📜

1. බ්රහ්මජාලසුත්තවණ්ණනා

පරිබ්බාජකකථාවණ්ණනා

එවං ¶ ¶ ¶ පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙත්වා යදත්ථං සා ඉධ දස්සිතා, ඉදානි තං නිගමනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘ඉමිස්සා’’තිආදිමාහ.

1. එත්තාවතා ච බ්රහ්මජාලස්ස සාධාරණතො බාහිරනිදානං දස්සෙත්වා ඉදානි අබ්භන්තරනිදානං සංවණ්ණෙතුං ‘‘තත්ථ එව’’න්තිආදි වුත්තං. අථ වා ඡහි ආකාරෙහි සංවණ්ණනා කාතබ්බා සම්බන්ධතො පදතො පදවිභාගතො පදත්ථතො අනුයොගතො පරිහාරතො චාති. තත්ථ සම්බන්ධො නාම දෙසනාසම්බන්ධො. යං ලොකියා ‘‘උම්මුග්ඝාතො’’ති වදන්ති. සො පන පාළියා නිදානපාළිවසෙන, නිදානපාළියා පන සඞ්ගීතිවසෙන වෙදිතබ්බොති පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙන්තෙන නිදානපාළියා සම්බන්ධස්ස දස්සිතත්තා පදාදිවසෙන සංවණ්ණනං කරොන්තො ‘‘එවන්ති නිපාතපද’’න්තිආදිමාහ. ‘‘මෙතිආදීනී’’ති එත්ථ අන්තරා-සද්ද-ච-සද්දානං නිපාතපදභාවො, වත්තබ්බො, න වා වත්තබ්බො තෙසං නයග්ගහණෙන ගහිතත්තා, තදවසිට්ඨානං ආපටි-සද්දානං ආදි-සද්දෙන සඞ්ගණ්හනතො. ‘‘පදවිභාගො’’ති පදානං විසෙසො, න පන පදවිග්ගහො. අථ වා පදානි ච පදවිභාගො ච පදවිභාගො, පදවිග්ගහො ච පදවිභාගො ච පදවිභාගොති වා එකසෙසවසෙන පදපදවිග්ගහාපි පදවිභාග සද්දෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ පදවිග්ගහො ‘‘භික්ඛූනං සඞ්ඝො’’තිආදිභෙදෙසු පදෙසු දට්ඨබ්බො.

අත්ථතොති පදත්ථතො. තං පන පදත්ථං අත්ථුද්ධාරක්කමෙන ¶ පඨමං එවං-සද්දස්ස දස්සෙන්තො ‘‘එවංසද්දො තාවා’’තිආදිමාහ. අවධාරණාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ඉදමත්ථපුච්ඡාපරිමාණාදිඅත්ථානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘එවංගතානි, එවංවිධො, එවමාකාරො’’තිආදීසු ඉදං-සද්දස්ස අත්ථෙ එවං-සද්දො. ගත-සද්දො හි පකාරපරියායො, තථා විධාකාර-සද්දා ¶ ච. තථා හි විධයුත්තගත-සද්දෙ ලොකියා පකාරත්ථෙ වදන්ති. ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති, ‘‘එවං සු තෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා කප්පිතකෙසමස්සු, ආමුත්තමාලාභරණා ඔදාතවත්ථවසනා පඤ්චහි ¶ කාමගුණෙහි සමප්පිතා සමඞ්ගීභූතා පරිචාරෙන්ති, සෙය්යථාපි ත්වං එතරහි සාචරියකොති? නො හිදං භො ගොතමා’’ති ච ආදීසු පුච්ඡායං. ‘‘එවං ලහුපරිවත්තං, එවං ආයුපරියන්තො’’ති ච ආදීසු පරිමාණෙ. නනු ච ‘‘එවං නු ඛො, එවං සු තෙ, එවං ආයුපරියන්තො’’ති එත්ථ එවං-සද්දෙන පුච්ඡනාකාරපරිමාණාකාරානං වුත්තත්තා ආකාරත්ථො එව එවං-සද්දො ති? න, විසෙසසබ්භාවතො. ආකාරමත්තවාචකො හෙත්ථ ආකාරත්ථොති අධිප්පෙතො, යථා ‘‘එවං බ්යාඛොතිආදීසු පන න ආකාරවිසෙසවාචකො එවඤ්ච කත්වා ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙනා’’තිආදීනි උපමාදීසු උදාහරණානි උපපන්නානි හොන්ති. තථා හි ‘‘යථාපි…පෙ… බහු’’න්ති? එත්ථ ¶ පුප්ඵරාසිට්ඨානියතො මනුස්සුපපත්තිසප්පුරිසූපනිස්සයසද්ධම්මසවනයොනිසොමනසිකාරභොගසම්පත්තිආදිදානාදිපුඤ්ඤකිරියාහෙතුසමුදායතො සොභාසුගන්ධතාදිගුණයොගතො මාලාගුණසදිසියො පහූතා පුඤ්ඤකිරියා මරිතබ්බසභාවතාය මච්චෙන සත්තෙන කත්තබ්බාති ජොදිතත්තා පුප්ඵරාසිමාලාගුණාව උපමා, තෙසං උපමාකාරො යථා-සද්දෙන අනියමතො වුත්තොති එවං-සද්දො උපමාකාරනිගමනත්ථොති වත්තුං යුත්තං. සො පන උපමාකාරො නියමියමානො අත්ථතො උපමාව හොතීති ආහ ‘‘උපමායං ආගතො’’ති.

තථා එවං ඉමිනා ආකාරෙන ‘‘අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා උපදිසියමානාය සමණසාරුප්පාය ආකප්පසම්පත්තියා යො තත්ථ උපදිසනාකාරො, සො අත්ථතො උපදෙසොයෙවාති වුත්තං ‘‘එවං තෙ…පෙ… උපදෙසෙ’’ති. තථා එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතාති එත්ථ ච භගවතා යථාවුත්තමත්ථං අවිපරීතතො ජානන්තෙහි කතං තත්ථ සංවිජ්ජමානගුණානං පකාරෙහි හංසනං උදග්ගතාකරණං සම්පහංසනං, යො තත්ථ සම්පහංසනාකාරොති යොජෙතබ්බං. එවමෙවං පනායන්ති එත්ථ ගරහණාකාරොති යොජෙතබ්බං. සො ච ගරහණාකාරො ‘‘වසලී’’තිආදි ඛුංසනසද්දසන්නිධානතො ඉධ එවං-සද්දෙන පකාසිතොති විඤ්ඤායති. යථා ¶ චෙත්ථ, එවං උපමාකාරාදයොපි උපමාදිවසෙන වුත්තානං පුප්ඵරාසිආදිසද්දානං සන්නිධානතොති දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච වදෙහීති ‘‘යථාහං වදාමි, එවං සමණං ආනන්දං වදෙහී’’ති වදනාකාරො ඉදානි වත්තබ්බො එවං-සද්දෙන නිදස්සීයතීති නිදස්සනත්ථො වුත්තො. එවං නොති එත්ථාපි තෙසං යථාවුත්තධම්මානං අහිතදුක්ඛාවහභාවෙ සන්නිට්ඨානජනනත්ථං අනුමතිග්ගහණවසෙන ‘‘සංවත්තන්ති, නො වා, කථං වා එත්ථ හොතී’’ති පුච්ඡාය කතාය ‘‘එවං නො එත්ථ හොතී’’ති වුත්තත්තා තදාකාරසන්නිට්ඨානං එවං-සද්දෙන විභාවිතන්ති විඤ්ඤායති, සො පන තෙසං ධම්මානං අහිතාය දුක්ඛාය ¶ සංවත්තනාකාරො නියමියමානො අවධාරණත්ථො ¶ හොතීති ආහ ‘‘එවං නො එත්ථ හොතීති ආදීසු අවධාරණෙ’’ති. එවං භන්තෙති පන ධම්මස්ස සාධුකං සවනමනසිකාරෙ සන්නියොජිතෙහි භික්ඛූහි අත්තනො තත්ථ ඨිතභාවස්ස පටිජානනවසෙන වුත්තත්තා එත්ථ එවං-සද්දො වචනසම්පටිච්ඡනත්ථො වුත්තො, තෙන එවං භන්තෙ, සාධු භන්තෙ, සුට්ඨු භන්තෙති වුත්තං හොති.

නානානයනිපුණන්ති එකත්තනානත්තඅබ්යාපාරඑවංධම්මතාසඞ්ඛාතා, නන්දියාවට්ට තිපුක්ඛලසීහවික්කීළිතඅඞ්කුසදිසාලොචනසඞ්ඛාතා වා ආධාරාදිභෙදවසෙන නානාවිධා නයා නානානයා, නයා වා පාළිගතියො, තා ච පඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිආදිවසෙන සංකිලෙභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්සතාදිවසෙන කුසලාදිවසෙන ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහාදිවසෙන සමයවිමුත්තාදිවසෙන ඨපනාදිවසෙන කුසලමූලාදිවසෙන තිකපට්ඨානාදිවසෙන ච නානප්පකාරාති නානානයා, තෙහි නිපුණං සණ්හසුඛුමන්ති නානානයනිපුණං. ආසයොව අජ්ඣාසයො, තෙ ච සස්සතාදිභෙදෙන, තත්ථ ච අප්පරජක්ඛතාදිවසෙන අනෙකා, අත්තජ්ඣාසයාදයො එව වා සමුට්ඨානං උප්පත්තිහෙතු එතස්සාති අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණං උපනෙතබ්බාභාවතො, සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතන්ති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විවිධපාටිහාරියන්ති එත්ථ පාටිහාරියපදස්ස වචනත්ථං ‘‘පටිපක්ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො පාටිහාරිය’’න්ති වදන්ති. භගවතො පන පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති, යෙ හරිතබ්බා. පුථුජ්ජනානම්පි විගතූපක්කිලෙසෙ ¶ අට්ඨගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං පවත්තති, තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වත්තුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො ¶ වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා පටිපක්ඛා, තෙසං හරණතො ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුත්තං, එවං සති යුත්තමෙතං. අථ වා භගවතො ච සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන, දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්තීති. ‘‘පටී’’ති වා අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ, විගතූපක්කිලෙසෙ ච කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පටිහාරියං. ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්කිලෙසෙන, කතකිච්චෙන ච සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්කිලෙසහරණානි ¶ හොන්තීති පටිහාරියානි භවන්ති. පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං. පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීසමුදායෙ භවං එකෙකං ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං, තස්මිං වා නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං. තස්ස පන ඉද්ධිආදිභෙදෙන විසයභෙදෙන ච බහුවිධස්ස භගවතො දෙසනාය ලබ්භමානත්තා ආහ ‘‘විවිධපාටිහාරිය’’න්ති.

න අඤ්ඤථාති භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරතො න අඤ්ඤථාති අත්ථො, න පන භගවතො දෙසිතාකාරතො. අචින්තෙය්යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතු’’න්ති ඉදං වචනං සමත්ථිතං හොති. ධාරණබලදස්සනඤ්ච න විරුජ්ඣති සුතාකාරාවිරජ්ඣනස්ස අධිප්පෙතත්තා. න හෙත්ථ අත්ථන්තරතාපරිහාරො ද්වින්නම්පි අත්ථානං එකවිසයත්තා, ඉතරථා ථෙරො භගවතො දෙසනාය සබ්බථා පටිග්ගහණෙ සමත්ථො අසමත්ථො චාති ආපජ්ජෙය්යාති.

‘‘යො පරො න හොති, සො අත්තා’’ති එවං ¶ වුත්තාය නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතාය සසන්තතියං වත්තනතො තිවිධොපි මෙ-සද්දො කිඤ්චාපි එකස්මිංයෙව ¶ අත්ථෙ දිස්සති, කරණසම්පදානසාමිනිද්දෙසවසෙන පන විජ්ජමානභෙදං සන්ධායාහ ‘‘මෙ-සද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සතී’’ති.

කිඤ්චාපි උපසග්ගො කිරියං විසෙසෙති, ජොතකභාවතො පන සතිපි තස්මිං සුත-සද්දො එව තං තමත්ථං අනුවදතීති අනුපසග්ගස්ස සුත-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ සඋපසග්ගස්ස ගහණං න විරුජ්ඣතීති දස්සෙන්තො ‘‘සඋපසග්ගො ච අනුපසග්ගො චා’’ති ආහ. අස්සාති සුත-සද්දස්ස. කම්මභාවසාධනානි ඉධ සුත-සද්දෙ සම්භවන්තීති වුත්තං ‘‘උපධාරිතන්ති වා උපධාරණන්ති වා අත්ථො’’ති. මයාති අත්ථෙ සතීති යදා මෙසද්දස්ස කත්තුවසෙන කරණනිද්දෙසො, තදාති අත්ථො. මමාති අත්ථෙ සතීති යදා සම්බන්ධවසෙන සාමිනිද්දෙසො, තදා.

සුතසද්දසන්නිධානෙ පයුත්තෙන එවංසද්දෙන සවනකිරියාජොතකෙන භවිතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සන’’න්ති. ආදි-සද්දෙන සම්පටිච්ඡනාදීනං පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං තදභිනිහටානඤ්ච මනොද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං ගහණං වෙදිතබ්බං. සබ්බෙසම්පි වාක්යානං එවකාරත්ථසහිතත්තා ‘‘සුත’’න්ති එතස්ස සුතං එවාති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති, එතෙන අවධාරණෙන නිරාකතං දස්සෙති. යථා ච සුතං සුතං එවාති ¶ නියමෙතබ්බං, තං සම්මා සුතං හොතීති ආහ ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අථ වා ‘‘සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදතී’’ති සුතන්ති අසුතං න හොතීති අයමෙතස්ස අත්ථොති වුත්තං ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති, ඉමිනා දිට්ඨාදිවිනිවත්තනං කරොති. ඉදං වුත්තං හොති. න ඉදං මයා දිට්ඨං, න සයම්භුඤාණෙන සච්ඡිකතං, අථ ඛො සුතං, තඤ්ච ඛො සම්මදෙවාති. තෙනෙවාහ ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අවධාරණත්ථෙ වා එවං-සද්දෙ අයං අත්ථයොජනා කරීයතීති තදපෙක්ඛස්ස සුත-සද්දස්ස අයමත්ථො වුත්තො ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති. තෙනෙව ආහ ¶ ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. සවනසද්දො චෙත්ථ කම්මත්ථො වෙදිතබ්බො සුය්යතීති.

එවං සවනහෙතුසුණන්තපුග්ගලසවනවිසෙසවසෙන පදත්තයස්ස එකෙන පකාරෙන අත්ථයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි පකාරන්තරෙහිපි තං දස්සෙතුං ‘‘තථා එව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්සාති යා සා භගවතො සම්මුඛා ධම්මස්සවනාකාරෙන පවත්තා මනොද්වාරවිඤ්ඤාණවීථි, තස්සා. සා හි නානප්පකාරෙන ¶ ආරම්මණෙ පවත්තිතුං සමත්ථා. තථා ච වුත්තං ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙනා’’ති. නානප්පකාරෙනාති වක්ඛමානානං අනෙකවිහිතානං බ්යඤ්ජනත්ථග්ගහණානානාකාරෙන, එතෙන ඉමිස්සා යොජනාය ආකාරත්ථො එවං-සද්දො ගහිතොති දීපෙති. පවත්තිභාවප්පකාසනන්ති පවත්තියා අත්ථිභාවප්පකාසනං. ‘‘සුතන්ති ධම්මප්පකාසන’’න්ති යස්මිං ආරම්මණෙ වුත්තප්පකාරා විඤ්ඤාණවීථි නානප්පකාරෙන පවත්තා, තස්ස ධම්මත්තා වුත්තං, න සුතසද්දස්ස ධම්මත්ථත්තා. වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටීකරණං ‘‘අයඤ්හෙත්ථා’’තිආදි. තත්ථ විඤ්ඤාණවීථියාති කරණත්ථෙ කරණවචනං. මයාති කත්ථුඅත්ථෙ.

‘‘එවන්ති නිද්දිසිතබ්බප්පකාසන’’න්ති නිදස්සනත්ථං එවං-සද්දං ගහෙත්වා වුත්තං නිදස්සෙතබ්බස්ස නිද්දිසිතබ්බත්තාභාවාභාවතො, තෙන එවං-සද්දෙන සකලම්පි සුත්තං පච්චාමට්ඨන්ති දස්සෙති. සුත-සද්දස්ස කිරියාසද්දත්තා, සවනකිරියාය ච සාධාරණවිඤ්ඤාණප්පබන්ධපටිබද්ධත්තා තත්ථ ච පුග්ගලවොහාරොති වුත්තං ‘‘සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසන’’න්ති. න හි පුග්ගලවොහාරරහිතෙ ධම්මප්පබන්ධෙ සවනකිරියා ලබ්භතීති.

‘‘යස්ස චිත්තසන්තානස්සා’’තිආදිපි ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා පුරිමයොජනාය අඤ්ඤථා අත්ථයොජනං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ ආකාරපඤ්ඤත්තීති උපාදාපඤ්ඤත්ති එව, ධම්මානං පවත්තිආකාරුපාදානවසෙන තථා වුත්තා. ‘‘සුතන්ති විසයනිද්දෙසො’’ති සොතබ්බභූතො ධම්මො සවනකිරියාකත්තුපුග්ගලස්ස සවනකිරියාවසෙන පවත්තිට්ඨානන්ති කත්වා වුත්තං. චිත්තසන්තානවිනිමුත්තස්ස ¶ පරමත්ථතො ¶ කස්සචි කත්තු අභාවෙපි සද්දවොහාරෙන බුද්ධිපරිකප්පිතභෙදවචනිච්ඡාය චිත්තසන්තානතො අඤ්ඤං විය තංසමඞ්ගිං කත්වා වුත්තං ‘‘චිත්තසන්තානෙන තංසමඞ්ගිනො’’ති. සවනකිරියාවිසයොපි සොතබ්බධම්මො සවනකිරියාවසෙන පවත්තචිත්තසන්තානස්ස ඉධ පරමත්ථතො කත්තුභාවතො, සවනවසෙන චිත්තප්පවත්තියා එව වා සවනකිරියාභාවතො තංකිරියාකත්තු ච විසයො හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘තංසමඞ්ගිනො කත්තු විසයෙ’’ති. සුතාකාරස්ස ච ථෙරස්ස සම්මානිච්ඡිතභාවතො ආහ ‘‘ගහණසන්නිට්ඨාන’’න්ති, එතෙන වා අවධාරණත්ථං එවං-සද්දං ගහෙත්වා අයං අත්ථයොජනා කතාති දට්ඨබ්බං.

පුබ්බෙ ¶ සුතානං නානාවිහිතානං සුත්තසඞ්ඛාතානං අත්ථබ්යඤ්ජනානං උපධාරිතරූපස්ස ආකාරස්ස නිදස්සනස්ස අවධාරණස්ස වා පකාසනසභාවො එවං-සද්දොති තදාකාරාදිඋපධාරණස්ස පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතධම්මප්පබන්ධබ්යාපාරතාය වුත්තං ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො’’ති. සවනකිරියා පන පුග්ගලවාදිනොපි විඤ්ඤාණනිරපෙක්ඛා නත්ථීති විසෙසතො විඤ්ඤාණබ්යාපාරොති ආහ ‘‘සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. මෙති සද්දප්පවත්තියා එකන්තෙනෙව සත්තවිසයත්තා, විඤ්ඤාණකිච්චස්ස ච තත්ථෙව සමොදහිතබ්බතො ‘‘මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො’’ති වුත්තං. අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිසභාවා යථාක්කමං එවං-සද්ද සුත-සද්දානං අත්ථාති තෙ තථාරූපපඤ්ඤත්තිඋපාදානබ්යාපාරභාවෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො. සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. එත්ථ ච කරණකිරියාකත්තුකම්මවිසෙසප්පකාසනවසෙන පුග්ගලබ්යාපාවිසයපුග්ගලබ්යාපාරනිදස්සනවසෙන ගහණාකාරගාහකතබ්බිසයවිසෙසනිද්දෙසවසෙන කත්තුකරණ බ්යාපාරකත්තුනිද්දෙසවසෙන ච දුතියාදයො චතස්සො අත්ථයොජනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

සබ්බස්සාපි ¶ සද්දාධිගමනීයස්ස අත්ථස්ස පඤ්ඤත්තිමුඛෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බත්තා, සබ්බපඤ්ඤත්තීනඤ්ච විජ්ජමානාදිවසෙන ඡසු පඤ්ඤත්තිභෙදෙසු අන්තොගධත්තා තෙසු ‘‘එව’’න්තිආදීනං පඤ්ඤත්තීනං සරූපං නිද්ධාරෙන්තො ආහ ‘‘එවන්ති ච මෙති චා’’තිආදි. තත්ථ එවන්ති ච මෙති ච වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස ආකාරාදිනො, ධම්මානඤ්ච අසල්ලක්ඛණභාවතො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවොති ආහ ‘‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. තත්ථ සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙනාති භූතත්ථඋත්තමත්ථවසෙන. ඉදං වුත්තං හොතියො මායාමරීචිආදයො විය අභූතත්ථො, අනුස්සවාදීහි ගහෙතබ්බො විය අනුත්තමත්ථො ච න හොති, සො රූපසද්දාදිසභාවො රුප්පනානුභවනාදිසභාවො වා අත්ථො ‘‘සච්චිකට්ඨො, පරමත්ථ චා’’ති වුච්චති, න තථා එවං මෙති පදානමත්ථොති, එතමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කිඤ්හෙත්ථ ත’’න්තිආදි වුත්තං. සුතන්ති පන සද්දායතනං සන්ධායාහ ‘‘විජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. තෙනෙව හි ‘‘යඤ්හි තමෙත්ථ සොතෙන උපලද්ධ’’න්ති වුත්තං ¶ , ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙන උපලද්ධ’’න්ති පන වුත්තෙ අත්ථබ්යඤ්ජනාදිසබ්බං ලබ්භති. තං තං උපාදාය වත්තබ්බතොති සොතපථං ආගතෙ ධම්මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරාදිනො පච්චාමසනවසෙන ‘‘එව’’න්ති, සසන්තතිපරියාපන්නෙ ඛන්ධෙ උපාදාය ‘‘මෙ’’ති ¶ වත්තබ්බත්තාති අත්ථො. දිට්ඨාදිසභාවරහිතෙ සද්දායතනෙ පවත්තමානොපි සුතවොහාරො ‘‘දුතියං තතිය’’න්තිආදිකො විය පඨමාදීනි දිට්ඨමුතවිඤ්ඤාතෙ අපෙක්ඛිත්වා පවත්තොති ආහ ‘‘දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො’’ති. අසුතං න හොතීති හි ‘‘සුත’’න්ති පකාසිතො යමත්ථොති.

අත්තනා පටිවිද්ධා සුත්තස්ස පකාරවිසෙසා ‘‘එව’’න්ති ථෙරෙන පච්චාමට්ඨාති ආහ ‘‘අසම්මොහං දීපෙතී’’ති. ‘‘නානප්පකාරපටිවෙධසමත්ථො හොතී’’ති එතෙන වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස නානප්පකාරතං දුප්පටිවිජ්ඣතඤ්ච දස්සෙති. ‘‘සුතස්ස අසම්මොසං දීපෙතී’’ති සුතාකාරස්ස යාථාවතො දස්සියමානත්තා වුත්තං. අසම්මොහෙනාති සම්මොහාභාවෙන, පඤ්ඤාය එව ¶ වා සවනකාලසම්භූතාය තදුත්තරකාලපඤ්ඤාසිද්ධි, එවං අසම්මොසෙනාති එත්ථාපි වත්තබ්බං. බ්යඤ්ජනානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො නාතිගම්භීරො, යථාසුතධාරණමෙව තත්ථ කරණීයන්ති සතියා බ්යාපාරො අධිකො, පඤ්ඤා තත්ථ ගුණීභූතාති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමායා’’තිආදි පඤ්ඤාය පුබ්බඞ්ගමාති කත්වා. පුබ්බඞ්ගමතා චෙත්ථ පධානභාවො ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා’’තිආදීසු විය, පුබ්බඞ්ගමතාය වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු ආවජ්ජනාදීනං විය අප්පධානත්තෙ පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමා එතිස්සාති අයම්පි අත්ථො යුජ්ජති, එවං ‘‘සතිපුබ්බඞ්ගමායා’’ති එත්ථාපි වුත්තනයානුසාරෙන යථාසම්භවමත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්සාති අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණස්ස, සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතස්සාති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යොනිසොමනසිකාරං දීපෙතීති එවං-සද්දෙන වුච්චමානානං ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථානං අවිපරීතසද්ධම්මවිසයත්තාති අධිප්පායො. ‘‘අවික්ඛෙපං දීපෙතී’’ති ‘‘බ්රහ්මජාලං කත්ථ භාසිත’’න්තිආදි පුච්ඡාවසෙන පකරණප්පත්තස්ස වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස සවනං සමාධානමන්තරෙන න සම්භවතීති කත්වා වුත්තං. ‘‘වික්ඛිත්තචිත්තස්සා’’තිආදි තස්සෙවත්ථස්ස සමත්ථනවසෙන වුත්තං. සබ්බසම්පත්තියාති අත්ථබ්යඤ්ජනදෙසකපයොජනාදිසම්පත්තියා. අවිපරීතසද්ධම්මවිසයෙහි විය ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථෙහි යොනිසොමනසිකාරස්ස, සද්ධම්මස්සවනෙන විය ච අවික්ඛෙපස්ස යථා යොනිසොමනසිකාරෙන ¶ ඵලභූතෙන ¶ අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතානං සිද්ධි වුත්තා තදවිනාභාවතො, එවං අවික්ඛෙපෙන ඵලභූතෙන කාරණභූතානං සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයානං සිද්ධි දස්සෙතබ්බා සියා අස්සුතවතො, සප්පුරිසූපනිස්සයරහිතස්ස ච තදභාවතො.

‘‘න ¶ හි වික්ඛිත්තචිත්තො’’තිආදිනා සමත්ථනවචනෙන පන අවික්ඛෙපෙන කාරණභූතෙන සප්පුරිසූපනිස්සයෙන ච ඵලභූතස්ස සද්ධම්මස්සවනස්ස සිද්ධි දස්සිතා. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො යුත්තො සියාසද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයා න එකන්තෙන අවික්ඛෙපස්ස කාරණං බාහිරඞ්ගත්තා, අවික්ඛෙපො පන සප්පුරිසූපනිස්සයො විය සද්ධම්මස්සවනස්ස එකන්තකාරණන්ති. එවම්පි අවික්ඛෙපෙන සප්පුරිසූපනිස්සයසිද්ධිජොතනා න සමත්ථිතාව, නො න සමත්ථිතා වික්ඛිත්තචිත්තානං සප්පුරිසපයිරුපාසනාභාවස්ස අත්ථසිද්ධත්තා. එත්ථ ච පුරිමං ඵලෙන කාරණස්ස සිද්ධිදස්සනං නදීපූරෙන විය උපරි වුට්ඨිසබ්භාවස්ස, දුතියං කාරණෙන ඵලස්ස සිද්ධිදස්සනං දට්ඨබ්බං එකන්තෙන වස්සිනා විය මෙඝවුට්ඨානෙන වුට්ඨිප්පවත්තියා.

භගවතො වචනස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනපභෙදපරිච්ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්පත්තිඔගාහනාකාරො නිරවසෙසපරහිතපාරිපූරිකාරණන්ති වුත්තං ‘‘එවං භද්දකො ආකාරො’’ති. යස්මා න හොතීති සම්බන්ධො. පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තින්ති අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාසඞ්ඛාතං ගුණද්වයං. අපරාපරං වුත්තියා චෙත්ථ චක්කභාවො, චරන්ති එතෙහි සත්තා සම්පත්තිභවෙසූති වා. යෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’තිආදි ¶ . පුරිමපච්ඡිමභාවො චෙත්ථ දෙසනාක්කමවසෙන දට්ඨබ්බො. පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියාති පච්ඡිමචක්කද්වයස්ස අත්ථිතාය. සම්මාපණිහිතත්තො පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤො සුද්ධාසයො හොති තදසුද්ධිහෙතූනං කිලෙසානං දූරීභාවතොති ආහ ‘‘ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොතී’’ති. තථා හි වුත්තං ‘‘සම්මාපණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති, ‘‘කතපුඤ්ඤොසි ත්වං ආනන්ද, පධානං අනුයුඤ්ජ ඛිප්පං හොහිසි අනාසවොති ච. තෙනෙවාහ ‘‘ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති. පයොගසුද්ධියාති යොනිසොමනසිකාරපුබ්බඞ්ගමස්ස ධම්මස්සවනපයොගස්ස විසදභාවෙන. තථා චාහ ‘‘ආගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති. සබ්බස්ස වා කායවචීපයොගස්ස ¶ නිද්දොසභාවෙන. පරිසුද්ධකායවචීපයොගො හි විප්පටිසාරාභාවතො අවික්ඛිත්තචිත්තො පරියත්තියං විසාරදො හොතීති.

‘‘නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙනා’’තිආදිනා අත්ථබ්යඤ්ජනෙසු ථෙරස්ස එවං-සද්ද සුත-සද්දානං අසම්මොහාසම්මොසදීපනතො චතුපටිසම්භිදාවසෙන අත්ථයොජනං දස්සෙති. තත්ථ ‘‘සොතබ්බප්පභෙදපටිවෙධදීපකෙනා’’ති එතෙන අයං සුත-සද්දො එවං-සද්දසන්නිධානතො, වක්ඛමානාපෙක්ඛාය වා සාමඤ්ඤෙනෙව සොතබ්බධම්මවිසෙසං ආමසතීති දස්සෙති. මනොදිට්ඨිකරණාපරියත්තිධම්මානං අනුපෙක්ඛනසුප්පටිවෙධා විසෙසතො මනසිකාරපටිබද්ධාති තෙ වුත්තනයෙන යොනිසොමනසිකාරදීපකෙන එවං-සද්දෙන යොජෙත්වා, සවනධාරණවචීපරිචයා පරියත්තිධම්මානං ¶ විසෙසෙන සොතාවධානපටිබද්ධාති තෙ අවික්ඛෙපදීපකෙන සුත-සද්දෙන යොජෙත්වා දස්සෙන්තො සාසනසම්පත්තියා ධම්මස්සවනෙ උස්සාහං ජනෙති. තත්ථ ධම්මාති පරියත්තිධම්මා. මනසානුපෙක්ඛිතාති ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා, එත්තකා එත්ථ අනුසන්ධියො’’තිආදිනා ¶ නයෙන මනසා අනුපෙක්ඛිතා. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති නිජ්ඣානක්ඛන්තිභූතාය, ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය වා දිට්ඨියා තත්ථ තත්ථ වුත්තරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා පටිවිද්ධා.

‘‘සකලෙන වචනෙනා’’ති පුබ්බෙ තීහි පදෙහි විසුං විසුං යොජිතත්තා වුත්තං. අසප්පුරිසභූමින්ති අකතඤ්ඤුතං ‘‘ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහතී’’ති එවං වුත්තං අනරියවොහාරාවත්ථං. සා එව අනරියවොහාරාවත්ථා අසද්ධම්මො. නනු ච ආනන්දත්ථෙරස්ස ‘‘මමෙදං වචන’’න්ති අධිමානස්ස, මහාකස්සපත්ථෙරාදීනඤ්ච තදාසඞ්කාය අභාවතො අසප්පුරිසභූමිසමතික්කමාදිවචනං නිරත්ථකං ති? නයිදං එවං ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති වදන්තෙන අයම්පි අත්ථො විභාවිතොති දස්සනතො. කෙචි පන ‘‘දෙවතානං පරිවිතක්කාපෙක්ඛං තථාවචනන්ති එදිසී චොදනා අනවකාසා’’ති වදන්ති. තස්මිං කිර ඛණෙ එකච්චානං දෙවතානං එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘තථාගතො ච පරිනිබ්බුතො, අයඤ්ච ආයස්මා දෙසනාකුසලො, ඉදානි ධම්මං දෙසෙති, සක්යකුලප්පසුතො තථාගතස්ස භාතා චූළපිතුපුත්තො, කිං නු ඛො සයං සච්ඡිකත ධම්මං දෙසෙති, උදාහු භගවතොයෙව වචනං යථාසුත’’න්ති. එවං ¶ තදාසඞ්කිතප්පකාරතො අසප්පුරිසභූමිසමොක්කමාදිතො අතික්කමාදි විභාවිතන්ති. අත්තනො අදහන්තොති ‘‘මමෙත’’න්ති අත්තනි ¶ අට්ඨපෙන්තො. අප්පෙතීති නිදස්සෙති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙසු යථාරහං සත්තෙ නෙතීති නෙත්ති, ධම්මොයෙව නෙත්ති ධම්මනෙත්ති.

දළ්හතරනිවිට්ඨා විචිකිච්ඡා කඞ්ඛා. නාතිසංසප්පනං මතිභෙදමත්තං විමති. අස්සද්ධියං විනාසෙති භගවතො දෙසිතත්තා, සම්මුඛා චස්ස පටිග්ගහිතත්තා, ඛලිතදුරුත්තාදිග්ගහණදොසාභාවතො ච. එත්ථ ච පඨමාදයො තිස්සො අත්ථයොජනා ආකාරාදිඅත්ථෙසු අග්ගහිතවිසෙසමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා දස්සිතා, තතො පරා තිස්සො ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා විභාවිතා. පච්ඡිමා පන තිස්සො යථාක්කමං ආකාරත්ථං නිදස්සනත්ථං අවධාරණත්ථඤ්ච එවං-සද්දං ගහෙත්වා යොජිතාති දට්ඨබ්බං.

