගුණනින්නතා, ථොමනා වා. පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනතො පුඤ්ඤං, අත්තනො සන්තානං පුණාතීති වා. සුවිහතන්තරායොති සුට්ඨු විහතන්තරායො, එතෙන අත්තනො පසාදසම්පත්තියා, රත්තනත්තයස්ස ච ඛෙත්තභාවසම්පත්තියා තං පුඤ්ඤං අත්ථප්පකාසනස්ස උපඝාතකඋපද්දවානං විහනනෙ සමත්ථන්ති දස්සෙති. හුත්වාති පුබ්බකාලකිරියා, තස්ස ‘‘අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එතෙන සම්බන්ධො. තස්සාති යං රතනත්තයවන්දනාමයං පුඤ්ඤං, තස්ස. ආනුභාවෙනාති බලෙන.

එවං රතනත්තයස්ස නිපච්චකාරකරණෙ පයොජනං දස්සෙත්වා, ඉදානි යස්සා ධම්මදෙසනාය අත්ථං සංවණ්ණෙතුකාමො, තස්සා තාව ගුණාභිත්ථවනවසෙන උපඤ්ඤාපනත්ථං ‘‘දීඝස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දීඝසුත්තඞ්කිතස්සාති දීඝප්පමාණසුත්තලක්ඛිතස්ස, එතෙන ‘‘දීඝො’’ති අයං ඉමස්ස ආගමස්ස අත්ථානුගතා සමඤ්ඤාති දස්සෙති. නනු ච සුත්තානියෙව ආගමො, කස්ස පන සුත්තෙහි අඞ්කනන්ති? සච්චමෙතං පරමත්ථතො, සුත්තානි පන උපාදායපඤ්ඤත්තො ආගමො. යථා හි අත්ථබ්යඤ්ජනසමුදායෙ ‘‘සුත්ත’’න්ති වොහාරො, එවං සුත්තසමුදායෙ ‘‘ආගමො’’ති වොහාරො. පටිච්චසමුප්පාදාදිනිපුණත්ථසබ්භාවතො නිපුණස්ස. ආගමිස්සන්ති එත්ථ, එතෙන, එතස්මා වා අත්තත්ථපරත්ථාදයොති ආගමො, ආගමො ච සො වරො චාති ආගමවරො, ආගමසම්මතෙහි වා වරොති ආගමවරො, තස්ස. බුද්ධානං අනුබුද්ධා බුද්ධානුබුද්ධා, බුද්ධානං සච්චපටිවෙධං අනුගම්ම පටිවිද්ධසච්චා අග්ගසාවකාදයො අරියා. තෙහි අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන, ගුණසංවණ්ණනාවසෙන ච සංවණ්ණිතස්ස. අථ වා බුද්ධා ච අනුබුද්ධා ච බුද්ධානුබුද්ධාති යොජෙතබ්බං. සම්මාසම්බුද්ධෙනෙව හි තිණ්ණම්පි පිටකානං අත්ථවණ්ණනාක්කමො භාසිතො, යා ‘‘පකිණ්ණකදෙසනා’’ති වුච්චති, තතො සඞ්ගායනාදිවසෙන සාවකෙහීති ආචරියා වදන්ති.

සද්ධාවහගුණස්සාති බුද්ධාදීසු පසාදාවහසම්පත්තිකස්ස. අයඤ්හි ආගමො බ්රහ්මජාලාදීසු (දී. නි. 1.5-7, 26-28) සීලදිට්ඨාදීනං අනවසෙසනිද්දෙසාදිවසෙන, මහාපදානාදීසු (දී. නි. 2.3-5) පුරිමබුද්ධානම්පි ගුණනිද්දෙසාදිවසෙන, පාථිකසුත්තාදීසු (දී. නි. 3.3,4) තිත්ථියෙ නිමද්දිත්වා අප්පටිවත්තියසීහනාද නදනාදිවසෙන, අනුත්තරියසුත්තාදීසු (අ. නි. 6.8) ච විසෙසතො බුද්ධගුණවිභාවනෙන රතනත්තයෙ සාතිසයප්පසාදං ආවහති. සංවණ්ණනාසු චායං ආචරියස්ස පකති, යා තංතංසංවණ්ණනාසු ආදිතො තස්ස තස්ස සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස විසෙසගුණකිත්තනෙන ථොමනා. තථා හි පපඤ්චසූදනීසාරත්ථප්පකාසිනීමනොරථපූරණීසු අට්ඨසාලිනීආදීසු ච යථාක්කමං ‘‘පරවාදමථනස්ස ඤාණප්පභෙදජනනස්ස ධම්මකථිකපුඞ්ගවානං විචිත්තප්පටිභානජනනස්ස තස්ස ගම්භීරඤාණෙහි ඔගාළ්හස්ස අභිණ්හසො නානානයවිචිත්තස්ස අභිධම්මස්සා’’තිආදිනා ථොමනා කතා.

අත්ථො කථීයති එතායාති අත්ථකථා, සා එව අට්ඨකථා, ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා, යථා ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො’’ති (පටි. ම. 2.8). ආදිතො තිආදිම්හි පඨමසඞ්ගීතියං. ඡළභිඤ්ඤතාය පරමෙන චිත්තවසීභාවෙන සමන්නාගතත්තා, ඣානාදීසු පඤ්චවිධවසිතාසබ්භාවතො ච වසිනො, ථෙරා මහාකස්සපාදයො. තෙසං සතෙහි පඤ්චහි. යාති යා අට්ඨකථා. සඞ්ගීතාති අත්ථං පකාසෙතුං යුත්තට්ඨානෙ ‘‘අයං එතස්ස අත්ථො, අයං එතස්ස අත්ථො’’ති සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා. අනුසඞ්ගීතා ච යසත්ථෙරාදීහි පච්ඡාපි දුතියතතියසඞ්ගීතීසු, ඉමිනා අත්තනො සංවණ්ණනාය ආගමනසුද්ධිං දස්සෙති.

සීහස්ස ලානතො ගහණතො සීහළො, සීහකුමාරො. තංවංසජාතතාය තම්බපණ්ණිදීපෙ ඛත්තියානං, තෙසං නිවාසතාය තම්බපණ්ණිදීපස්ස ච සීහළභාවො වෙදිතබ්බො. ආභතාති ජම්බුදීපතො ආනීතා. අථාති පච්ඡා. අපරභාගෙ හි අසඞ්කරත්ථං සීහළභාසාය අට්ඨකථා ඨපිතාති. තෙනස්ස මූලට්ඨකථා සබ්බසාධාරණා න හොතීති ඉදං අත්ථප්පකාසනං එකන්තෙන කරණීයන්ති දස්සෙති. තෙනෙවාහ – ‘‘දීපවාසීනමත්ථායා’’ති. තත්ථ දීපවාසීනන්ති ජම්බුදීපවාසීනං. දීපවාසීනන්ති වා සීහළදීපවාසීනං අත්ථාය සීහළභාසාය ඨපිතාති යොජනා.

අපනෙත්වානාති කඤ්චුකසදිසං සීහළභාසං අපනෙත්වා. තතොති අට්ඨකථාතො. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති. මනොරමං භාසන්ති මාගධභාසං. සා හි සභාවනිරුත්තිභූතා පණ්ඩිතානං මනං රමයතීති. තෙනෙවාහ – ‘‘තන්තිනයානුච්ඡවික’’න්ති, පාළිගතියා අනුලොමිකං පාළිභාසායානුවිධායිනින්ති අත්ථො. විගතදොසන්ති අසභාවනිරුත්තිභාසන්තරරහිතං.

සමයං අවිලොමෙන්තොති සිද්ධන්තං අවිරොධෙන්තො, එතෙන අත්ථදොසාභාවමාහ. අවිරුද්ධත්තා එව හි ථෙරවාදාපි ඉධ පකාසියිස්සන්ති. ථෙරවංසපදීපානන්ති ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරා, මහාකස්සපාදයො. තෙහි ආගතා ආචරියපරම්පරා ථෙරවංසො, තප්පරියාපන්නා හුත්වා ආගමාධිගමසම්පන්නත්තා පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන තස්ස සමුජ්ජලනතො ථෙරවංසපදීපා, මහාවිහාරවාසිනො ථෙරා, තෙසං. විවිධෙහි ආකාරෙහි නිච්ඡීයතීති විනිච්ඡයො, ගණ්ඨිට්ඨානෙසු ඛීලමද්දනාකාරෙන පවත්තා විමතිච්ඡෙදකථා. සුට්ඨු නිපුණො සණ්හො විනිච්ඡයො එතෙසන්ති සුනිපුණවිනිච්ඡයා. අථ වා විනිච්ඡිනොතීති විනිච්ඡයො, යථාවුත්තවිසයං ඤාණං. සුට්ඨු නිපුණො ඡෙකො විනිච්ඡයො එතෙසන්ති සුනිපුණවිනිච්ඡයා, එතෙන මහාකස්සපාදිථෙරපරම්පරාභතො, තතොයෙව ච අවිපරීතො සණ්හසුඛුමො මහාවිහාරවාසීනං විනිච්ඡයොති තස්ස පමාණභූතතං දස්සෙති.