එක-සද්දො අඤ්ඤසෙට්ඨාසහායසඞ්ඛ්යදීසු දිස්සති. තථාහෙස ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච ¶ , ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු අඤ්ඤත්ථෙ දිස්සති, ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්තිආදීසු සෙට්ඨත්ථෙ, ‘‘එකො වූපකට්ඨො’’තිආදීසු අසහායෙ, ‘‘එකොව ඛො භික්ඛවෙ ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු සඞ්ඛ්යයං, ඉධාපි සඞ්ඛ්යයන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො’’ති. කාලඤ්ච සමයඤ්චාති යුත්තකාලඤ්ච පච්චයසාමග්ගිඤ්ච. ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්පාදාදිකො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො තප්පච්චයපටිලාභහෙතුත්තා. ඛණො එව ¶ ච සමයො. යො ‘‘ඛණො’’ති ච ‘‘සමයො’’ති ච වුච්චති, සො එකො වාති හි අත්ථො. මහාසමයොති මහාසමූහො. සමයොපි ඛොති සික්ඛාපදපූරණස්ස හෙතුපි. සමයප්පවාදකෙති දිට්ඨිප්පවාදකෙ. තත්ථ හි නිසින්නා තිත්ථියා අත්තනො අත්තනො සමයං පවදන්තීති. අත්ථාභිසමයාති හිතපටිලාභා. අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, අභිසමයො අත්ථොති අභිසමයට්ඨොති පීළන ආදීනි අභිසමෙතබ්බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්වා වුත්තානි. අභිසමයස්ස වා පටිවෙධස්ස ¶ විසයභූතභාවො අභිසමයට්ඨොති තානෙව තථා එකත්තෙන වුත්තානි. තත්ථ පීළනං දුක්ඛසච්චස්ස තං සමඞ්ගීනො හිංසනං අවිප්ඵාරිකතාකරණං. සන්තාපොදුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං පරිදහණං.

තත්ථ සහකාරීකාරණං සන්නිජ්ඣ සමෙති සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්ඡති මග්ගබ්රහ්මචරියමෙත්ථ තදාධාරපුග්ගලෙහීති සමයො, ඛණො. සමෙති එත්ථ, එතෙනව සංගච්ඡති සත්තො, සභාවධම්මො වා සහජාතාදීහි, උප්පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය අත්ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං, කරණං විය ච කප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන වොහරීයතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමයො, සමූහො, යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවසහාවට්ඨානමෙව හි සමූහොති. අවසෙසපච්චයානං සමාගමෙ එති ඵලං එතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්බන්ධො එති අත්තනො විසයෙ පවත්තති, දළ්හග්ගහණභාවතො වා සංයුත්තා අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො, දිට්ඨි. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්තීති. සමිති ¶ සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො, පටිලාභො. සමස්ස යානං, සම්මා වා යානං අපගමොති සමයො, පහානං. අභිමුඛං ඤාණෙන එතබ්බො අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතො සභාවො. අභිමුඛභාවෙන සම්මා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති අභිසමයො, ධම්මානං යථාභූතසභාවාවබොධො. එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමය-සද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා. සමය-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ අභිසමය-සද්දස්ස උදාහරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අස්සාති සමය-සද්දස්ස. කාලො අත්ථො සමවායාදීනං අත්ථානං ¶ ඉධ අසම්භවතො දෙසදෙසකපරිසානං විය සුත්තස්ස නිදානභාවෙන කාලස්ස අපදිසිතබ්බතො ච.

කස්මා පනෙත්ථ අනියාමිතවසෙනෙව කාලො නිද්දිට්ඨො, න උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමෙත්වාති ආහ ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි. උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමං අකත්වා සමය-සද්දස්ස වචනෙ අයම්පි ගුණො ලද්ධො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදිමාහ. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති. තත්ථ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙවසිකං ¶ ඣානසමාපත්තීහි වීතිනාමනකාලො, විසෙසතො සත්තසත්තාහානි. පකාසාති දසසහස්සිලොකධාතුයා පකම්පනඔභාසපාතුභාවාදීහි පාකටා. යථාවුත්තප්පභෙදෙසුයෙව සමයෙසු එකදෙසං පකාරන්තරෙහි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යො චාය’’න්තිආදිමාහ. තථා හි ඤාණකිච්චසමයො අත්තහිතපටිපත්තිසමයො ච අභිසම්බොධිසමයො. අරියතුණ්හිභාවසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො. කරුණාකිච්චපරහිතපටිපත්තිධම්මිකථාසමයො දෙසනාසමයෙව.

කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො යථාති සම්බන්ධො. තත්ථාති අභිධම්මවිනයෙසු. තථාති භුම්මකරණෙහි. අධිකරණත්ථ ආධාරත්ථො. භාවො නාම කිරියා, කිරියාය කිරියන්තරලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං. තත්ථ යථා කාලො සභාවධම්මපරිච්ඡින්නො සයං පරමත්ථතො ¶ අවිජ්ජමානොපි ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාතො තඞ්ඛණප්පවත්තානං තතො පුබ්බෙ පරතො ච අභාවතො ‘‘පුබ්බණ්හෙ ජාතො, සායන්හෙ ගච්ඡතී’’ති, ච ආදීසු, සමූහො ච අවයවවිනිමුත්තො අවිජ්ජමානොපි කප්පනාමත්තසිද්ධො අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාපීයති ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා, යවරාසියං සම්භූතො’’තිආදීසු, එවං ඉධාපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අධිකරණඤ්හි…පෙ… ධම්මාන’’න්ති. යස්මිං කාලෙ, ධම්මපුඤ්ජෙ වා කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව කාලෙ, ධම්මපුඤ්ජෙ ච ඵස්සාදයොපි හොන්තීති අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො. යථා ච ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතොති දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්ඛීයති, එවං ඉධාපි ‘‘යස්මිං සමයෙ, තස්මිං සමයෙ’’ති ච වුත්තෙ සතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායමානො එව හොති පදත්ථස්ස සත්තාවිරහාභවතොති සමයස්ස සත්තාකිරියාය චිත්තස්ස උප්පාදකිරියා, ඵස්සාදීනං භවනකිරියා ච ලක්ඛීයති. යස්මිං සමයෙති යස්මිං නවමෙ ඛණෙ, යොනිසොමනසිකාරාදිහෙතුම්හි, පච්චයසමවායෙ වා සති කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව ඛණෙ, හෙතුම්හි, පච්චයසමවායෙ ච සති ඵස්සාදයොපි හොන්තීති උභයත්ථ සමය-සද්දෙ භුම්මනිද්දෙසො කතො ලක්ඛණභූතභාවයුත්තොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛණ…පෙ… ලක්ඛීයතී’’ති.

හෙතුඅත්ථො ¶ කරණත්ථො ච සම්භවති ‘‘අන්නෙන වසති, අජ්ඣෙනෙන වසති, ඵරසුනා ඡින්දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු විය. වීතික්කමඤ්හි සුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ඔතිණ්ණවත්ථුකං පුග්ගලං පටිපුච්ඡිත්වා, විගරහිත්වා ¶ ච තං තං වත්ථුං ඔතිණ්ණකාලං අනතික්කමිත්වා තෙනෙව කාලෙන සික්ඛාපදානි පඤ්ඤපෙන්තො භගවා ¶ විහරති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො තතියපාරාජිකාදීසු වියාති.

අච්චන්තමෙව ආරම්භතො පට්ඨාය යාව දෙසනානිට්ඨානං පරහිතපටිපත්තිසඞ්ඛාතෙන කරුණාවිහාරෙන. තදත්ථජොතනත්ථන්ති අච්චන්තසංයොගත්ථජොතනත්ථං. උපයොගවචනනිද්දෙසො කතො යථා ‘‘මාසං අජ්ඣෙතී’’ති.

පොරාණාති අට්ඨකථාචරියා. අභිලාපමත්තභෙදොති වචනමත්තෙන විසෙසො. තෙන සුත්තවිනයෙසු විභත්තිබ්යතයො කතොති දස්සෙති.

සෙට්ඨන්ති සෙට්ඨවාචකං වචනං සෙට්ඨන්ති වුත්තං සෙට්ඨගුණසහචරණතො. තථා උත්තමන්ති එත්ථාපි. ගාරවයුත්තොති ගරුභාවයුත්තො ගරුගුණයොගතො, ගරුකරණාරහතාය වා ගාරවයුත්තො.

වුත්තොයෙව න පන ඉධ වත්තබ්බො විසුද්ධිමග්ගස්ස ඉමිස්සා අට්ඨකථාය එකදෙසභාවතොති අධිප්පායො.

අපිච භගෙ වනි, වමීති වා භගවා, භගෙ සීලාදිගුණෙ වනි භජි සෙවි, තෙ වා විනෙය්යසන්තානෙසු ‘‘කථං නු ඛො උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති වනි යාචි පත්ථයීති භගවා, භගං වා සිරිං, ඉස්සරියං, යසඤ්ච වමි ඛෙලපිණ්ඩං විය ඡඩ්ඩයීති භගවා. තථා හි භගවා හත්ථගතං සිරිං, චතුද්දීපිස්සරියං, චක්කවත්තිසම්පත්තිසන්නිස්සයඤ්ච සත්තරතනසමුජ්ජලං යසං අනපෙක්ඛො පරිච්චජීති. අථ වා භානි නාම නක්ඛත්තානි, තෙහි සමං ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති භගා, සිනෙරුයුගන්ධරාදිගතා භාජනලොකසොභා. තෙ භගවා වමි තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පජහතීති එවම්පි භගෙ වමීති භගවා.

‘‘ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොතී’’ති ‘‘යො වො ආනන්ද මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති වචනතො ¶ ධම්මස්ස සත්ථුභාවපරියායො විජ්ජතීති කත්වා වුත්තං.

වජිරසඞ්ඝාතසමානකායො ¶ ¶ පරෙහි අභෙජ්ජසරීරත්තා. න හි භගවතො රූපකායෙ කෙනචි අන්තරායො සක්කා කාතුන්ති. දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති වක්ඛමානස්ස සකලසුත්තස්ස ‘‘එව’’න්ති නිද්දිසනතො. සාවකසම්පත්තිං නිද්දිසති පටිසම්භිදාප්පත්තෙන පඤ්චසු ඨානෙසු භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතෙන මයා මහාසාවකෙන සුතං, තඤ්ච ඛො මයාව සුතං, න අනුස්සවිතං, න පරම්පරාභතන්ති ඉමස්සත්ථස්ස දීපනතො. කාලසම්පත්තිං නිද්දිසති ‘‘භගවා’’ති පදස්ස සන්නිධානෙ පයුත්තස්ස සමය-සද්දස්ස කාලස්ස බුද්ධුප්පාදපටිමණ්ඩිතභාවදීපනතො. බුද්ධුප්පාදපරමා හි කාලසම්පදා. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘කප්පකසායෙ කලියුගෙ, බුද්ධුප්පාදො අහො මහච්ඡරියං;

හුතාවහමජ්ඣෙ ජාතං, සමුදිතමකරන්දමරවින්ද’’න්ති.

භගවාති දෙසකසම්පත්තිං නිද්දිසති ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගාරවාධිවචනතො.

විජ්ජන්තරිකායාති විජ්ජුනිච්ඡරණක්ඛණෙ. අන්තරතොති හදයෙ. අන්තරාති ආරබ්භ නිප්ඵත්තීනං වෙමජ්ඣෙ. අන්තරිකායාති අන්තරාළෙ. එත්ථ ච ‘‘තදන්තරං කො ජානෙය්ය, එතෙසං අන්තරා කප්පා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා, අන්තරන්තරා කථං ඔපාතෙතී’’ති ච ආදීසු විය කාරණවෙමජ්ඣෙසු වත්තමානා අන්තරා-සද්දා එව ¶ උදාහරිතබ්බා සියුං, න පන චිත්තඛණවිවරෙසු වත්තමානා අන්තරන්තරිකා-සද්දා. අන්තරා-සද්දස්ස හි අයං අත්ථුද්ධාරොති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො සියා – යෙසු අත්ථෙසු අන්තරා-සද්දො වත්තති, තෙසු අන්තරසද්දොපි වත්තතීති සමානත්ථත්තා අන්තරා-සද්දත්ථෙ වත්තමානො අන්තර-සද්දො උදාහටො, අන්තරා-සද්දො එව වා ‘‘යස්සන්තරතො’’ති එත්ථ ගාථාසුඛත්ථං රස්සං කත්වා වුත්තොති දට්ඨබ්බං. අන්තරා-සද්දො එව පන ඉක-සද්දෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා ‘‘අන්තරිකා’’ති වුත්තොති එවමෙත්ථ උදාහරණොදාහරිතබ්බානං විරොධාභාවො දට්ඨබ්බො. අයොජියමානෙ උපයොගවචනං න පාපුණාති සාමිවචනස්ස පසඞ්ගෙ අන්තරා-සද්දයොගෙන උපයොගවචනස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘අන්තරාසද්දෙන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කත’’න්ති.

‘‘නියතො ¶ සම්බොධිපරායණො, අට්ඨානමෙතං භික්ඛවෙ අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, ‘‘නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ තිආදිවචනතො දිට්ඨිසීලානං නියතසභාවත්තා සොතාපන්නාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතා, පගෙව සකදාගාමිආදයො. ‘‘තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරති, තථාරූපෙසු සීලෙසු සීලසාමඤ්ඤගතො ¶ විහරතී’’ති වචනතො පුථුජ්ජනානම්පි දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවො ලබ්භතියෙව.

සුප්පියොපි ඛොති එත්ථ ඛො-සද්දො අවධාරණත්ථො ‘‘අස්සොසි ඛො’’තිආදීසු ¶ විය. තෙන අද්ධානමග්ගපටිපන්නො අහොසියෙව, නාස්ස මග්ගපටිපත්තියා කොචි අන්තරායො අහොසීති අයමත්ථො දීපිතො හොති. තත්රාති වා කාලස්ස පටිනිද්දෙසො. සොපි හි ‘‘එකං සමය’’න්ති පුබ්බෙ අධිකතො. යඤ්හි සමයං භගවා අන්තරා රාජගහඤ්ච නාළන්දඤ්ච අද්ධානමග්ගපටිපන්නො, තස්මිංයෙව සමයෙ සුප්පියොපි තං මග්ගං පටිපන්නො අවණ්ණං භාසති, බ්රහ්මදත්තො ච වණ්ණං භාසතීති. පරියායති පරිවත්තතීති පරියායො, වාරො. පරියායෙති දෙසෙතබ්බමත්ථං පටිපාදෙතීති පරියායො, දෙසනා. පරියායති අත්තනො ඵලං පරිග්ගහෙත්වා පවත්තතීති පරියායො, කාරණන්ති එවං පරියාය-සද්දස්ස වාරාදීසු පවත්ති වෙදිතබ්බා. කාරණෙනාති කාරණපතිරූපකෙන. තථා හි වක්ඛති ‘‘අකාරණමෙව කාරණන්ති වත්වා’’ති. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘අවණ්ණං භාසතී’’ති, ‘‘වණ්ණං භාසතී’’ති ච වත්තමානකාලනිද්දෙසො කතො, නනු සඞ්ගීතිකාලතො සො අවණ්ණවණ්ණානං භාසිතකාලො අතීතොති? සච්චමෙතං, ‘‘අද්ධානමග්ගපටිපන්නො හොතී’’ති එත්ථ හොති-සද්දො විය අතීතකාලත්ථො භාසති-සද්දො ච දට්ඨබ්බො. අථ වා යස්මිං කාලෙ තෙහි අවණ්ණො වණ්ණො ච භාසීයති, තං අපෙක්ඛිත්වා එවං වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘තත්රාති කාලස්ස පටිනිද්දෙසො’’ති ඉදඤ්ච වචනං සමත්ථිතං හොති.

අකාරණන්ති අයුත්තිං, අනුපපත්තින්ති අත්ථො. න හි අරසරූපතාදයො දොසා භගවති සංවිජ්ජන්ති, ධම්මසඞ්ඝානඤ්ච දුරක්ඛාතදුප්පටිපන්නතාදයොති. අකාරණන්ති වා යුත්තකාරණරහිතං, පටිඤ්ඤාමත්තන්ති අධිප්පායො ¶ . ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ කාරණන්ති වත්වාති කාරණං වාති වත්වාති අත්ථො. අරසරූපාදීනඤ්චෙත්ථ ජාතිවුඩ්ඪෙසු අභිවාදනාදිසාමීචිකම්මාකරණං කාරණං, තථා ¶ උත්තරිමනුස්සධම්මාලමරියඤාණදස්සනාභාවස්ස සුන්දරිකාමගුණාදිනවබොධො, සංසාරස්ස ආදිකොටියා අපඤ්ඤායනපටිඤ්ඤා, අබ්යාකතවත්ථුබ්යාකරණන්ති එවමාදයො, තථා අසබ්බඤ්ඤුතාදීනං කමාවබොධාදයො යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා තථාති ජාතිවුඩ්ඪානං අනභිවාදනාදිආකාරෙන.

අවණ්ණං භාසමානොති අවණ්ණංභාසනහෙතු. හෙතුඅත්ථො හි අයං මාන-සද්දො. අනයබ්යසනං පාපුණිස්සති එකන්තමහාසාවජ්ජත්තා රතනත්තයොපවාදස්ස. තෙනෙවාහ –

‘‘යො ¶ නින්දියං පසංසති,

තං වා නින්දති යො පසංසියො;

විචිනාති මුඛෙන සො කලිං,

කලිනා තෙන සුඛං න වින්දතී’’ති.

‘‘අම්හාකං ආචරියො’’තිආදිනා බ්රහ්මදත්තස්ස සංවෙගුප්පත්තිං, අත්තනො ආචරියෙ කාරුඤ්ඤප්පවත්තිඤ්ච දස්සෙත්වා කිඤ්චාපි අන්තෙවාසිනා ආචරියස්ස අනුකූලෙන භවිතබ්බං, අයං පන පණ්ඩිතජාතිකත්තා න එදිසෙසු තං අනුවත්තතීති, ඉදානි තස්ස කම්මස්සකතඤ්ඤාණප්පවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘ආචරියෙ ඛො පනා’’තිආදිමාහ. වණ්ණං භාසිතුං ආරද්ධො ‘‘අපිනාමායං එත්තකෙනාපි රතනත්තයාවණ්ණතො ඔරමෙය්යා’’ති. වණ්ණීයතීති වණ්ණො, ගුණො. වණ්ණනං ගුණසඞ්කිත්තනන්ති වණ්ණො, පසංසා. සංඤ්ඤූළ්හාති ගන්ථිතා, නිබන්ධිතාති අත්ථො. අතිත්ථෙන පක්ඛන්දො ධම්මකථිකොති න වත්තබ්බො අපරිමාණගුණත්තා බුද්ධාදීනං ¶ , නිරවසෙසානඤ්ච තෙසං ඉධ පකාසනං පාළිසංවණ්ණනායෙව සම්පජ්ජතීති. අනුස්සවාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ආකාරපරිවිතක්කදිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියො සඞ්ගණ්හාති. අත්තනො ථාමෙන වණ්ණං අභාසි, න පන බුද්ධාදීනං ගුණානුරූපන්ති අධිප්පායො. අසඞ්ඛ්යය්යාපරිමිතප්පභෙදා හි බුද්ධාදීනං ගුණා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘බුද්ධොපි ¶ බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ,

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති.

ඉධාපි වක්ඛති ‘‘අප්පමත්තකං ඛො පනෙත’’න්තිආදි.

ඉති හ තෙති එත්ථ ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. හ-කාරො නිපාතමත්තන්ති ආහ ‘‘එවං තෙ’’ති.

ඉරියාපථානුබන්ධනෙන අනුබන්ධා හොන්ති, න පන සම්මාපටිපත්තිඅනුබන්ධනෙනාති අධිප්පායො. තස්මිං කාලෙති යස්මිං සංවච්ඡරෙ උතුම්හි මාසෙ පක්ඛෙ වා භගවා තං අද්ධානමග්ගං පටිපන්නො, තස්මිං කාලෙ. තෙනෙව හි කිරියාවිච්ඡෙදදස්සනවසෙන ‘‘රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරතී’’ති වත්තමානකාලනිද්දෙසො ¶ කතො. සොති එවං රාජගහෙ වසමානො භගවා. තං දිවසන්ති යං දිවසං අද්ධානමග්ගපටිපන්නො, තං දිවසං. තං අද්ධානං පටිපන්නො නාළන්දායං වෙනෙය්යානං විවිධ හිතසුඛනිප්ඵත්තිං ආකඞ්ඛමානො ඉමිස්සා ච අට්ඨුප්පත්තියා තිවිධසීලාලඞ්කතං නානාවිධකුහනලපනාදිමිච්ඡාජීවවිද්ධංසනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිජාලවිනිවෙඨනං දසසහස්සිලොකධාතුපකම්පනං බ්රහ්මජාලසුත්තන්තං දෙසෙස්සාමීති. එත්තාවතා ‘‘කස්මා පන භගවා තං අද්ධානං පටිපන්නො’’ති චොදනා විසොධිතා හොති. ‘‘කස්මා ච සුප්පියො අනුබන්ධො’’ති අයං පන චොදනා ‘‘භගවතො ¶ තං මග්ගං පටිපන්නභාවං අජානන්තො’’ති එතෙන විසොධිතා හොති. න හි සො භගවන්තං දට්ඨුමෙව ඉච්ඡතීති. තෙනෙවාහ ‘‘සචෙ පන ජානෙය්ය, නානුබන්ධෙය්යා’’ති.

නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨපභස්සරවසෙන ‘‘ඡබ්බණ්ණරස්මියො. ‘‘සමන්තා අසීතිහත්ථප්පමාණෙ’’ති තාසං රස්මීනං පකතියා පවත්තිට්ඨානවසෙන වුත්තං. ‘‘තස්මිං කිර සමයෙ’’ති ච තස්මිං අද්ධානගමනසමයෙ බුද්ධසිරියා අනිගූහිතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. න හි තදා තස්සා නිගූහනෙ පක්කුසාතිඅභිගමනාදීසු විය කිඤ්චිපි කාරණං අත්ථීති. රතනාවෙළං රතනවටංසකං. චීනපිට්ඨචුණ්ණං සින්ධනචුණ්ණං.

බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපවිලාසිනී ¶ ච අස්ස භගවතො ලක්ඛණමාලාති මහාපුරිසලක්ඛණානි අඤ්ඤමඤ්ඤපටිබද්ධත්තා එවමාහ. ද්වත්තිංසාය චන්දමණ්ඩලානං මාලා කෙනචි ගන්ථෙත්වා ඨපිතා යදි සියාති පරිකප්පනවසෙනාහ ‘‘ගන්ථෙත්වා ඨපිතද්වත්තිංසචන්දමාලායා’’ති. සිරිං අභිභවන්තී ඉවාති සම්බන්ධො. එස නයො සූරියමාලායාතිආදීසුපි. මහාථෙරාති මහාසාවකෙ සන්ධායාහ. එවං ගච්ඡන්තං භගවන්තං භික්ඛූ ච දිස්වා අථ අත්තනො පරිසං අවලොකෙසීති සම්බන්ධො. ‘‘යස්මා පනෙසා’’තිආදිනා ‘‘කස්මා ච සො රතනත්තයස්ස අවණ්ණං භාසතී’’ති චොදනං විසොධෙති. ඉතීති එවං, වුත්තප්පකාරෙනාති අත්ථො. ඉමෙහි ද්වීහීති ලාභපරිවාරහානිං නිගමනවසෙන දස්සෙති. භගවතො විරොධානුනයාභාවවීමංසනත්ථං එතෙ අවණ්ණං වණ්ණඤ්ච භාසන්තීති අපරෙ. ‘‘මාරෙන අන්වාවිට්ඨා එවං කරොන්තී’’ති ච වදන්ති.

2. අම්බලට්ඨිකාය අවිදූරෙ භවත්තා උය්යානං අම්බලට්ඨිකා යථා ‘‘වරුණානගරං, ගොදාගාමො’’ති. කෙචි පන ‘‘අම්බලට්ඨිකාති යථාවුත්තනයෙනෙව එකගාමො’’ති වදන්ති ¶ . තෙසං මතෙ අම්බලට්ඨිකායන්ති සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං. රාජාගාරකං වෙස්සවණමහාරාජදෙවායතනන්ති එකෙ. බහුපරිස්සයොති බහුපද්දවො. ‘‘සද්ධිං අන්තෙවාසිනා බ්රහ්මදත්තෙන මාණවෙනා’’ති වුත්තං සීහළට්ඨකථායං. තඤ්ච ඛො පාළි ආරුළ්හවසෙනෙව, න පන තදා සුප්පියස්ස පරිසාය අභාවතො. කස්මා පනෙත්ථ ¶ බ්රහ්මදත්තොයෙව පාළි ආරුළ්හො, න සුප්පියස්ස පරිසාති? පයොජනාභාවතො. යථා චෙතං, එවං අඤ්ඤම්පි එදිසං පයොජනාභාවතො සඞ්ගීතිකාරෙහි න සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘වුත්තන්ති පාළියං වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති පාළිආරුළ්හවසෙන පාළියං වුත්තන්ති ආපජ්ජනතො. තස්මා යථාවුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. පරිවාරෙත්වා නිසින්නො හොතීති සම්බන්ධො.

3. කථාධම්මොති කථාසභාවො, කථාධම්මො උපපරික්ඛාවිධීති කෙචි. නීයතීති නයො, අත්ථො. සද්දසත්ථං අනුගතො නයො සද්දනයො. තත්ථ හි අනභිණ්හවුත්තිකෙ අච්ඡරිය-සද්දො ඉච්ඡිතො. තෙනෙවාහ ‘‘අන්ධස්ස පබ්බතාරොහණං වියා’’ති. අච්ඡරායොග්ගන්තිඅච්ඡරියන්ති නිරුත්තිනයො ¶ , සො පන යස්මා පොරාණට්ඨකථායං ආගතො, තස්මා ආහ ‘‘අට්ඨකථානයොති. යාවඤ්චිදං සුප්පටිවිදිතාති සම්බන්ධො, තස්ස යත්තකං සුට්ඨු පටිවිදිතා, තං එත්තකන්ති න සක්කා අම්හෙහි පටිවිජ්ඣිතුං, අක්ඛාතුං වාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘තෙන සුප්පටිවිදිතතාය අප්පමෙය්යතං දස්සෙතී’’ති.

පකතත්ථපටිනිද්දෙසො තං-සද්දොති තස්ස ‘‘භගවතා’’තිආදීහි පදෙහි සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තස්ස යෙන අභිසම්බුද්ධභාවෙන භගවා පකතො සුපාකටො ච හොති, තං අභිසම්බුද්ධභාවං සද්ධිං ආගමනපටිපදාය අත්ථභාවෙන දස්සෙන්තො ‘‘යො සො…පෙ… අභිසම්බුද්ධො’’ති ආහ. සතිපි ඤාණදස්සන-සද්දානං ඉධ පඤ්ඤාවෙවචනභාවෙ තෙන තෙන විසෙසෙන නෙසං සවිසයවිසෙසප්පවත්තිදස්සනත්ථං අසාධාරණඤාණවිසෙසවසෙන ¶ විජ්ජත්තයවසෙන විජ්ජාභිඤ්ඤානාවරණවසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමංසචක්ඛුවසෙන පටිවෙධදෙසනාඤාණවසෙන ච තදත්ථං යොජෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තෙසං තෙස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ආසයානුසයං ජානතාආසයානුසයඤාණෙන. සබ්බඤෙය්යධම්මං පස්සතා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණෙහි.

පුබ්බෙනිවාසාදීහීති පුබ්බෙනිවාසාසවක්ඛයඤාණෙහි. පටිවෙධපඤ්ඤායාති අරියමග්ගපඤ්ඤාය. අරීනන්ති කිලෙසාරීනං, පඤ්චවිධමාරානං වා, සාසනපච්චත්ථිකානං වා අඤ්ඤතිත්ථියානං, තෙසං හනනං පාටිහාරියෙහි අභිභවනං, අප්පටිභානතාකරණං, අජ්ඣුපෙක්ඛනඤ්ච. කෙසිවිනයසුත්තඤ්චෙත්ථ නිදස්සනං.

තථා ඨානාඨානාදීනි ජානතා, යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පස්සතා, සවාසනානං ආසවානං ඛීණත්තා අරහතා, අභිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යාදිතො අවිපරීතාවබොධතො සම්මාසම්බුද්ධෙන ¶ . අථ වා තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණතාය ජානතා, තිණ්ණම්පි කම්මානං ඤාණානුපරිවත්තිතො නිසම්මකාරිතාය පස්සතා, දවාදීනම්පි අභාවසාධිකාය පහානසම්පදාය අරහතා, ඡන්දාදීනං අහානිහෙතුභූතාය අපරික්ඛයපටිභානසාධිකාය සබ්බඤ්ඤුතාය සම්මාසම්බුද්ධෙනාති එවං දසබලට්ඨාරසාවෙණිකබුද්ධධම්මෙහිපි යොජනා වෙදිතබ්බා.

යදිපි ¶ හීනකල්යාණභෙදෙන දුවිධාව අධිමුත්ති පාළියං වුත්තා, පවත්තිආකාරවසෙන පන අනෙකභෙදභින්නාති ආහ ‘‘නානාධිමුත්තිකතා’’ති. සා පන අධිමුත්ති අජ්ඣාසයධාතු, තදපි තථා තථා දස්සනං ඛමනං රොචනඤ්චාති ආහ ‘‘නානාජ්ඣාසයතා…පෙ… රුචිතා’’ති. නානාධිමුත්තිකතඤාණෙනාති චෙත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤාණං අධිප්පෙතං, න දසබලඤාණන්ති ආහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙනා’’ති. ඉති හ මෙති එත්ථ එවං-සද්දත්ථො ඉති-සද්දො, හ-කාරො ¶ නිපාතමත්තං සරලොපො ච කතොති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘එවං ඉමෙ’’ති.

4. අරහත්තමග්ගෙන සමුග්ඝාතං කතං, යතො ‘‘නත්ථි අබ්යාවටමනො’’ති බුද්ධධම්මෙසු වුච්චති. වීතිනාමෙත්වා ඵලසමාපත්තීහි. නිවාසෙත්වා විහාරනිවාසනපරිවත්තනවසෙන. ‘‘කදාචි එකකො’’තිආදි තෙසං තෙසං විනෙය්යානං විනයනානුකූලං භගවතො උපසඞ්කමදස්සනං. පාදනික්ඛෙපසමයෙ භූමියා සමභාවාපත්ති සුප්පතිට්ඨිතපාදතාය නිස්සන්දඵලං, න ඉද්ධිනිම්මානං. ‘‘ඨපිතමත්තෙ දක්ඛිණපාදෙ’’ති බුද්ධානං සබ්බදක්ඛිණතාය වුත්තං. අරහත්තෙ පතිට්ඨහන්තීති සම්බන්ධො.

දුල්ලභා සම්පත්තීති සතිපි මනුස්සත්තපටිලාභෙ පතිරූපදෙසවාසඉන්ද්රියාවෙකල්ලසද්ධාපටිලාභාදයො ගුණා දුල්ලභාති අත්ථො. චාතුමහාරාජිකභවනන්ති චාතුමහාරාජිකදෙවලොකෙ සුඤ්ඤවිමානානි ගච්ඡන්තීති අත්ථො. එස නයො තාවතිංසභවනාදීසුපි. කාලයුත්තන්ති ඉමිස්සා වෙලාය ඉමස්ස එවං වත්තබ්බන්ති තංතංකාලානුරූපං. සමයයුත්තන්ති තස්සෙව වෙවචනං, අට්ඨුප්පත්තිඅනුරූපං වා. අථ වා සමයයුත්තන්ති හෙතූදාහරණසහිතං. කාලෙන සාපදෙසඤ්හි භගවා ධම්මං දෙසෙති. උතුං ගණ්හපෙති, න පන මලං පක්ඛාලෙතීති අධිප්පායො. න හි භගවතො කායෙ රජොජල්ලං උපලිම්පතීති.

කිලාසුභාවො කිලමථො. සීහසෙය්යං කප්පෙති සරීරස්ස කිලාසුභාවමොචනත්ථන්ති යොජෙතබ්බං. ‘‘බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙතී’’ති ඉදං පච්ඡිමයාමෙ භගවතො බහුලආචිණ්ණවසෙන වුත්තං. අප්පෙකදා අවසිට්ඨබලඤාණෙහි සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙන ච භගවා තමත්ථං සාධෙතීති. ‘‘ඉමෙ දිට්ඨිට්ඨානා’’තිආදිදෙසනා ¶ සීහනාදො. තෙසං ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ තිආදිනා ¶ පච්චයාකාරං සමොධානෙත්වා. ‘‘සිනෙරුං ¶ උක්ඛිපන්තො විය නභං පහරන්තො විය චා’’ති ඉදං බ්රහ්මජාලදෙසනාය අනඤ්ඤසාධාරණත්තා සුදුක්කරතාදස්සනත්ථං වුත්තං. එතන්ති ‘‘යෙන, තෙනා’’ති එතං පදද්වයං. යෙනාති වා හෙතුම්හි කරණවචනං, යෙන කාරණෙන සො මණ්ඩලමාළො උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙන කාරණෙන උපසඞ්කමීති අත්ථො, කාරණං පන ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ’’තිආදිනා අට්ඨකථායං වුත්තංඑව. කට්ඨන්ති නිසීදනයොග්යං දාරුක්ඛන්ධං.

පුරිමොති ‘‘කතමාය නු භවථා’’ති එවං වුත්තො අත්ථො. කා ච පන වොති එත්ථ ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ. තෙන යථාපුච්ඡිතාය කථාය වක්ඛමානං විප්පකතභාවං ජොතෙති. පන-සද්දො වචනාලඞ්කාරො. යාය හි කථාය තෙ භික්ඛූ සන්නිසින්නා, සා එව අන්තරාකථාභූතා විප්පකතා විසෙසෙන පුන පුච්ඡීයතීති. අඤ්ඤාති අන්තරාසද්දස්ස අත්ථමාහ. අඤ්ඤත්ථෙ හි අයං අන්තරා-සද්දො ‘‘භූමන්තරං සමයන්තර’’න්තිආදීසු විය. අන්තරාති වා වෙමජ්ඣෙති අත්ථො. නනු ච තෙහි භික්ඛූහි සා කථා යථාධිප්පායං ‘‘ඉති හ මෙ’’තිආදිනා නිට්ඨපිතා යෙවාති? න නිට්ඨාපිතා භගවතො උපසඞ්කමනෙන උපච්ඡින්නත්තා. යදි හි භගවා තස්මිං ඛණෙ න උපසඞ්කමෙය්ය භිය්යොපි තප්පටිබද්ධායෙව කථා පවත්තෙය්යුං, භගවතො උපසඞ්කමනෙන පන න පවත්තෙසුං. තෙනෙවාහ අයං ඛො…පෙ… අනුප්පත්තො’’ති. කස්මා පනෙත්ථ ධම්මවිනයසඞ්ගහෙ කරියමානෙ නිදානවචනං, නනු භගවතො වචනමෙව සඞ්ගහෙතබ්බන්ති? වුච්චතෙදෙසනාය ඨිතිඅසම්මොසසද්ධෙය්යභාවසම්පාදනත්ථං. කාලදෙසදෙසකවත්ථුධම්මපටිග්ගාහකපටිබද්ධා හි දෙසනා චිරට්ඨිතිකා ¶ හොති, අසම්මොසධම්මා සද්ධෙය්යා ච. දෙසකාලකත්තුසොතුනිමිත්තෙහි උපනිබන්ධො විය වොහාරවිනිච්ඡයො, තෙනෙව චායස්මතා මහාකස්සපෙන ‘‘බ්රහ්මජාලං ආවුසො ආනන්ද කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිනා දෙසාදිපුච්ඡාසු කතාසු තාසං විස්සජ්ජනං කරොන්තෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන නිදානං භාසිතන්ති තයිදමාහ ‘‘කාල…පෙ… නිදානං භාසිත’’න්ති.

අපිච සත්ථුසිද්ධියා නිදානවචනං. තථාගතස්ස හි භගවතො පුබ්බරචනානුමානාගමතක්කාභාවතො සම්මාසම්බුද්ධත්තසිද්ධි. සම්මාසම්බුද්ධභාවෙන හිස්ස පුබ්බරචනාදීනං අභාවො සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණචාරතාය, එකප්පමාණත්තා ¶ ච ඤෙය්යධම්මෙසු. තථා ආචරියමුට්ඨිධම්මමච්ඡරියසත්ථුසාවකානුරොධාභාවතො ඛීණාසවත්තසිද්ධි. ඛීණා සවතාය හිස්ස ආචරියමුට්ඨිආදීනං අභාවො, විසුද්ධා ච පරානුග්ගහප්පවත්ති. ඉති දෙසකදොසභූතානං දිට්ඨිචාරිත්තසම්පත්තිදූසකානං අවිජ්ජාතණ්හානං අභාවසූචකෙහි, ඤාණප්පහානසම්පදාභි බ්යඤ්ජනකෙහි ච සම්බුද්ධවිසුද්ධභාවෙහි පුරිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධි, තතො එව ච අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මෙසු සම්මොහාභාවසිද්ධිතො පච්ඡිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධීති භගවතො චතුවෙසාරජ්ජසමන්නාගමො ¶ , අත්තහිතපරහිතප්පටිපත්ති ච පකාසිතා හොති නිදානවචනෙන සම්පත්තපරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං ඨානුප්පත්තිකප්පටිභානෙන ධම්මදෙසනාදීපනතො, ‘‘ජානතා පස්සතා’’තිආදි වචනතො ච. තෙන වුත්තං ‘‘සත්ථුසිද්ධියා නිදානවචන’’න්ති.

තථා සත්ථුසිද්ධියා නිදානවචනං. ඤාණකරුණාපරිග්ගහිතසබ්බකිරියස්ස ¶ හි භගවතො නත්ථි නිරත්ථිකා පවත්ති, අත්තහිතත්ථා වා, තස්මා පරෙසංයෙව අත්ථාය පවත්තසබ්බකිරියස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සකලම්පි කායවචීමනොකම්මං සත්ථුභූතං, න කබ්යරචනාදිසාසනභූතං. තෙන වුත්තං ‘‘සත්ථුසිද්ධියා නිදානවචන’’න්ති. අපිච සත්ථුනො පමාණභූතතාවිභාවනෙන සාසනස්ස පමාණභාවසිද්ධියා නිදානවචනං. ‘‘භගවතා’’ති හි ඉමිනා තථාගතස්ස ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමාදිභාවදීපනෙන, ‘‘ජානතා’’තිආදිනා ආසයානුසයඤාණාදිපයොගදීපනෙන ච අයමත්ථො සාධිතො හොති. ඉදමෙත්ථ නිදානවචනපයොජනස්ස මුඛමත්තදස්සනං. කො හි සමත්ථො බුද්ධානුබුද්ධෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන භාසිතස්ස නිදානස්ස පයොජනානි නිරවසෙසතො විභාවෙතුන්ති.

නිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. නික්ඛිත්තස්සාති දෙසිතස්ස. දෙසනාපි හි දෙසෙතබ්බස්ස සීලාදිඅත්ථස්ස විනෙය්යසන්තානෙසු නික්ඛිපනතො ‘‘නික්ඛෙපො’’ති වුච්චති. තත්ථ යථා අනෙකසතඅනෙකසහස්සභෙදානිපි සුත්තන්තානි සංකිලෙසභාගියාදිසාසනප්පට්ඨානනයෙන සොළසවිධතං නාතිවත්තන්ති, එවං අත්තජ්ඣාසයාදිසුත්තනික්ඛෙපවසෙන චතුබ්බිධභාවන්ති ආහ ‘‘චත්තාරො සුත්තනික්ඛෙපා’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ අත්තජ්ඣාසයස්ස, අට්ඨුප්පත්තියා ¶ ච පරජ්ඣාසයපුච්ඡාහි ¶ සද්ධිං සංසග්ගභෙදො සම්භවති අජ්ඣාසයපුච්ඡානුසන්ධිසබ්භාවතො, අත්තජ්ඣාසයඅට්ඨුප්පත්තීනං පන අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසග්ගො නත්ථීති නයිධ නිරවසෙසො විත්ථාරනයො සම්භවති, තස්මා ‘‘චත්තාරො සුත්තනික්ඛෙපා’’ති වුත්තං. අථ වා යදිපි අට්ඨුප්පත්තියා අජ්ඣාසයෙන සියා සංසග්ගභෙදො, තදන්තොගධත්තා පන සෙසනික්ඛෙපානං මූලනික්ඛෙපවසෙන චත්තාරොව දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. සො පනායං සුත්තනික්ඛෙපො සාමඤ්ඤභාවතො පඨමං විචාරෙතබ්බො, තස්මිං විචාරිතෙ යස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ඉදං සුත්තං නික්ඛිත්තං, තස්සා විභාගවසෙන ‘‘මමං වා භික්ඛවෙ’’තිආදිනා (දී. නි. 1.5, 6), ‘‘අප්පමත්තකං ඛො පනෙත’’න්තිආදිනා (දී. නි. 1.7), ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ’’තිආදිනා (දී. නි. 1.28) ච පවත්තානං සුත්තානං සුත්තපදෙසානං වණ්ණනා වුච්චමානා තංතංඅනුසන්ධිදස්සනසුඛතාය ¶ සුවිඤ්ඤෙය්යා හොතීති ආහ ‘‘සුත්තනික්ඛෙපං විචාරෙත්වා වුච්චමානා පාකටා හොතී’’ති.

‘‘සුත්තනික්ඛෙපා’’තිආදීසු නික්ඛිපනං නික්ඛෙපො, සුත්තස්ස නික්ඛෙපො සුත්තස්ස කථනං සුත්තනික්ඛෙපො, සුත්තදෙසනාති අත්ථො. නික්ඛිපීයතීති වා නික්ඛෙපො, සුත්තංයෙව නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො. අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො, සො අස්ස අත්ථි සුත්තදෙසනාකාරණභූතොති අත්තජ්ඣාසයො. අත්තනො අජ්ඣාසයො එතස්සාති වා අත්තජ්ඣාසයො. පරජ්ඣාසයොති එත්ථාපි එසෙව නයො. පුච්ඡාය වසො පුච්ඡාවසො, සො එතස්ස අත්ථීති පුච්ඡවසිකො. අරණීයතො අත්ථො, සුත්තදෙසනාය වත්ථු. අත්ථස්ස උප්පත්ති අත්ථුප්පත්ති, අත්ථුප්පත්තියෙව අට්ඨුප්පත්ති, සා එතස්ස අත්ථීති අට්ඨුප්පත්තිකො. අථ වා නික්ඛිපීයති සුත්තං එතෙනාති සුත්තනික්ඛෙපො, අත්තජ්ඣාසයාදි එව. එතස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො, පරෙසං අජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො, පුච්ඡීයතීති පුච්ඡා, පුච්ඡිතබ්බො අත්ථො. සොතබ්බවසප්පවත්තං ධම්මප්පටිග්ගාහකානං වචනං පුච්ඡාවසිකා, තදෙව නික්ඛෙපසද්දාපෙක්ඛාය පුල්ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං ‘‘පුච්ඡාවසිකො’’ති. තථා අට්ඨුප්පත්තියෙව ‘‘අට්ඨුප්පත්තිකො’’ති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච පරෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකාදිකාරණනිරපෙක්ඛතා අත්තජ්ඣාසයස්ස විසුං නික්ඛෙපභාවො යුත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව කථෙතී’’ති. පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං පන පරෙසං අජ්ඣාසයපුච්ඡානං ¶ ¶ දෙසනානිමිත්තභූතානං උප්පත්තියං පවත්තිතානං කථං අට්ඨුප්පත්තියං අනවරොධො, පුච්ඡාවසිකඅට්ඨුප්පත්තිකානං වා පරජ්ඣාසයානුරොධෙන පවත්තිතදෙසනත්තා කථං පරජ්ඣාසයෙ අනවරොධොති න චොදෙතබ්බමෙතං. පරෙසඤ්හි අභිනීහාරපරිපුච්ඡාදිවිනිමුත්තස්සෙව සුත්තදෙසනාකාරණුප්පාදස්ස අට්ඨුප්පත්තිභාවෙන ගහිතත්තා පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං විසුං ගහණං. තථා හි ධම්මදායාදසුත්තාදීනං (ම. නි. 1.29) ආමිසුප්පාදාදිදෙසනානිමිත්තං ‘‘අට්ඨුප්පත්තී’’ති වුච්චති. පරෙසං පුච්ඡං විනා අජ්ඣාසයමෙව නිමිත්තං කත්වා දෙසිතො පරජ්ඣාසයො, පුච්ඡාවසෙන දෙසිතො පුච්ඡාවසිකොති පාකටො යමත්ථොති. අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව කථෙසි ධම්මතන්තිඨපනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. සම්මප්පධානසුත්තන්තහාරකොති අනුපුබ්බෙන නිද්දිට්ඨානං සංයුත්තකෙ සම්මප්පධානපටිසංයුත්තානං සුත්තානං ආවළි, තථා ඉද්ධිපාදහාරකාදි.විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා සද්ධින්ද්රියාදයො. අභිනීහාරන්ති පණිධානං.

වණ්ණාවණ්ණෙති එත්ථ ‘‘අච්ඡරියං ආවුසො’’තිආදිනා භික්ඛුසඞ්ඝෙන වුත්තො වණ්ණොපි සඞ්ගහිතො, තං පන අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ අඤ්ඤෙ ච ධම්මා’’තිආදිනා උපරි දෙසනං ¶ ආරභිස්සතීති. ‘‘මමං වා භික්ඛවෙ පරෙ වණ්ණං භාසෙය්යු’’න්ති ඉමිස්සා දෙසනාය බ්රහ්මදත්තෙන වුත්තවණ්ණො අට්ඨුප්පත්තීති කත්වා වුත්තං ‘‘අන්තෙවාසී වණ්ණං. ඉති ඉමං වණ්ණාවණ්ණං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා’’ති. වා-සද්දො උපමානසමුච්චයසංසයවවස්සග්ගපදපූරණවිකප්පාදීසු බහූසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘පණ්ඩිතො වාපි තෙන සො’’තිආදීසු ¶ (ධ. ප. 63) උපමානෙ දිස්සති, සදිසභාවෙති අත්ථො. ‘‘තං වාපි ධීරා මුනි වෙදයන්තී’’තිආදීසු (සු. නි. 203) සමුච්චයෙ, ‘‘කෙ වා ඉමෙ, කස්ස වා’’තිආදීසු (පාරා. 296) සංසයෙ, ‘‘අයං වා ඉමෙසං සමණබ්රාහ්මණානං සබ්බබාලො සබ්බමූළ්හො’’තිආදීසු වවස්සග්ගෙ, ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.154) පදපූරණෙ, ‘‘යෙ හි කෙචි භික්ඛවෙ සමණා වා බ්රාහ්මණා වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.170) විකප්පෙ, ඉධායං විකප්පෙයෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වා-සද්දො විකප්පනත්ථො’’ති. පර-සද්දො අත්ථෙව අඤ්ඤත්ථෙ ‘‘අහඤ්චෙව ඛො පන ධම්මං දෙසෙය්යං, පරෙ ච මෙ න ආජානෙය්යු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.64, 65; ම. නි. 1.281; ම. නි. 2.223; සං. නි. 1.172; මහාව. 4, 8) අත්ථි අධිකෙ ¶ ‘‘ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණ’’න්තිආදීසු (පටි. ම. මාතිකා 68, 1.111) අත්ථි පච්ඡාභාගෙ ‘‘පරතො ආගමිස්සතී’’තිආදීසු. අත්ථි පච්චනීකභාවෙ ‘‘උප්පන්නං පරප්පවාදං සහ ධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගහෙත්වා’’තිආදීසු ¶ (දී. නි. 2.168). ඉධාපි පච්චනීකභාවෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරෙති පටිවිරුද්ධා’’ති.

ඊදිසෙසුපීති එත්ථ පි-සද්දො සම්භාවනෙ, තෙන රතනත්තයනිමිත්තම්පි අකුසලචිත්තප්පවත්ති න කාතබ්බා, පගෙව වට්ටාමිසලොකාමිසනිමිත්තන්ති දස්සෙති. සභාවධම්මතො අඤ්ඤස්ස කත්තුඅභාවජොතනත්ථං ආහනතීති කත්තුඅත්ථෙ ආඝාතසද්දං දස්සෙති, තත්ථ ආහනතීති හිංසති විබාධති, උපතාපෙති චාති අත්ථො. ආහනති එතෙන, ආහනනමත්තං වා ආඝාතොති කරණභාවත්ථාපි සම්භවන්තියෙව. එවං අවයවභෙදනෙන ආඝාත-සද්දස්ස අත්ථං වත්වා ඉදානි තත්ථ පරියායෙනපි අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කොපස්සෙතං අධිවචන’’න්ති ආහ. අයඤ්ච නයො ‘‘අප්පච්චයො අනභිරද්ධී’’තිආදීසුපි යථාසම්භවං වත්තබ්බො. අප්පතීතා හොන්ති තෙනාති පාකටපරියායෙන අප්පච්චය-සද්දස්ස අත්ථදස්සනං, තංමුඛෙන පන න පච්චෙති තෙනාති අප්පච්චයොති දට්ඨබ්බං. අභිරාධයතීති සාධයති. ද්වීහීති ආඝාතඅනභිරද්ධිපදෙහි. එකෙනාති අප්පච්චයපදෙන. සෙසානන්ති සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධානං, සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණඅවසිට්ඨසඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ඛාතානං වා. කරණන්ති උප්පාදනං. ආඝාතාදීනඤ්හි පවත්තියා පච්චයසමවායනං ඉධ ‘‘කරණ’’න්ති වුත්තං, තං පන අත්ථතො උප්පාදනමෙව. අනුප්පාදනඤ්හි සන්ධාය භගවතා ‘‘න කරණීයා’’ති වුත්තන්ති. පටික්ඛිත්තමෙව එකුප්පාදෙකවත්ථුකෙකාරම්මණෙකනිරොධභාවතො.

තත්ථාති ¶ තස්මිං මනොපදොසෙ. තුම්හන්ති ‘‘තුම්හාක’’න්ති ඉමිනා සමානත්ථො එකො සද්දො ‘‘යථා අම්හාක’’න්ති ඉමිනා සමානත්ථො ‘‘අම්හ’’න්ති අයං සද්දො. යථාහ, ‘‘තස්මා හි අම්හං දහරා න මිය්යරෙ’’ති (ජා. 1.9.93, 99). ‘‘අන්තරායො’’ති ¶ ඉදං මනොපදොසස්ස අකරණීයතාය කාරණවචනං. යස්මා තුම්හාකංයෙව ච භවෙය්ය තෙන කොපාදිනා පඨමජ්ඣානාදීනං අන්තරායො, තස්මා තෙ කොපාදිපරියායෙන වුත්තා ආඝාතාදයො න කරණීයාති අත්ථො. තෙන නාහං ‘‘සබ්බඤ්ඤූ’’ති ඉස්සරභාවෙන තුම්හෙ තතො නිවාරෙමි, අථ ඛො ඉමිනා නාම කාරණෙනාති දස්සෙති. තං පන කාරණවචනං ¶ යස්මා ආදීනවවිභාවනං හොති, තස්මා ආහ ‘‘ආදීනවං දස්සෙන්තො’’ති. ‘‘අපි නු තුම්හෙ’’තිආදිනා මනොපදොසො න කාලන්තරභාවිනොයෙව හිතසුඛස්ස අන්තරායකරො, අථ ඛො තඞ්ඛණප්පවත්තිරහස්සපි හිතසුඛස්ස අන්තරායකරොති මනොපදොසෙ ආදීනවං දළ්හතරං කත්වා දස්සෙති. යෙසං කෙසඤ්චි ‘‘පරෙ’’තිආදීසු විය න පටිවිරුද්ධානංයෙවාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘කුපිතො’’තිආදි.

අන්ධතමන්ති අන්ධභාවකරතමං. යන්ති යත්ථ. භුම්මත්ථෙ හි එතං පච්චත්තවචනං. යස්මිං කාලෙ කොධො සහතෙ නරං, අන්ධතමං තදා හොතීති සම්බන්ධො. යන්ති වා කාරණවචනං, යස්මා කොධො උප්පජ්ජමානො නරං අභිභවති, තස්මා අන්ධතමං තදා හොති, යදා කොධොති අත්ථො යංතංසද්දානං එකන්තසම්බන්ධිභාවතො. අථ වා යන්ති කිරියාය පරාමසනං. කොධො සහතෙති යදෙතං කොධස්ස සහනං අභිභවනං, එතං අන්ධකාරතමභවනන්ති අත්ථො. අථ වා යං නරං කොධො සහතෙ අභිභවති, තස්ස අන්ධතමං තදා හොති, තතො ච කුද්ධො අත්ථං න ජානාති, කුද්ධො ධම්මං න පස්සතීති. අන්තරතොති අබ්භන්තරතො, චිත්තතො වා.

‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කාරණ’’න්ති ඉමිනා සබ්බඤ්ඤූ එව අම්හාකං සත්ථා අවිපරීතධම්මදෙසනත්තා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො එකන්තනිය්යානිකත්තා, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො සංකිලෙසරහිතත්තාති ඉමමත්ථං දස්සෙති. ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කාරණ’’න්ති එතෙන ච ‘‘න ¶ සබ්බඤ්ඤූ’’තිආදිවචනං අභූතං අතච්ඡන්ති නිබ්බෙඨිතං හොති. දුතියං පදන්ති ‘‘අතච්ඡ’’න්ති පදං. පඨමස්සාති ‘‘අභූත’’න්ති පදස්ස. චතුත්ථඤ්චාති ‘‘න ච පනෙතං අම්හෙසු සංවිජ්ජතී’’ති පදං. තතියස්සාති ‘‘නත්ථි චෙතං අම්හෙසූ’’ති පදස්ස. අවණ්ණෙයෙවාති කාරණපතිරූපකං වත්වා දොසපතිට්ඨාපනවසෙන නින්දනෙ එව. න සබ්බත්ථාති කෙවලං අක්කොසනඛුංසනවම්භනාදීසු න එකන්තෙන නිබ්බෙඨනං කාතබ්බන්ති අත්ථො. වුත්තමෙවත්ථං ‘‘යදි හී’’තිආදිනා පාකටං කත්වා දස්සෙති.

6. ආනන්දන්ති පමොදන්ති එතෙන ධම්මෙන තංසමඞ්ගිනො සත්තාති ආනන්ද-සද්දස්ස කරණත්ථතං දස්සෙති ¶ . සොභනං මනො අස්සාති සුමනො, සොභනං වා මනො සුමනො, තස්ස භාවො සොමනස්සන්ති තදඤ්ඤධම්මානම්පි සම්පයුත්තානං සොමනස්සභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති රුළ්හීසද්දත්තා ¶ යථා ‘‘පඞ්කජ’’න්ති දස්සෙන්තො ‘‘චෙතසිකසුඛස්සෙතං අධිවචන’’න්ති ආහ. උබ්බිලයතීති උබ්බිලං, භින්දති පුරිමාවත්ථාය විසෙසං ආපජ්ජතීති අත්ථො. උබ්බිලමෙව උබ්බිලාවිතං, තස්ස භාවො උබ්බිලාවිතත්තං. යාය උප්පන්නාය කායචිත්තං වාතපූරිතභස්තා විය උද්ධුමායනාකාරප්පත්තං හොති, තස්සා ගෙහස්සිතාය ඔදග්ගියපීතියා එතං අධිවචනං. තෙනෙවාහ ‘‘උද්ධච්චාවහායා’’තිආදි. ඉධාපි ‘‘කිඤ්චාපි තෙසං භික්ඛූනං උබ්බිලාවිතමෙව නත්ථි, අථ ඛො ආයතිං කුලපුත්තානං එදිසෙසුපි ඨානෙසු අකුසලුප්පත්තිං පටිසෙධෙන්තො ධම්මනෙත්තිං ඨපෙතී’’ති, ‘‘ද්වීහි පදෙහි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, එකෙන වෙදනාක්ඛන්ධො වුත්තො’’ති එත්ථ ‘‘තෙසං වසෙන සෙසානම්පි සම්පයුත්තධම්මානං කරණං පටික්ඛිත්තමෙවා’’ති ච අට්ඨකථායං, ‘‘පි-සද්දො සම්භාවනෙ’’තිආදිනා ඉධ ච වුත්තනයෙන අත්ථො යථාසම්භවං වෙදිතබ්බො. ‘‘තුම්හංයෙවස්ස ¶ තෙන අන්තරායො’’ති එත්ථාපි ‘‘අන්තරායොති ඉද’’න්තිආදිනා හෙට්ඨා අවණ්ණපක්ඛෙ වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කස්මා පනෙතන්ති ච වක්ඛමානංයෙව අත්ථං මනසි කත්වා චොදෙති. ආචරියො ‘‘සච්චං වණ්ණිත’’න්ති තමත්ථං පටිජානිත්වා ‘‘තං පන නෙක්ඛම්මනිස්සිත’’න්තිආදිනා පරිහරති. තත්ථ එතන්ති ආනන්දාදීනං අකරණීයතාවචනං. නනු භගවතා වණ්ණිතන්ති සම්බන්ධො. කසිණෙනාති කසිණතාය සකලභාවෙන. කෙචි පන ‘‘ජම්බුදීපස්සාති කරණෙ සාමිවචන’’න්ති වදන්ති, තෙසං මතෙන කසිණජම්බුදීප-සද්දානං සමානාධිකරණභාවො දට්ඨබ්බො. තස්මාති යස්මා ගෙහස්සිතපීතිසොමනස්සං ඣානාදීනං අන්තරායකරං, තස්මා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘සොමනස්සං පාහං දෙවානං ඉන්ද දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පී’’ති (දී. නි. 2.359). ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි යෙන සම්පයුත්තා පීති අන්තරායකරී, තං දස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ ‘‘ඉදඤ්හි ලොභසහගතං පීතිසොමනස්ස’’න්ති වත්තබ්බං සියා, පීතිග්ගහණෙන පන සොමනස්සම්පි ගහිතමෙව හොති සොමනස්සරහිතාය පීතියා අභාවතොති පීතියෙව ගහිතාති දට්ඨබ්බං. අථ වා සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බවිභාගවචනතො සොමනස්සස්ස පාකටො අන්තරායකරභාවො, න තථා පීතියාති පීතියෙව ලොභසහගතත්තෙන ¶ විසෙසෙත්වා වුත්තා. ‘‘ලුද්ධො අත්ථ’’න්තිආදිගාථානං ‘‘කුද්ධො අත්ථ’’න්තිආදි ගාථාසු විය අත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘මමං වා භික්ඛවෙ පරෙ වණ්ණං භාසෙය්යුං, ධම්මස්ස වා වණ්ණං භාසෙය්යුං, සඞ්ඝස්ස වා වණ්ණං භාසෙය්යුං, තත්ර චෙ තුම්හෙ අස්සථ ආනන්දිනො සුමනා උබ්බිලාවිතා, අපි නු තුම්හෙ පරෙසං සුභාසිතදුබ්භාසිතං ආජානෙය්යාථාති. නො හෙතං භන්තෙ’’ති අයං තතියවාරො, සො දෙසනාකාලෙ ¶ නීහරිත්වා දෙසෙතබ්බපුග්ගලාභාවතො දෙසනාය අනාගතොපි තදත්ථසම්භවතො අත්ථතො ආගතොයෙවාති දට්ඨබ්බො යථා තං ¶ කථාවත්ථුපකරණං විත්ථාරවසෙනාති අධිප්පායො. ‘‘අත්ථතො ආගතො යෙවා’’ති එතෙන සංවණ්ණනාකාලෙ තථා බුජ්ඣනකසත්තානං වසෙන සො වාරො ආනෙත්වා වත්තබ්බොති දස්සෙති. ‘‘යථෙව හී’’තිආදිනා තමෙවත්ථසම්භවං විභාවෙති. වුත්තනයෙනාති ‘‘තත්ර තුම්හෙහීති තස්මිං වණ්ණෙ තුම්හෙහී’’තිආදිනා, ‘‘දුතියං පදං පඨමස්ස පදස්ස, චතුත්ථඤ්ච තතියස්ස වෙවචන’’න්තිආදිනා ච වුත්තනයෙන.

චූළසීලවණ්ණනා

7. නිවත්තො අමූලකත්තා විස්සජ්ජෙතබ්බතාභාවතො. අනුවත්තතියෙව විස්සජ්ජෙතබ්බතාය අධිකතභාවතො. අනුසන්ධිං දස්සෙස්සති ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ’’තිආදිනා. ඔරන්ති වා අපරභාගො ‘‘ඔරතො භොගං, ඔරං පාර’’න්තිආදීසු විය. අථ වා හෙට්ඨාඅත්ථො ඔර-සද්දො ‘‘ඔරං ආගමනාය යෙ පච්චයා, තෙ ඔරම්භාගියානි සංයොජනානී’’තිආදීසු විය. සීලඤ්හි සමාධිපඤ්ඤායො අපෙක්ඛිත්වා අපරභාගො, හෙට්ඨාභූතඤ්ච හොතීති. සීලමත්තකන්ති එත්ථ මත්ත-සද්දො අප්පකත්ථො වා ‘‘භෙසජ්ජමත්තා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.447) විය. විසෙසනිවත්තිඅත්ථො වා ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා ධම්මා (ධ. ස. තිකමාතිකා 6), මනොමත්තා ධාතු මනොධාතූ’’ති ච ආදීසු විය. ‘‘අප්පමත්තකං, ඔරමත්තක’’න්ති පදද්වයෙන සාමඤ්ඤතො වුත්තොයෙව හි අත්ථො සීලමත්තකන්ති විසෙසවසෙන වුත්තො. අථ වා සීලෙනපි තදෙකදෙසස්සෙව ¶ සඞ්ගහණත්ථං ¶ අප්පකත්ථවාචකො, විසෙසනිවත්තිඅත්ථො එව වා ‘‘සීලමත්තක’’න්ති එත්ථ මත්ත-සද්දො වුත්තො. තථා හි ඉන්ද්රියසංවරපච්චයසන්නිස්සිතසීලානි ඉධ දෙසනං අනාරුළ්හානි. න හි තානි පාතිමොක්ඛආජීවපාරිසුද්ධිසීලානි විය සබ්බපුථුජ්ජනෙසු පාකටානීති. ‘‘උස්සාහං කත්වා’’ති එතෙන ‘‘වදමානො’’ති එත්ථ සත්තිඅත්ථං මාන-සද්දං දස්සෙති.

අලඞ්කරණං විභූසනං අලඞ්කාරො, කුණ්ඩලාදිපසාධනං වා. ඌනට්ඨානපූරණං මණ්ඩනං. මණ්ඩනෙති මණ්ඩනහෙතු. අථ වා මණ්ඩතීති මණ්ඩනො, මණ්ඩනජාතිකො පුරිසො. බහුවචනත්ථෙ ච ඉදං එකවචනං, මණ්ඩනසීලෙසූති අත්ථො. පරිපූරකාරීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා, තෙන සකලම්පි සීලථොමන සුත්තං දස්සෙති. චන්දනන්ති චන්දනසහචරණතො චන්දනගන්ධො, තථා තගරාදීසුපි. සතඤ්ච ගන්ධොති එත්ථ ගන්ධො වියාති ගන්ධොති වුත්තො සීලනිබන්ධනො ථුතිඝොසො. සීලඤ්හි කිත්තියා නිමිත්තං. යථාහ ‘‘සීලවතො සීලසම්පන්නස්ස කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතී’’ති ¶ (දී. නි. 2.150; අ. නි. 5.213; මහාව. 285). පවායතීති පකාසති. ගන්ධාව ගන්ධජාතා.

‘‘අප්පකං බහුක’’න්ති ඉදං පාරාපාරං විය අඤ්ඤමඤ්ඤං උපනිධාය වුච්චතීති ආහ ‘‘උපරිගුණෙ උපනිධායා’’ති. සීලඤ්හීති එත්ථ හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො, තෙන ඉදං දස්සෙති ‘‘යස්මා සීලං කිඤ්චාපි පතිට්ඨාභාවෙන සමාධිස්ස බහුකාරං, පභාවාදිගුණවිසෙසෙ පනස්ස උපනිධාය කලම්පි න උපෙති, තථා සමාධි ච පඤ්ඤායා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. ඉදානි ‘‘කථ’’න්ති පුච්ඡිත්වා සමාධිස්ස ආනුභාවං විත්ථාරතො විභාවෙති. ‘‘අභි…පෙ… ¶ මූලෙ’’ති ඉදං යමකපාටිහාරියස්ස සුපාකටභාවදස්සනත්ථං, අඤ්ඤෙහි බොධිමූලඤාතිසමාගමාදීසු කතපාටිහාරියෙහි විසෙසනත්ථඤ්ච වුත්තං. යමකපාටිහාරියකරණත්ථාය හි භගවතො චිත්තෙ උප්පන්නෙ තදනුච්ඡවිකං ඨානං ඉච්ඡිතබ්බන්ති රතනමණ්ඩපාදි සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ආණාය විස්සකම්මුනා නිම්මිතන්ති වදන්ති, භගවතාව නිම්මිතන්ති අපරෙ. ‘‘යො කොචි එවරූපං පාටිහාරියං කාතුං සමත්ථො අත්ථි චෙ, ආගච්ඡතූ’’ති චොදනාසදිසත්තා වුත්තං ‘‘අත්තාදානපරිදීපන’’න්ති. තත්ථ අත්තාදානං අනුයොගො, තිත්ථියානං තථා ¶ කාතුං අසමත්ථත්තා, ‘‘කරිස්සාමා’’ති පුබ්බෙ උට්ඨිතත්තා තිත්ථියපරිමද්දනං.

උපරිමකායතොතිආදි පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.116).

තත්ථායං පාළිසෙසො –

‘‘හෙට්ඨිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, උපරිමකායතො උදකධාරා පවත්තති. පුරත්ථිමකායතො අග්ගි, පච්ඡිමකායතො උදකං. පච්ඡිමකායතො අග්ගි, පුරත්ථිමකායතො උදකං. දක්ඛිණඅක්ඛිතො අග්ගි, වාමඅක්ඛිතො උදකං. වාමඅක්ඛිතො අග්ගි, දක්ඛිණඅක්ඛිතො උදකං. දක්ඛිණකණ්ණසොතතො අග්ගි, වාමකණ්ණසොතතො උදකං. වාමකණ්ණසොතතො අග්ගි, දක්ඛිණකණ්ණසොතතො උදකං. දක්ඛිණනාසිකාසොතතො අග්ගි, වාමනාසිකාසොතතො උදකං. වාමනාසිකාසොතතො අග්ගි, දක්ඛිණනාසිකාසොතතො උදකං. දක්ඛිණඅංසකූටතො අග්ගි, වාමඅංසකූටතො උදකං. වාමඅංසකූටතො අග්ගි, දක්ඛිණඅංසකූටතො උදකං. දක්ඛිණහත්ථතො අග්ගි, වාමහත්ථතො උදකං. වාමහත්ථතො අග්ගි, දක්ඛිණහත්ථතො උදකං. දක්ඛිණපස්සතො අග්ගි, වාමපස්සතො උදකං. වාමපස්සතො අග්ගි, දක්ඛිණපස්සතො උදකං. දක්ඛිණපාදතො අග්ගි ¶ , වාමපාදතො උදකං. වාමපාදතො අග්ගි, දක්ඛිණපාදතො උදකං. අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි අග්ගි, අඞ්ගුලන්තරිකාහි උදකං ¶ . අඞ්ගුලන්තරිකාහි අග්ගි, අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි උදකං. එකෙකලොමතො අග්ගි, එකෙකලොමතො උදකං. ලොමකූපතො ලොමකූපතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, ලොමකූපතො ලොමකූපතො උදකධාරා පවත්තතී’’ති (පටි. ම. 1.116).