සුජනස්ස චාති ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන න කෙවලං ජම්බුදීපවාසීනමෙව අත්ථාය, අථ ඛො සාධුජනතොසනත්ථඤ්චාති දස්සෙති, තෙන ච තම්බපණ්ණිදීපවාසීනම්පි අත්ථායාති අයමත්ථො සිද්ධො හොති, උග්ගහණාදිසුකරතාය තෙසම්පි බහුපකාරත්තා. චිරට්ඨිතත්ථන්ති චිරට්ඨිතිඅත්ථං , චිරකාලට්ඨිතියාති අත්ථො. ඉදඤ්හි අත්ථප්පකාසනං අවිපරීතබ්යඤ්ජනසුනික්ඛෙපස්ස අත්ථසුනයස්ස ච උපායභාවතො සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතියා සංවත්තති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා සද්ධම්මස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය අනන්තරධානාය සංවත්තන්ති. කතමෙ ද්වෙ? සුනික්ඛත්තඤ්ච පදබ්යඤ්ජනං, අත්ථො ච සුනීතො’’ති (අ. නි. 2.21).

යං අත්ථවණ්ණනං කත්තුකාමො, තස්සා මහත්තං පරිහරිතුං ‘‘සීලකථා’’තිආදි වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘න තං ඉධ විචාරයිස්සාමී’’ති. අථ වා යං අට්ඨකථං කත්තුකාමො, තදෙකදෙසභාවෙන විසුද්ධිමග්ගො ච ගහෙතබ්බොති කථිකානං උපදෙසං කරොන්තො තත්ථ විචාරිතධම්මෙ උද්දෙසවසෙන දස්සෙති ‘‘සීලකථා’’ තිආදිනා. තත්ථ සීලකථාති චාරිත්තවාරිත්තාදිවසෙන සීලවිත්ථාරකථා. ධුතධම්මාති පිණ්ඩපාතිකඞ්ගාදයො (විසුද්ධි. 1.22; ථෙරගා. අට්ඨ. 2.845, 849) තෙරස කිලෙසධුනනකධම්මා. කම්මට්ඨානානි සබ්බානීති පාළියං ආගතානි අට්ඨතිංස, අට්ඨකථායං ද්වෙති නිරවසෙසානි යොගකම්මස්ස භාවනාය පවත්තිට්ඨානානි. චරියාවිධානසහිතොති රාගචරිතාදීනං සභාවාදිවිධානෙන සහිතො. ඣානානි චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි, සමාපත්තියො චතස්සො අරූපසමාපත්තියො. අට්ඨපි වා පටිලද්ධමත්තානි ඣානානි, සමාපජ්ජනවසීභාවප්පත්තියා සමාපත්තියො. ඣානානි වා රූපාරූපාවචරජ්ඣානානි , සමාපත්තියො ඵලසමාපත්තිනිරොධසමාපත්තියො.

ලොකියලොකුත්තරභෙදා ඡ අභිඤ්ඤායො සබ්බා අභිඤ්ඤායො. ඤාණවිභඞ්ගාදීසු ආගතනයෙන එකවිධාදිනා පඤ්ඤාය සඞ්කලෙත්වා සම්පිණ්ඩෙත්වා නිච්ඡයො පඤ්ඤාසඞ්කලනනිච්ඡයො.

පච්චයධම්මානං හෙතාදීනං පච්චයුප්පන්නධම්මානං හෙතුපච්චයාදිභාවො පච්චයාකාරො, තස්ස දෙසනා පච්චයාකාරදෙසනා, පටිච්චසමුප්පාදකථාති අත්ථො. සා පන ඝනවිනිබ්භොගස්ස සුදුක්කරතාය සණ්හසුඛුමා, නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරරහිතා, එකත්තනයාදිසහිතා ච තත්ථ විචාරිතාති ආහ – ‘‘සුපරිසුද්ධනිපුණනයා’’ති. පටිසම්භිදාදීසු ආගතනයං අවිස්සජ්ජෙත්වාව විචාරිතත්තා අවිමුත්තතන්ති මග්ගා.

ඉතිපන සබ්බන්ති ඉති-සද්දො පරිසමාපනෙ, පන-සද්දො වචනාලඞ්කාරෙ, එතං සබ්බන්ති අත්ථො. ඉධාති ඉමිස්සා අට්ඨකථායං. න විචාරයිස්සාමි, පුනරුත්තිභාවතොති අධිප්පායො.

ඉදානි තස්සෙව අවිචාරණස්ස එකන්තකාරණං නිද්ධාරෙන්තො ‘‘මජ්ඣෙ විසුද්ධිමග්ගො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘මජ්ඣෙ ඨත්වා’’ති එතෙන මජ්ඣෙභාවදීපනෙන විසෙසතො චතුන්නං ආගමානං සාධාරණට්ඨකථා විසුද්ධිමග්ගො, න සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදයො විය අසාධාරණට්ඨකථාති දස්සෙති. ‘‘විසෙසතො’’ති ඉදං විනයාභිධම්මානම්පි විසුද්ධිමග්ගො යථාරහං අත්ථවණ්ණනා හොති යෙවාති කත්වා වුත්තං.

ඉච්චෙවාති ඉති එව. තම්පීති විසුද්ධිමග්ගම්පි. එතායාති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා. එත්ථ ච ‘‘සීහළදීපං ආභතා’’තිආදිනා අත්ථප්පකාසනස්ස නිමිත්තං දස්සෙති, ‘‘දීපවාසීනමත්ථාය, සුජනස්ස ච තුට්ඨත්ථං, චිරට්ඨිතත්ථඤ්ච ධම්මස්සා’’ති එතෙන පයොජනං, අවසිට්ඨෙන කරණප්පකාරං. සීලකථාදීනං අවිචාරණම්පි හි ඉධ කරණප්පකාරො එවාති.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිදානකථාවණ්ණනා

විභාගවන්තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනවසෙනෙව හොතීති පඨමං තාව වග්ගසුත්තවසෙන විභාගං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ දීඝාගමො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති ‘‘දීඝස්ස ආගමවරස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති යදිදං වුත්තං, තස්මිං වචනෙ. යස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමීති පටිඤ්ඤාතං, සො දීඝාගමො නාම වග්ගසුත්තවසෙන එවං විභාගොති අත්ථො. අථ වා තත්ථාති ‘‘දීඝාගමනිස්සිතමත්ථ’’න්ති එතස්මිං වචනෙ. යො දීඝාගමො වුත්තො, සො වග්ගාදිවසෙන එදිසොති අත්ථො. අත්තනො සංවණ්ණනාය පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙනෙව පවත්තභාවදස්සනත්ථං ‘‘තස්ස වග්ගෙසු…පෙ… වුත්තං නිදානමාදී’’ති ආහ. කස්මා පන චතූසු ආගමෙසු දීඝාගමො පඨමං සඞ්ගීතො, තත්ථ ච සීලක්ඛන්ධවග්ගො ආදිතො නික්ඛිත්තො, තස්මිඤ්ච බ්රහ්මජාලන්ති? නායමනුයොගො කත්ථචිපි න පවත්තති, අපි ච සද්ධාවහගුණතො දීඝනිකායො පඨමං සඞ්ගීතො. සද්ධා හි කුසලධම්මානං බීජං. යථාහ – ‘‘සද්ධා බීජං තපො වුට්ඨී’’ති, (සං. නි. 1.197; සු. නි. 77) සද්ධාවහගුණතා චස්ස දස්සිතායෙව. කිඤ්ච කතිපයසුත්තසඞ්ගහතො, අප්පපරිමාණතො ච ගහණධාරණාදිසුඛතො. තථාහෙස චතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහො චතුසට්ඨිභාණවාරපරිමාණො ච. සීලකථාබාහුල්ලතො පන සීලක්ඛන්ධවග්ගො පඨමං නික්ඛිත්තො. සීලඤ්හි සාසනස්ස ආදි, සීලපතිට්ඨානත්තා සබ්බගුණානං. තෙනෙවාහ – ‘‘තස්මා තිහ, ත්වං භික්ඛු, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධ’’න්තිආදි (සං. නි. 5.395). එතෙන චස්ස වග්ගස්ස අන්වත්ථසඤ්ඤතා වුත්තා හොති. දිට්ඨිවිනිවෙඨනකථාභාවතො පන සුත්තන්තපිටකස්ස නිරවසෙසදිට්ඨිවිභජනං බ්රහ්මජාලං පඨමං නික්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙපිටකෙ හි බුද්ධවචනෙ බ්රහ්මජාලසදිසං දිට්ඨිගතානි නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා විභත්තසුත්තං නත්ථීති.

පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා

යස්සා පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙන සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, තං, තස්සා ච තන්තිආරුළ්හාය ඉධ වචනෙ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘පඨමමහාසඞ්ගීති…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති ආහ. තත්ථ යථාපච්චයං තත්ථ තත්ථ දෙසිතත්තා , පඤ්ඤත්තත්තා ච විප්පකිණ්ණානං ධම්මවිනයානං සඞ්ගහෙත්වා ගායනං කථනං සඞ්ගීති, එතෙන තංතංසික්ඛාපදානං සුත්තානඤ්ච ආදිපරියොසානෙසු, අන්තරන්තරා ච සම්බන්ධවසෙන ඨපිතං සඞ්ගීතිකාරවචනං සඞ්ගහිතං හොති. මහාවිසයත්තා, පූජනීයත්තා ච මහතී සඞ්ගීති මහාසඞ්ගීති, පඨමා මහාසඞ්ගීති පඨමමහාසඞ්ගීති, තස්සා පවත්තිකාලො පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලො, තස්මිං පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ. නිදානන්ති ච දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං. සත්තානං දස්සනානුත්තරියසරණාදිපටිලාභහෙතුභූතාසු විජ්ජමානාසුපි අඤ්ඤාසු භගවතො කිරියාසු ‘‘බුද්ධො බොධෙය්ය’’න්ති (බු. වං. අට්ඨ. රතනචඞ්කමනකණ්ඩවණ්ණනා; චරියා. උද්ධානගාථාවණ්ණනා) පටිඤ්ඤාය අනුලොමතො වෙනෙය්යානං මග්ගඵලප්පත්තීනං හෙතුභූතා කිරියා නිප්පරියායෙන බුද්ධකිච්චන්ති ආහ – ‘‘ධම්මචක්කප්පවත්තනඤ්හි ආදිං කත්වා’’ති. තත්ථ සද්ධින්ද්රියාදිධම්මොයෙව පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං. අථ වා චක්කන්ති ආණා, ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මඤ්ච තං චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං, ධම්මෙන ඤායෙන චක්කන්තිපි ධම්මචක්කං. යථාහ –

‘‘ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං, චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති ධම්මචක්කං, ධම්මෙන පවත්තෙතීති ධම්මචක්කං, ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති ධම්මචක්ක’’න්තිආදි (පටි. ම. 2, 39, 41).

‘‘කතබුද්ධකිච්චෙ’’ති එතෙන බුද්ධකත්තබ්බස්ස කස්සචිපි අසෙසිතභාවං දස්සෙති. නනු ච සාවකෙහි විනීතාපි විනෙය්යා භගවතායෙව විනීතා හොන්ති, යතො සාවකභාසිතං සුත්තං ‘‘බුද්ධවචන’’න්ති වුච්චති, සාවකවිනෙය්යා ච න තාව විනීතාති? නායං දොසො තෙසං විනයනුපායස්ස සාවකෙසු ඨපිතත්තා. තෙනෙවාහ –

‘‘න තාවාහං, පාපිම, පරිනිබ්බායිස්සාමි, යාව මෙ භික්ඛූ න සාවකා භවිස්සන්ති වියත්තා විනීතා විසාරදා බහුස්සුතා ධම්මධරා…පෙ… උප්පන්නං පරප්පවාදං සහ ධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගහෙත්වා සප්පාටිහාරියං ධම්මං දෙසෙස්ස’’න්තිආදි (දී. නි. 2.168; සං. නි. 5.822; උදා. 51).

‘‘කුසිනාරාය’’න්තිආදි භගවතො පරිනිබ්බුතදෙසකාලවිසෙසදස්සනං ‘‘අපරිනිබ්බුතො භගවා’’ති ගාහස්ස මිච්ඡාභාවදස්සනත්ථං, ලොකෙ ජාතසංවද්ධභාවදස්සනත්ථඤ්ච . තථා හි මනුස්සභාවස්ස සුපාකටකරණත්ථං මහාබොධිසත්තා චරිමභවෙ දාරපරිග්ගහාදීනිපි කරොන්තීති. උපාදීයතෙ කම්මකිලෙසෙහීති උපාදි, විපාකක්ඛන්ධා කටත්තා ච රූපං. සො පන උපාදි කිලෙසාභිසඞ්ඛාරමාරනිම්මථනෙන නිබ්බානප්පත්තියං අනොස්සට්ඨො, ඉධ ඛන්ධමච්චුමාරනිම්මථනෙන ඔස්සට්ඨො නිස්සෙසිතොති අයං අනුපාදිසෙසා, නිබ්බානධාතු. නිබ්බානධාතූති චෙත්ථ නිබ්බුතිමත්තං අධිප්පෙතං, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චායං කරණනිද්දෙසො. ‘‘ධාතුභාජනදිවසෙ’’ති ඉදං න ‘‘සන්නිපතිතාන’’න්ති එතස්ස විසෙසනං, උස්සාහජනනස්ස පන විසෙසනං, ‘‘ධාතුභාජනදිවසෙ භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසී’’ති. ධාතුභාජනදිවසතො හි පුරිමපුරිමතරදිවසෙසු භික්ඛූ සමාගතාති. අථ වා ධාතුභාජනදිවසෙ සන්නිපතිතානං කායසාමග්ගීවසෙන සහිතානන්ති අත්ථො. සඞ්ඝස්ස ථෙරො සඞ්ඝත්ථෙරො, සො පන සඞ්ඝො කිං පරිමාණානන්ති ආහ – ‘‘සත්තන්නං භික්ඛුසතසහස්සාන’’න්ති. නිච්චසාපෙක්ඛතාය හි එදිසෙසු සමාසො හොතියෙව, යථා – ‘‘දෙවදත්තස්ස ගරුකුල’’න්ති.

ආයස්මා මහාකස්සපො පුන දුල්ලභභාවං මඤ්ඤමානො භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසීති සම්බන්ධො. ‘‘ධාතුභාජනදිවසෙ සන්නිපතිතාන’’න්ති ඉදං ‘‘භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසී’’ති එත්ථ ‘‘භික්ඛූන’’න්ති ඉමිනාපි පදෙන සම්බන්ධනීයං. සුභද්දෙන වුඩ්ඪපබ්බජිතෙන වුත්තවචනමනුස්සරන්තොති සම්බන්ධො. තත්ථ අනුස්සරන්තො ධම්මසංවෙගවසෙනාති අධිප්පායො. ‘‘සද්ධම්මං අන්තරධාපෙය්යුං සඞ්ගායෙය්යං…පෙ… චිරට්ඨිතිකං තස්ස කිමඤ්ඤං ආණණ්යං භවිස්සතී’’ති එතෙසං පදානං ‘‘ඉති චින්තයන්තො’’ති එතෙන සම්බන්ධො. තථා ‘‘යඤ්චාහ’’න්ති එතස්ස ‘‘අනුග්ගහිතො පසංසිතො’’ති එතෙන සම්බන්ධො. යං පාපභික්ඛූති එත්ථ යන්ති නිපාතමත්තං, කාරණනිද්දෙසො වා, යෙන කාරණෙන අන්තරධාපෙය්යුං, තදෙතං කාරණං විජ්ජතීති අත්ථො, අද්ධනියන්ති අද්ධානමග්ගගාමි, අද්ධානක්ඛමන්ති අත්ථො.