අට්ඨකථායං පන ‘‘එකෙකලොමකූපතො’’ති ආගතං.

‘‘ඡන්නං වණ්ණානන්ති ආදිනයප්පවත්ත’’න්ති එත්ථාපි නීලානං පීතකානං ලොහිතකානං ඔදාතානං මඤ්ජිට්ඨානං පභස්සරානන්ති අයං පාළිසෙසො. ‘‘සුවණ්ණවණ්ණා රස්මියො’’ති ඉදං තාසං යෙභුය්යතාය වුත්තං. විත්ථාරෙතබ්බන්ති එත්ථාපි ¶ ‘‘සත්ථා තිට්ඨති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙතී’’තිආදිනා චතූසු ඉරියාපථෙසු එකෙකමූලකා සත්ථුවසෙන චත්තාරො, නිම්මිතවසෙන චත්තාරොති සබ්බෙව අට්ඨ වාරෙ විත්ථාරෙතබ්බං.

මධුපායාසන්ති මධුසිත්තං පායාසං. අත්තා මිත්තො මජ්ඣත්තො වෙරීති චතූසු සීමසම්භෙදවසෙන චතුරඞ්ගසමන්නාගතං මෙත්තාකම්මට්ඨානං. ‘‘චතුරඞ්ගසමන්නාගත’’න්ති ඉදං පන ‘‘වීරියාධිට්ඨාන’’න්ති එතෙනාපි යොජෙතබ්බං. තත්ථ ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු චා’’තිආදිපාළි (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22; අ. නි. 2.5; අ. නි. 8.13; මහානි. 196) වසෙන චතුරඞ්ගසමන්නාගතතා වෙදිතබ්බා. ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4) ජරාමරණමුඛෙන පච්චයාකාරෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා. ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානන්ති එත්ථාපි ‘‘සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණ’’න්ති පදං විභත්තිවිපරිණාමං කත්වා යොජෙතබ්බං. තම්පි හි සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණමෙවාති වදන්ති. ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන මහාවජිරඤාණගබ්භං ගණ්හාපෙන්තො විපස්සනංවඩ්ඪෙත්වා. ද්වත්තිංසදොණගණ්හනප්පමාණං ¶ කුණ්ඩං කොලම්බො. දරිභාගො කන්දරො. චක්කවාළපාදෙසු මහාසමුද්දො චක්කවාළමහාසමුද්දො.

‘‘දුවෙ පුථුජ්ජනා’’තිආදි පුථුජ්ජනෙ ලබ්භමානවිභාගදස්සනත්ථං වුත්තං, න මූලපරියායවණ්ණනාදීසු විය පුථුජ්ජනවිසෙසනිද්ධාරණත්ථං. සබ්බොපි හි පුථුජ්ජනො භගවතො උපරි ගුණෙ විභාවෙතුං න සක්කොති, තිට්ඨතු පුථුජ්ජනො, සාවකපච්චෙකබුද්ධානම්පි අවිසයා බුද්ධගුණා. තථා හි වක්ඛති ‘‘සොතාපන්නා’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 1.8). වාචුග්ගතකරණං උග්ගහො. අත්ථපරිපුච්ඡනං පරිපුච්ඡා. අට්ඨකථාවසෙන අත්ථස්ස සවනං සවනං. බ්යඤ්ජනත්ථානං ¶ සුනික්ඛෙපසුදස්සනෙන ධම්මස්ස පරිහරණං ධාරණං. එවං සුතධාතපරිචිතානං මනසානුපෙක්ඛනං පච්චවෙක්ඛණං. බහූනං නානප්පකාරානං කිලෙසානං සක්කායදිට්ඨියා ච අවිහතත්තා තා ජනෙන්ති, තාහි වා ජනිතාති පුථුජ්ජනා. අවිඝාතමෙව වා ජන-සද්දො වදති. පුථු සත්ථාරානං මුඛුල්ලොකිකාති එත්ථ පුථූ ජනා සත්ථුපටිඤ්ඤා එතෙසන්ති පුථුජ්ජනාති වචනත්ථො. පුථු…පෙ… අවුට්ඨිතාති එත්ථ ජනෙතබ්බා, ජායන්ති වා එත්ථාති ජනා, ගතියො. පුථූ ජනා එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා. ඉතො පරෙ ජායන්ති එතෙහීති ජනා, අභිසඞ්ඛාරාදයො. තෙ එතෙසං පුථූ විජ්ජන්තීති පුථුජ්ජනා. අභිසඞ්ඛරණාදි අත්ථො එව වා ජන-සද්දො දට්ඨබ්බො. කාමරාගභවරාගදිට්ඨිඅවිජ්ජා ඔඝා. රාගග්ගිආදයො ¶ සන්තාපා. තෙයෙව, සබ්බෙපි වා කිලෙසා පරිළාහා. පුථු පඤ්චසු කාමගුණෙසු රත්තාති එත්ථ ¶ ජායතීති ජනො, රාගො ගෙධොති එවං ආදිකො. පුථු ජනො එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා, පුථූසු වා ජනා ජාතා රත්තාති එවං රාගාදිඅත්ථො එව වා ජන-සද්දො දට්ඨබ්බො. පලිබුද්ධාති සම්බුද්ධා, උපද්දුතා වා. ‘‘පුථූනං ගණනපථමතීතාන’’න්තිආදිනා පුථූ ජනා පුථුජ්ජනාති දස්සෙති.

යෙහි ගුණවිසෙසෙහි නිමිත්තභූතෙහි භගවති තථාගත-සද්දො පවත්තො, තංදස්සනත්ථං ‘‘අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො’’තිආදිමාහ. ගුණනෙමිත්තකානෙව හි භගවතො සබ්බානි නාමානි. යථාහ –

‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

ගුණෙන නාමමුද්ධෙය්යං, අපි නාමසහස්සතො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1313; උදා. අට්ඨ. 53; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.76);

තථා ආගතොති එත්ථ ආකාරනියමනවසෙන ඔපම්මසම්පටිපාදනත්ථො තථා-සද්දො. සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසාවට්ඨානතො පටිපදාගමනත්ථො ආගත-සද්දො, න ඤාණගමනත්ථො ‘‘තථලක්ඛණං ආගතො’’තිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.12; සං. නි. අට්ඨ. 2.4.78; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170; උදා. අට්ඨ. 18; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.37; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.3; ඉතිවු. අට්ඨ. 38; මහානි. අට්ඨ. 14) විය, නාපි කායගමනාදිඅත්ථො ‘‘ආගතො ඛො මහාසමණො, මාගධානං ගිරිබ්බජ’’න්තිආදීසු (මහාව. 62) විය. තත්ථ යදාකාරනියමනවසෙන ඔපම්මසම්පටිපාදනත්ථො තථා-සද්දො, තං කරුණාපධානත්තා මහාකරුණාමුඛෙන පුරිමබුද්ධානං ආගමනපටිපදං උදාහරණවසෙන සාමඤ්ඤතො දස්සෙන්තො යංතංසද්දානං එකන්තසම්බන්ධභාවතො ‘‘යථා සබ්බලොක…පෙ… ආගතා’’ති ආහ. තං පන ¶ පටිපදං මහාපදානසුත්තාදීසු (දී. නි. 2.4) සම්බහුලනිද්දෙසෙන සුපාකටානං ආසන්නානඤ්ච විපස්සීආදීනං ඡන්නං සම්මාසම්බුද්ධානං වසෙන නිදස්සෙන්තො ‘‘යථා විපස්සී භගවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙන ¶ අභිනීහාරෙනාති මනුස්සත්තලිඞ්ගසම්පත්තිහෙතුසත්ථාරදස්සනපබ්බජ්ජාඅභිඤ්ඤාදිගුණසම්පත්තිඅධිකාරඡන්දානං වසෙන අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන කායප්පණිධානමහාපණිධානෙන ¶ . සබ්බෙසඤ්හි බුද්ධානං කායප්පණිධානං ඉමිනාව අභිනීහාරෙන සමිජ්ඣතීති. එවං මහාභිනීහාරවසෙන ‘‘තථාගතො’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි පාරමීපූරණවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා විපස්සී භගවා…පෙ… කස්සපො භගවා දානපාරමිං පූරෙත්වා’’තිආදිමාහ.

එත්ථ ච සුත්තන්තිකානං මහාබොධියානපටිපදාය කොසල්ලජනනත්ථං පාරමීසු අයං විත්ථාරකථා – කා පනෙතා පාරමියො? කෙනට්ඨෙන පාරමියො? කතිවිධා චෙතා? කො තාසං කමො? කානි ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානි? කො පච්චයො? කො සංකිලෙසො? කිං වොදානං? කො පටිපක්ඛො? කා පටිපත්ති? කො විභාගො? කො සඞ්ගහො? කො සම්පාදනූපායො? කිත්තකෙන කාලෙන සම්පාදනං? කො ආනිසංසො? කිං චෙතාසං ඵලන්ති?

තත්රිදං විස්සජ්ජනං – කා පනෙතා පාරමියොති. තණ්හාමානාදීහි අනුපහතා කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතා දානාදයො ගුණා පාරමියො.

කෙනට්ඨෙන පාරමියොති දානසීලාදිගුණවිසෙසයොගෙන ¶ සත්තුත්තමතාය පරමා මහාසත්තා බොධිසත්තා, තෙසං භාවො, කම්මං වා පාරමී, දානාදිකිරියා. අථ වා පරතීති පරමො, දානාදිගුණානං පූරකො පාලකො ච බොධිසත්තො. පරමස්ස අයං, පරමස්ස වා භාවො, කම්මං වා පාරමී, දානාදිකිරියාව. අථ වා පරං සත්තං අත්තනි මවති බන්ධති ගුණවිසෙසයොගෙන, පරං වා අධිකතරං මජ්ජති සුජ්ඣති සංකිලෙසමලතො, පරං වා සෙට්ඨං නිබ්බානං විසෙසෙන මයති ගච්ඡති, පරං වා ලොකං පමාණභූතෙන ඤාණවිසෙසෙන ඉධලොකං විය මුනාති පරිච්ඡින්දති, පරං වා අතිවිය සීලාදිගුණගණං අත්තනො සන්තානෙ මිනොති පක්ඛිපති, පරං වා අත්තභූතතො ධම්මකායතො අඤ්ඤං, පටිපක්ඛං වා තදනත්ථකරං කිලෙසචොරගණං මිනාති හිංසතීති පරමො, මහාසත්තො. ‘‘පරමස්ස අය’’න්තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. පාරෙ වා නිබ්බානෙ මජ්ජති සුජ්ඣති සත්තෙ ච සොධෙති, තත්ථ වා සත්තෙ මවති බන්ධති යොජෙති, තං වා මයති ගච්ඡති ගමෙති ච, මුනාති වා තං ¶ යාථාවතො, තත්ථ වා සත්තෙ මිනොති පක්ඛිපති, කිලෙසාරිං වා සත්තානං ¶ තත්ථ මිනාති හිංසතීති පාරමී, මහාපුරිසො. තස්ස භාවො, කම්මං වා පාරමිතා, දානාදිකිරියාව. ඉමිනා නයෙන පාරමීනං සද්දත්ථො වෙදිතබ්බො.

කතිවිධාති සඞ්ඛෙපතො දසවිධා, තා පන පාළියං සරූපතො ආගතායෙව. යථාහ –

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඨමං දානපාරමි’’න්තිආදි (බු. වං. 116).

යථා චාහ –

‘‘කති ¶ නු ඛො භන්තෙ බුද්ධකාරකා ධම්මා? දස ඛො සාරිපුත්ත බුද්ධකාරකා ධම්මා. කතමෙ දස? දානං ඛො සාරිපුත්ත බුද්ධකාරකො ධම්මො, සීලං නෙක්ඛම්මං පඤ්ඤා වීරියං ඛන්ති සච්චමධිට්ඨානං මෙත්තා උපෙක්ඛා බුද්ධකාරකො ධම්මො, ඉමෙ ඛො සාරිපුත්ත දස බුද්ධකාරකා ධම්මාති. ඉදමවොච භගවා, ඉදං වත්වාන සුගතො අථාපරං එතදවොච සත්ථා –

‘දානං සීලඤ්ච නෙක්ඛම්මං, පඤ්ඤා වීරියෙන පඤ්චමං;

ඛන්ති සච්චං අධිට්ඨානං, මෙත්තුපෙක්ඛාති තෙ දසා’ති’’.

කෙචි පන ‘‘ඡබ්බිධා’’ති වදන්ති, තං එතාසං සඞ්ගහවසෙන වුත්තං. සො පන සඞ්ගහො පරතො ආවිභවිස්සති.

කො තාසං කමොති එත්ථ කමො නාම දෙසනාක්කමො, සො ච පඨමසමාදානහෙතුකො, සමාදානං පවිචයහෙතුකං, ඉති යථා ආදිම්හි පවිචිතා සමාදින්නා ච, තථා දෙසිතා. තත්ථ ච දානං සීලස්ස බහූපකාරං සුකරඤ්චාති තං ආදිම්හි වුත්තං. දානං සීලපරිග්ගහිතං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසන්ති දානානන්තරං සීලං වුත්තං. සීලං නෙක්ඛම්මපරිග්ගහිතං, නෙක්ඛම්මං පඤ්ඤාපරිග්ගහිතං, පඤ්ඤා වීරියපරිග්ගහිතා, වීරියං ඛන්තිපරිග්ගහිතං, ඛන්ති සච්චපරිග්ගහිතා, සච්චං අධිට්ඨානපරිග්ගහිතං, අධිට්ඨානං මෙත්තාපරිග්ගහිතං, මෙත්තා උපෙක්ඛාපරිග්ගහිතා මහප්ඵලා හොති මහානිසංසාති මෙත්තානන්තරං උපෙක්ඛා වුත්තා. උපෙක්ඛා පන කරුණාපරිග්ගහිතා, කරුණා ච උපෙක්ඛාපරිග්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. කථං පන මහාකාරුණිකා බොධිසත්තා සත්තෙසු උපෙක්ඛකා හොන්තීති? උපෙක්ඛිතබ්බයුත්තෙසු කඤ්චි කාලං උපෙක්ඛකා ¶ හොන්ති, න ¶ පන සබ්බත්ථ, සබ්බදා චාති කෙචි. අපරෙ පන න සත්තෙසු උපෙක්ඛකා, සත්තකතෙසු පන විප්පකාරෙසු උපෙක්ඛකා හොන්තීති.

අපරො ¶ නයො – පචුරජනෙසුපි පවත්තියා සබ්බසත්තසාධාරණත්තා, අප්පඵලත්තා, සුකරත්තා ච ආදිම්හි දානං වුත්තං. සීලෙනදායකපටිග්ගාහකසුද්ධිතො, පරානුග්ගහං වත්වා පරපීළානිවත්තිවචනතො, කිරියධම්මං වත්වා අකිරියධම්මවචනතො, භොගසම්පත්තිහෙතුං වත්වා භවසම්පත්තිහෙතුවචනතො ච දානස්ස අනන්තරං සීලං වුත්තං. නෙක්ඛම්මෙන සීලසම්පත්තිසිද්ධිතො, කායවචීසුචරිතං වත්වා මනොසුචරිතවචනතො, විසුද්ධසීලස්ස සුඛෙනෙව ඣානසමිජ්ඣනතො, කම්මාපරාධප්පහානෙන පයොගසුද්ධිං වත්වා කිලෙසාපරාධප්පහානෙන ආසයසුද්ධිවචනතො, වීතික්කමප්පහානෙන චිත්තස්ස පරියුට්ඨානප්පහානවචනතො ච සීලස්ස අනන්තරං නෙක්ඛම්මං වුත්තං. පඤ්ඤාය නෙක්ඛම්මස්ස සිද්ධිපරිසුද්ධිතො, ඣානාභාවෙ පඤ්ඤාභාවවචනතො. සමාධිපදට්ඨානා හි පඤ්ඤා, පඤ්ඤාපච්චුපට්ඨානො ච සමාධි. සමථනිමිත්තං වත්වා උපෙක්ඛානිමිත්තවචනතො, පරහිතජ්ඣානෙන පරහිතකරණූපායකොසල්ලවචනතො ච නෙක්ඛම්මස්ස අනන්තරං පඤ්ඤා වුත්තා. වීරියාරම්භෙන පඤ්ඤාකිච්චසිද්ධිතො, සත්තසුඤ්ඤතාධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං වත්වා සත්තහිතාය ආරම්භස්ස අච්ඡරියතාවචනතො, උපෙක්ඛානිමිත්තං වත්වා පග්ගහනිමිත්තවචනතො, නිසම්මකාරිතං වත්වා උට්ඨානවචනතො ච. නිසම්මකාරිනො හි උට්ඨානං ඵලවිසෙසමාවහතීති පඤ්ඤාය අනන්තරං වීරියං වුත්තං.

වීරියෙන තිතික්ඛාසිද්ධිතො. වීරියවා හි ආරද්ධවීරියත්තා සත්තසඞ්ඛාරෙහි උපනීතං දුක්ඛං අභිභුය්ය විහරති වීරියස්ස තිතික්ඛාලඞ්කාරභාවතො. වීරියවතො හි තිතික්ඛා සොභති. පග්ගහනිමිත්තං වත්වා සමථනිමිත්තවචනතො, අච්චාරම්භෙන උද්ධච්චදොසප්පහානවචනතො. ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තියා හි උද්ධච්චදොසො පහීයති. වීරියවතො සාතච්චකරණවචනතො. ඛන්තිබහුලො හි අනුද්ධතො සාතච්චකාරී හොති. අප්පමාදවතො පරහිතකිරියාරම්භෙ ¶ පච්චුපකාරතණ්හාභාවවචනතො. යාථාවතො ධම්මනිජ්ඣානෙ හි සති තණ්හා න හොති. පරහිතාරම්භෙ පරමෙපි පරකතදුක්ඛසහනභාවවචනතො ච වීරියස්ස අනන්තරං ඛන්ති වුත්තා ¶ . සච්චෙන ඛන්තියා චිරාධිට්ඨානතො, අපකාරිනො අපකාරඛන්තිං වත්වා තදුපකාරකරණෙ අවිසංවාදවචනතො, ඛන්තියා අපවාදවාචාවිකම්පනෙන භූතවාදිතාය අවිජහනවචනතො, සත්තසුඤ්ඤතාධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං වත්වා තදුපබ්රූහිතඤාණසච්චවචනතො ච ඛන්තියා අනන්තරං සච්චං වුත්තං. අධිට්ඨානෙන සච්චසිද්ධිතො. අචලාධිට්ඨානස්ස හි විරති සිජ්ඣති. අවිසංවාදිතං වත්වා තත්ථ අචලභාවවචනතො. සච්චසන්ධො හි දානාදීසු පටිඤ්ඤානුරූපං නිච්චලොව ¶ පවත්තති. ඤාණසච්චං වත්වා සම්භාරෙසු පවත්තිනිට්ඨාපනවචනතො. යථාභූතඤාණවා හි බොධිසම්භාරෙසු අධිතිට්ඨති, තෙ ච නිට්ඨාපෙති පටිපක්ඛෙහි අකම්පියභාවතොති සච්චස්ස අනන්තරං අධිට්ඨානං වුත්තං. මෙත්තාය පරහිතකරණසමාදානාධිට්ඨානසිද්ධිතො, අධිට්ඨානං වත්වා හිතූපසංහාරවචනතො. බොධිසම්භාරෙ හි අධිතිට්ඨමානො මෙත්තාවිහාරී හොති. අචලාධිට්ඨානස්ස සමාදානාවිකොපනතො, සමාදානසම්භවතො ච අධිට්ඨානස්ස අනන්තරං මෙත්තා වුත්තා. උපෙක්ඛාය මෙත්තාවිසුද්ධිතො, සත්තෙසු හිතූපසංහාරං වත්වා තදපරාධෙසු උදාසීනතාවචනතො, මෙත්තාභාවනං වත්වා තන්නිස්සන්දභාවනාවචනතො, ‘‘හිතකාමසත්තෙපි උපෙක්ඛකො’’ති අච්ඡරියගුණභාවවචනතො ච මෙත්තාය අනන්තරං උපෙක්ඛා වුත්තාති එවමෙතාසං කමො වෙදිතබ්බො.

කානි ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානීති? එත්ථ ¶ අවිසෙසෙන තාව සබ්බාපි පාරමියො පරානුග්ගහලක්ඛණා, පරෙසං උපකාරකරණරසා, අවිකම්පනරසා වා, හිතෙසිතාපච්චුපට්ඨානා, බුද්ධත්තපච්චුපට්ඨානා වා, මහාකරුණාපදට්ඨානා, කරුණූපායකොසල්ලපදට්ඨානා වා.

විසෙසෙන පන යස්මා කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතා අත්තුපකරණපරිච්චාගචෙතනා දානපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතං කායවචීසුචරිතං අත්ථතො අකත්තබ්බවිරති, කත්තබ්බකරණචෙතනාදයො ච සීලපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතො ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමො කාමභවෙහි නික්ඛමනචිත්තුප්පාදො නෙක්ඛම්මපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතො ධම්මානං සාමඤ්ඤවිසෙසලක්ඛණාවබොධො පඤ්ඤාපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතො කායචිත්තෙහි පරහිතාරම්භො වීරියපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතං සත්තසඞ්ඛාරාපරාධසහනං අදොසප්පධානො තදාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො ඛන්තිපාරමිතා ¶ . කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතං විරතිචෙතනාදිභෙදං අවිසංවාදනං සච්චපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතං අචලසමාදානාධිට්ඨානං තදාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො අධිට්ඨානපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතො ලොකස්ස හිතූපසංහාරො අත්ථතො අබ්යාපාදො මෙත්තාපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතා අනුනයපටිඝවිද්ධංසිනී ඉට්ඨානිට්ඨෙසු සත්තසඞ්ඛාරෙසු සමප්පවත්ති උපෙක්ඛාපාරමිතා.

තස්මා පරිච්චාගලක්ඛණං දානං, දෙය්යධම්මෙ ලොභවිද්ධංසනරසං, අනාසත්තිපච්චුපට්ඨානං, භවවිභවසම්පත්තිපච්චුපට්ඨානං වා, පරිච්චජිතබ්බවත්ථුපදට්ඨානං. සීලනලක්ඛණං සීලං, සමාධානලක්ඛණං, පතිට්ඨානලක්ඛණඤ්චාති වුත්තං හොති. දුස්සීල්යවිද්ධංසනරසං, අනවජ්ජරසං වා, සොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං, හිරොත්තප්පපදට්ඨානං. කාමතො භවතො ච නික්ඛමනලක්ඛණං නෙක්ඛම්මං, තදාදීනවවිභාවනරසං ¶ , තතො එව විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානං, සංවෙගපදට්ඨානං ¶ . යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා පඤ්ඤා, අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය, විසයොභාසනරසා පදීපො විය, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය, සමාධිපදට්ඨානා, චතුසච්චපදට්ඨානා වා. උස්සාහලක්ඛණං වීරියං, උපත්ථම්භනරසං, අසංසීදනපච්චුපට්ඨානං, වීරියාරම්භවත්ථු (අ. නි. 8.80) පදට්ඨානං, සංවෙගපදට්ඨානං වා. ඛමනලක්ඛණා ඛන්ති, ඉට්ඨානිට්ඨසහනරසා, අධිවාසනපච්චුපට්ඨානා, අවිරොධපච්චුපට්ඨානා වා, යථාභූතදස්සනපදට්ඨානා. අවිසංවාදනලක්ඛණං සච්චං, යාථාවවිභාවනරසං [යථාසභාවවිභාවනරසං (චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථාය)], සාධුතාපච්චුපට්ඨානං, සොරච්චපදට්ඨානං. බොධිසම්භාරෙසු අධිට්ඨානලක්ඛණං අධිට්ඨානං, තෙසං පටිපක්ඛාභිභවනරසං, තත්ථ අචලතාපච්චුපට්ඨානං, බොධිසම්භාරපදට්ඨානං. හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා මෙත්තා, හිතූපසංහාරරසා, ආඝාතවිනයනරසා වා, සොම්මභාවපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා. මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා උපෙක්ඛා, සමභාවදස්සනරසා, පටිඝානුනයවූපසමපච්චුපට්ඨානා, කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණපදට්ඨානා. එත්ථ ච කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතතා දානාදීනං පරිච්චාගාදිලක්ඛණස්ස විසෙසනභාවෙන වත්තබ්බා, යතො තානි පාරමීසඞ්ඛ්යං ලභන්තීති.

කො ¶ පච්චයොති අභිනීහාරො පච්චයො. යො හි අයං ‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්තී’’තිආදි (බු. වං. 2.59) අට්ඨධම්මසමොධානසම්පාදිතො ‘‘තිණ්ණො තාරෙය්යං, මුත්තො මොචෙය්යං, බුද්ධො බොධෙය්යං, සුද්ධො සොධෙය්යං, දන්තො දමෙය්යං, සන්තො සමෙය්යං, අස්සත්ථො අස්සාසෙය්යං, පරිනිබ්බුතො පරිනිබ්බාපෙය්ය’’න්තිආදිනා ¶ (චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථාය) පවත්තො අභිනීහාරො, සො අවිසෙසෙන සබ්බපාරමීනං පච්චයො. තප්පවත්තියා හි උද්ධං පාරමීනං පවිචයුපට්ඨානසමාදානාධිට්ඨානනිප්ඵත්තියො මහාපුරිසානං සම්භවන්ති.

යථා ච අභිනීහාරො, එවං මහාකරුණා, උපායකොසල්ලඤ්ච. තත්ථ උපායකොසල්ලං නාම දානාදීනං බොධිසම්භාරභාවස්ස නිමිත්තභූතා පඤ්ඤා, යාහි කරුණූපායකොසල්ලතාහි මහාපුරිසානං අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතා, නිරන්තරං පරහිතකරණපසුතතා, සුදුක්කරෙහිපි මහාබොධිසත්තචරිතෙහි විසාදාභාවො, පසාදසම්බුද්ධිදස්සනසවනානුස්සරණාවත්ථාසුපි සත්තානං හිතසුඛපටිලාභහෙතුභාවො ච සම්පජ්ජති. තථා හි පඤ්ඤාය බුද්ධභාවසිද්ධි, කරුණාය බුද්ධකම්මසිද්ධි. පඤ්ඤාය සයං තරති, කරුණාය පරෙ තාරෙති. පඤ්ඤාය පරදුක්ඛං පරිජානාති, කරුණාය පරදුක්ඛපටිකාරං ආරභති. පඤ්ඤාය ච දුක්ඛෙ නිබ්බින්දති, කරුණාය දුක්ඛං සම්පටිච්ඡති. තථා පඤ්ඤාය පරිනිබ්බානාභිමුඛො හොති, කරුණාය තං න පාපුණාති. තථා කරුණාය සංසාරාභිමුඛො හොති ¶ , පඤ්ඤාය තත්ර නාභිරමති. පඤ්ඤාය ච සබ්බත්ථ විරජ්ජති, කරුණානුගතත්තා න ච න සබ්බෙසං අනුග්ගහාය පවත්තො, කරුණාය සබ්බෙපි අනුකම්පති, පඤ්ඤානුගතත්තා න ච න සබ්බත්ථ විරත්තචිත්තො. පඤ්ඤාය ච අහංකාරමමංකාරාභාවො, කරුණාය ආලසියදීනතාභාවො. තථා පඤ්ඤාකරුණාහි යථාක්කමං අත්තපරනාථතා, ධීරවීරභාවො, අනත්තන්තපඅපරන්තපතා, අත්තහිතපරහිතනිප්ඵත්ති, නිබ්භයාභිංසනකභාවො, ධම්මාධිපතිලොකාධිපතිතා, කතඤ්ඤුපුබ්බකාරිභාවො, මොහතණ්හාවිගමො, විජ්ජාචරණසිද්ධි, බලවෙසාරජ්ජනිප්ඵත්තීති සබ්බස්සාපි පාරමිතාඵලස්ස විසෙසෙන උපායභාවතො පඤ්ඤාකරුණා පාරමීනං පච්චයො. ඉදඤ්ච ද්වයං පාරමීනං විය පණිධානස්සාපි පච්චයො.

තථා ¶ ¶ උස්සාහඋම්මඞ්ගඅවත්ථානහිතචරියා ච පාරමීනං පච්චයොති වෙදිතබ්බා, යා බුද්ධභාවස්ස උප්පත්තිට්ඨානතාය ‘‘බුද්ධභූමියො’’ති පවුච්චන්ති. යථාහ –

‘‘කති පන භන්තෙ බුද්ධභූමියො? චතස්සො ඛො සාරිපුත්ත බුද්ධභූමියො. කතමා චතස්සො? උස්සාහො ච හොති වීරියං, උමඞ්ගො ච හොති පඤ්ඤාභාවනා, අවත්ථානඤ්ච හොති අධිට්ඨානං, මෙත්තාභාවනා ච හොති හිතචරියා. ඉමා ඛො සාරිපුත්ත චතස්සො බුද්ධභූමියො’’ති (සු. නි. අට්ඨ. 1.ඛග්ගවිසාණසුත්තවණ්ණනායම්පි).

තථා නෙක්ඛම්මපවිවෙකඅලොභාදොසාමොහනිස්සරණප්පභෙදා ඡ අජ්ඣාසයා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා කාමෙ දොසදස්සාවිනො, පවිවෙක…පෙ… සඞ්ගණිකාය, අලොභ…පෙ… ලොභෙ, අදොස…පෙ… දොසෙ, අමොහ…පෙ… මොහෙ, නිස්සරණජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සබ්බභවෙසු දොසදස්සාවිනො’’ති (විසුද්ධි. අට්ඨ. 1.49 වාක්යඛන්ධෙපි).

තස්මා එතෙ බොධිසත්තානං ඡ අජ්ඣාසයා දානාදීනං පච්චයාති වෙදිතබ්බා. න හි ලොභාදීසු ආදීනවදස්සනෙන, අලොභාදිඅධිකභාවෙන ච විනා දානාදිපාරමියො සම්භවන්ති. අලොභාදීනඤ්හි අධිකභාවෙන පරිච්චාගාදිනින්නචිත්තතා අලොභජ්ඣාසයාදිතාති. යථා චෙතෙ, එවං දානජ්ඣාසයතාදයොපි. යථාහ –

‘‘කති පන භන්තෙ බොධාය චරන්තානං බොධිසත්තානං අජ්ඣාසයා? දස ඛො සාරිපුත්ත ¶ බොධාය චරන්තානං බොධිසත්තානං අජ්ඣාසයා. කතමෙ දස? දානජ්ඣාසයා සාරිපුත්ත බොධිසත්තා මච්ඡෙරෙ දොසදස්සාවිනො, සීල…පෙ… උපෙක්ඛජ්ඣාසයා සාරිපුත්ත බොධිසත්තා සුඛදුක්ඛෙසු දොසදස්සාවිනො’’ති.

එතෙසු ¶ හි මච්ඡෙරඅසංවරකාමවිචිකිච්ඡාකොසජ්ජඅක්ඛන්තිවිසංවාදඅනධිට්ඨානබ්යාපාද- සුඛදුක්ඛසඞ්ඛාතෙසු ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමා දානාදිනින්නචිත්තතාසඞ්ඛාතා දානජ්ඣාසයතාදයො දානාදිපාරමීනං නිබ්බත්තියා කාරණන්ති ¶ . තථා අපරිච්චාගපරිච්චාගාදීසු යථාක්කමං ආදීනවානිසංසපච්චවෙක්ඛණා දානාදිපාරමීනං පච්චයො.

තත්ථායං පච්චවෙක්ඛණාවිධි – ඛෙත්තවත්ථුහිරඤ්ඤසුවණ්ණගොමහිංසදාසිදාසපුත්තදාරාදිපරිග්ගහබ්යාසත්තචිත්තානං සත්තානං ඛෙත්තාදීනං වත්ථුකාමභාවෙන බහුපත්ථනීයභාවතො, රාජචොරාදිසාධාරණභාවතො, විවාදාධිට්ඨානතො, සපත්තකරණතො, නිස්සාරතො, පටිලාභපරිපාලනෙසු පරවිහෙඨනහෙතුතො, විනාසනිමිත්තඤ්ච සොකාදිඅනෙකවිහිතබ්යසනාවහතො, තදාසත්තිනිදානඤ්ච මච්ඡෙරමලපරියුට්ඨිතචිත්තානං අපායූපපත්තිසම්භවතොති එවං විවිධවිපුලානත්ථාවහා එතෙ අත්ථා නාම, තෙසං පරිච්චාගොයෙවෙකො සොත්ථිභාවොති පරිච්චාගෙ අප්පමාදො කරණීයො.

අපිච ‘‘යාචකො යාචමානො අත්තනො ගුය්හස්ස ආචික්ඛනතො මය්හං විස්සාසිකො’’ති ච ‘‘පහාය ගමනීයං අත්තනො සන්තකං ගහෙත්වා පරලොකං යාහීති මය්හං උපදෙසකො’’ති ච ‘‘ආදිත්තෙ විය අගාරෙ මරණග්ගිනා ආදිත්තෙ ලොකෙ තතො මය්හං සන්තකස්ස අපවාහකසහායො’’ති ච ‘‘අපවාහිතස්ස චස්ස නිජ්ඣායනික්ඛෙපට්ඨානභූතො’’ති ච ‘‘දානසඞ්ඛාතෙ කල්යාණකම්මස්මිං සහායභාවතො, සබ්බසම්පත්තීනං අග්ගභූතාය පරමදුල්ලභාය බුද්ධභූමියා සම්පත්තිහෙතුභාවතො ච පරමො කල්යාණමිත්තො’’ති ච පච්චවෙක්ඛිතබ්බං.

තථා ‘‘උළාරෙ කම්මනි අනෙනාහං සම්භාවිතො, තස්මා සා සම්භාවනා අවිතථා කාතබ්බා’’ති ච ‘‘එකන්තභෙදිතාය ජීවිතස්ස අයාචිතෙනපි මයා දාතබ්බං, පගෙව යාචිතෙනා’’ති ච ‘‘උළාරජ්ඣාසයෙහි ගවෙසිත්වාපි දාතබ්බො, සයමෙවාගතො මම පුඤ්ඤෙනා’’ති ච ‘‘යාචකස්ස දානාපදෙසෙන මය්හමෙවායමනුග්ගහො’’ති ¶ ච ‘‘අහං විය අයං සබ්බොපි ලොකො මයා අනුග්ගහෙතබ්බො’’ති ච ‘‘අසති යාචකෙ කථං මය්හං දානපාරමී පූරෙය්යා’’ති ච ‘‘යාචකානමෙවත්ථාය මයා සබ්බො පරිග්ගහෙතබ්බො’’ති ච ‘‘අයාචිත්වා මම සන්තකං යාචකා සයමෙව කදා ගණ්හෙය්යු’’න්ති ච ‘‘කථමහං යාචකානං පියො චස්සං මනාපො’’ති ච ‘‘කථං වා තෙ ¶ මය්හං පියා චස්සු මනාපා’’ති ච ‘‘කථං වාහං ¶ දදමානො, දත්වාපි ච අත්තමනො අස්සං පමුදිතො පීතිසොමනස්සජාතො’’ති ච ‘‘කථං වා මෙ යාචකා භවෙය්යුං, උළාරො ච දානජ්ඣාසයො’’ති ච ‘‘කථං වාහමයාචිතොයෙව යාචකානං හදයමඤ්ඤාය දදෙය්ය’’න්ති ච ‘‘සති ධනෙ යාචකෙ ච අපරිච්චාගො මහතී මය්හං වඤ්චනා’’ති ච ‘‘කථං වාහං අත්තනො අඞ්ගානි ජීවිතං වාපි යාචකානං පරිච්චජෙය්ය’’න්ති ච පච්චවෙක්ඛිතබ්බං.

අපිච ‘‘අත්ථො නාමායං නිරපෙක්ඛං දායකං අනුගච්ඡති යථා තං නිරපෙක්ඛං ඛෙපකං කිටකො’’ති අත්ථෙ නිරපෙක්ඛතාය චිත්තං උප්පාදෙතබ්බං. යාචමානො පන යදි පියපුග්ගලො හොති, ‘‘පියො මං යාචතී’’ති සොමනස්සං උප්පාදෙතබ්බං. අථ උදාසීනපුග්ගලො හොති, ‘‘අයං මං යාචමානො අද්ධා ඉමිනා පරිච්චාගෙන මිත්තො හොතී’’ති සොමනස්සං උප්පාදෙතබ්බං. දදන්තොපි හි යාචකානං පියො හොතීති. අථ පන වෙරීපුග්ගලො යාචති, ‘‘පච්චත්ථිකො මං යාචති, අයං මං යාචමානො අද්ධා ඉමිනා පරිච්චාගෙන වෙරීපි පියො මිත්තො හොතී’’ති විසෙසතො සොමනස්සං උප්පාදෙතබ්බං. එවං පියපුග්ගලෙ විය මජ්ඣත්තවෙරීපුග්ගලෙසුපි මෙත්තාපුබ්බඞ්ගමං කරුණං උපට්ඨපෙත්වාව දාතබ්බං.

සචෙ පනස්ස චිරකාලපරිභාවිතත්තා ලොභස්ස දෙය්යධම්මවිසයා ලොභධම්මා උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙන බොධිසත්තපටිඤ්ඤෙන ඉති පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං ‘‘නනු තයා සප්පුරිස සම්බොධාය අභිනීහාරං කරොන්තෙන සබ්බසත්තානං උපකාරත්ථාය අයං කායො නිස්සට්ඨො, තප්පරිච්චාගමයඤ්ච පුඤ්ඤං, තත්ථ නාම තෙ බාහිරෙපි වත්ථුස්මිං අතිසඞ්ගප්පවත්ති ¶ හත්ථිසිනානසදිසී හොති, තස්මා තයා න කත්ථචි සඞ්ගො උප්පාදෙතබ්බො. සෙය්යථාපි නාම මහතො භෙසජ්ජරුක්ඛස්ස තිට්ඨතො මූලං මූලත්ථිකා හරන්ති, පපටිකං, තචං, ඛන්ධං, විටපං, සාරං, සාඛං, පලාසං, පුප්ඵං, ඵලං ඵලත්ථිකා හරන්ති, න තස්ස රුක්ඛස්ස ‘මය්හං සන්තකං එතෙ හරන්තී’’ති විතක්කසමුදාචාරො හොති, එවමෙව සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපජ්ජන්තෙන මයා මහාදුක්ඛෙ අකතඤ්ඤුකෙ නිච්චාසුචිම්හි කායෙ පරෙසං උපකාරාය විනියුජ්ජමානෙ අණුමත්තොපි මිච්ඡාවිතක්කො න උප්පාදෙතබ්බො, කො වා එත්ථ විසෙසො අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු මහාභූතෙසු එකන්තභෙදනවිකිරණවිද්ධංසනධම්මෙසු, කෙවලං පන සම්මොහවිජම්භිතමෙතං, යදිදං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති අභිනිවෙසො. තස්මා බාහිරෙසු විය අජ්ඣත්තිකෙසුපි කරචරණනයනාදීසු ¶ , මංසාදීසු ච අනපෙක්ඛෙන හුත්වා ‘තංතදත්ථිකා හරන්තූ’ති නිස්සට්ඨචිත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති. එවං පටිසඤ්චික්ඛතො චස්ස බොධාය පහිතත්තස්ස කායජීවිතෙසු නිරපෙක්ඛස්ස අප්පකසිරෙනෙව කායවචීමනොකම්මානි සුවිසුද්ධානි හොන්ති. සො විසුද්ධකායවචීමනොකම්මන්තො විසුද්ධාජීවො ඤායපටිපත්තියං ඨිතො, ආයාපායුපායකොසල්ලසමන්නාගමෙන ¶ භිය්යොසො මත්තාය දෙය්යධම්මපරිච්චාගෙන, අභයදානසද්ධම්මදානෙහි ච සබ්බසත්තෙ අනුග්ගණ්හිතුං සමත්ථො හොතීති. අයං තාව දානපාරමියං පච්චවෙක්ඛණානයො.

සීලපාරමියං පන එවං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං – ඉදඤ්හි සීලං නාම ගඞ්ගොදකාදීහි විසොධෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස දොසමලස්ස වික්ඛාලනජලං, හරිචන්දනාදීහි විනෙතුං අසක්කුණෙය්යරාගාදිපරිළාහවිනයනං, හාරමකුටකුණ්ඩලාදීහි පචුරජනාලඞ්කාරෙහි අසාධාරණො සාධූනං ¶ අලඞ්කාරවිසෙසො, සබ්බදිසාවායනතො අකිත්තිමො, සබ්බකාලානුරූපො ච සුරභිගන්ධො, ඛත්තියමහාසාලාදීහි දෙවතාහි ච වන්දනීයාදිභාවාවහනතො පරමො වසීකරණමන්තො, චාතුමහාරාජිකාදි දෙවලොකාරොහනසොපානපන්ති, ඣානාභිඤ්ඤානං අධිගමුපායො, නිබ්බානමහානගරස්ස සම්පාපකමග්ගො, සාවකබොධිපච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධීනං පතිට්ඨානභූමි, යං යං වා පනිච්ඡිතං පත්ථිතං, තස්ස තස්ස සමිජ්ඣනූපායභාවතො චින්තාමණිකප්පරුක්ඛාදිකෙ ච අතිසෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘ඉජ්ඣති භික්ඛවෙ සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’’ති (අ. නි. 8.35). අපරම්පි වුත්තං ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ භික්ඛවෙ භික්ඛු සබ්රහ්මචාරීනං පියො ච අස්සං මනාපො ච ගරු ච භාවනීයො චාති, සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’තිආදි (ම. නි. 1.61), තථා ‘‘අවිප්පටිසාරත්ථානි ඛො ආනන්ද කුසලානි සීලානී’’ති (අ. නි. 10.1; 11.1), ‘‘පඤ්චිමෙ ගහපතයො ආනිසංසා සීලවතො සීලසම්පදායා’’ති (දී. නි. 2.150; උදා. 76; මහාව. 185) සුත්තානඤ්ච වසෙන සීලස්ස ගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා, තථා අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තාදීනං (අ. නි. 7.72) වසෙන සීලවිරහෙ ආදීනවා.

පීතිසොමනස්සනිමිත්තතො, අත්තානුවාදපරානුවාදදණ්ඩදුග්ගතිභයාභාවතො, විඤ්ඤූහි පාසංසභාවතො, අවිප්පටිසාරහෙතුතො, සොත්ථිට්ඨානතො ¶ , අභිජනසාපතෙය්යාධිපතෙය්යායුරූපට්ඨානබන්ධුමිත්තසම්පත්තීනං ¶ අතිසයනතො ච සීලං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. සීලවතො හි අත්තනො සීලසම්පදාහෙතු මහන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති ‘‘කතං වත මයා කුසලං, කතං කල්යාණං, කතං භීරුත්තාණ’’න්ති. තථා සීලවතො අත්තා න උපවදති, න පරෙ විඤ්ඤූ, දණ්ඩදුග්ගතිභයානං සම්භවොයෙව නත්ථි, ‘‘සීලවා පුරිසපුග්ගලො කල්යාණධම්මො’’ති විඤ්ඤූනං පාසංසො හොති. තථා සීලවතො ය්වායං ‘‘කතං වත මයා පාපං, කතං ලුද්දං, කතං කිබ්බිස’’න්ති දුස්සීලස්ස විප්පටිසාරො උප්පජ්ජති, සො න හොති. සීලඤ්ච නාමෙතං අප්පමාදාධිට්ඨානතො, භොගබ්යසනාදිපරිහාරමුඛෙන මහතො අත්ථස්ස සාධනතො, මඞ්ගලභාවතො ච පරමං සොත්ථිට්ඨානං, නිහීනජච්චොපි ¶ සීලවා ඛත්තියමහාසාලාදීනං පූජනීයො හොතීති කුලසම්පත්තිං අතිසෙති සීලසම්පදා, ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි මහාරාජ, ඉධ තෙ අස්ස පුරිසො දාසො කම්මකරො’’තිආදි (දී. නි. 1.183) වචනඤ්චෙත්ථ සාධකං. චොරාදීහි අසාධාරණතො, පරලොකානුගමනතො, මහප්ඵලභාවතො, සමථාදිගුණාධිට්ඨානතො ච බාහිරධනං අතිසෙති සීලං, පරමස්ස චිත්තිස්සරියස්ස අධිට්ඨානභාවතො ඛත්තියාදීනං ඉස්සරියං අතිසෙති සීලං. සීලනිමිත්තඤ්හි තංතංසත්තනිකායෙසු සත්තානං ඉස්සරියං වස්සසතදීඝප්පමාණතො ජීවිතතො එකාහම්පි සීලවතො ජීවිතස්ස විසිට්ඨතාවචනතො, සති ච ජීවිතෙ සික්ඛානික්ඛෙපස්ස මරණතාවචනතො සීලං ජීවිතතො විසිට්ඨතරං. වෙරීනම්පි මනුඤ්ඤභාවාවහනතො, ජරාරොගවිපත්තීහි අනභිභවනීයතො ච රූපසම්පත්තිං අතිසෙති සීලං. පාසාදහම්මියාදිට්ඨානවිසෙසෙ, රාජයුවරාජසෙනාපතිආදිට්ඨානවිසෙසෙ ච අතිසෙති සීලං සුඛවිසෙසාධිට්ඨානභාවතො ¶ . සභාවසිනිද්ධෙ සන්තිකාවචරෙපි බන්ධුජනෙ මිත්තජනෙ ච අතිසෙති එකන්තහිතසම්පාදනතො, පරලොකානුගමනතො ච. ‘‘න තං මාතා පිතා කයිරා’’තිආදි (ධ. ප. 43) වචනඤ්චෙත්ථ සාධකං. තථා හත්ථිඅස්සරථාදිභෙදෙහි, මන්තාගදසොත්ථානප්පයොගෙහි ච දුරාරක්ඛං අත්තානං ආරක්ඛභාවෙන සීලමෙව විසිට්ඨතරං අත්තාධීනතො, අපරාධීනතො, මහාවිසයතො ච. තෙනෙවාහ ‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරි’’න්තිආදි (ජා. 1.9.102). එවමනෙකගුණසමන්නාගතං සීලන්ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අපරිපුණ්ණා චෙව සීලසම්පදා පාරිපූරිං ගච්ඡති අපරිසුද්ධා ච පාරිසුද්ධිං.

සචෙ ¶ පනස්ස දීඝරත්තං පරිචයෙන සීලපටිපක්ඛා ධම්මා දොසාදයො අන්තරන්තරා උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙන බොධිසත්තපටිඤ්ඤෙන එවං පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං ‘‘නනු තයා සම්බොධාය පණිධානං කතං, සීලවිකලෙන ච න සක්කා ලොකියාපි සම්පත්තියො පාපුණිතුං, පගෙව ලොකුත්තරා, සබ්බසම්පත්තීනං පන අග්ගභූතාය සම්මාසම්බොධියා අධිට්ඨානභූතෙන සීලෙන පරමුක්කංසගතෙන භවිතබ්බං. තස්මා ‘කිකීව අණ්ඩ’න්තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.19; දී. නි. අට්ඨ. 1.7) වුත්තනයෙන සම්මා සීලං පරිරක්ඛන්තෙන සුට්ඨු තයා පෙසලෙන භවිතබ්බං. අපි ච තයා ධම්මදෙසනාය යානත්තයෙ සත්තානං අවතාරණපරිපාචනානි කාතබ්බානි, සීලවිකලස්ස ච වචනං න පච්චෙතබ්බං හොති අසප්පායාහාරවිචාරස්ස විය වෙජ්ජස්ස තිකිච්ඡනං, තස්මා කථාහං සද්ධෙය්යො හුත්වා සත්තානං අවතාරණපරිපාචනානි කරෙය්ය’’න්ති සභාවපරිසුද්ධසීලෙන භවිතබ්බං. කිඤ්ච ‘‘ඣානාදිගුණවිසෙසයොගෙන මෙ සත්තානං උපකාරකරණසමත්ථතා ¶ , පඤ්ඤාපාරමීආදිපරිපූරණඤ්ච, ඣානාදයො ච ගුණා සීලපාරිසුද්ධිං විනා න සම්භවන්තී’’ති සම්මදෙව සීලං පරිසොධෙතබ්බං.

තථා ¶ ‘‘සම්බාධො ඝරාවාසො රජොපථො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.191; ම. නි. 1.291; සං. නි. 2.154; ම. නි. 2.10) ඝරාවාසෙ ‘‘අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.234; පාචි. 417; මහානි. 3, 6;), ‘‘මාතාපි පුත්තෙන විවදතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.168, 178) ච කාමෙසු ‘‘සෙය්යථාපි පුරිසො ඉණං ආදාය කම්මන්තෙ පයොජෙය්යා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.218) කාමච්ඡන්දාදීසු ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමා වුත්තවිපරියායෙන ‘‘අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.1.91; සං. නි. 1.154) පබ්බජ්ජාදීසු ආනිසංසපටිසඞ්ඛාවසෙන නෙක්ඛම්මපාරමියං පච්චවෙක්ඛණා වෙදිතබ්බා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො, විත්ථාරො පන දුක්ඛක්ඛන්ධ (ම. නි. 1.163) වීමංසසුත්තාදි (ම. නි. 1.487) වසෙන දුක්ඛක්ඛන්ධආසිවිසොපමසුත්තාදිවසෙන (චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථායං) වෙදිතබ්බො.

තථා ‘‘පඤ්ඤාය විනා දානාදයො ධම්මා න විසුජ්ඣන්ති, යථාසකං බ්යාපාරසමත්ථා ච න හොන්තී’’ති පඤ්ඤාගුණා මනසි කාතබ්බා. යථෙව හි ජීවිතෙන විනා සරීරයන්තං න සොභති, න ච අත්තනො කිරියාසු පටිපත්තිසමත්ථං හොති, යථා ච චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි විඤ්ඤාණෙන විනා යථාසකං විසයෙසු කිච්චං කාතුං නප්පහොන්ති, එවං සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි පඤ්ඤාය ¶ විනා සකිච්චපටිපත්තියං අසමත්ථානීති පරිච්චාගාදිපටිපත්තියං පඤ්ඤා පධානකාරණං. උම්මීලිතපඤ්ඤාචක්ඛුකා හි මහාසත්තා අත්තනො අඞ්ගපච්චඞ්ගානිපි දත්වා අනත්තුක්කංසකා, අපරවම්භකා ච හොන්ති, භෙසජ්ජරුක්ඛා විය විකප්පරහිතා කාලත්තයෙපි ¶ සොමනස්සජාතා. පඤ්ඤාවසෙන උපායකොසල්ලයොගතො පරිච්චාගො පරහිතප්පවත්තියා දානපාරමිභාවං උපෙති. අත්තත්ථඤ්හි දානං වුඩ්ඪිසදිසං හොති.

තථා පඤ්ඤාය අභාවෙන තණ්හාදිසංකිලෙසාවියොගතො සීලස්ස විසුද්ධියෙව න සම්භවති, කුතො සබ්බඤ්ඤුගුණාධිට්ඨානභාවො. පඤ්ඤවා එව ච ඝරාවාසෙ කාමගුණෙසු සංසාරෙ ච ආදීනවං, පබ්බජ්ජාය ඣානසමාපත්තියං නිබ්බානෙ ච ආනිසංසං සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙන්තො පබ්බජිත්වා ඣානසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා නිබ්බානනින්නො, පරෙ ච තත්ථ පතිට්ඨපෙතීති.

වීරියඤ්ච පඤ්ඤාරහිතං යදිච්ඡිතමත්ථං න සාධෙති දුරාරම්භභාවතො. වරමෙව හි අනාරම්භො දුරාරම්භතො, පඤ්ඤාසහිතෙන පන වීරියෙන න කිඤ්චි දුරධිගමං උපායපටිපත්තිතො. තථා පඤ්ඤවා එව පරාපකාරාදිඅධිවාසකජාතියො හොති, න දුප්පඤ්ඤො. පඤ්ඤාවිරහිතස්ස ච පරෙහි උපනීතා අපකාරා ඛන්තියා පටිපක්ඛමෙව අනුබ්රූහෙන්ති, පඤ්ඤවතො පන තෙ ඛන්තිසම්පත්තියා ¶ පරිබ්රූහනවසෙන අස්සා ථිරභාවාය සංවත්තන්ති. පඤ්ඤවා එව තීණි සච්චානි තෙසං කාරණානි පටිපක්ඛෙ ච යථාභූතං ජානිත්වා පරෙසං අවිසංවාදකො හොති. තථා පඤ්ඤාබලෙන අත්තානං උපත්ථම්භෙත්වා ධිතිසම්පදාය සබ්බපාරමීසු අචලසමාදානාධිට්ඨානො හොති, පඤ්ඤවා එව ච පියමජ්ඣත්තවෙරීවිභාගං අකත්වා සබ්බත්ථ හිතූපසංහාරකුසලො හොති. තථා පඤ්ඤාවසෙන ලාභාදිලොකධම්මසන්නිපාතෙ නිබ්බිකාරතාය මජ්ඣත්තො හොති. එවං සබ්බාසං පාරමීනං පඤ්ඤාව පාරිසුද්ධිහෙතූති පඤ්ඤාගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

අපිච පඤ්ඤාය විනා න දස්සනසම්පත්ති, අන්තරෙන ච දිට්ඨිසම්පදං න සීලසම්පදා, සීලදිට්ඨිසම්පදාරහිතස්ස න සමාධිසම්පදා, අසමාහිතෙන ච න සක්කා අත්තහිතමත්තම්පි සාධෙතුං, පගෙව උක්කංසගතං පරහිතන්ති පරහිතාය පටිපන්නෙන ‘‘නනු තයා සක්කච්චං පඤ්ඤාපාරිසුද්ධියං ¶ ආයොගො කරණීයො’’ති බොධිසත්තෙන අත්තා ඔවදිතබ්බො. පඤ්ඤානුභාවෙන හි මහාසත්තො ¶ චතුරධිට්ඨානාධිට්ඨිතො චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි (දී. නි. 3.210, 313; අ. නි. 10.32) ලොකං අනුග්ගණ්හන්තො සත්තෙ නිය්යානිකමග්ගෙ අවතාරෙති, ඉන්ද්රියානි ච නෙසං පරිපාචෙති. තථා පඤ්ඤාබලෙන ඛන්ධායතනාදීසු පවිචයබහුලො පවත්තිනිවත්තියො යාථාවතො පරිජානන්තො දානාදයො ගුණෙ විසෙසනිබ්බෙධභාගියභාවං නයන්තො බොධිසත්තසික්ඛාය පරිපූරකාරී හොතීති එවමාදිනා අනෙකාකාරවොකාරෙ පඤ්ඤාගුණෙ වවත්ථපෙත්වා පඤ්ඤාපාරමී අනුබ්රූහෙතබ්බා.

තථා දිස්සමානපාරානිපි ලොකියානි කම්මානි නිහීනවීරියෙන පාපුණිතුං අසක්කුණෙය්යානි, අගණිතඛෙදෙන පන ආරද්ධවීරියෙන දුරධිගමං නාම නත්ථි. නිහීනවීරියො හි ‘‘සංසාරමහොඝතො සබ්බසත්තෙ සන්තාරෙස්සාමී’’ති ආරභිතුමෙව න සක්කුණොති. මජ්ඣිමො ආරභිත්වා අන්තරාවොසානමාපජ්ජති. උක්කට්ඨවීරියො පන අත්තසුඛනිරපෙක්ඛො ආරම්භපාරං අධිගච්ඡතීති වීරියසම්පත්ති පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. අපිච ‘‘යස්ස අත්තනොයෙව සංසාරපඞ්කතො සමුද්ධරණත්ථමාරම්භො, තස්සාපි වීරියස්ස සිථිලභාවෙන මනොරථානං මත්ථකප්පත්ති න සක්කා සම්භාවෙතුං, පගෙව සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමුද්ධරණත්ථං කතාභිනීහාරෙනා’’ති ච ‘‘රාගාදීනං දොසගණානං මත්තමහාගජානං විය දුන්නිවාරයභාවතො, තන්නිදානානඤ්ච කම්මසමාදානානං උක්ඛිත්තාසිකවධකසදිසභාවතො, තන්නිමිත්තානඤ්ච දුග්ගතීනං සබ්බදා විවටමුඛභාවතො, තත්ථ නියොජකානඤ්ච පාපමිත්තානං සදා සන්නිහිතභාවතො, තදොවාදකාරිතාය ච බාලස්ස පුථුජ්ජනභාවස්ස සති සම්භවෙ යුත්තං සයමෙව සංසාරදුක්ඛතො නිස්සරිතු’’න්ති ච ‘‘මිච්ඡාවිතක්කා වීරියානුභාවෙන දූරී භවන්තී’’ති ච ‘‘යදි පන සම්බොධි අත්තාධීනෙන වීරියෙන ¶ සක්කා සමධිගන්තුං ¶ , කිමෙත්ථ දුක්කර’’න්ති ච එවමාදිනා නයෙන වීරියස්ස ගුණාපච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

තථා ‘‘ඛන්ති නාමායං නිරවසෙසගුණපටිපක්ඛස්ස කොධස්ස විධමනතො ගුණසම්පාදනෙ සාධූනමප්පටිහතමායුධං, පරාභිභවනෙ සමත්ථානං අලඞ්කාරො, සමණබ්රාහ්මණානං බලසම්පදා, කොධග්ගිවිනයනී උදකධාරා, කල්යාණස්ස කිත්තිසද්දස්ස සඤ්ජාතිදෙසො, පාපපුග්ගලානං වචීවිසවූපසමකරො මන්තාගදො, සංවරෙ ඨිතානං පරමා ධීරපකති, ගම්භීරාසයතාය සාගරො, දොසමහාසාගරස්ස වෙලා, අපායද්වාරස්ස පිධානකවාටං, දෙවබ්රහ්මලොකානං ¶ ආරොහණසොපානං, සබ්බගුණානං අධිවාසනභූමි, උත්තමා කායවචීමනොවිසුද්ධී’’ති මනසි කාතබ්බං. අපි ච ‘‘එතෙ සත්තා ඛන්තිසම්පත්තියා අභාවතො ඉධ චෙව තපන්ති, පරලොකෙ ච තපනීයධම්මානුයොගතො’’ති ච ‘‘යදිපි පරාපකාරනිමිත්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස පන දුක්ඛස්ස ඛෙත්තභූතො අත්තභාවො, බීජභූතඤ්ච කම්මං මයාව අභිසඞ්ඛත’’න්ති ච ‘‘තස්ස දුක්ඛස්ස ආණණ්යකාරණමෙත’’න්ති ච ‘‘අපකාරකෙ අසති කථං මය්හං ඛන්තිසම්පදා සම්භවතී’’ති ච ‘‘යදිපායං එතරහි අපකාරකො, අයං නාම පුබ්බෙ අනෙන මය්හං උපකාරො කතො’’ති ච ‘‘අපකාරො එව වා ඛන්තිනිමිත්තතාය උපකාරො’’ති ච ‘‘සබ්බෙපිමෙ සත්තා මය්හං පුත්තසදිසා, පුත්තකතාපරාධෙසු ච කො කුජ්ඣිස්සතී’’ති ච ‘‘යෙන කොධභූතාවෙසෙන අයං මය්හං අපරජ්ඣති, සො කොධභූතාවෙසො මයා විනෙතබ්බො’’ති ච ‘‘යෙන අපකාරෙන ඉදං මය්හං දුක්ඛං උප්පන්නං, තස්ස අහම්පි නිමිත්ත’’න්ති ච ‘‘යෙහි ධම්මෙහි අපරාධො කතො, යත්ථ ච කතො, සබ්බෙපි තෙ තස්මිංයෙව ඛණෙ නිරුද්ධා, කස්සිදානි කෙන කොධො කාතබ්බො’’ති ච ‘‘අනත්තතාය සබ්බධම්මානං කො කස්ස අපරජ්ඣතී’’ති ච පච්චවෙක්ඛන්තෙන ඛන්තිසම්පදා බ්රූහෙතබ්බා.

යදි ¶ පනස්ස දීඝරත්තං පරිචයෙන පරාපකාරනිමිත්තකො කොධො චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨෙය්ය, ඉති පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං ‘‘ඛන්ති නාමෙසා පරාපකාරස්ස පටිපක්ඛපටිපත්තීනං පච්චුපකාරකාරණ’’න්ති ච ‘‘අපකාරො ච මය්හං දුක්ඛුප්පාදනෙන දුක්ඛුපනිසාය සද්ධාය, සබ්බලොකෙ අනභිරතිසඤ්ඤාය ච පච්චයො’’ති ච ‘‘ඉන්ද්රියපකතිරෙසා, යදිදං ඉට්ඨානිට්ඨවිසයසමායොගො, තත්ථ අනිට්ඨවිසයසමායොගො මය්හං න සියාති තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’’ති ච ‘‘කොධවසිකො සත්තො කොධෙන උම්මත්තො වික්ඛිත්තචිත්තො, තත්ථ කිං පච්චපකාරෙනා’’ති ච ‘‘සබ්බෙ පිමෙ සත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙන ඔරසපුත්තා විය පරිපාලිතා, තස්මා න තත්ථ මයා චිත්තකොපොපි කාතබ්බො’’ති ච ‘‘අපරාධකෙ ච සති ගුණෙ ගුණවති මයා න කොපො කාතබ්බො’’ති ච ‘‘අසති ගුණෙ විසෙසෙන කරුණායිතබ්බො’’ති ච ‘‘කොපෙන ච මය්හං ගුණයසා ¶ නිහීයන්තී’’ති ච ‘‘කුජ්ඣනෙන මය්හං දුබ්බණ්ණදුක්ඛසෙය්යාදයො සපත්තකන්තා ආගච්ඡන්තී’’ති ච ‘‘කොධො ච නාමායං සබ්බාහිතකාරකො ¶ සබ්බහිතවිනාසකො බලවා පච්චත්ථිකො’’ති ච ‘‘සති ච ඛන්තියා න කොචි පච්චත්ථිකො’’ති ච ‘‘අපරාධකෙන අපරාධනිමිත්තං යං ආයතිං ලද්ධබ්බං දුක්ඛං, සති ච ඛන්තියා මය්හං තදභාවො’’ති ච ‘‘චින්තනෙන කුජ්ඣන්තෙන ච මයා පච්චත්ථිකොයෙව අනුවත්තිතො හොතී’’ති ච ‘‘කොධෙ ච මයා ඛන්තියා අභිභූතෙ තස්ස දාසභූතො පච්චත්ථිකො සම්මදෙව අභිභූතො හොතී’’ති ච ‘‘කොධනිමිත්තං ඛන්තිගුණපරිච්චාගො මය්හං න යුත්තො’’ති ච ‘‘සති ච කොධෙ ගුණවිරොධිනි (ගුණවිරොධපච්චනීධම්මෙ චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථායං) කිං මෙ සීලාදිධම්මා පාරිපූරිං ගච්ඡෙය්යුං, අසති ච තෙසු කථාහං සත්තානං උපකාරබහුලො පටිඤ්ඤානුරූපං උත්තමං සම්පත්තිං පාපුණිස්සාමී’’ති ච ‘‘ඛන්තියා ච සති බහිද්ධා වික්ඛෙපාභාවතො සමාහිතස්ස සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චතො දුක්ඛතො සබ්බෙ ධම්මා අනත්තතො නිබ්බානඤ්ච අසඞ්ඛතාමතසන්තපණීතාදිභාවතො නිජ්ඣානං ඛමන්ති ¶ ‘බුද්ධධම්මා ච අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යපභාවා’ති’’, තතො ච ‘‘අනුලොමියං ඛන්තියං ඨිතො ‘කෙවලා ඉමෙ ච අත්තත්තනියභාවරහිතා ධම්මමත්තා යථාසකං පච්චයෙහි උප්පජ්ජන්ති වයන්ති, න කුතොචි ආගච්ඡන්ති, න කුහිඤ්චි ගච්ඡන්ති, න ච කත්ථචි පතිට්ඨිතා, න චෙත්ථ කොචි කස්සචි බ්යාපාරො’ති අහංකාරමමංකාරානධිට්ඨානතා නිජ්ඣානං ඛමති, යෙන බොධිසත්තො බොධියා නියතො අනාවත්තිධම්මො හොතී’’ති එවමාදිනා ඛන්තිපාරමියං පච්චවෙක්ඛණා වෙදිතබ්බා.