යඤ්චාහන්ති එත්ථ යන්ති යස්මා, යෙන කාරණෙනාති වුත්තං හොති, කිරියාපරාමසනං වා එතං, තෙන ‘‘අනුග්ගහිතො පසංසිතො’’ති එත්ථ අනුග්ගණ්හනං පසංසනඤ්ච පරාමසති. ‘‘චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙනා’’ති එත්ථ ‘‘අත්තනා සමසමට්ඨපනෙනා’’ති ඉධ අත්තනා-සද්දං ආනෙත්වා චීවරෙ අත්තනා සාධාරණපරිභොගෙනාති යොජෙතබ්බං. යස්ස යෙන හි සම්බන්ධො දූරට්ඨම්පි ච තස්ස තන්ති අථ වා භගවතා චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙන භගවතා අනුග්ගහිතොති යොජනීයං, එතස්සාපි හි කරණනිද්දෙසස්ස සහයොගකත්තුත්ථජොතකත්තසම්භවතො. යාවදෙති යාවදෙව, යත්තකං කාලං, යත්තකෙ වා සමාපත්තිවිහාරෙ, අභිඤ්ඤාවිහාරෙ වා ආකඞ්ඛන්තො විහරාමි චෙව වොහරාමි ච, තථා කස්සපොපීති අත්ථො. ඉදඤ්ච නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤභාවසාමඤ්ඤෙන ථුතිමත්තං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි ආයස්මා මහාකස්සපො භගවා විය දෙවසිකං චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යා සමාපත්තියො සමාපජ්ජති, යමකපාටිහාරියාදිවසෙන වා අභිඤ්ඤායො වළඤ්ජෙතීති. තෙනෙවාහ – ‘‘නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාප්පභෙදෙ’’ති . තස්ස කිමඤ්ඤං ආණණ්යං භවිස්සති, අඤ්ඤත්ර ධම්මවිනයසඞ්ගායනාති අධිප්පායො. ‘‘නනු මං භගවා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං උපමාවසෙන විභාවෙති.

තතො පරන්ති තතො භික්ඛූනං උස්සාහජනනතො පරතො. පුරෙ අධම්මො දිප්පතීති අපිනාම දිබ්බති, යාව අධම්මො ධම්මං පටිබාහිතුං සමත්ථො හොති, තතො පුරෙතරමෙවාති අත්ථො. ආසන්නෙ අනිච්ඡිතෙ හි අයං පුරෙ-සද්දො. දිප්පතීති ච දිප්පිස්සති. පුරෙසද්දසන්නියොගෙන හි අනාගතත්ථෙ අයං වත්තමානප්පයොගො, යථා – ‘‘පුරා වස්සති දෙවො’’ති.

‘‘සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනපරියත්තිධරෙ…පෙ… එකූනපඤ්චසතෙ පරිග්ගහෙසී’’ති එතෙන සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවපරියන්තානං යථාවුත්තපුග්ගලානං සතිපි ආගමාධිගමසබ්භාවෙ සහ පටිසම්භිදාහි පන තෙවිජ්ජාදිගුණයුත්තානං ආගමාධිගමසම්පත්තියා උක්කංසගතත්තා සඞ්ගීතියා බහුපකාරතං දස්සෙති. ඉදං වුත්තං සඞ්ගීතික්ඛන්ධකෙ, (පාරා. 437) අපච්චක්ඛං නාම නත්ථි පගුණප්පවත්තිභාවතො, සමන්තපාසාදිකායං පන ‘‘අසම්මුඛා පටිග්ගහිතං නාම නත්ථී’’ති (පාරා. අට්ඨ. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) වුත්තං, තං ‘‘ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො’’ති වුත්තම්පි භගවතො සන්තිකෙ පටිග්ගහිතමෙවාති කත්වා වුත්තං. චතුරාසීතිසහස්සානීති ධම්මක්ඛන්ධෙ සන්ධායාහ. පවත්තිනොති පගුණානි. ආනන්දත්ථෙරස්ස නවප්පායාය පරිසාය විබ්භමනෙන මහාකස්සපත්ථෙරො එවමාහ – ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති. තත්ථ මත්තන්ති පමාණං. ඡන්දා ආගමනං වියාති පදවිභාගො. ‘‘කිඤ්චාපි සෙක්ඛො’’ති ඉදං න සෙක්ඛානං අගතිගමනසබ්භාවෙන වුත්තං, අසෙක්ඛානමෙව පන උච්චිනිතත්තාති දට්ඨබ්බං . පඨමමග්ගෙනෙව හි චත්තාරි අගතිගමනානි පහීයන්තීති. ‘‘අභබ්බො ඡන්දා…පෙ… අගතිං ගන්තු’’න්ති ච ධම්මසඞ්ගීතියා තස්ස යොග්යභාවදස්සනෙන විජ්ජමානගුණකථනං. පරියත්තොති අධීතො.

ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගොචරො විය ගොචරො, භික්ඛාචරණට්ඨානං. විසභාගපුග්ගලො සුභද්දසදිසො. සත්තිපඤ්ජරන්ති සත්තිඛග්ගාදිහත්ථෙහි පුරිසෙහි මල්ලරාජූනං භගවතො ධාතුආරක්ඛකරණං සන්ධායාහ. තං පලිබොධං ඡින්දිත්වා තං කරණීයං කරොතූති සඞ්ගාහකෙන ඡින්දිතබ්බං ඡින්දිත්වා එකන්තකරණීයං කරොතූති අත්ථො. මහාජනන්ති බහුජනං. ගන්ධකුටිං වන්දිත්වා පරිභොගචෙතියභාවතොති අධිප්පායො. යථා තන්ති යථා අඤ්ඤොපි යථාවුත්තසභාවො, එවන්ති අත්ථො. සංවෙජෙසීති ‘‘නනු භගවතා පටිකච්චෙව අක්ඛාතං – ‘සබ්බෙහෙව පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො විනාභාවො’’’තිආදිනා (දී. නි. 2.183; සං. නි. 5.379; අ. නි. 10.48; චූළව. 437) සංවෙගං ජනෙසි. උස්සන්නධාතුකන්ති උපචිතදොසං. භෙසජ්ජමත්තාති අප්පකං භෙසජ්ජං. අප්පත්ථො හි අයං මත්තා-සද්දො, ‘‘මත්තාසුඛපරිච්චාගො’’තිආදීසු (ධ. ප. 290) විය. දුතියදිවසෙති දෙවතාය සංවෙජිතදිවසතො, ජෙතවනවිහාරං පවිට්ඨදිවසතො වා දුතියදිවසෙ. ආණාව චක්කං ආණාචක්කං.

එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන හි අයං නිද්දෙසො. යදිදන්ති ච යො අයං, යදිදං ඛන්ධපඤ්චකන්ති වා යොජෙතබ්බං. ‘‘පඨමං ආවුසො උපාලි පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු තස්ස සඞ්ගීතියා පුරිමකාලෙ පඨමභාවො න යුත්තොති? නො න යුත්තො, භගවතා පඤ්ඤත්තානුක්කමෙන පාතිමොක්ඛුද්දෙසානුක්කමෙන ච පඨමභාවස්ස සිද්ධත්තා. යෙභුය්යෙන හි තීණි පිටකානි භගවතො ධරමානකාලෙ ඨිතානුක්කමෙනෙව සඞ්ගීතානි, විසෙසතො විනයාභිධම්මපිටකානීති දට්ඨබ්බං. ‘‘වත්ථුම්පි පුච්ඡී’’තිආදි ‘කත්ථ පඤ්ඤත්ත’න්තිආදිනා දස්සිතෙන සහ තදවසිට්ඨම්පි සඞ්ගහෙත්වා දස්සනවසෙන වුත්තං. පඨමපාරාජිකෙති පඨමපාරාජිකපාළියං (පාරා. 24), තෙනෙවාහ – ‘‘න හි තථාගතා එකබ්යඤ්ජනම්පි නිරත්ථකං වදන්තී’’ති.

ජාතකාදිකෙ ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නෙ, යෙභුය්යෙන ච ධම්මනිද්දෙසභූතෙ තාදිසෙ අභිධම්මපිටකෙ සඞ්ගණ්හිතුං යුත්තං, න පන දීඝනිකායාදිප්පකාරෙ සුත්තන්තපිටකෙ, නාපි පඤ්ඤත්තිනිද්දෙසභූතෙ විනයපිටකෙති දීඝභාණකා ‘‘ජාතකාදීනං අභිධම්මපිටකෙ සඞ්ගහො’’ති වදන්ති. චරියාපිටකබුද්ධවංසානඤ්චෙත්ථ අග්ගහණං, ජාතකගතිකත්තා. මජ්ඣිමභාණකා පන ‘‘අට්ඨුප්පත්තිවසෙන දෙසිතානං ජාතකාදීනං යථානුලොමදෙසනාභාවතො තාදිසෙ සුත්තන්තපිටකෙ සඞ්ගහො යුත්තො, න පන සභාවධම්මනිද්දෙසභූතෙ යථාධම්මසාසනෙ අභිධම්මපිටකෙ’’ති ජාතකාදීනං සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නතං කථයන්ති. තත්ථ ච යුත්තං විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

එවං නිමිත්තපයොජනකාලදෙසකාරකකරණප්පකාරෙහි පඨමං සඞ්ගීතිං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ වවත්ථාපිතසිද්ධෙසු ධම්මවිනයෙසු නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං එකවිධාදිභෙදෙ දස්සෙතුං ‘‘එවමෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ විමුත්තිරසන්ති විමුත්තිගුණං, විමුත්තිසම්පත්තිකං වා, අග්ගඵලනිප්ඵාදනතො, විමුත්තිකිච්චං වා, කිලෙසානං අච්චන්තං විමුත්තිසම්පාදනතො. කෙචි පන ‘‘විමුත්තිඅස්සාද’’න්ති වදන්ති.

කිඤ්චාපි අවිසෙසෙන සබ්බම්පි බුද්ධවචනං කිලෙසවිනයනෙන විනයො, යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායපතනාදිතො ධාරණෙන ධම්මො, ඉධාධිප්පෙතෙ පන ධම්මවිනයෙ නිද්ධාරෙතුං ‘‘තත්ථ විනයපිටක’’න්තිආදිමාහ. අවසෙසං බුද්ධවචනං ධම්මො, ඛන්ධාදිවසෙන සභාවධම්මදෙසනාබාහුල්ලතො. අථ වා යදිපි ධම්මොයෙව විනයොපි, පරියත්තියාදිභාවතො, විනයසද්දසන්නිධානෙ පන භින්නාධිකරණභාවෙන පයුත්තො ධම්ම-සද්දො විනයතන්තිවිධුරං තන්තිං දීපෙති යථා ‘‘පුඤ්ඤඤාණසම්භාරා, ගොබලිබද්ධ’’න්ති ච.

‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්ති අයං ගාථා භගවතා අත්තනො සබ්බඤ්ඤුතඤාණපදට්ඨානං අරහත්තප්පත්තිං පච්චවෙක්ඛන්තෙන එකූනවීසතිමස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස අනන්තරං භාසිතා. තෙනාහ ‘‘ඉදං පඨමබුද්ධවචන’’න්ති. ඉදං කිර සබ්බබුද්ධෙහි අවිජහිතං උදානං. අයමස්ස සඞ්ඛෙපත්ථො – අහං ඉමස්ස අත්තභාවගෙහස්ස කාරකං තණ්හාවඩ්ඪකිං ගවෙසන්තො යෙන ඤාණෙන තං දට්ඨුං සක්කා, තස්ස බොධිඤාණස්සත්ථාය දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරො එත්තකං කාලං අනෙකජාතිසංසාරං අනෙකජාතිසතසහස්සසඞ්ඛ්යං සංසාරවට්ටං අනිබ්බිසං තං ඤාණං අවින්දන්තො අලභන්තොයෙව සන්ධාවිස්සං සංසරිං. යස්මා ජරාව්යාධිමරණමිස්සතාය ජාති නාමෙසා පුනප්පුනං උපගන්තුං දුක්ඛා, න ච සා තස්මිං අදිට්ඨෙ නිවත්තති, තස්මා තං ගවෙසන්තො සන්ධාවිස්සන්ති අත්ථො. දිට්ඨොසීති ඉදානි මයා සබ්බඤ්ඤුතඤාණං පටිවිජ්ඣන්තෙන දිට්ඨො අසි. පුන ගෙහන්ති පුන ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං මම ගෙහං. න කාහසි න කරිස්සසි. තව සබ්බා අවසෙසාකිලෙසඵාසුකා මයා භග්ගා. ඉමස්ස තයා කතස්ස අත්තභාවගෙහස්ස කූටං අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං කණ්ණිකමණ්ඩලං විසඞ්ඛතං විද්ධංසිතං. විසඞ්ඛාරං නිබ්බානං ආරම්මණකරණවසෙන ගතං අනුපවිට්ඨං ඉදානි මම චිත්තං, අහඤ්ච තණ්හානං ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගං අජ්ඣගා අධිගතො පත්තොස්මීති. අයං මනසා පවත්තිතධම්මානමාදි. ‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා’’ති (උදා. 1, 2, 3) අයං පන වාචාය පවත්තිතධම්මානං ආදීති වදන්ති. අන්තොජප්පනවසෙන කිර භගවා ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්තිආදිමාහ (ධ. ප. 153). ‘‘පාටිපදදිවසෙ’’ති ඉදං ‘‘සබ්බඤ්ඤුභාවප්පත්තස්සා’’ති න එතෙන සම්බන්ධිතබ්බං, ‘‘පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නා’’ති එතෙන පන සම්බන්ධිතබ්බං. විසාඛපුණ්ණමායමෙව හි භගවා පච්චූසසමයෙ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තොති.

වයධම්මාති අනිච්චලක්ඛණමුඛෙන දුක්ඛානත්තලක්ඛණම්පි සඞ්ඛාරානං විභාවෙති ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15; පටි. ම. 2.10) වචනතො. ලක්ඛණත්තයවිභාවනනයෙනෙව ච තදාරම්මණං විපස්සනං දස්සෙන්තො සබ්බතිත්ථියානං අවිසයභූතං බුද්ධාවෙණිකං චතුසච්චකම්මට්ඨානාධිට්ඨානං අවිපරීතං නිබ්බානගාමිනිප්පටිපදං පකාසෙතීති දට්ඨබ්බං. ඉදානි තත්ථ සම්මාපටිපත්තියං නියොජෙති ‘‘අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති. අථ වා ‘‘වයධම්මා සඞ්ඛාරා’’ති එතෙන සඞ්ඛෙපෙන සංවෙජෙත්වා ‘‘අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති සඞ්ඛෙපෙනෙව නිරවසෙසං සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙති. අප්පමාදපදඤ්හි සික්ඛාත්තයසඞ්ගහිතං කෙවලපරිපුණ්ණං සාසනං පරියාදියිත්වා තිට්ඨතීති.

පඨමසඞ්ගීතියං අසඞ්ගීතං සඞ්ගීතික්ඛන්ධකකථාවත්ථුප්පකරණාදි. කෙචි පන ‘‘සුභසුත්තම්පි (දී. නි. 1.444) පඨමසඞ්ගීතියං අසඞ්ගීත’’න්ති වදන්ති, තං පන න යුජ්ජති. පඨමසඞ්ගීතිතො පුරෙතරමෙව හි ආයස්මතා ආනන්දෙන ජෙතවනෙ විහරන්තෙන සුභස්ස මාණවස්ස භාසිතන්ති.

දළ්හිකම්මසිථිලීකරණප්පයොජනා යථාක්කමං පකතිසාවජ්ජපණ්ණත්තිසාවජ්ජෙසු සික්ඛාපදෙසු. තෙනාති විවිධනයත්තාදිනා. එතන්ති විවිධවිසෙසනයත්තාති ගාථාවචනං. එතස්සාති විනයස්ස.

අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදෙති යො තං සුත්තං සජ්ඣායති, සුණාති, වාචෙති, චින්තෙති, දෙසෙති ච, සුත්තෙන සඞ්ගහිතො සීලාදිඅත්ථො තස්සාපි හොති, තෙන පරස්ස සාධෙතබ්බතො පරස්සාපි හොතීති, තදුභයං තං සුත්තං සූචෙති දීපෙති. තථා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකං ලොකියලොකුත්තරඤ්චාති එවමාදිභෙදෙ අත්ථෙ ආදි-සද්දෙන සඞ්ගණ්හාති. අත්ථ-සද්දො චායං හිතපරියායවචනං, න භාසිතත්ථවචනං, යදි සියා, සුත්තං අත්තනොපි භාසිතත්ථං සූචෙති, පරස්සාපීති අයමත්ථො වුත්තො සියා. සුත්තෙන ච යො අත්ථො පකාසිතො සො තස්සෙව හොතීති, න තෙන පරත්ථො සූචිතො හොති, තෙන සූචෙතබ්බස්ස පරත්ථස්ස නිවත්තෙතබ්බස්ස අභාවා අත්ථගහණඤ්ච න කත්තබ්බං. අත්තත්ථපරත්ථවිනිම්මුත්තස්ස භාසිතත්ථස්ස අභාවා ආදිග්ගහණඤ්ච න කත්තබ්බං. තස්මා යථාවුත්තස්ස හිතපරියායස්ස අත්ථස්ස සුත්තෙ අසම්භවතො සුත්තධාරස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන අත්තත්ථපරත්ථා වුත්තා.