තථා ‘‘සච්චෙන විනා සීලාදීනං අසම්භවතො, පටිඤ්ඤානුරූපං පටිපත්තියා අභාවතො ච සච්චධම්මාතික්කමෙ ච සබ්බපාපධම්මානං සමොසරණතො, අසච්චසන්ධස්ස අප්පච්චයිකභාවතො, ආයතිඤ්ච අනාදෙය්යවචනතාවහනතො, සම්පන්නසච්චස්ස ච සබ්බගුණාධිට්ඨානභාවතො, සච්චාධිට්ඨානෙන සබ්බබොධිසම්භාරානං පාරිසුද්ධිපාරිපූරිසමන්වායතො, සභාවධම්මාවිසංවාදනෙන සබ්බබොධිසම්භාරකිච්චකරණතො, බොධිසත්තපටිපත්තියා ච පරිනිප්ඵත්තිතො’’තිආදිනා සච්චපාරමියා සම්පත්තියො පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

තථා ‘‘දානාදීසු දළ්හසමාදානං, තම්පටිපක්ඛසන්නිපාතෙ ච නෙසං අචලාවත්ථානං, තත්ථ ච ථිරභාවං විනා න දානාදිසම්භාරා සම්බොධිනිමිත්තා සම්භවන්තී’’තිආදිනා අධිට්ඨානෙ ගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

තථා ¶ ‘‘අත්තහිතමත්තෙ අවතිට්ඨන්තෙනාපි සත්තෙසු හිතචිත්තතං විනා න සක්කා ඉධලොකපරලොකසම්පත්තියො ¶ පාපුණිතුං, පගෙව සබ්බසත්තෙ නිබ්බානසම්පත්තියං පතිට්ඨාපෙතුකාමෙනා’’ති ච ‘‘පච්ඡා සබ්බසත්තානං ලොකුත්තරසම්පත්තිං ආකඞ්ඛන්තෙන ඉදානි ලොකියසම්පත්තිං ආකඞ්ඛා යුත්තරූපා’’ති ච ‘‘ඉදානි ආසයමත්තෙන පරෙසං හිතසුඛූපසංහාරං කාතුං අසක්කොන්තො කදා පයොගෙන තං සාධෙස්සාමී’’ති ච ‘‘ඉදානි මයා හිතසුඛූපසංහාරෙන සංවද්ධිතා පච්ඡා ධම්මසංවිභාගසහායා ¶ මය්හං භවිස්සන්තී’’ති ච ‘‘එතෙහි විනා න මය්හං බොධිසම්භාරා සම්භවන්ති, තස්මා සබ්බබුද්ධගුණවිභූතිනිප්ඵත්තිකාරණත්තා මය්හං එතෙ පරමං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං කුසලායතනං උත්තමං ගාරවට්ඨාන’’න්ති ච ‘‘සවිසෙසං සත්තෙසු සබ්බෙසු හිතජ්ඣාසයතා පච්චුපට්ඨපෙතබ්බා, කිඤ්ච කරුණාධිට්ඨානතොපි සබ්බසත්තෙසු මෙත්තා අනුබ්රූහෙතබ්බා. විමරියාදීකතෙන හි චෙතසා සත්තෙසු හිතසුඛූපසංහාරනිරතස්ස තෙසං අහිතදුක්ඛාපනයනකාමතා බලවතී උප්පජ්ජති දළ්හමූලා, කරුණා ච සබ්බෙසං බුද්ධකාරකධම්මානමාදි චරණං පතිට්ඨා මූලං මුඛං පමුඛ’’න්ති එවමාදිනා මෙත්තාය ගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

තථා ‘‘උපෙක්ඛාය අභාවෙ සත්තෙහි කතා විප්පකාරා චිත්තස්ස විකාරං උප්පාදෙය්යුං, සති ච චිත්තවිකාරෙ දානාදිසම්භාරානං සම්භවොයෙව නත්ථී’’ති ච ‘‘මෙත්තාසිනෙහෙන සිනෙහිතෙ චිත්තෙ උපෙක්ඛාය විනා සම්භාරානං පාරිසුද්ධි න හොතී’’ති ච ‘‘අනුපෙක්ඛකො සම්භාරෙසු පුඤ්ඤසම්භාරං තබ්බිපාකඤ්ච සත්තහිතත්ථං පරිණාමෙතුං න සක්කොතී’’ති ච ‘‘උපෙක්ඛාය අභාවෙ දෙය්යපටිග්ගාහකෙසු විභාගං අකත්වා පරිච්චජිතුං න සක්කොතී’’ති ච ‘‘උපෙක්ඛාරහිතෙන ජීවිතපරික්ඛාරානං ජීවිතස්ස ච අන්තරායං අමනසිකරිත්වා සංවරවිසොධනං කාතුං න සක්කා’’ති ච ‘‘උපෙක්ඛාවසෙන අරතිරතිසහස්සෙව නෙක්ඛම්මබලසිද්ධිතො, උපපත්තිතො ඉක්ඛනවසෙනෙව සබ්බසම්භාරකිච්චනිප්ඵත්තිතො, අච්චාරද්ධස්ස වීරියස්ස අනුපෙක්ඛනෙ පධානකිච්චාකරණතො, උපෙක්ඛතොයෙව තිතික්ඛානිජ්ඣානසම්භවතො, උපෙක්ඛාවසෙන සත්තසඞ්ඛාරානං අවිසංවාදනතො, ලොකධම්මානං අජ්ඣුපෙක්ඛනෙන සමාදින්නධම්මෙසු අචලාධිට්ඨානසිද්ධිතො, පරාපකාරාදීසු අනාභොගවසෙනෙව මෙත්තාවිහාරනිප්ඵත්තිතොති සබ්බබොධිසම්භාරානං සමාදානාධිට්ඨානපාරිපූරිනිප්ඵත්තියො ¶ උපෙක්ඛානුභාවෙන සම්පජ්ජන්තී’’ති එවං ආදිනා නයෙන උපෙක්ඛාපාරමී ¶ පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. එවං අපරිච්චාගපරිච්චාගාදීසු යථාක්කමං ආදීනවානිසංසපච්චවෙක්ඛණා දානාදිපාරමීනං පච්චයොති වෙදිතබ්බා.

තථා සපරික්ඛාරා පඤ්චදස චරණධම්මා පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො. තත්ථ චරණධම්මා නාම සීලසංවරො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ජාගරියානුයොගො, සත්ත සද්ධම්මා, චත්තාරි ඣානානි ච. තෙසු සීලාදීනං චතුන්නං තෙරසපි ධුතධම්මා, අප්පිච්ඡතාදයො ච පරික්ඛාරො ¶ . සද්ධම්මෙසු සද්ධාය බුද්ධධම්මසඞ්ඝසීලචාගදෙවතූපසමානුස්සති- ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනසිනිද්ධපුග්ගලසෙවනපසාදනීය- ධම්මපච්චවෙක්ඛණතදධිමුත්තතා පරික්ඛාරො, හිරොත්තප්පානං අකුසලාදීනවපච්චවෙක්ඛණඅපායාදීනවපච්චවෙක්ඛණකුසලධම්මුපත්ථම්භන- භාවපච්චවෙක්ඛණහිරොත්තප්ප රහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනහිරොත්තප්පසම්පන්නපුග්ගලසෙවනතදධිමුත්තතා, බාහුසච්චස්ස පුබ්බයොගපරිපුච්ඡකභාවසද්ධම්මාභියොගඅනවජ්ජවිජ්ජාට්ඨානාදි- පරිචයපරිපක්කින්ද්රියතාකිලෙසදූරීභාවඅප්පස්සුතපරිවජ්ජනබහුස්සුතසෙවනතදධිමුත්තතා, වීරියස්ස අපායභයපච්චවෙක්ඛණගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණධම්මමහත්තපච්චවෙක්ඛණ- ථිනමිද්ධවිනොදනකුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනආරද්ධවීරියපුග්ගල- සෙවනසම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණතදධිමුත්තතා, සතියා සතිසම්පජඤ්ඤමුට්ඨස්සතිපුග්ගලපරිවජ්ජනඋපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලසෙවනතදධිමුත්තතා, පඤ්ඤාය පරිපුච්ඡකභාවවත්ථුවිසදකිරියාඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනදුප්පඤ්ඤ- පුග්ගලපරිවජ්ජනපඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනගම්භීරඤාණචරියපච්ච- වෙක්ඛණතදධිමුත්තතා, චතුන්නං ඣානානං සීලාදිචතුක්කං අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු ¶ පුබ්බභාගභාවනා, ආවජ්ජනාදිවසීභාවකරණඤ්ච පරික්ඛාරො. තත්ථ සීලාදීහි පයොගසුද්ධියා සත්තානං අභයදානෙ, ආසයසුද්ධියා ආමිසදානෙ, උභයසුද්ධියා ච ධම්මදානෙ සමත්ථො හොතීතිආදිනා චරණාදීනං දානාදිසම්භාරානං පච්චයභාවො යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බො, අතිවිත්ථාරභයෙන න නිද්ධාරයිම්හ. එවං සම්පත්තිචක්කාදයොපි දානාදීනං පච්චයොති වෙදිතබ්බා.

කො සංකිලෙසොති අවිසෙසෙන තණ්හාදීහි පරාමට්ඨභාවො පාරමීනං සංකිලෙසො, විසෙසෙන දෙය්යපටිග්ගාහකවිකප්පා දානපාරමියා සංකිලෙසො, සත්තකාලවිකප්පා සීලපාරමියා, කාමභවතදුපසමෙසු අභිරතිඅනභිරතිවිකප්පා නෙක්ඛම්මපාරමියා, ‘‘අහං මමා’’ති විකප්පා පඤ්ඤාපාරමියා, ලීනුද්ධච්චවිකප්පා වීරියපාරමියා, අත්තපරවිකප්පා ඛන්තිපාරමියා, අදිට්ඨාදීසු දිට්ඨාදිවිකප්පා සච්චපාරමියා, බොධිසම්භාරතබ්බිපක්ඛෙසු දොසගුණවිකප්පා ¶ අධිට්ඨානපාරමියා, හිතාහිතවිකප්පා මෙත්තාපාරමියා, ඉට්ඨානිට්ඨවිකප්පා උපෙක්ඛාපාරමියා සංකිලෙසොති වෙදිතබ්බො.

කිං වොදානන්ති තණ්හාදීහි අනුපඝාතො, යථාවුත්තවිකප්පවිරහො ච එතාසං වොදානන්ති වෙදිතබ්බං. අනුපහතා හි තණ්හාමානදිට්ඨිකොධූපනාහමක්ඛපලාසඉස්සාමච්ඡරියමායාසාඨෙය්යථම්භසාරම්භ- මදපමාදාදීහි කිලෙසෙහි දෙය්යපටිග්ගාහකවිකප්පාදිරහිතා ච දානාදිපාරමියො පරිසුද්ධා පභස්සරා භවන්තීති.

කො ¶ පටිපක්ඛොති අවිසෙසෙන සබ්බෙපි කිලෙසා සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා එතාසං පටිපක්ඛො, විසෙසෙන පන පුබ්බෙ වුත්තා මච්ඡෙරාදයොති වෙදිතබ්බා. අපිච දෙය්යපටිග්ගාහකදානඵලෙසු අලොභාදොසාමොහගුණයොගතො ලොභදොසමොහපටිපක්ඛං දානං, කායාදිදොසවඞ්කාපගමනතො ලොභාදිපටිපක්ඛං සීලං ¶ , කාමසුඛපරූපඝාතඅත්තකිලමථපරිවජ්ජනතො දොසත්තයපටිපක්ඛං නෙක්ඛම්මං, ලොභාදීනං අන්ධීකරණතො, ඤාණස්ස ච අනන්ධීකරණතො ලොභාදිපටිපක්ඛා පඤ්ඤා, අලීනානුද්ධතඤායාරම්භවසෙන ලොභාදිපටිපක්ඛං වීරියං, ඉට්ඨානිට්ඨසුඤ්ඤතානං ඛමනතො ලොභාදිපටිපක්ඛා ඛන්ති, සතිපි පරෙසං උපකාරෙ අපකාරෙ ච යථාභූතප්පවත්තියා ලොභාදිපටිපක්ඛං සච්චං, ලොකධම්මෙ අභිභුය්ය යථාසමාදින්නෙසු සම්භාරෙසු අචලනතො ලොභාදිපටිපක්ඛං අධිට්ඨානං, නීවරණවිවෙකතො ලොභාදිපටිපක්ඛා මෙත්තා, ඉට්ඨානිට්ඨෙසු අනුනයපටිඝවිද්ධංසනතො, සමප්පවත්තිතො ච ලොභාදිපටිපක්ඛා උපෙක්ඛාති දට්ඨබ්බං.

කා පටිපත්තීති සුඛූපකරණසරීරජීවිතපරිච්චාගෙන භයාපනූදනෙන ධම්මොපදෙසෙන ච බහුධා සත්තානං අනුග්ගහකරණං දානෙ පටිපත්ති. තත්ථායං විත්ථාරනයො – ‘‘ඉමිනාහං දානෙන සත්තානං ආයුවණ්ණසුඛබලපටිභානාදිසම්පත්තිං රමණීයං අග්ගඵලසම්පත්තිං නිප්ඵාදෙය්ය’’න්ති අන්නදානං දෙති, තථා සත්තානං කම්මකිලෙසපිපාසවූපසමාය පානං දෙති, තථා සුවණ්ණවණ්ණතාය, හිරොත්තප්පාලඞ්කාරස්ස ච නිප්ඵත්තියා වත්ථානි දෙති, තථා ඉද්ධිවිධස්ස චෙව නිබ්බානසුඛස්ස ච නිප්ඵත්තියා යානං දෙති, තථා සීලගන්ධනිප්ඵත්තියා ගන්ධං, බුද්ධගුණසොභානිප්ඵත්තියා මාලාවිලෙපනං, බොධිමණ්ඩාසනනිප්ඵත්තියා ආසනං ¶ , තථාගතසෙය්යානිප්ඵත්තියා සෙය්යං, සරණභාවනිප්ඵත්තියා ආවසථං, පඤ්චචක්ඛුපටිලාභාය පදීපෙය්යං දෙති. බ්යාමප්පභානිප්ඵත්තියා රූපදානං, බ්රහ්මස්සරනිප්ඵත්තියා සද්දදානං, සබ්බලොකස්ස පියභාවාය රසදානං, බුද්ධසුඛුමාලභාවාය ඵොට්ඨබ්බදානං, අජරාමරණභාවාය භෙසජ්ජදානං, කිලෙසදාසබ්යවිමොචනත්ථං ¶ දාසානං භුජිස්සතාදානං, සද්ධම්මාභිරතියා අනවජ්ජඛිඩ්ඩාරතිහෙතුදානං, සබ්බෙපි සත්තෙ අරියාය ජාතියා අත්තනො පුත්තභාවූපනයනාය පුත්තදානං, සකලස්ස ලොකස්ස පතිභාවූපගමනාය දාරදානං, සුභලක්ඛණසම්පත්තියා සුවණ්ණමණිමුත්තාපවාළාදිදානං, අනුබ්යඤ්ජනසම්පත්තියා නානාවිධවිභූසනදානං, සද්ධම්මකොසාධිගමාය විත්තකොසදානං, ධම්මරාජභාවාය රජ්ජදානං, ඣානාදිසම්පත්තියා ආරාමුය්යානාදිවනදානං, චක්කඞ්කිතෙහි පාදෙහි බොධිමණ්ඩූපසඞ්කමනාය චරණදානං, චතුරොඝනිත්ථරණාය සත්තානං සද්ධම්මහත්ථදානත්ථං හත්ථදානං, සද්ධින්ද්රියාදිපටිලාභාය කණ්ණනාසාදිදානං, සමන්තචක්ඛුපටිලාභාය චක්ඛුදානං, ‘‘දස්සනසවනානුස්සරණපාරිචරියාදීසු සබ්බකාලං සබ්බසත්තානං හිතසුඛාවහො, සබ්බලොකෙන ච උපජීවිතබ්බො මෙ කායො භවෙය්යා’’ති මංසලොහිතාදිදානං, ‘‘සබ්බලොකුත්තමො භවෙය්ය’’න්ති උත්තමඞ්ගදානං දෙති.

එවං ¶ දදන්තො ච න අනෙසනාය දෙති, න පරොපඝාතෙන, න භයෙන, න ලජ්ජාය, න දක්ඛිණෙය්යරොසනෙන, න පණීතෙ සති ලූඛං, න අත්තුක්කංසනෙන, න පරවම්භනෙන, න ඵලාභිකඞ්ඛාය, න යාචකජිගුච්ඡාය, න අචිත්තීකාරෙන දෙති, අථ ඛො සක්කච්චං දෙති, සහත්ථෙන දෙති, කාලෙන දෙති, චිත්තිං කත්වා දෙති, අවිභාගෙන දෙති, තීසු කාලෙසු සොමනස්සිතො දෙති. තතොයෙව දත්වා න පච්ඡානුතාපී හොති, න පටිග්ගාහකවසෙන මානාවමානං කරොති, පටිග්ගාහකානං පියසමුදාචාරො හොති වදඤ්ඤූ යාචයොගො සපරිවාරදායී. තඤ්ච දානසම්පත්තිං සකලලොකහිතසුඛාය පරිණාමෙති, අත්තනො ච අකුප්පාය විමුත්තියා, අපරික්ඛයස්ස ඡන්දස්ස, අපරික්ඛයස්ස වීරියස්ස, අපරික්ඛයස්ස සමාධානස්ස, අපරික්ඛයස්ස ඤාණස්ස, අපරික්ඛයාය සම්මාසම්බොධියා ¶ පරිණාමෙති. ඉමඤ්ච දානපාරමිං පටිපජ්ජන්තෙන මහාසත්තෙන ජීවිතෙ, භොගෙසු ¶ ච අනිච්චසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨපෙතබ්බා, සත්තෙසු ච මහාකරුණා. එවඤ්හි භොගෙ ගහෙතබ්බසාරං ගණ්හන්තො ආදිත්තස්මා විය අගාරස්මා සබ්බං සාපතෙය්යං, අත්තානඤ්ච බහි නීහරන්තො න කිඤ්චි සෙසෙති, නිරවසෙසතො නිස්සජ්ජතියෙව. අයං තාව දානපාරමියා පටිපත්තික්කමො.

සීලපාරමියා පන යස්මා සබ්බඤ්ඤුසීලාලඞ්කාරෙහි සත්තෙ අලඞ්කරිතුකාමෙන අත්තනොයෙව තාව සීලං විසොධෙතබ්බං, තස්මා සත්තෙසු තථා දයාපන්නචිත්තෙන භවිතබ්බං, යථා සුපිනන්තෙනපි න ආඝාතො උප්පජ්ජෙය්ය. පරූපකාරනිරතතාය පරසන්තකො අලගද්දො විය න පරාමසිතබ්බො. අබ්රහ්මචරියතොපි ආරාචාරී, සත්තවිධමෙථුන සංයොගවිරතො, පගෙව පරදාරගමනතො. සච්චං හිතං පියං පරිමිතමෙව ච කාලෙන ධම්මිං කථං භාසිතා හොති, අනභිජ්ඣාලු අබ්යාපන්නො අවිපරීතදස්සනො සම්මාසම්බුද්ධෙ නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො. ඉති චතුරාපායවට්ටදුක්ඛපථෙහි අකුසලකම්මපථෙහි, අකුසලධම්මෙහි ච ඔරමිත්වා සග්ගමොක්ඛපථෙසු කුසලකම්මපථෙසු පතිට්ඨිතස්ස සුද්ධාසයපයොගතාය යථාභිපත්ථිතා සත්තානං හිතසුඛූපසඤ්හිතා මනොරථා සීඝං අභිනිප්ඵජ්ජන්ති.

තත්ථ හිංසානිවත්තියා සබ්බසත්තානං අභයදානං දෙති, අප්පකසිරෙනෙව මෙත්තාභාවනං සම්පාදෙති, එකාදස මෙත්තානිසංසෙ අධිගච්ඡති, අප්පාබාධො හොති අප්පාතඞ්කො දීඝායුකො සුඛබහුලො, ලක්ඛණවිසෙසෙ පාපුණාති, දොසවාසනඤ්ච සමුච්ඡින්දති. තථා අදින්නාදානනිවත්තියා චොරාදිඅසාධාරණෙ උළාරෙ භොගෙ අධිගච්ඡති, අනාසඞ්කනීයො පියො මනාපො විස්සසනීයො, විභවසම්පත්තීසු අලග්ගචිත්තො පරිච්චාගසීලො ¶ , ලොභවාසනඤ්ච සමුච්ඡින්දති. අබ්රහ්මචරියනිවත්තියා අලොභො හොති සන්තකායචිත්තො, සත්තානං පියො හොති මනාපො ¶ අපරිසඞ්කනීයො, කල්යාණො චස්ස කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති, අලග්ගචිත්තො හොති මාතුගාමෙසු අලුද්ධාසයො, නෙක්ඛම්මබහුලො, ලක්ඛණවිසෙසෙ අධිගච්ඡති, ලොභවාසනඤ්ච සමුච්ඡින්දති.

මුසාවාදනිවත්තියා සත්තානං පමාණභූතො හොති පච්චයිකො ථෙතො ආදෙය්යවචනො දෙවතානං පියො මනාපො සුරභිගන්ධමුඛො ආරක්ඛියකායවචීසමාචාරො ¶ , ලක්ඛණවිසෙසෙ ච අධිගච්ඡති, කිලෙසවාසනඤ්ච සමුච්ඡින්දති. පෙසුඤ්ඤනිවත්තියා පරූපක්කමෙහි අභෙජ්ජකායො හොති අභෙජ්ජපරිවාරො, සද්ධම්මෙ ච අභිජ්ජනකසද්ධො, දළ්හමිත්තො භවන්තරපරිචිතානම්පි සත්තානං එකන්තපියො, අසංකිලෙසබහුලො. ඵරුසවාචානිවත්තියා සත්තානං පියො හොති මනාපො සුඛසීලො මධුරවචනො සම්භාවනීයො, අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො චස්ස සරො (ම. නි. 2.387) නිබ්බත්තති. සම්ඵප්පලාපනිවත්තියා ච සත්තානං පියො හොති මනාපො ගරුභාවනීයො ච ආදෙය්යවචනො ච පරිමිතාලාපො, මහෙසක්ඛො ච හොති මහානුභාවො, ඨානුප්පත්තිකෙන පටිභානෙන පඤ්හානං බ්යාකරණකුසලො, බුද්ධභූමියඤ්ච එකාය එව වාචාය අනෙකභාසානං සත්තානං අනෙකෙසං පඤ්හානං බ්යාකරණසමත්ථො හොති.

අනභිජ්ඣාලුතාය ඉච්ඡිතලාභී හොති, උළාරෙසු ච භොගෙසු රුචිං පටිලභති, ඛත්තියමහාසාලාදීනං සම්මතො හොති, පච්චත්ථිකෙහි අනභිභවනීයො, ඉන්ද්රියවෙකල්ලං න පාපුණාති, අප්පටිපුග්ගලො ච හොති. අබ්යාපාදෙන පියදස්සනො හොති සත්තානං සම්භාවනීයො, පරහිතාභිනන්දිතාය ච සත්තෙ අප්පකසිරෙනෙව පසාදෙති, අලූඛසභාවො ච හොති මෙත්තාවිහාරී, මහෙසක්ඛො ච හොති මහානුභාවො. මිච්ඡාදස්සනාභාවෙන කල්යාණෙ සහායෙ පටිලභති, සීසච්ඡෙදම්පි පාපුණන්තො පාපකම්මං න කරොති, කම්මස්සකතාදස්සනතො අකොතූහලමඞ්ගලිකො ච හොති, සද්ධම්මෙ චස්ස සද්ධා පතිට්ඨිතා හොති මූලජාතා, සද්දහති ච තථාගතානං බොධිං ¶ , සමයන්තරෙසු නාභිරමති උක්කාරට්ඨානෙ විය රාජහංසො, ලක්ඛණත්තයපරිජානනකුසලො හොති, අන්තෙ ච අනාවරණඤාණලාභී, යාව බොධිං න පාපුණාති, තාව තස්මිං තස්මිං සත්තනිකායෙ උක්කට්ඨුක්කට්ඨො ච හොති, උළාරුළාරසම්පත්තියො පාපුණාති.

‘‘ඉති හිදං සීලං නාම සබ්බසම්පත්තීනං අධිට්ඨානං, සබ්බබුද්ධගුණානං පභවභූමි, සබ්බබුද්ධකරධම්මානමාදි චරණං මුඛං පමුඛ’’න්ති බහුමානං උප්පාදෙත්වා කායවචීසංයමෙ, ඉන්ද්රියදමනෙ, ආජීවසම්පදාය, පච්චයපරිභොගෙ ච සතිසම්පජඤ්ඤබලෙන අප්පමත්තෙන ලාභසක්කාරසිලොකං මිත්තමුඛපච්චත්ථිකං විය සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘කිකීව අණ්ඩ’’න්තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.19; දී. නි. අට්ඨ. 1.7) වුත්තනයෙන ¶ සක්කච්චං සීලං සම්පාදෙතබ්බං ¶ . අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.6) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. තඤ්ච පනෙතං සීලං න අත්තනො දුග්ගතිපරිකිලෙසවිමුත්තියා, සුගතියම්පි, න රජ්ජසම්පත්තියා, නචක්කවත්ති-නදෙව-නසක්ක-නමාර-නබ්රහ්මසම්පත්තියා, නාපි අත්තනො තෙවිජ්ජතාදිහෙතු, න පච්චෙකබොධියා, අථ ඛො සබ්බඤ්ඤුභාවෙන සබ්බසත්තානං අනුත්තරසීලාලඞ්කාරසම්පාදනත්ථමෙවාති පරිණාමෙතබ්බං.

තථා සකලසංකිලෙසනිවාසට්ඨානතාය, පුත්තදාරාදීහි මහාසම්බාධතාය, කසිවණිජ්ජාදිනානාවිධකම්මන්තාධිට්ඨානබ්යාකුලතාය ච ඝරාවාසස්ස නෙක්ඛම්මසුඛාදීනං අනොකාසතං, කාමානඤ්ච ‘‘සත්ථධාරාලග්ගමධුබින්දු විය ච අවලෙය්හමානා පරිත්තස්සාදා විපුලානත්ථානුබන්ධා’’ති ච ‘‘විජ්ජුලතොභාසෙන ගහෙතබ්බං නච්චං විය පරිත්තකාලොපලබ්භා, උම්මත්තකාලඞ්කාරො විය විපරීතසඤ්ඤාය අනුභවිතබ්බා ¶ , කරීසාවච්ඡාදනසුඛං විය පටිකාරභූතා, උදකතෙමිතඞ්ගුලියා උස්සාවකොදකපානං විය අතිත්තිකරා, ඡාතජ්ඣත්තභොජනං විය සාබාධා, බලිසාමිසං විය බ්යසනසන්නිපාතකාරණා, අග්ගිසන්තාපො විය කාලත්තයෙපි දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුභූතා, මක්කටාලෙපො විය බන්ධනිමිත්තා ඝාතකාවච්ඡාදනකිමිලයො විය අනත්ථච්ඡාදනා, සපත්තගාමවාසො විය භයට්ඨානභූතා, පච්චත්ථිකපොසකො විය කිලෙසමාරාදීනං ආමිසභූතා, ඡණසම්පත්තියො විය විපරිණාමදුක්ඛා, කොටරග්ගි විය අන්තොදාහකා, පුරාණකූපාවලම්බබීරණමධුපිණ්ඩං විය අනෙකාදීනවා, ලොණූදකපානං විය පිපාසහෙතුභූතා, සුරාමෙරයං විය නීචජනසෙවිතා, අප්පස්සාදතාය අට්ඨිකඞ්කලූපමා’’තිආදිනා ච නයෙන ආදීනවං සල්ලක්ඛෙත්වා තබ්බිපරියායෙන නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පස්සන්තෙන නෙක්ඛම්මපවිවෙකඋපසමසුඛාදීසු නින්නපොණපබ්භාරචිත්තෙන නෙක්ඛම්මපාරමී පූරෙතබ්බා.

තථා යස්මා පඤ්ඤා ආලොකො විය අන්ධකාරෙන, මොහෙන සහ න වත්තති, තස්මා මොහකාරණානි තාව බොධිසත්තෙන පරිවජ්ජිතබ්බානි. තත්ථිමානි මොහකාරණානි – අරති තන්දී විජම්භිතා ආලසියං ගණසඞ්ගණිකාරාමතා නිද්දාසීලතා අනිච්ඡයසීලතා ඤාණස්මිං අකුතූහලතා මිච්ඡාධිමානො අපරිපුච්ඡකතා කායස්ස න සම්මාපරිහාරො අසමාහිතචිත්තතා ¶ දුප්පඤ්ඤානං පුග්ගලානං සෙවනා පඤ්ඤවන්තානං අපයිරුපාසනා අත්තපරිභවො මිච්ඡාවිකප්පො ¶ විපරීතාභිනිවෙසො කායදළ්හීබහුලතා අසංවෙගසීලතා පඤ්ච නීවරණානි. සඞ්ඛෙපතො යෙ වා පන ධම්මෙ ආසෙවතො අනුප්පන්නා පඤ්ඤා න උප්පජ්ජති, උප්පන්නා පරිහායති, ඉති ඉමානි සම්මොහකාරණානි පරිවජ්ජන්තෙන බාහුසච්චෙ ඣානාදීසු ච යොගො කරණීයො.

තත්ථායං ¶ බාහුසච්චස්ස විසයවිභාගො – පඤ්ච ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො චත්තාරි සච්චානි බාවීසතින්ද්රියානි ද්වාදසපදිකො පටිච්චසමුප්පාදො, තථා සතිපට්ඨානාදයො කුසලාදිධම්මප්පකාරභෙදා ච. යානි ච ලොකෙ අනවජ්ජානි විජ්ජට්ඨානානි, යෙ ච සත්තානං හිතසුඛවිධානයොග්යා බ්යාකරණවිසෙසා. ඉති එවං පකාරං සකලමෙව සුතවිසයං උපායකොසල්ලපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය සතිවීරියුපත්ථම්භකාරණාය සාධුකං උග්ගහණසවනධාරණපරිචයපරිපුච්ඡාහි ඔගාහෙත්වා තත්ථ ච පරෙසං පතිට්ඨපනෙන සුතමයා පඤ්ඤා නිබ්බත්තෙතබ්බා, තථා ඛන්ධාදීනං සභාවධම්මානං ආකාරපරිවිතක්කනමුඛෙන තෙ නිජ්ඣානං ඛමාපෙන්තෙන චින්තාමයා, ඛන්ධාදීනංයෙව පන සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණපරිග්ගහවසෙන ලොකියං පරිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙන්තෙන පුබ්බභාගභාවනාපඤ්ඤා සම්පාදෙතබ්බා. එවඤ්හි ‘‘නාමරූපමත්තමිදං යථාරහං පච්චයෙහි උප්පජ්ජති චෙව නිරුජ්ඣති ච, න එත්ථ කොචි කත්තා වා කාරෙතා වා, හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චං, උදයබ්බයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛං, අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා’’ති අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ ධම්මෙ නිබ්බිසෙසං පරිජානන්තො තත්ථ ආසඞ්ගං පජහිත්වා, පරෙ ච තත්ථ තං ජහාපෙත්වා කෙවලං කරුණාවසෙනෙව යාව න බුද්ධගුණා හත්ථතලං ආගච්ඡන්ති, තාව යානත්තයෙ සත්තෙ අවතාරණපරිපාචනෙහි පතිට්ඨාපෙන්තො, ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තියො ච වසීභාවං පාපෙන්තො පඤ්ඤාය අතිවිය මත්ථකං පාපුණාතීති.

තථා ¶ සම්මාසම්බොධියා කතාභිනීහාරෙන මහාසත්තෙන ‘‘කො නු අජ්ජ පුඤ්ඤඤාණසම්භාරො උපචිතො, කිඤ්ච මයා කතං පරහිත’’න්ති දිවසෙ දිවසෙ පච්චවෙක්ඛන්තෙන සත්තහිතත්ථං උස්සාහො කරණීයො, සබ්බෙසම්පි සත්තානං උපකාරාය අත්තනො කායං ජීවිතඤ්ච ඔස්සජ්ජිතබ්බං, සබ්බෙපි සත්තා අනොධිසො මෙත්තාය කරුණාය ච ඵරිතබ්බා, යා කාචි ¶ සත්තානං දුක්ඛුප්පත්ති, සබ්බා සා අත්තනි පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, සබ්බෙසඤ්ච සත්තානං පුඤ්ඤං අබ්භනුමොදිතබ්බං, බුද්ධමහන්තතා අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛිතබ්බා, යඤ්ච කිඤ්චි කම්මං කරොති කායෙන වාචාය වා, තං සබ්බං බොධිනින්නචිත්තපුබ්බඞ්ගමං කාතබ්බං. ඉමිනා හි උපායෙන බොධිසත්තානං අපරිමෙය්යො පුඤ්ඤභාගො උපචීයති. අපිච සත්තානං පරිභොගත්ථං පරිපාලනත්ථඤ්ච අත්තනො සරීරං ජීවිතඤ්ච පරිච්චජිත්වා ඛුප්පිපාසාසීතුණ්හවාතාතපාදිදුක්ඛපටිකාරො පරියෙසිතබ්බො. යඤ්ච යථාවුත්තදුක්ඛපටිකාරජං සුඛං අත්තනා පටිලභති, තථා රමණීයෙසු ආරාමුය්යානපාසාදතලාදීසු, අරඤ්ඤායතනෙසු ච කායචිත්තසන්තාපාභාවෙන අභිනිබ්බුතත්තා සුඛං වින්දති, යඤ්ච සුණාති බුද්ධානුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධබොධිසත්තානං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරභූතං ඣානසමාපත්තිසුඛං, තං සබ්බං සත්තෙසු අනොධිසො උපසංහරති. අයං තාව අසමාහිතභූමියං නයො.

සමාහිතො ¶ පන අත්තනා යථානුභූතං විසෙසාධිගමනිබ්බත්තං පීතිපස්සද්ධිසුඛං සබ්බසත්තෙසු අධිමුච්චති, තථා මහති සංසාරදුක්ඛෙ, තන්නිමිත්තභූතෙ ච කිලෙසාභිසඞ්ඛාරදුක්ඛෙ නිමුග්ගං සත්තනිකායං දිස්වා තත්ථපි ඡෙදනභෙදනඵාලනපිසනග්ගිසන්තාපාදිජනිතා දුක්ඛා තිබ්බා ඛරා කටුකා වෙදනා නිරන්තරං චිරකාලං වෙදියන්තෙ නාරකෙ, අඤ්ඤමඤ්ඤං කුජ්ඣනසන්තාපනවිහෙඨනහිංසනපරාධීනතාදීහි දුක්ඛං අනුභවන්තෙ තිරච්ඡානෙ, ජොතිමාලා’කුලසරීරෙ උද්ධබාහුවිරවන්තෙ ¶ උක්කාමුඛෙ ඛුප්පිපාසාදීහි ඩය්හමානෙ ච වන්තඛෙළාදිආහාරෙ ච මහාදුක්ඛං වෙදයමානෙ පෙතෙ ච පරියෙට්ඨිමූලකං මහන්තං අනයබ්යසනං පාපුණන්තෙ හත්ථච්ඡෙදාදිකාරණයොගෙන දුබ්බණ්ණදුද්දසිකදලිද්දතාදිභාවෙන ඛුප්පිපාසාදියොගෙන බලවන්තෙහි අභිභවනීයතො, පරෙසං වහනතො, පරාධීනතො ච නාරකෙ පෙතෙ තිරච්ඡානෙ ච අතිසයන්තෙ අපායදුක්ඛනිබ්බිසෙසං දුක්ඛං අනුභවන්තෙ මනුස්සෙ ච තථා විසයවිසපරිභොගවික්ඛිත්තචිත්තතාය රාගාදිපරියුට්ඨානෙන ඩය්හමානෙ වායුවෙගසමුට්ඨිතජාලාසමිද්ධසුක්ඛකට්ඨසන්නිපාතෙ අග්ගික්ඛන්ධෙ විය අනුපසන්තපරිළාහවුත්තිකෙ අනිහතපරාධීනෙ කාමාවචරදෙවෙ ච මහතා වායාමෙන විදූරමාකාසං විගාහිතසකුන්තා විය, බලවන්තෙහි ඛිත්තසරා විය ච ‘‘සතිපි චිරප්පවත්තියං අනච්චන්තිකතාය පාතපරියොසානා අනතික්කන්තජාතිජරාමරණා එවා’’ති රූපාවචරාරූපාවචරදෙවෙ ච ¶ පස්සන්තෙන මෙත්තාය කරුණාය ච අනොධිසො සත්තා ඵරිතබ්බා. එවං කායෙන වාචාය මනසා ච බොධිසම්භාරෙ නිරන්තරං උපචිනන්තෙන උස්සාහො පවත්තෙතබ්බො.