අථ වා සුත්තං අනපෙක්ඛිත්වා යෙ අත්තත්ථාදයො අත්ථප්පභෙදා වුත්තා ‘‘න හඤ්ඤදත්ථත්ථිපසංසලාභා’’ති එතස්ස පදස්ස නිද්දෙසෙ (මහානි. 63; චූළනි. 85) ‘‘අත්තත්ථො, පරත්ථො, උභයත්ථො, දිට්ඨධම්මිකො අත්ථො, සම්පරායිකො අත්ථො, උත්තානො අත්ථො, ගම්භීරො අත්ථො, ගූළ්හො අත්ථො, පටිච්ඡන්නො අත්ථො, නෙය්යො අත්ථො, නීතො අත්ථො, අනවජ්ජො අත්ථො, නික්කිලෙසො අත්ථො, වොදානො අත්ථො, පරමත්ථො’’ති තෙ සුත්තං සූචෙතීති අත්ථො. ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ අත්ථ-සද්දො භාසිතත්ථපරියායොපි හොති. එත්ථ හි පුරිමකා පඤ්ච අත්ථප්පභෙදා හිතපරියායා, තතො පරෙ ඡ භාසිතත්ථභෙදා, පච්ඡිමකා පන උභයසභාවා. තත්ථ දුරධිගමතාය විභාවනෙ අලද්ධගාධො ගම්භීරො. න විවටො ගූළ්හො. මූලුදකාදයො විය පංසුනා අක්ඛරසන්නිවෙසාදිනා තිරොහිතො පටිච්ඡන්නො. නිද්ධාරෙත්වා ඤාපෙතබ්බො නෙය්යො. යථාරුතවසෙන වෙදිතබ්බො නීතො. අනවජ්ජනික්කිලෙසවොදානා පරියායවසෙන වුත්තා, කුසලවිපාකකිරියාධම්මවසෙන වා. පරමත්ථො නිබ්බානං, ධම්මානං අවිපරීතසභාවො එව වා. අථ වා ‘‘අත්තනා ච අප්පිච්ඡො හොතී’’ති අත්තත්ථං, ‘‘අප්පිච්ඡාකථඤ්ච පරෙසං කත්තා හොතී’’ති පරත්ථං සූචෙති. එවං ‘‘අත්තනා ච පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොතී’’තිආදි (අ. නි. 4.99, 265) සුත්තානි යොජෙතබ්බානි. විනයාභිධම්මෙහි ච විසෙසෙත්වා සුත්ත-සද්දස්ස අත්ථො වත්තබ්බො. තස්මා වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසප්පවත්තාය දෙසනාය අත්තහිතපරහිතතාදීනි සාතිසයං පකාසිතානි හොති තප්පරභාවතො, න ආණාධම්මසභාවවසප්පවත්තායාති ඉදමෙව ච ‘‘අත්ථානං සූචනතො සුත්ත’’න්ති වුත්තං.

සුත්තෙ ච ආණාධම්මසභාවා ච වෙනෙය්යජ්ඣාසයං අනුවත්තන්ති, න විනයාභිධම්මෙසු විය වෙනෙය්යජ්ඣාසයො ආණාධම්මසභාවෙ. තස්මා වෙනෙය්යානං එකන්තහිතපටිලාභසංවත්තනිකා සුත්තන්තදෙසනා හොතීති ‘‘සුවුත්තා චෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. පසවතීති ඵලති. ‘‘සුත්තාණා’’ති එතස්ස අත්ථං පකාසෙතුං ‘‘සුට්ඨු ච නෙ තායතී’’ති වුත්තං. අත්තත්ථාදිවිධානෙසු ච සුත්තස්ස පමාණභාවො, අත්තත්ථාදීනඤ්ච සඞ්ගාහකත්තං යොජෙතබ්බං තදත්ථප්පකාසනපධානත්තා සුත්තස්ස. විනයාභිධම්මෙහි විසෙසනඤ්ච යොජෙතබ්බං. එතන්ති ‘‘අත්ථානං සූචනතො’’තිආදිකං අත්ථවචනං. එතස්සාති සුත්තස්ස.

අභික්කමන්තීති එත්ථ අභි-සද්දො කමනකිරියාය වුද්ධිභාවං අතිරෙකතං දීපෙති, අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතාති එත්ථ ඤාණලක්ඛණකිරියානං සුපාකටතාවිසෙසං, අභික්කන්තෙනාති එත්ථ කන්තියා අධිකත්තං විසිට්ඨතන්ති යුත්තං කිරියාවිසෙසකත්තා උපසග්ගස්ස. අභිරාජා අභිවිනයෙති පන පූජිතපරිච්ඡින්නෙසු රාජවිනයෙසු අභි-සද්දො පවත්තතීති කථමෙතං යුජ්ජෙය්යාති ? පූජනපරිච්ඡෙදනකිරියාදීපනතො, තාහි ච කිරියාහි රාජවිනයානං යුත්තත්තා. එත්ථ හි අතිමාලාදීසු අති-සද්දො විය, අභි-සද්දො යථා සහ සාධනෙන කිරියං වදතීති අභිරාජඅභිවිනය-සද්දා සිද්ධා, එවං අභිධම්මසද්දෙ අභි-සද්දො සහ සාධනෙන වුඩ්ඪියාදිකිරියං දීපෙතීති අයමත්ථො දස්සිතොති දට්ඨබ්බො.

භාවනාඵරණවුඩ්ඪීහි වුඩ්ඪිමන්තොපි ධම්මා වුත්තා. ආරම්මණාදීහීති ආරම්මණසම්පයුත්තකම්මද්වාරපටිපදාදීහි. අවිසිට්ඨන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨෙසු විනයසුත්තාභිධම්මෙසු අවිසිට්ඨං සමානං. තං පිටකසද්දන්ති අත්ථො. යථාවුත්තෙනාති ‘‘එවං දුවිධත්ථෙනා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන.

කථෙතබ්බානං අත්ථානං දෙසකායත්තෙන ආණාදිවිධිනා අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා. සාසිතබ්බපුග්ගලගතෙන යථාපරාධාදිසාසිතබ්බභාවෙන අනුසාසනං විනයනං සාසනං. කථෙතබ්බස්ස සංවරාසංවරාදිනො අත්ථස්ස කථනං වචනපටිබද්ධතාකරණං කථා. කථීයති වා එත්ථාති කථා. සංවරාසංවරස්ස කථා සංවරාසංවරකථා. එස නයො ඉතරෙසුපි. භෙද-සද්දො විසුං විසුං යොජෙතබ්බො ‘‘දෙසනාභෙදං සාසනභෙදං කථාභෙදඤ්ච යථාරහං පරිදීපයෙ’’ති. භෙදන්ති ච නානත්තන්ති අත්ථො. සික්ඛා ච පහානානි ච ගම්භීරභාවො ච සික්ඛාප්පහානගම්භීරභාවං, තඤ්ච පරිදීපයෙ. එත්ථ යථාති උපාරම්භනිස්සරණධම්මකොසරක්ඛණහෙතුපරියාපුණනං සුප්පටිපත්ති දුප්පටිපත්තීති එතෙහි පකාරෙහි. ආණං පණෙතුං අරහතීති ආණාරහො සම්මාසම්බුද්ධත්තා. වොහාරපරමත්ථානම්පි සබ්භාවතො ආහ ආණාබාහුල්ලතොති. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. පචුරාපරාධා සෙය්යසකාදයො. අජ්ඣාසයො ආසයොව අත්ථතො දිට්ඨි, ඤාණඤ්ච. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨි ච, ඛන්ති චෙවානුලොමිකෙ;

යථාභූතඤ්ච යං ඤාණං, එතං ආසයසද්දිත’’න්ති. (විසුද්ධි. ටී. 1.136);

අනුසයා කාමරාගභවරාගදිට්ඨිපටිඝවිචිකිච්ඡාමානාවිජ්ජාවසෙන සත්ත අනාගතා කිලෙසා, අතීතා පච්චුප්පන්නා ච තථෙව වුච්චන්ති. න හි කාලභෙදෙන ධම්මානං සභාවභෙදො අත්ථීති. චරියාති ඡ මූලචරියා, අන්තරභෙදෙන අනෙකවිධා, සංසග්ගවසෙන තෙසට්ඨි හොන්ති. තෙ පන අම්හෙහි අසම්මොහන්තරධානසුත්තටීකායං විභාගතො දස්සිතා, අත්ථිකෙහි තතො ගහෙතබ්බා. අථ වා චරියාති චරිතං, තං සුචරිතදුච්චරිතවසෙන දුවිධං. අධිමුත්ති නාම සත්තානං පුබ්බපරිචයවසෙන අභිරුචි, සා දුවිධා හීනපණීතභෙදෙන. ඝනවිනිබ්භොගාභාවතො දිට්ඨිමානතණ්හාවසෙන ‘‘අහං මමා’’ති සඤ්ඤිනො. මහන්තො සංවරො අසංවරො. බුද්ධිඅත්ථො හි අය’මකාරො යථා ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 11).

තීසුපිචෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනා පටිවෙධාති එත්ථ තන්තිඅත්ථො තන්තිදෙසනා තන්තිඅත්ථපටිවෙධො ච තන්තිවිසයා හොන්තීති විනයපිටකාදීනං අත්ථදෙසනාපටිවෙධාධාරභාවො යුත්තො, පිටකානි පන තන්ති යෙවාති තෙසං ධම්මාධාරභාවො කථං යුජ්ජෙය්යාති? තන්තිසමුදායස්ස අවයවතන්තියා ආධාරභාවතො. අවයවස්ස හි සමුදායො ආධාරභාවෙන වුච්චති, යථා – ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති. ධම්මාදීනඤ්ච දුක්ඛොගාහභාවතො තෙහි විනයාදයො ගම්භීරාති විනයාදීනඤ්ච චතුබ්බිධො ගම්භීරභාවො වුත්තො. තස්මා ධම්මාදයො එව දුක්ඛොගාහත්තා ගම්භීරා, න විනයාදයොති න චොදෙතබ්බමෙතං සමුඛෙන, විසයවිසයීමුඛෙන ච විනයාදීනංයෙව ගම්භීරභාවස්ස වුත්තත්තා. ධම්මො හි විනයාදයො, තෙසං විසයො අත්ථො, ධම්මත්ථවිසයා ච දෙසනාපටිවෙධොති. තත්ථ පටිවෙධස්ස දුක්කරභාවතො ධම්මත්ථානං, දෙසනාඤාණස්ස දුක්කරභාවතො දෙසනාය ච දුක්ඛොගාහභාවො වෙදිතබ්බො, පටිවෙධස්ස පන උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා, තබ්බිසයඤාණුප්පත්තියා ච දුක්කරභාවතො දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා.

‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එතෙන වචනෙන ධම්මස්ස හෙතුභාවො කථං ඤාතබ්බොති? ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එතස්ස සමාසපදස්ස අවයවපදත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුම්හි ඤාණ’’න්ති වුත්තත්තා. ‘‘ධම්මෙ පටිසම්භිදා’’ති එත්ථ හි ‘‘ධම්මෙ’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුම්හී’’ති වුත්තං, ‘‘පටිසම්භිදා’’ති එතස්ස ච අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘ඤාණ’’න්ති. තස්මා හෙතුධම්ම-සද්දා එකත්ථා, ඤාණපටිසම්භිදා-සද්දා චාති ඉමමත්ථං වදන්තෙන සාධිතො ධම්මස්ස හෙතුභාවො, අත්ථස්ස හෙතුඵලභාවො ච එවමෙව දට්ඨබ්බො.

යථාධම්මන්ති චෙත්ථ ධම්ම-සද්දො හෙතුං හෙතුඵලඤ්ච සබ්බං සඞ්ගණ්හාති. සභාවවාචකො හෙස, න පරියත්තිහෙතුභාවවාචකො, තස්මා යථාධම්මන්ති යො යො අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිධම්මො , තස්මිං තස්මින්ති අත්ථො. ධම්මානුරූපං වා යථාධම්මං. දෙසනාපි හි පටිවෙධො විය අවිපරීතසවිසයවිභාවනතො ධම්මානුරූපං පවත්තති, යතො ‘අවිපරීතාභිලාපො’ති වුච්චති. ධම්මාභිලාපොති අත්ථබ්යඤ්ජනකො අවිපරීතාභිලාපො, එතෙන ‘‘තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718) එත්ථ වුත්තං සභාවධම්මනිරුත්තිං දස්සෙති, සද්දසභාවත්තා දෙසනාය. තථා හි නිරුත්තිපටිසම්භිදාය පරිත්තාරම්මණාදිභාවො පටිසම්භිදාවිභඞ්ගපාළියං (විභ. 749) වුත්තො. අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘තං සභාවනිරුත්තිං සද්දං ආරම්මණං කත්වා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 642) සද්දාරම්මණතා දස්සිතා. ‘‘ඉමස්ස අත්ථස්ස අයං සද්දො වාචකො’’ති වචනවචනීයෙ වවත්ථපෙත්වා තංතංවචනීය විභාවනවසෙන පවත්තිතො හි සද්දො දෙසනාති. ‘‘අනුලොමාදිවසෙන වා කථන’’න්ති එතෙන තස්සා ධම්මනිරුත්තියා අභිලාපං කථනං තස්ස වචනස්ස පවත්තනං දස්සෙති. ‘‘අධිප්පායො’’ති එතෙන ‘‘දෙසනාති පඤ්ඤත්තී’’ති එතං වචනං ධම්මනිරුත්තාභිලාපං සන්ධාය වුත්තං, න තබ්බිනිමුත්තං පඤ්ඤත්තිං සන්ධායාති දස්සෙති.

නනු ච ‘‘ධම්මො තන්තී’’ති ඉමස්මිං පක්ඛෙ ධම්මස්ස සද්දසභාවත්තා ධම්මදෙසනානං විසෙසො න සියාති? න, තෙසං තෙසං අත්ථානං බොධකභාවෙන ඤාතො, උග්ගහණාදිවසෙන ච පුබ්බෙ වවත්ථාපිතො සද්දප්පබන්ධො ධම්මො, පච්ඡා පරෙසං අවබොධනත්ථං පවත්තිතො තදත්ථප්පකාසකො සද්දො දෙසනාති. අථ වා යථාවුත්තසද්දසමුට්ඨාපකො චිත්තුප්පාදො දෙසනා, මුසාවාදාදයො විය. ‘‘වචනස්ස පවත්තන’’න්ති ච යථාවුත්තචිත්තුප්පාදවසෙන යුජ්ජති. සො හි වචනං පවත්තෙති, තඤ්ච තෙන පවත්තීයති දෙසීයති. ‘‘සො ච ලොකියලොකුත්තරො’’ති එවං වුත්තං අභිසමයං යෙන පකාරෙන අභිසමෙති, යං අභිසමෙති, යො ච තස්ස සභාවො, තෙහි පාකටං කාතුං ‘‘විසයතො අසම්මොහතො ච අත්ථානුරූපං ධම්මෙසූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ හි විසයතො අත්ථාදිඅනුරූපං ධම්මාදීසු අවබොධො අවිජ්ජාදිධම්මසඞ්ඛාරාදිඅත්ථතදුභයපඤ්ඤාපනාරම්මණො ලොකියො අභිසමයො, අසම්මොහතො අත්ථාදිඅනුරූපං ධම්මාදීසු අවබොධො නිබ්බානාරම්මණො මග්ගසම්පයුත්තො යථාවුත්තධම්මත්ථපඤ්ඤත්තීසු සම්මොහවිද්ධංසනො ලොකුත්තරො අභිසමයොති. අභිසමයතො අඤ්ඤම්පි පටිවෙධත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තෙසං තෙසං වා’’තිආදිමාහ. ‘පටිවෙධනං පටිවෙධො’ති ඉමිනා හි වචනත්ථෙන අභිසමයො, ‘පටිවිජ්ඣීයතීති පටිවෙධො’ති ඉමිනා තංතංරූපාදිධම්මානං අවිපරීතසභාවො ච ‘‘පටිවෙධො’’ති වුච්චතීති.

යථාවුත්තෙහි ධම්මාදීහි පිටකානං ගම්භීරභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඉදානි යස්මා එතෙසු පිටකෙසූ’’තිආදිමාහ. යො චෙත්ථාති එතෙසු තංතංපිටකගතෙසු ධම්මාදීසු යො පටිවෙධො, එතෙසු ච පිටකෙසු තෙසං තෙසං ධම්මානං යො අවිපරීතසභාවොති යොජෙතබ්බං. දුක්ඛොගාහතා ච අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදීනං ධම්මත්ථානං දුප්පටිවිජ්ඣතාය, තෙසං පඤ්ඤාපනස්ස දුක්කරභාවතො තංදෙසනාය, පටිවෙධනසඞ්ඛාතස්ස පටිවෙධස්ස උප්පාදනවිසයිකරණානං අසක්කුණෙය්යත්තා, අවිපරීතසභාවසඞ්ඛාතස්ස පටිවෙධස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යතාය එව වෙදිතබ්බා.

යන්ති යං පරියත්තිදුග්ගහණං සන්ධාය වුත්තං. අත්ථන්ති භාසිතත්ථං, පයොජනත්ථඤ්ච. න උපපරික්ඛන්තීති න විචාරෙන්ති. න නිජ්ඣානං ඛමන්තීති නිජ්ඣානපඤ්ඤං නක්ඛමන්ති, නිජ්ඣායිත්වා පඤ්ඤාය දිස්වා රොචෙත්වා ගහෙතබ්බා න හොන්තීති අධිප්පායො. ඉතීති එවං එතාය පරියත්තියා. වාදප්පමොක්ඛානිසංසා අත්තනො උපරි පරෙහි ආරොපිතවාදස්ස නිග්ගහස්ස පමොක්ඛප්පයොජනා හුත්වා ධම්මං පරියාපුණන්ති, වාදප්පමොක්ඛා වා නින්දාපමොක්ඛා. යස්ස චත්ථායාති යස්ස ච සීලාදිපූරණස්ස අනුපාදාවිමොක්ඛස්ස වා අත්ථාය ධම්මං පරියාපුණන්ති ඤායෙන පරියාපුණන්තීති අධිප්පායො. අස්සාති අස්ස ධම්මස්ස. නානුභොන්තීති න වින්දන්ති. තෙසං තෙ ධම්මා දුග්ගහිතත්තා උපාරම්භමානදබ්බමක්ඛපලාසාදිහෙතුභාවෙන දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. භණ්ඩාගාරෙ නියුත්තො භණ්ඩාගාරිකො, භණ්ඩාගාරිකො විය භණ්ඩාගාරිකො, ධම්මරතනානුපාලකො. අඤ්ඤත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා භණ්ඩාගාරිකස්සෙව සතො පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති.