අපිච ‘‘අචින්තෙය්යාපරිමිතවිපුලොළාරවිමලනිරුපමනිරුපක්කිලෙසගුණනිචයනිදානභූතස්ස බුද්ධභාවස්ස උස්සක්කිත්වා සම්පහංසනයොග්යං වීරියං නාම අචින්තෙය්යානුභාවමෙව. යං න පචුරජනා සොතුම්පි සක්කුණන්ති, පගෙව පටිපජ්ජිතුං. තථා හි තිවිධා අභිනීහාරචිත්තුප්පත්ති, චතස්සො බුද්ධභූමියො, චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි (දී. නි. 3.210, 313; අ. නි. 4.32), කරුණොකාසතා, බුද්ධධම්මෙසු නිජ්ඣානක්ඛන්ති, සබ්බධම්මෙසු නිරුපලෙපො, සබ්බසත්තෙසු පුත්තසඤ්ඤා, සංසාරදුක්ඛෙහි අපරිඛෙදො, සබ්බදෙය්යධම්මපරිච්චාගො, තෙන ච නිරතිමානතා, අධිසීලසික්ඛාදිඅධිට්ඨානං, තත්ථ ¶ ච අචලතා, කුසලකිරියාසු පීතිපාමොජ්ජං, විවෙකනින්නචිත්තතා, ඣානානුයොගො, අනවජ්ජසුතෙන අතිත්ති, යථාසුතස්ස ධම්මස්ස පරෙසං හිතජ්ඣාසයෙන දෙසනා, සත්තානං ඤායෙ නිවෙසනං, ආරම්භදළ්හතා, ධීරවීරභාවො, පරාපවාදපරාපකාරෙසු විකාරාභාවො, සච්චාධිට්ඨානං, සමාපත්තීසු වසීභාවො, අභිඤ්ඤාසු බලප්පත්ති, ලක්ඛණත්තයාවබොධො, සතිපට්ඨානාදීසු අභියොගෙන ලොකුත්තරමග්ගසම්භාරසම්භරණං, නවලොකුත්තරාවක්කන්තී’’ති එවමාදිකා සබ්බා බොධිසම්භාරපටිපත්ති වීරියානුභාවෙනෙව සමිජ්ඣතීති ¶ අභිනීහාරතො යාව මහාබොධි අනොස්සජ්ජන්තෙන සක්කච්චං නිරන්තරං වීරියං සම්පාදෙතබ්බං. සම්පජ්ජමානෙ ච වීරියෙ ඛන්තිආදයො දානාදයො ච සබ්බෙපි බොධිසම්භාරා තදධීනවුත්තිතාය සම්පන්නා එව හොන්තීති. ඛන්තිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන පටිපත්ති වෙදිතබ්බා.

ඉති සත්තානං සුඛූපකරණපරිච්චාගෙන බහුධා අනුග්ගහකරණං දානෙන පටිපත්ති, සීලෙන තෙසං ජීවිතසාපතෙය්යදාරරක්ඛඅභෙදපියහිතවචනාවිහිංසාදිකරණානි, නෙක්ඛම්මෙන නෙසං ආමිසපටිග්ගහණධම්මදානාදිනා අනෙකධා හිතචරියා, පඤ්ඤාය තෙසං හිතකරණූපායකොසල්ලං, වීරියෙන තත්ථ උස්සාහාරම්භඅසංහීරානි, ඛන්තියා තදපරාධසහනං, සච්චෙන තෙසං ¶ අවඤ්චනතදුපකාරකිරියාසමාදානාවිසංවාදනාදි, අධිට්ඨානෙන තදුපකාරකරණෙ අනත්ථසම්පාතෙපි අචලනං, මෙත්තාය තෙසං හිතසුඛානුචින්තනං, උපෙක්ඛාය තෙසං උපකාරාපකාරෙසු විකාරානාපත්තීති එවං අපරිමාණෙ සත්තෙ ආරබ්භ අනුකම්පිතසබ්බසත්තස්ස බොධිසත්තස්ස පුථුජ්ජනෙහි අසාධාරණො අපරිමාණො පුඤ්ඤඤාණසම්භාරූපචයො එත්ථ පටිපත්තීති වෙදිතබ්බං. යො චෙතාසං පච්චයො වුත්තො, තස්ස ච සක්කච්චං සම්පාදනං.

කො විභාගොති දස ¶ පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමත්තිංස පාරමියො. තත්ථ කතාභිනීහාරස්ස බොධිසත්තස්ස පරහිතකරණාභිනින්නආසයප්පයොගස්ස කණ්හධම්මවොකිණ්ණා සුක්කධම්මා පාරමියො, තෙහි අවොකිණ්ණා සුක්කා ධම්මා උපපාරමියො, අකණ්හා අසුක්කා පරමත්ථපාරමියොති කෙචි. සමුදාගමනකාලෙසු පූරියමානා පාරමියො, බොධිසත්තභූමියං පුණ්ණා උපපාරමියො, බුද්ධභූමියං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණා පරමත්ථපාරමියො. බොධිසත්තභූමියං වා පරහිතකරණතො පාරමියො, අත්තහිතකරණතො උපපාරමියො, බුද්ධභූමියං බලවෙසාරජ්ජසමධිගමෙන උභයහිතපරිපූරණතො පරමත්ථපාරමියොති එවං ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු පණිධානාරම්භපරිනිට්ඨානෙසු තෙසං විභාගොති අපරෙ. දොසුපසමකරුණාපකතිකානං භවසුඛවිමුත්තිසුඛපරමසුඛප්පත්තානං පුඤ්ඤූපචයභෙදතො තබ්බිභාගොති අඤ්ඤෙ.

ලජ්ජාසතිමානාපස්සයානං ලොකුත්තරධම්මාධිපතීනං සීලසමාධිපඤ්ඤාගරුකානං තාරිතතරිතතාරයිතූනං අනුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධසම්මාසම්බුද්ධානං පාරමී, උපපාරමී, පරමත්ථපාරමීති බොධිත්තයප්පත්තිතො යථාවුත්තවිභාගොති කෙචි. චිත්තපණිධිතො යාව වචීපණිධි, තාව පවත්තා සම්භාරා පාරමියො, වචීපණිධිතො යාව කායපණිධි, තාව පවත්තා උපපාරමියො, කායපණිධිතො පභුති පරමත්ථපාරමියොති අපරෙ. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පරපුඤ්ඤානුමොදනවසෙන පවත්තා සම්භාරා පාරමියො, පරෙසං කාරාපනවසෙන පවත්තා උපපාරමියො, සයං කරණවසෙන පවත්තා පරමත්ථපාරමියො’’ති ¶ වදන්ති. තථා භවසුඛාවහො පුඤ්ඤඤාණසම්භාරො පාරමී, අත්තනො නිබ්බානසුඛාවහො උපපාරමී, පරෙසං තදුභයසුඛාවහො පරමත්ථපාරමීති එකෙ.

පුත්තදාරධනාදිඋපකරණපරිච්චාගො ¶ පන දානපාරමී, අත්තනො අඞ්ගපරිච්චාගො දානඋපපාරමී, අත්තනො ජීවිතපරිච්චාගො ¶ දානපරමත්ථපාරමී. තථා පුත්තදාරාදිකස්ස තිවිධස්සපි හෙතු අවීතික්කමනවසෙන තිස්සො සීලපාරමියො, තෙසු එව තිවිධෙසු වත්ථූසු ආලයං උපච්ඡින්දිත්වා නික්ඛමනවසෙන තිස්සො නෙක්ඛම්මපාරමියො, උපකරණඞ්ගජීවිතතණ්හං සමූහනිත්වා සත්තානං හිතාහිතවිනිච්ඡයකරණවසෙන තිස්සො පඤ්ඤාපාරමියො, යථාවුත්තභෙදානං පරිච්චාගාදීනං වායමනවසෙන තිස්සො වීරියපාරමියො, උපකරණඞ්ගජීවිතන්තරායකරානං ඛමනවසෙන තිස්සො ඛන්තිපාරමියො, උපකරණඞ්ගජීවිතහෙතු සච්චාපරිච්චාගවසෙන තිස්සො සච්චපාරමියො, දානාදිපාරමියො අකුප්පාධිට්ඨානවසෙනෙව සමිජ්ඣන්තීති උපකරණාදිවිනාසෙපි අචලාධිට්ඨානවසෙන තිස්සො අධිට්ඨානපාරමියො, උපකරණාදිඋපඝාතකෙසුපි සත්තෙසු මෙත්තාය අවිජහනවසෙන තිස්සො මෙත්තාපාරමියො, යථාවුත්තවත්ථුත්තයස්ස උපකාරාපකාරෙසු සත්තසඞ්ඛාරෙසු මජ්ඣත්තතාපටිලාභවසෙන තිස්සො උපෙක්ඛාපාරමියොති එවමාදිනා එතාසං විභාගො වෙදිතබ්බො.

කො සඞ්ගහොති එත්ථ පන යථා එතා විභාගතො තිංසවිධාපි දානපාරමීආදිභාවතො දසවිධා, එවං දානසීලඛන්තිවීරියඣානපඤ්ඤාසභාවෙන ඡබ්බිධා. එතාසු හි නෙක්ඛම්මපාරමී සීලපාරමියා සඞ්ගහිතා තස්සා පබ්බජ්ජාභාවෙ, නීවරණවිවෙකභාවෙ පන ඣානපාරමියා, කුසලධම්මභාවෙ ඡහිපි සඞ්ගහිතා. සච්චපාරමී සීලපාරමියා එකදෙසොයෙව වචීසච්චවිරතිසච්චපක්ඛෙ, ඤාණසච්චපක්ඛෙ පන පඤ්ඤාපාරමියා සඞ්ගහිතා. මෙත්තාපාරමී ඣානපාරමියා එව, උපෙක්ඛාපාරමී ඣානපඤ්ඤාපාරමීහි, අධිට්ඨානපාරමී සබ්බාහිපි සඞ්ගහිතාති.

එතෙසඤ්ච දානාදීනං ඡන්නං ගුණානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධානං පඤ්චදසයුගළාදීනි පඤ්චදසයුගළාදිසාධකානි හොන්ති – සෙය්යථිදං? දානසීලයුගළෙන පරහිතාහිතානං කරණාකරණයුගළසිද්ධි, දානඛන්තියුගළෙන ¶ අලොභාදොසයුගළසිද්ධි, දානවීරියයුගළෙන චාගසුතයුගළසිද්ධි, දානඣානයුගළෙන කාමදොසප්පහානයුගළසිද්ධි, දානපඤ්ඤායුගළෙන අරියයානධුරයුගළසිද්ධි, සීලඛන්තිද්වයෙන පයොගාසයසුද්ධිද්වයසිද්ධි, සීලවීරියද්වයෙන භාවනාද්වයසිද්ධි, සීලඣානද්වයෙන දුස්සීල්යපරියුට්ඨානප්පහානද්වයසිද්ධි, සීලපඤ්ඤාද්වයෙන දානද්වයසිද්ධි, ඛන්තිවීරියයුගළෙන ඛමාතෙජද්වයසිද්ධි, ඛන්තිඣානයුගළෙන ¶ විරොධානුරොධප්පහානයුගළසිද්ධි ¶ , ඛන්තිපඤ්ඤායුගළෙන සුඤ්ඤතාඛන්තිපටිවෙධදුකසිද්ධි, වීරියඣානදුකෙන පග්ගාහාවික්ඛෙපදුකසිද්ධි, වීරියපඤ්ඤාදුකෙන සරණදුකසිද්ධි, ඣානපඤ්ඤාදුකෙන යානදුකසිද්ධි. දානසීලඛන්තිත්තිකෙන ලොභදොසමොහප්පහානත්තිකසිද්ධි, දානසීලවීරියත්තිකෙන භොගජීවිතකායසාරාදානත්තිකසිද්ධි, දානසීලඣානත්තිකෙන පුඤ්ඤකිරියවත්ථුත්තිකසිද්ධි, දානසීලපඤ්ඤාතිකෙන ආමිසාභයධම්මදානත්තිකසිද්ධීති එවං ඉතරෙහිපි තිකෙහි චතුක්කාදීහි ච යථාසම්භවං තිකානි චතුක්කාදීනි ච යොජෙතබ්බානි.

එවං ඡබ්බිධානම්පි පන ඉමාසං පාරමීනං චතූහි අධිට්ඨානෙහි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. සබ්බපාරමීනං සමූහසඞ්ගහතො හි චත්තාරි අධිට්ඨානානි. සෙය්යථිදං – සච්චාධිට්ඨානං, චාගාධිට්ඨානං, උපසමාධිට්ඨානං, පඤ්ඤාධිට්ඨානන්ති. තත්ථ අධිතිට්ඨති එතෙන, එත්ථ වා අධිතිට්ඨති, අධිට්ඨානමත්තමෙව වා තන්ති අධිට්ඨානං. සච්චඤ්ච තං අධිට්ඨානඤ්ච, සච්චස්ස වා අධිට්ඨානං, සච්චං අධිට්ඨානං එතස්සාති වා සච්චාධිට්ඨානං. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ අවිසෙසතො තාව ලොකුත්තරගුණෙ කතාභිනීහාරස්ස අනුකම්පිතසබ්බසත්තස්ස මහාසත්තස්ස පරිඤ්ඤානුරූපං සබ්බපාරමිපරිග්ගහතො සච්චාධිට්ඨානං, තෙසං පටිපක්ඛපරිච්චාගතො චාගාධිට්ඨානං, සබ්බපාරමිතාගුණෙහි උපසමතො උපසමාධිට්ඨානං ¶ , තෙහියෙව පරහිතොපායකොසල්ලතො පඤ්ඤාධිට්ඨානං. විසෙසතො පන ‘‘අත්ථිකජනං අවිසංවාදෙත්වා දස්සාමී’’ති පටිජානතො, පටිඤ්ඤං අවිසංවාදෙත්වා දානතො, දානං අවිසංවාදෙත්වා අනුමොදනතො, මච්ඡරියාදිපටිපක්ඛපරිච්චාගතො, දෙය්යපටිග්ගාහකදානදෙය්යධම්මක්ඛයෙසු ලොභදොසමොහභයවූපසමතො, යථාරහං යථාකාලං යථාවිධානඤ්ච දානතො, පඤ්ඤුත්තරතො ච කුසලධම්මානං චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානං දානං. තථා සංවරසමාදානස්ස අවීතික්කමතො, දුස්සීල්යපරිච්චාගතො, දුච්චරිතවූපසමතො, පඤ්ඤුත්තරතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානං සීලං. යථාපටිඤ්ඤං ඛමනතො, පරාපරාධවිකප්පපරිච්චාගතො, කොධපරියුට්ඨානවූපසමතො, පඤ්ඤුත්තරතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානා ඛන්ති. පටිඤ්ඤානුරූපං පරහිතකරණතො, විසාදපරිච්චාගතො, අකුසලධම්මානං වූපසමතො, පඤ්ඤුත්තරතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානං වීරියං. පටිඤ්ඤානුරූපං ලොකහිතානුචින්තනතො, නීවරණපරිච්චාගතො, චිත්තවූපසමතො, පඤ්ඤුත්තරතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානං ඣානං. යථාපටිඤ්ඤං පරහිතූපායකොසල්ලතො, අනුපායකිරියාපරිච්චාගතො ¶ , මොහජපරිළාහවූපසමතො, සබ්බඤ්ඤුතාපටිලාභතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානා පඤ්ඤා.

තත්ථ ඤෙය්යපටිඤ්ඤානුවිධානෙහි සච්චාධිට්ඨානං, වත්ථුකාමකිලෙසකාමපරිච්චාගෙහි චාගාධිට්ඨානං, දොසදුක්ඛවූපසමෙහි උපසමාධිට්ඨානං, අනුබොධපටිවෙධෙහි පඤ්ඤාධිට්ඨානං. තිවිධසච්චපරිග්ගහිතං ¶ දොසත්තයවිරොධි සච්චාධිට්ඨානං, තිවිධචාගපරිග්ගහිතං දොසත්තයවිරොධි චාගාධිට්ඨානං, තිවිධවූපසමපරිග්ගහිතං දොසත්තයවිරොධි උපසමාධිට්ඨානං, තිවිධඤාණපරිග්ගහිතං දොසත්තයවිරොධි පඤ්ඤාධිට්ඨානං. සච්චාධිට්ඨානපරිග්ගහිතානි චාගූපසමපඤ්ඤාධිට්ඨානානි අවිසංවාදනතො ¶ , පටිඤ්ඤානුවිධානතො ච. චාගාධිට්ඨානපරිග්ගහිතානි සච්චූපසමපඤ්ඤාධිට්ඨානානි පටිපක්ඛපරිච්චාගතො, සබ්බපරිච්චාගඵලත්තා ච. උපසමාධිට්ඨානපරිග්ගහිතානි සච්චචාගපඤ්ඤාධිට්ඨානානි කිලෙසපරිළාහූපසමතො, කාමූපසමතො, කාමපරිළාහූපසමතො ච. පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිග්ගහිතානි සච්චචාගූපසමාධිට්ඨානානි ඤාණපුබ්බඞ්ගමතො, ඤාණානුපරිවත්තනතො චාති එවං සබ්බාපි පාරමියො සච්චප්පභාවිතා චාගපරිබ්යඤ්ජිතා උපසමොපබ්රූහිතා පඤ්ඤාපරිසුද්ධා. සච්චඤ්හි එතාසං ජනකහෙතු, චාගො පරිග්ගාහකහෙතු, උපසමො පරිවුඩ්ඪිහෙතු, පඤ්ඤා පාරිසුද්ධිහෙතු. තථා ආදිම්හි සච්චාධිට්ඨානං සච්චපටිඤ්ඤත්තා, මජ්ඣෙ චාගාධිට්ඨානං කතපණිධානස්ස පරහිතාය අත්තපරිච්චාගතො, අන්තෙ උපසමාධිට්ඨානං සබ්බූපසමපරියොසානත්තා, ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු පඤ්ඤාධිට්ඨානං තස්මිං සති සම්භවතො, අසති අභාවතො, යථාපටිඤ්ඤඤ්ච භාවතො.

තත්ථ මහාපුරිසා අත්තහිතපරහිතකරෙහි ගරුපියභාවකරෙහි සච්චචාගාධිට්ඨානෙහි ගිහිභූතා ආමිසදානෙන පරෙ අනුග්ගණ්හන්ති. තථා අත්තහිතපරහිතකරෙහි ගරුපියභාවකරෙහි උපසමපඤ්ඤාධිට්ඨානෙහි ච පබ්බජිතභූතා ධම්මදානෙන පරෙ අනුග්ගණ්හන්ති.

තත්ථ අන්තිමභවෙ බොධිසත්තස්ස චතුරධිට්ඨානපරිපූරණං. පරිපුණ්ණචතුරධිට්ඨානස්ස හි චරිමකභවූපපත්තීති එකෙ. තත්ර හි ගබ්භොක්කන්තිඨිතිඅභිනික්ඛමනෙසු පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සතො සම්පජානො සච්චාධිට්ඨානපාරිපූරියා සම්පතිජාතො උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගන්ත්වා සබ්බා දිසා ඔලොකෙත්වා සච්චානුපරිවත්තිනා වචසා ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨො…පෙ… සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්සා’’ති (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) තික්ඛත්තුං ¶ ¶ සීහනාදං නදි, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන ජිණ්ණාතුරමතපබ්බජිතදස්සාවිනො චතුධම්මපදෙසකොවිදස්ස යොබ්බනාරොග්යජීවිතසම්පත්තිමදානං උපසමො, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන මහතො ඤාතිපරිවට්ටස්ස හත්ථගතස්ස ච චක්කවත්තිරජ්ජස්ස අනපෙක්ඛපරිච්චාගොති.

දුතියෙ ඨානෙ අභිසම්බොධියං චතුරධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති කෙචි. තත්ථ හි යථාපටිඤ්ඤං සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන චතුන්නං අරියසච්චානං අභිසමයො, තතො හි සච්චාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන ¶ සබ්බකිලෙසොපක්කිලෙසපරිච්චාගො, තතො හි චාගාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන පරමූපසමසම්පත්ති, තතො හි උපසමාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අනාවරණඤාණපටිලාභො, තතො හි පඤ්ඤාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති, තං අසිද්ධං අභිසම්බොධියාපි පරමත්ථභාවතො.

තතියෙ ඨානෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13; පටි. ම. 2.30) චතුරධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති අඤ්ඤෙ. තත්ථ හි සච්චාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස ද්වාදසහි ආකාරෙහි අරියසච්චදෙසනාය සච්චාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං, චාගාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සද්ධම්මමහායාගකරණෙන චාගාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. උපසමාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සයං උපසන්තස්ස පරෙසං උපසමනෙන උපසමාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස විනෙය්යානං ආසයාදිපරිජානනෙන පඤ්ඤාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති, තදපි අසිද්ධං අපරියොසිතත්තා බුද්ධකිච්චස්ස.

චතුත්ථෙ ඨානෙ පරිනිබ්බානෙ චතුරධිට්ඨානපරිපුණ්ණන්ති අපරෙ. තත්ර හි පරිනිබ්බුතත්තා පරමත්ථසච්චසම්පත්තියා සච්චාධිට්ඨානපරිපූරණං, සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගෙන චාගාධිට්ඨානපරිපූරණං, සබ්බසඞ්ඛාරූපසමෙන ¶ උපසමාධිට්ඨානපරිපූරණං, පඤ්ඤාපයොජනපරිනිට්ඨානෙන පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිපූරණන්ති.

තත්ර මහාපුරිසස්ස විසෙසෙන මෙත්තාඛෙත්තෙ අභිජාතියං සච්චාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සච්චාධිට්ඨානපරිපූරණමභිබ්යත්තං, විසෙසෙන කරුණාඛෙත්තෙ අභිසම්බොධියං පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිපූරණමභිබ්යත්තං, විසෙසෙන මුදිතාඛෙත්තෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13; පටි. ම. 2.30) චාගාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස චාගාධිට්ඨානපරිපූරණමභිබ්යත්තං, විසෙසෙන උපෙක්ඛාඛෙත්තෙ පරිනිබ්බානෙ උපසමාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස උපසමාධිට්ඨානපරිපූරණමභිබ්යත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

තත්රපි ¶ සච්චාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සංවාසෙන සීලං වෙදිතබ්බං, චාගාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සංවොහාරෙන සොචෙය්යං වෙදිතබ්බං, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස ආපදාසු ථාමො වෙදිතබ්බො, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සාකච්ඡාය පඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. එවං සීලාජීවචිත්තදිට්ඨිවිසුද්ධියො වෙදිතබ්බා.

තථා ¶ සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන දොසා අගතිං න ගච්ඡති අවිසංවාදනතො, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන ලොභා අගතිං න ගච්ඡති අනභිසඞ්ගතො, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන භයා අගතිං න ගච්ඡති අනපරාධතො, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන මොහා අගතිං න ගච්ඡති යථාභූතාවබොධතො.

තථා පඨමෙන අදුට්ඨො අධිවාසෙති, දුතියෙන අලුද්ධො පටිසෙවති, තතියෙන අභීතො පරිවජ්ජෙති, චතුත්ථෙන අසම්මූළ්හො විනොදෙති. පඨමෙන නෙක්ඛම්මසුඛප්පත්ති, ඉතරෙහි පවිවෙකඋපසමසම්බොධිසුඛප්පත්තියො හොන්තීති දට්ඨබ්බා. තථා විවෙකජපීතිසුඛසමාධිජපීතිසුඛඅප්පීතිජකායසුඛසතිපාරිසුද්ධිජඋපෙක්ඛාසුඛප්පත්තියො එතෙහි චතූහි යථාක්කමං හොන්තීති. එවමනෙකගුණානුබන්ධෙහි චතූහි අධිට්ඨානෙහි සබ්බපාරමිසමූහසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. යථා ච චතූහි අධිට්ඨානෙහි සබ්බපාරමිසඞ්ගහො, එවං කරුණාපඤ්ඤාහිපීති දට්ඨබ්බං. සබ්බොපි ¶ හි බොධිසම්භාරො කරුණාපඤ්ඤාහි සඞ්ගහිතො. කරුණාපඤ්ඤාපරිග්ගහිතා හි දානාදිගුණා මහාබොධිසම්භාරා භවන්ති බුද්ධත්තසිද්ධිපරියොසානාති එවමෙතාසං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

කො සම්පාදනූපායොති සකලස්සාපි පුඤ්ඤාදිසම්භාරස්ස සම්මාසම්බොධිං, උද්දිස්ස අනවසෙසසම්භරණං අවෙකල්ලකාරිතායොගෙන, තත්ථ ච සක්කච්චකාරිතා ආදරබහුමානයොගෙන, සාතච්චකාරිතා නිරන්තරපයොගෙන, චිරකාලාදියොගො ච අන්තරා අවොසානාපජ්ජනෙනාති චතුරඞ්ගයොගො එතාසං සම්පාදනූපායො. අපිච සමාසතො කතාභිනීහාරස්ස අත්තනි සිනෙහස්ස පරියාදානං, පරෙසු ච සිනෙහස්ස පරිවඩ්ඪනං එතාසං සම්පාදනූපායො. සම්මාසම්බොධිසමධිගමාය හි කතමහාපණිධානස්ස මහාසත්තස්ස යාථාවතො පරිජානනෙන සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනුපලිත්තස්ස අත්තනි සිනෙහො පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡති, මහාකරුණාසමායොගවසෙන පන පියෙ පුත්තෙ විය සබ්බසත්තෙ සම්පස්සමානස්ස තෙසු මෙත්තාසිනෙහො පරිවඩ්ඪති. තතො ච තංතදාවත්ථානුරූපමත්තපරසන්තානෙසු ¶ ලොභදොසමොහවිගමෙන විදූරීකතමච්ඡරියාදිබොධිසම්භාරපටිපක්ඛො මහාපුරිසො දානපියවචනඅත්ථචරියාසමානත්තතාසඞ්ඛාතෙහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි (දී. නි. 3.210; අ. නි. 4.32) චතුරධිට්ඨානානුගතෙහි අච්චන්තං ජනස්ස සඞ්ගහකරණවසෙන උපරි යානත්තයෙ අවතාරණං පරිපාචනඤ්ච කරොති. මහාසත්තානඤ්හි මහාපඤ්ඤා මහාකරුණා ච දානෙන අලඞ්කතා; දානං පියවචනෙන; පියවචනං අත්ථචරියාය; අත්ථචරියා සමානත්තතාය අලඞ්කතා සඞ්ගහිතා ච. සබ්බභූතත්තභූතස්ස හි බොධිසත්තස්ස සබ්බත්ථ සමානසුඛදුක්ඛතාය සමානත්තතාසිද්ධි. බුද්ධභූතො පන තෙහෙව සඞ්ගහවත්ථූහි චතුරධිට්ඨානපරිපූරිතාභිබුද්ධෙහි ජනස්ස අච්චන්තිකසඞ්ගහකරණෙන අභිවිනයනං කරොති. දානඤ්හි ¶ සම්මාසම්බුද්ධානං චාගාධිට්ඨානෙන පරිපූරිතාභිබුද්ධං ¶ ; පියවචනං සච්චාධිට්ඨානෙන; අත්ථචරියා පඤ්ඤාධිට්ඨානෙන; සමානත්තතා උපසමාධිට්ඨානෙන පරිපූරිතාභිබුද්ධා. තථාගතානඤ්හි සබ්බසාවකපච්චෙකබුද්ධෙහි සමානත්තතා පරිනිබ්බානෙ. තත්ර හි තෙසං අවිසෙසතො එකීභාවො. තෙනෙවාහ ‘‘නත්ථි විමුත්තියා නානත්ත’’න්ති.

හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘සච්චො චාගී උපසන්තො, පඤ්ඤවා අනුකම්පකො,

සම්භතසබ්බසම්භාරො, කං නාමත්ථං න සාධයෙ.

මහාකාරුණිකො සත්ථා, හිතෙසී ච උපෙක්ඛකො,

නිරපෙක්ඛො ච සබ්බත්ථ, අහො අච්ඡරියො ජිනො.

විරත්තො සබ්බධම්මෙසු, සත්තෙසු ච උපෙක්ඛකො,

සදා සත්තහිතෙ යුත්තො, අහො අච්ඡරියො ජිනො.

සබ්බදා සබ්බසත්තානං, හිතාය ච සුඛාය ච,

උය්යුත්තො අකිලාසූ ච, අහො අච්ඡරියො ජිනො’’ති. (චරියා. අට්ඨ. 320 පකිණ්ණකකථා);

කිත්තකෙන කාලෙන සම්පාදනන්ති හෙට්ඨිමෙන තාව පරිච්ඡෙදෙන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, මජ්ඣිමෙන අට්ඨාසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, උපරිමෙන සොළසාසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, එතෙ ච ¶ භෙදා යථාක්කමං පඤ්ඤාධිකසද්ධාධිකවීරියාධිකවසෙන ඤාතබ්බා. පඤ්ඤාධිකානඤ්හි සද්ධා මන්දා හොති, පඤ්ඤා තික්ඛා. සද්ධාධිකානං පඤ්ඤා මජ්ඣිමා හොති, වීරියාධිකානං පඤ්ඤා මන්දා. පඤ්ඤානුභාවෙන ච සම්මාසම්බොධි අභිගන්තබ්බාති අට්ඨකථායං වුත්තං. අවිසෙසෙන පන විමුත්තිපරිපාචනීයානං ධම්මානං තික්ඛමජ්ඣිමමුදුභාවෙන තයොපෙතෙ භෙදා යුත්තාති වදන්ති. තිවිධා හි බොධිසත්තා අභිනීහාරක්ඛණෙ ¶ භවන්ති උග්ඝටිතඤ්ඤූවිපඤ්චිතඤ්ඤූනෙය්යභෙදෙන. තෙසු උග්ඝටිතඤ්ඤූ සම්මාසම්බුද්ධස්ස සම්මුඛා චතුප්පදිකං ගාථං සුණන්තො තතියපදෙ අපරියොසිතෙයෙව ඡඅභිඤ්ඤාහි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්තුං සමත්ථුපනිස්සයො හොති, දුතියො සත්ථු සම්මුඛා චතුප්පදිකං ගාථං සුණන්තො අපරියොසිතෙයෙව චතුත්ථපදෙ ඡහි අභිඤ්ඤාහි අරහත්තං පත්තුං සමත්ථුපනිස්සයො හොති, ඉතරො භගවතො සම්මුඛා චතුප්පදිකං ගාථං ¶ සුත්වා පරියොසිතාය ගාථාය ඡහි අභිඤ්ඤාහි අරහත්තං පත්තුං සමත්ථුපනිස්සයො භවති. තයොපෙතෙ විනා කාලභෙදෙන කතාභිනීහාරලද්ධබ්යාකරණා පාරමියො පූරෙන්තා යථාක්කමං යථාවුත්තභෙදෙන කාලෙන සම්මාසම්බොධිං පාපුණන්ති. තෙසු තෙසු පන කාලභෙදෙසු අපරිපුණ්ණෙසු තෙ තෙ මහාසත්තා දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං දානං දෙන්තාපි තදනුරූපෙ සීලාදිසබ්බපාරමිධම්මෙ ආචිනන්තාපි අන්තරා බුද්ධා භවිස්සන්තීති අකාරණමෙතං. කස්මා? ඤාණස්ස අපරිපච්චනතො. පරිච්ඡින්නකාලනිප්ඵාදිතං විය හි සස්සං පරිච්ඡින්නකාලෙ පරිනිප්ඵාදිතා සම්මාසම්බොධි. තදන්තරා පන සබ්බුස්සාහෙන වායමන්තෙනාපි න සක්කා පාපුණිතුන්ති පාරමිපාරිපූරී යථාවුත්තකාලවිසෙසං විනා න සම්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

කො ආනිසංසොති යෙ තෙ කතාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං –

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා;

සංසරං දීඝමද්ධානං, කප්පකොටිසතෙහිපි;

අවීචිම්හි නුප්පජ්ජන්ති, තථා ලොකන්තරෙසු චා’’ති. ආදිනා (අභි. අට්ඨ. 1.නිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; බු. වං. අට්ඨ. 27.දූරෙනිදානකථා; චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථා) –

අට්ඨාරස අභබ්බට්ඨානානුපගමනප්පකාරා ආනිසංසා සංවණ්ණිතා. යෙ ච ‘‘සතො ¶ සම්පජානො ආනන්ද බොධිසත්තො තුසිතාකායා චවිත්වා ¶ මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.199) සොළස අච්ඡරියබ්භුතධම්මප්පකාරා, යෙ ච ‘‘සීතං බ්යපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මතී’’තිආදිනා (බු. වං. 83), ‘‘ජායමානෙ ඛො සාරිපුත්ත බොධිසත්තෙ අයං දසසහස්සිලොකධාතු සඞ්කම්පති සම්පකම්පති සම්පවෙධතී’’තිආදිනා ච ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තප්පකාරා, යෙ වා පනඤ්ඤෙපි ‘‘බොධිසත්තානං අධිප්පායසමිජ්ඣනං කම්මාදීසු වසීභාවො’’ති එවමාදයො තත්ථ තත්ථ ජාතකබුද්ධවංසාදීසු දස්සිතප්පකාරා ආනිසංසා, තෙ සබ්බෙපි එතාසං ආනිසංසා, තථා යථානිදස්සිතභෙදා අලොභාදොසාදිගුණයුගළාදයො චාති වෙදිතබ්බා.