‘‘තාසංයෙවා’’ති අවධාරණං පාපුණිතබ්බානං ඡළභිඤ්ඤාචතුප්පටිසම්භිදාදීනං විනයෙ පභෙදවචනාභාවං සන්ධාය වුත්තං. වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ (පාරා. 12) හි තිස්සො විජ්ජාව විභත්තා. දුතියෙ පන ‘‘තාසංයෙවා’’ති අවධාරණං චතස්සො පටිසම්භිදා අපෙක්ඛිත්වා කතං, න තිස්සො විජ්ජා. තා හි ඡසු අභිඤ්ඤාසු අන්තොගධාති සුත්තෙ විභත්තා යෙවාති.

දුග්ගහිතං ගණ්හාති, ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති අනඤ්ඤ’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.396). ධම්මචින්තන්ති ධම්මසභාවවිචාරණං, ‘‘චිත්තුප්පාදමත්තෙනෙව දානං හොති, සයමෙව චිත්තං අත්තනො ආරම්මණං හොති, සබ්බං චිත්තං අසභාවධම්මාරම්මණ’’න්ති ච එවමාදි. තෙසන්ති තෙසං පිටකානං.

එතන්ති එතං බුද්ධවචනං. අත්ථානුලොමතො අනුලොමිකො. අනුලොමිකතංයෙව විභාවෙතුං ‘‘කස්මා පනා’’තිආදි වුත්තං. එකනිකායම්පීති එකසමූහම්පි . පොණිකා චික්ඛල්ලිකා ච ඛත්තියා, තෙසං නිවාසො පොණිකනිකායො චික්ඛල්ලිකනිකායො ච.

නවප්පභෙදන්ති එත්ථ කථං නවප්පභෙදං? සගාථකඤ්හි සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකඤ්ච සුත්තං වෙය්යාකරණං, තදුභයවිනිමුත්තඤ්ච සුත්තං උදානාදිවිසෙසසඤ්ඤාරහිතං නත්ථි, යං සුත්තඞ්ගං සියා, මඞ්ගලසුත්තාදීනඤ්ච (ඛු. පා. 5.2; සු. නි. 225) සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා, ගාථාභාවතො, ධම්මපදාදීනං විය, ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා, සගාථකත්තා, සගාථවග්ගස්ස විය, තථා උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානන්ති? වුච්චතෙ –

‘‘සුත්තන්ති සාමඤ්ඤවිධි, විසෙසවිධයො පරෙ;

සනිමිත්තා නිරුළ්හත්තා සහතාඤ්ඤෙන නාඤ්ඤතො’’. (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා);

සබ්බස්සාපි හි බුද්ධවචනස්ස සුත්තන්ති අයං සාමඤ්ඤවිධි. තෙනෙවාහ ආයස්මා මහාකච්චානො නෙත්තියං – ‘‘නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති (නෙත්ති. සඞ්ගහවාර). ‘‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්නං (පාචි. 255, 1242), සකවාදෙ පඤ්චසුත්තසතානී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) එවමාදි ච එතස්ස අත්ථස්ස සාධකං.

විසෙසවිධයොපරෙ සනිමිත්තා තදෙකදෙසෙසු ගෙය්යාදයො විසෙසවිධයො තෙන තෙන නිමිත්තෙන පතිට්ඨිතා. තථා හි ගෙය්යස්ස සගාථකත්තං තබ්භාවනිමිත්තං. ලොකෙපි හි සසිලොකං සගාථකං (නෙත්ති. අට්ඨ. 13) චුණ්ණියගන්ථං ‘ගෙය්ය’න්ති වදන්ති. ගාථාවිරහෙ පන සති පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තං. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනඤ්හි ‘බ්යාකරණ’න්ති වුච්චති, බ්යාකරණමෙව වෙය්යාකරණං. එවං සන්තෙ සගාථකාදීනම්පි පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තානං වෙය්යාකරණභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, ගෙය්යාදිසඤ්ඤානං අනොකාසභාවතො, ‘ගාථාවිරහෙ සතී’ති විසෙසිතත්තා ච. තථා හි ධම්මපදාදීසු කෙවලං ගාථාබන්ධෙසු, සගාථකත්තෙපි සොමනස්සඤාණමයිකගාථායුත්තෙසු, ‘වුත්තඤ්හෙත’න්තිආදිවචනසම්බන්ධෙසු, අබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තෙසු ච සුත්තවිසෙසෙසු යථාක්කමං ගාථාඋදානඉතිවුත්තකඅබ්භුතධම්මසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, තථා සතිපි ගාථාබන්ධභාවෙ භගවතො අතීතාසු ජාතීසු චරියානුභාවප්පකාසකෙසු ජාතකසඤ්ඤා, සතිපි පඤ්හාවිස්සජ්ජනභාවෙ, සගාථකත්තෙ ච කෙසුචි සුත්තන්තෙසු වෙදස්ස ලභාපනතො වෙදල්ලසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති එවං තෙන තෙන සගාථකත්තාදිනා නිමිත්තෙන තෙසු තෙසු සුත්තවිසෙසෙසු ගෙය්යාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති විසෙසවිධයො සුත්තඞ්ගතො පරෙ ගෙය්යාදයො. යං පනෙත්ථ ගෙය්යඞ්ගාදිනිමිත්තරහිතං, තං සුත්තඞ්ගං විසෙසසඤ්ඤාපරිහාරෙන සාමඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තනතොති. නනු ච සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණන්ති සුත්තඞ්ගං න සම්භවතීති චොදනා තදවත්ථා වාති? න තදවත්ථා, සොධිතත්තා. සොධිතඤ්හි පුබ්බෙ ගාථාවිරහෙ සති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තන්ති.

යඤ්ච වුත්තං – ‘‘ගාථාභාවතො මඞ්ගලසුත්තාදීනං (ඛු. පා. 5.1, 2, 3) සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා’’ති, තං න, නිරුළ්හත්තා. නිරුළ්හො හි මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තභාවො. න හි තානි ධම්මපදබුද්ධවංසාදයො විය ගාථාභාවෙන පඤ්ඤාතානි, අථ ඛො සුත්තභාවෙන. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘සුත්තනාමක’’න්ති නාමග්ගහණං කතං. යඤ්ච පන වුත්තං – ‘‘සගාථකත්තා ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තදපි නත්ථි, යස්මා සහතාඤ්ඤෙන. සහ ගාථාහීති හි සගාථකං. සහභාවො නාම අත්ථතො අඤ්ඤෙන හොති, න ච මඞ්ගලසුත්තාදීසු කථාවිනිමුත්තො කොචි සුත්තපදෙසො අත්ථි, යො ‘සහ ගාථාහී’ති වුච්චෙය්ය, න ච සමුදායො නාම කොචි අත්ථි, යදපි වුත්තං – ‘‘උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානං ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති තදපි න, අඤ්ඤතො. අඤ්ඤා එව හි තා ගාථා ජාතකාදිපරියාපන්නත්තා. අතො න තාහි උභතොවිභඞ්ගාදීනං ගෙය්යඞ්ගභාවොති. එවං සුත්තාදීනං අඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරාභාවො වෙදිතබ්බො.

‘‘අයං ධම්මො…පෙ… අයං විනයො, ඉමානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති බුද්ධවචනං ධම්මවිනයාදිභෙදෙන වවත්ථපෙත්වා සඞ්ගායන්තෙන මහාකස්සපප්පමුඛෙන වසිගණෙන අනෙකච්ඡරියපාතුභාවපටිමණ්ඩිතාය සඞ්ගීතියා ඉමස්ස දීඝාගමස්ස පඨමමජ්ඣිමබුද්ධවචනාදිභාවො වවත්ථාපිතොති දස්සෙති, ‘‘එවමෙතං අභෙදතො’’තිආදිනා.

නිදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.