කිං ¶ ඵලන්ති සමාසතො තාව සම්මාසම්බුද්ධභාවො එතාසං ඵලං, විත්ථාරතො පන ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණ- (දී. නි. 2.24 ආදයො; 3.168 ආදයො; ම. නි. 2.385) අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාදිඅනෙකගුණගණසමුජ්ජලරූපකායසම්පත්තිඅධිට්ඨානා දසබලචතුවෙසාරජ්ජඡඅසාධාරණඤාණඅට්ඨාරසාවෙණිකබුද්ධධම්ම- (දී. නි. අට්ඨ. 3.305; මූලටී. 2.සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා) -පභුතිඅනෙකසතසහස්සගුණසමුදයොපසොභිනී ධම්මකායසිරී, යාවතා පන බුද්ධගුණා යෙ අනෙකෙහිපි කප්පෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙනාපි වාචාය පරියොසාපෙතුං න සක්කා, ඉදං එතාසං ඵලන්ති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන බුද්ධවංසචරියාපිටකජාතකමහාපදානසුත්තාදීනං වසෙන වෙදිතබ්බො.

යථාවුත්තාය පටිපදාය යථාවුත්තවිභාගානං පාරමීනං පූරිතභාවං සන්ධායාහ ‘‘සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා’’ති. සතිපි මහාපරිච්චාගානං දානපාරමිභාවෙ පරිච්චාගවිසෙසභාවදස්සනත්ථඤ්චෙව සුදුක්කරභාවදස්සනත්ථඤ්ච ¶ ‘‘පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ’’ති විසුං ගහණං, තතොයෙව ච අඞ්ගපරිච්චාගතො විසුං නයනපරිච්චාගග්ගහණං, පරිග්ගහපරිච්චාගභාවසාමඤ්ඤෙපි ධනරජ්ජපරිච්චාගතො පුත්තදාරපරිච්චාගග්ගහණඤ්ච කතං. ගතපච්චාගතිකවත්තසඞ්ඛාතාය පුබ්බභාගපටිපදාය සද්ධිං අභිඤ්ඤාසමාපත්තිනිප්ඵාදනං පුබ්බයොගො. දානාදීසුයෙව සාතිසයපටිපත්තිනිප්ඵාදනං පුබ්බචරියා, යා චරියාපිටකසඞ්ගහිතා. අභිනීහාරො පුබ්බයොගො, දානාදිපටිපත්ති, කායවිවෙකවසෙන එකචරියා වා පුබ්බචරියාති කෙචි. දානාදීනඤ්චෙව අප්පිච්ඡතාදීනඤ්ච සංසාරනිබ්බානෙසු ¶ ආදීනවානිසංසාදීනඤ්ච විභාවනවසෙන සත්තානං බොධිත්තයෙ පතිට්ඨාපනපරිපාචනවසෙන පවත්තා කථා ධම්මක්ඛානං. ඤාතීනං අත්ථචරියා ඤාතත්ථචරියා, සාපි කරුණායනවසෙනෙව. ආදි-සද්දෙන ලොකත්ථචරියාදයො සඞ්ගණ්හාති. කම්මස්සකතාඤාණවසෙන, අනවජ්ජකම්මායතනවිජ්ජාට්ඨානපරිචයවසෙන, ඛන්ධායතනාදිපරිචයවසෙන, ලක්ඛණත්තයතීරණවසෙන ච ඤාණචාරො බුද්ධිචරියා, සා පන අත්ථතො පඤ්ඤාපාරමීයෙව, ඤාණසම්භාරදස්සනත්ථං විසුං ගහණං. කොටින්ති පරියන්තො, උක්කංසොති අත්ථො. චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙත්වා බ්රූහෙත්වාති සම්බන්ධො. තත්ථ භාවෙත්වාති උප්පාදෙත්වා. බ්රූහෙත්වාති වඩ්ඪෙත්වා. සතිපට්ඨානාදිග්ගහණෙන ආගමනපටිපදං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙති, විපස්සනාසහගතා එව වා සතිපට්ඨානාදයො දට්ඨබ්බා. එත්ථ ච ‘‘යෙන අභිනීහාරෙනා’’තිආදිනා ආගමනපටිපදාය ආදිං දස්සෙති, ‘‘දානපාරමී’’තිආදිනා මජ්ඣං, ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ’’තිආදිනා පරියොසානන්ති වෙදිතබ්බං.

සම්පතිජාතොති හත්ථතො මුච්චිත්වා මුහුත්තජාතො, න මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තො. නික්ඛන්තමත්තඤ්හි ¶ මහාසත්තං පඨමං බ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො අජිනප්පවෙණියා, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන පටිග්ගණ්හිංසු, මනුස්සානං හත්ථතො මුඤ්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨිතොති යථාහ ¶ භගවා මහාපදානදෙසනායං. සෙතම්හි ඡත්තෙති දිබ්බසෙතච්ඡත්තෙ. අනුහීරමානෙති ධාරියමානෙ. එත්ථ ච ඡත්තග්ගහණෙනෙව ඛග්ගාදීනි පඤ්ච කකුධභණ්ඩානිපි (ජා. 2.19.72) වුත්තානෙවාති වෙදිතබ්බං. ඛග්ගතාලවණ්ටමොරහත්ථකවාළබීජනීඋණ්හීසපට්ටාපි හි ඡත්තෙන සහ තදා උපට්ඨිතා අහෙසුං. ඡත්තාදීනියෙව ච තදා පඤ්ඤායිංසු, න ඡත්තාදිගාහකා. සබ්බා ච දිසාති දසපි දිසා. නයිදං සබ්බදිසාවිලොකනං සත්තපදවීතිහාරුත්තරකාලං දට්ඨබ්බං. මහාසත්තො හි මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පුරත්ථිමදිසං ඔලොකෙසි, තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානා ‘‘මහාපුරිස ඉධ තුම්හෙහි සදිසොපි නත්ථි, කුතො උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං චතස්සො දිසා, චතස්සො අනුදිසා, හෙට්ඨා, උපරීති සබ්බා දිසා අනුවිලොකෙත්වා සබ්බත්ථ අත්තනා සදිසං අදිස්වා ‘‘අයං උත්තරා දිසා’’ති තත්ථ සත්තපදවීතිහාරෙන ¶ අගමාසි. ආසභින්ති උත්තමං. අග්ගොති සබ්බපඨමො. ජෙට්ඨො සෙට්ඨොති ච තස්සෙව වෙවචනං. අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පත්තබ්බං අරහත්තං බ්යාකාසි.

‘‘අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙනා’’ති සඞ්ඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං ‘‘යඤ්හී’’තිආදිනා විත්ථාරතො දස්සෙති. තත්ථ එත්ථාති –

‘‘අනෙකසාඛඤ්ච සහස්සමණ්ඩලං,

ඡත්තං මරූ ධාරයුමන්තලික්ඛෙ;

සුවණ්ණදණ්ඩා වීතිපතන්ති චාමරා,

න දිස්සරෙ චාමරඡත්තගාහකා’’ති. (සු. නි. 693);

ඉමිස්සා ගාථාය. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව සබ්බත්ථ අප්පටිහතචාරතාය අනාවරණඤාණන්ති ආහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්සා’’ති. ‘‘තථා අයං භගවාපි ගතො…පෙ… පුබ්බනිමිත්තභාවෙනා’’ති එතෙන අභිජාතියං ධම්මතාවසෙන උප්පජ්ජනවිසෙසා ¶ සබ්බබොධිසත්තානං සාධාරණාති දස්සෙති. පාරමිතානිස්සන්දා හි තෙති.

වික්කමීති අගමාසි. මරූති දෙවා. සමාති විලොකනසමතාය සමා සදිසියො. මහාපුරිසො හි යථා එකං දිසං විලොකෙසි, එවං සෙසා දිසාපි, න කත්ථචි විලොකනෙ විබන්ධො ¶ තස්ස අහොසීති. සමාති වා විලොකෙතුං යුත්තාති අත්ථො. න හි තදා බොධිසත්තස්ස විරූපබීභච්ඡවිසමරූපානි විලොකෙතුං අයුත්තානි දිසාසු උපට්ඨහන්තීති.

‘‘එවං තථාගතො’’ති කායගමනට්ඨෙන ගත-සද්දෙන තථාගත-සද්දං නිද්දිසිත්වා ඉදානි ඤාණගමනට්ඨෙන තං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නෙක්ඛම්මෙනාති අලොභප්පධානෙන කුසලචිත්තුප්පාදෙන. කුසලා හි ධම්මා ඉධ නෙක්ඛම්මං, න පබ්බජ්ජාදයො, ‘‘පඨමජ්ඣානෙනා’’ති ච වදන්ති. පහායාති පජහිත්වා. ගතො අධිගතො, පටිපන්නො උත්තරිවිසෙසන්ති අත්ථො. පහායාති වා පහානහෙතු, පහානලක්ඛණං වා. හෙතුලක්ඛණත්ථො හි අයං පහාය-සද්දො. ‘‘කාමච්ඡන්දාදිප්පහානහෙතුකං ගතො’’ති හෙත්ථ වුත්තං ගමනං අවබොධො, පටිපත්ති එව වා. කාමච්ඡන්දාදිප්පහානෙන ච තං ලක්ඛීයති. එස නයො ‘‘පදාලෙත්වා’’තිආදීසුපි. අබ්යාපාදෙනාති මෙත්තාය. ආලොකසඤ්ඤායාති විභූතං කත්වා මනසිකරණෙන උපට්ඨිතආලොකසඤ්ජානනෙන ¶ . අවික්ඛෙපෙනාති සමාධිනා. ධම්මවවත්ථානෙනාති කුසලාදිධම්මානං යාථාවවිනිච්ඡයෙන, ‘‘සප්පච්චයනාමරූපවවත්ථානෙනා’’තිපි වදන්ති.

එවං කාමච්ඡන්දාදිනීවරණප්පහානෙන ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායා’’තිආදිනා (විභ. 508) වුත්තාය පඨමජ්ඣානස්ස පුබ්බභාගපටිපදාය භගවතො තථාගතභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සහ උපායෙන අට්ඨහි සමාපත්තීහි, අට්ඨාරසහි ච මහාවිපස්සනාහි තං දස්සෙතුං ‘‘ඤාණෙනා’’තිආදිමාහ. නාමරූපපරිග්ගහකඞ්ඛාවිතරණානඤ්හි විබන්ධභූතස්ස මොහස්ස දූරීකරණෙන ඤාතපරිඤ්ඤායං ¶ ඨිතස්ස අනිච්චසඤ්ඤාදයො සිජ්ඣන්ති, තථා ඣානසමාපත්තීසු අභිරතිනිමිත්තෙන පාමොජ්ජෙන, තත්ථ අනභිරතියා විනොදිතාය ඣානාදි සමධිගමොති සමාපත්තිවිපස්සනානං අරතිවිනොදනඅවිජ්ජාපදාලනාදි උපායො, උප්පටිපාටිනිද්දෙසො පන නීවරණසභාවාය අවිජ්ජාය හෙට්ඨා නීවරණෙසුපි සඞ්ගහදස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. සමාපත්තිවිහාරප්පවෙසවිබන්ධනෙන නීවරණානි කවාටසදිසානීති ආහ ‘‘නීවරණකවාටං උග්ඝාටෙත්වා’’ති. ‘‘රත්තිං විතක්කෙත්වා විචාරෙත්වා දිවා කම්මන්තෙ පයොජෙතී’’ති වුත්තට්ඨානෙ විය විතක්කවිචාරා ධූමායනාති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘විතක්කවිචාරධූම’’න්ති. කිඤ්චාපි පඨමජ්ඣානූපචාරෙයෙව ච දුක්ඛං, චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙයෙව සුඛං පහීයති, අතිසයප්පහානං පන සන්ධායාහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානෙන සුඛදුක්ඛං පහායා’’ති.

අනිච්චස්ස, අනිච්චන්ති අනුපස්සනා අනිච්චානුපස්සනා, තෙභූමකධම්මානං අනිච්චතං ගහෙත්වා පවත්තාය විපස්සනායෙතං නාමං. නිච්චසඤ්ඤන්ති සඞ්ඛතධම්මෙ ‘‘නිච්චා, සස්සතා’’ති එවං පවත්තමිච්ඡාසඤ්ඤං ¶ , සඤ්ඤාසීසෙන දිට්ඨිචිත්තානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. නිබ්බිදානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බිජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. නන්දින්ති සප්පීතිකතණ්හං. තථා විරාගානුපස්සනායාති විරජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. නිරොධානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරානං නිරොධස්ස අනුපස්සනාය. ‘‘තෙ සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්තියෙව, ආයතිං සමුදයවසෙන න උප්පජ්ජන්තී’’ති එවං වා අනුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා. තෙනෙවාහ ‘‘නිරොධානුපස්සනාය නිරොධෙති, නො සමුදෙතී’’ති. මුඤ්චිතුකම්යතා හි අයං බලප්පත්තාති. පටිනිස්සජ්ජනාකාරෙන ¶ පවත්තා අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා ¶ . පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා හි අයං. ආදානන්ති නිච්චාදිවසෙන ගහණං. සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණානං වසෙන එකත්තග්ගහණං ඝනසඤ්ඤා. ආයූහනං අභිසඞ්ඛරණං. අවත්ථාවිසෙසාපත්ති විපරිණාමො. ධුවසඤ්ඤන්ති ථිරභාවග්ගහණං. නිමිත්තන්ති සමූහාදිඝනවසෙන, සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය ච සඞ්ඛාරානං සවිග්ගහග්ගහණං. පණිධින්ති රාගාදිපණිධිං, සා පනත්ථතො තණ්හානං වසෙන සඞ්ඛාරෙසු නින්නතා.

අභිනිවෙසන්ති අත්තානුදිට්ඨිං. අනිච්චදුක්ඛාදිවසෙන සබ්බධම්මතීරණං අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා. සාරාදානාභිනිවෙසන්ති අසාරෙ සාරග්ගහණවිපල්ලාසං. ‘‘ඉස්සරකුත්තාදිවසෙන ලොකො සමුප්පන්නො’’ති අභිනිවෙසො සම්මොහාභිනිවෙසො. කෙචි පන ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානන්තිආදිනා පවත්තසංසයාපත්ති සම්මොහාභිනිවෙසො’’ති වදන්ති. සඞ්ඛාරෙසු ලෙණතාණභාවග්ගහණං ආලයාභිනිවෙසො. ‘‘ආලයරතා ආලයසමුදිතා’’ති වචනතො ආලයො තණ්හා, සායෙව චක්ඛාදීසු රූපාදීසු ච අභිනිවිසනවසෙන පවත්තියා ආලයාභිනිවෙසොති කෙචි. ‘‘එවංවිධා සඞ්ඛාරා පටිනිස්සජ්ජීයන්තී’’ති පවත්තං ඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනා. වට්ටතො විගතත්තා විවට්ටං නිබ්බානං, තත්ථ ආරම්මණකරණසඞ්ඛාතෙන අනුපස්සනෙන පවත්තියා විවට්ටානුපස්සනා ගොත්රභු. සංයොගාභිනිවෙසන්ති සංයුජ්ජනවසෙන සඞ්ඛාරෙසු අභිනිවිසනං. දිට්ඨෙකට්ඨෙති දිට්ඨියා සහජාතෙකට්ඨෙ, පහානෙකට්ඨෙ ච. ‘‘ඔළාරිකෙ’’ති උපරිමග්ගවජ්ඣෙ කිලෙසෙ අපෙක්ඛිත්වා ¶ වුත්තං, අඤ්ඤථා දස්සනපහාතබ්බාපි දුතියමග්ගවජ්ඣෙහි ඔළාරිකාති. අණුසහගතෙති අණුභූතෙ, ඉදං හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣෙ අපෙක්ඛිත්වා වුත්තං. සබ්බකිලෙසෙති අවසිට්ඨසබ්බකිලෙසෙ. න හි පඨමාදිමග්ගෙහි පහීනා කිලෙසා පුන පහීයන්තීති.

කක්ඛළත්තං කඨිනභාවො. පග්ඝරණං ද්රවභාවො. ලොකියවායුනා භස්තස්ස විය යෙන තංතංකලාපස්ස උද්ධුමායනං, ථම්භභාවො වා, තං විත්ථම්භනං. විජ්ජමානෙපි කලාපන්තරභූතානං කලාපන්තරභූතෙහි අසම්ඵුට්ඨභාවෙ, තංතංභූතවිවිත්තතා රූපපරියන්තො ආකාසොති යෙසං යො පරිච්ඡෙදො, තෙහි සො අසම්ඵුට්ඨොව, අඤ්ඤථා භූතානං පරිච්ඡෙදසභාවො න සියා බ්යාපීභාවාපත්තිතො ¶ . අබ්යාපිතා හි අසම්ඵුට්ඨතාති. යස්මිං ¶ කලාපෙ භූතානං පරිච්ඡෙදො, තෙහි අසම්ඵුට්ඨභාවො අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං. තෙනාහ භගවා ආකාසධාතුනිද්දෙසෙ ‘‘අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහී’’ති (ධ. ස. 637).

විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්ති රුප්පනං. චෙතනාපධානත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මානං චෙතනාවසෙනෙතං වුත්තං ‘‘සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණ’’න්ති. තථා හි සුත්තන්තභාජනීයෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවිභඞ්ගෙ ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනා’’තිආදිනා (විභ. 92) චෙතනාව විභත්තා, අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා ච චෙතනා. යථාහ ‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? කුසලා චෙතනා කාමාවචරා’’තිආදි ¶ (විභ. 226). ඵරණං සවිප්ඵාරිකතා. අස්සද්ධියෙති අස්සද්ධියහෙතු, නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං. එස නයො ‘‘කොසජ්ජෙ’’තිආදීසු. වූපසමලක්ඛණන්ති කායචිත්තපරිළාහූපසමලක්ඛණං. ලීනුද්ධච්චරහිතෙ අධිචිත්තෙ පවත්තමානෙ පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාවටතාය අජ්ඣුපෙක්ඛනං පටිසඞ්ඛානං පක්ඛපාතුපච්ඡෙදතො.

මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්චතාය ලූඛානං අපරිග්ගාහකානං පටිපක්ඛභාවතො පරිග්ගාහිකා සම්මාවාචා සිනිද්ධභාවතො සම්පයුත්තධම්මෙ, සම්මාවාචාපච්චයසුභාසිතානං සොතාරඤ්ච පුග්ගලං පරිග්ගණ්හාතීති සා පරිග්ගහලක්ඛණා සම්මාවාචා. කායිකකිරියා කිඤ්චි කත්තබ්බං සමුට්ඨාපෙති. සයඤ්ච සමුට්ඨහනං ඝටනං හොතීති සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා විරති සමුට්ඨානලක්ඛණා දට්ඨබ්බා, සම්පයුත්තධම්මානං වා උක්ඛිපනං සමුට්ඨාපනං කායිකකිරියාය භාරුක්ඛිපනං විය. ජීවමානස්ස සත්තස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං වා ජීවිතින්ද්රියවුත්තියා, ආජීවස්සෙව වා සුද්ධි වොදානං. සසම්පයුත්තධම්මස්ස චිත්තස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්මදෙව පග්ගණ්හනං පග්ගහො.

‘‘සඞ්ඛාරා’’ති ඉධ චෙතනා අධිප්පෙතාති වුත්තං ‘‘සඞ්ඛාරානං චෙතනාලක්ඛණ’’න්ති. නමනං ආරම්මණාභිමුඛභාවො. ආයතනංපවත්තනං. ආයතනානං වසෙන හි ආයසඞ්ඛාතානං චිත්තචෙතසිකානං පවත්ති. තණ්හාය හෙතුලක්ඛණන්ති වට්ටස්ස ජනකහෙතුභාවො, මග්ගස්ස පන නිබ්බානසම්පාපකත්තන්ති අයමෙව තෙසං විසෙසො.

තථලක්ඛණං ¶ අවිපරීතසභාවො. එකරසො අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනං අනූනාධිකභාවො. යුගනද්ධා සමථවිපස්සනාව, ‘‘සද්ධාපඤ්ඤා පග්ගහාවික්ඛෙපා’’තිපි වදන්ති.

ඛිණොති ¶ කිලෙසෙති ඛයො, මග්ගො. අනුප්පාදපරියොසානතාය අනුප්පාදො, ඵලං. පස්සද්ධි කිලෙසවූපසමො.

ඡන්දස්සාති ¶ කත්තුකම්යතාඡන්දස්ස. මූලලක්ඛණං පතිට්ඨාභාවො. සමුට්ඨාපනලක්ඛණං ආරම්මණපටිපාදකතාය සම්පයුත්තධම්මානං උප්පත්තිහෙතුතා. සමොධානං විසයාදිසන්නිපාතෙන ගහෙතබ්බාකාරො, යා ‘‘සඞ්ගතී’’ති වුච්චති. සමං සහ ඔදහන්ති අනෙන සම්පයුත්තධම්මාති වා සමොධානං, ඵස්සො. සමොසරන්ති සන්නිපතන්ති එත්ථාති සමොසරණං. වෙදනාය විනා අප්පවත්තමානා සම්පයුත්තධම්මා වෙදනානුභවනනිමිත්තං සමොසටා විය හොන්තීති එවං වුත්තං. ගොපානසීනං කූටං විය සම්පයුත්තානං පාමොක්ඛභාවො පමුඛලක්ඛණං. තතො, තෙසං වා සම්පයුත්තධම්මානං උත්තරි පධානන්ති තදුත්තරි. පඤ්ඤුත්තරා හි කුසලා ධම්මා. විමුත්තියාති ඵලස්ස. තඤ්හි සීලාදිගුණසාරස්ස පරමුක්කංසභාවෙන සාරං. අයඤ්ච ලක්ඛණවිභාගො ඡධාතුපඤ්චඣානඞ්ගාදිවසෙන තංතංසුත්තපදානුසාරෙන, පොරාණට්ඨකථාය ආගතනයෙන ච කතොති දට්ඨබ්බං. තථා හි වුත්තොපි කොචි ධම්මො පරියායන්තරප්පකාසනත්ථං පුන දස්සිතො, තතො එව ච ‘‘ඡන්දමූලකා කුසලා ධම්මා මනසිකාරසමුට්ඨානා, ඵස්සසමොධානා, වෙදනාසමොසරණා’’ති, ‘‘පඤ්ඤුත්තරා කුසලා ධම්මා’’ති, ‘‘විමුත්තිසාරමිදං බ්රහ්මචරිය’’න්ති, ‘‘නිබ්බානොගධඤ්හි ආවුසො බ්රහ්මචරියං නිබ්බානපරියොසාන’’න්ති ච සුත්තපදානං වසෙන ‘‘ඡන්දස්ස මූලලක්ඛණ’’න්තිආදි වුත්තං.

තථධම්මා ¶ නාම චත්තාරි අරියසච්චානි අවිපරීතසභාවත්තා. තථානි තංසභාවත්තා. අවිතථානි අමුසාසභාවත්තා. අනඤ්ඤථානි අඤ්ඤාකාරරහිතත්තා.

ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨොති ජාතිපච්චයා සම්භූතං හුත්වා සහිතස්ස අත්තනො පච්චයානුරූපස්ස උද්ධං උද්ධං ආගතභාවො, අනුපවත්තත්ථොති අත්ථො. අථ වා සම්භූතට්ඨො ච සමුදාගතට්ඨො ච සම්භූතසමුදාගතට්ඨො, න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා අඤ්ඤතො හොතීති ජාතිපච්චයසම්භූතට්ඨො. ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති ¶ ජාතිපච්චයසමුදාගතට්ඨො. යා යා ජාති යථා යථා පච්චයො හොති, තදනුරූපං පාතුභාවොති අත්ථො. අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨොති එත්ථාපි න අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො න හොති, න ච අවිජ්ජං විනා සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජන්ති. යා යා අවිජ්ජා යෙසං යෙසං සඞ්ඛාරානං යථා යථා පච්චයො හොති, අයං අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො, පච්චයභාවොති අත්ථො.

භගවා ¶ තං ජානාති පස්සතීති සම්බන්ධො. තෙනාති භගවතා. තං විභජ්ජමානන්ති යොජෙතබ්බං. තන්ති රූපායතනං. ඉට්ඨානිට්ඨාදීති ආදි-සද්දෙන මජ්ඣත්තං සඞ්ගණ්හාති, තථා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නපරිත්තඅජ්ඣත්තබහිද්ධාතදුභයාදිභෙදං. ලබ්භමානකපදවසෙනාති ‘‘රූපායතනං දිට්ඨං සද්දායතනං සුතං ගන්ධායතනං රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං මුතං, සබ්බං රූපං මනසා විඤ්ඤාත’’න්ති (ධ. ස. 966) වචනතො දිට්ඨපදඤ්ච විඤ්ඤාතපදඤ්ච රූපාරම්මණෙ ලබ්භති. ‘‘රූපාරම්මණං ඉට්ඨං අනිට්ඨං මජ්ඣත්තං පරිත්තං අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං බහිද්ධා දිට්ඨං විඤ්ඤාතං රූපං රූපායතනං රූපධාතු වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්ති එවමාදීහි අනෙකෙහි නාමෙහි. ‘‘තෙරසහි වාරෙහී’’ති රූපකණ්ඩෙ (ධ. ස. 614 ආදයො) ආගතෙ තෙරස නිද්දෙසවාරෙ සන්ධායාහ. එකෙකස්මිඤ්ච වාරෙ චතුන්නං චතුන්නං වවත්ථාපනනයානං වසෙන ‘‘ද්විපඤ්ඤාසාය ¶ නයෙහී’’ති ආහ. තථමෙව අවිපරීතදස්සිතාය, අප්පටිවත්තියදෙසනතාය ච. ජානාමි අබ්භඤ්ඤාසින්ති වත්තමානාතීතකාලෙසු ඤාණප්පවත්තිදස්සනෙන අනාගතෙපි ඤාණප්පවත්ති වුත්තායෙවාති දට්ඨබ්බා. විදිත-සද්දො අනාමට්ඨකාලවිසෙසො වෙදිතබ්බො, ‘‘දිට්ඨං සුතං මුත’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 966) විය. න උපට්ඨාසීති අත්තත්තනියවසෙන න උපගච්ඡි. යථා රූපාරම්මණාදයො ධම්මා යංසභාවා යංපකාරා ච, තථා නෙ පස්සති ජානාති ගච්ඡතීති තථාගතොති එවං පදසම්භවො වෙදිතබ්බො. කෙචි පන ‘‘නිරුත්තිනයෙන පිසොදරාදිපක්ඛෙපෙන වා දස්සී-සද්දස්ස ලොපං, ආගත-සද්දස්ස චාගමං කත්වා තථාගතො’’ති වණ්ණෙන්ති.

නිද්දොසතාය අනුපවජ්ජං. පක්ඛිපිතබ්බාභාවෙන අනූනං. අපනෙතබ්බාභාවෙන අනධිකං. අත්ථබ්යඤ්ජනාදිසම්පත්තියා සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං. නො අඤ්ඤථාති ‘‘තථෙවා’’ති වුත්තමෙවත්ථං බ්යතිරෙකෙන සම්පාදෙති. තෙන යදත්ථං ¶ භාසිතං, එකන්තෙන තදත්ථනිප්ඵාදනතො යථා භාසිතං භගවතා, තථෙවාති අවිපරීතදෙසනතං දස්සෙති. ‘‘ගදත්ථො’’ති එතෙන තථං ගදතීති තථාගතොති ද-කාරස්ස ත-කාරො කතො නිරුත්තිනයෙනාති දස්සෙති.

තථා ගතමස්සාති තථාගතො, ගතන්ති ච කායස්ස වාචාය වා පවත්තීති අත්ථො. තථාති ච වුත්තෙ යංතං-සද්දානං අබ්යභිචාරිසම්බන්ධිතාය ‘‘යථා’’ති අයමත්ථො උපට්ඨිතොයෙව හොති. කායවචීකිරියානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤානුලොමෙන වචනිච්ඡායං, කායස්ස වාචා, වාචාය ච කායො සම්බන්ධීභාවෙන උපතිට්ඨතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. ඉමස්මිං පන අත්ථෙ තථාවාදිතාය තථාගතොති අයම්පි අත්ථො සිද්ධො හොති. සො පන පුබ්බෙ පකාරන්තරෙන දස්සිතොති ආහ ‘‘එවං තථාකාරිතාය තථාගතො’’ති.

‘‘තිරියං ¶ අපරිමාණාසු ලොකධාතූසූ’’ති එතෙන යදෙකෙ ‘‘තිරියං ¶ විය උපරි අධො ච සන්ති ලොකධාතුයො’’ති වදන්ති, තං පටිසෙධෙති. දෙසනාවිලාසොයෙව දෙසනාවිලාසමයො යථා ‘‘පුඤ්ඤමයං, දානමය’’න්තිආදීසු.

උපසග්ගනිපාතානං වාචකසද්දසන්නිධානෙ තදත්ථජොතනභාවෙන පවත්තනතො ගත-සද්දොයෙව අවගතත්ථං අතීතත්ථඤ්ච වදතීති ආහ ‘‘ගතොති අවගතො අතීතො’’ති. අථ වා අභිනීහාරතො පට්ඨාය යාව සම්බොධි, එත්ථන්තරෙ මහාබොධියානපටිපත්තියා හානඨානසංකිලෙසනිවත්තීනං අභාවතො යථා පණිධානං, තථා ගතො අභිනීහාරානුරූපං පටිපන්නොති තථාගතො. අථ වා මහිද්ධිකතාය, පටිසම්භිදානං උක්කංසාධිගමෙන අනාවරණතාය ච කත්ථචි පටිඝාතාභාවතො යථා රුචි, තථා කායවචීචිත්තානං ගතානි ගමනානි පවත්තියො එතස්සාති තථාගතො. යස්මා ච ලොකෙ විධයුත්තගතපකාර-සද්දා සමානත්ථා දිස්සන්ති, තස්මා යථා විධා විපස්සීආදයො භගවන්තො, අයම්පි භගවා තථා විධොති තථාගතො. යථා යුත්තා ච තෙ භගවන්තො අයම්පි භගවා තථා යුත්තොති තථාගතො. අථ වා යස්මා සච්චං තච්ඡං තථන්ති ඤාණස්සෙතං අධිවචනං, තස්මා තථෙන ඤාණෙන ආගතොති තථාගතොති. එවම්පි තථාගත-සද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො –

‘‘පහාය ¶ කාමාදිමලෙ යථා ගතා,

සමාධිඤාණෙහි විපස්සිආදයො;

මහෙසිනො සක්යමුනී ජුතින්ධරො,

තථාගතො තෙන තථාගතො මතො.

තථඤ්ච ධාතායතනාදිලක්ඛණං,

සභාවසාමඤ්ඤවිභාගභෙදතො;

සයම්භුඤාණෙන ජිනො සමාගතො,

තථාගතො වුච්චති සක්යපුඞ්ගවො.

තථානි ¶ සච්චානි සමන්තචක්ඛුනා,

තථා ඉදප්පච්චයතා ච සබ්බසො;

අනඤ්ඤනෙය්යෙන යතො විභාවිතා,

යාථාවතො තෙන ජිනො තථාගතො.

අනෙකභෙදාසුපි ¶ ලොකධාතුසු,

ජිනස්ස රූපායතනාදිගොචරෙ;

විචිත්තභෙදං තථමෙව දස්සනං,

තථාගතො තෙන සමන්තලොචනො.

යතො ච ධම්මං තථමෙව භාසති,

කරොති වාචායනුලොම මත්තනො;

ගුණෙහි ලොකං අභිභුය්ය ඉරියති,

තථාගතො තෙනපි ලොකනායකො.

යථාභිනීහාරමතො යථාරුචි,

පවත්තවාචාතනුචිත්තභාවතො;

යථාවිධා යෙන පුරා මහෙසිනො,

තථාවිධො තෙන ජිනො තථාගතො’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 38);

සඞ්ගහගාථා මුඛමත්තමෙව. කස්මා? අප්පමාදපදං විය සකලධම්මපටිපත්තියා සබ්බබුද්ධගුණානං සඞ්ගාහකත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘සබ්බාකාරෙනා’’තිආදි.

‘‘තං ¶ කතමන්ති පුච්ඡතී’’ති එතෙන ‘‘කතමඤ්ච තං භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනස්ස සාමඤ්ඤතො පුච්ඡාභාවො දස්සිතො අවිසෙසතො හි තස්ස පුච්ඡාවිසෙසභාවඤාපනත්ථං මහානිද්දෙසෙ ආගතා සබ්බාව පුච්ඡා අත්ථුද්ධාරනයෙන දස්සෙති ‘‘තත්ථ පුච්ඡා නාමා’’තිආදිනා. තත්ථ තත්ථාති ‘‘තං කතමන්ති පුච්ඡතී’’ති එත්ථ යදෙතං සාමඤ්ඤතො පුච්ඡාවචනං, තස්මිං.

ලක්ඛණන්ති ඤාතුං ඉච්ඡිතො යො කොචි සභාවො. ‘‘අඤ්ඤාත’’න්ති යෙන කෙනචි ඤාණෙන අඤ්ඤාතභාවමාහ, ‘‘අදිට්ඨ’’න්ති දස්සනභූතෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛං විය අදිට්ඨතං. ‘‘අතුලිත’’න්ති ¶ ‘‘එත්තකමෙත’’න්ති තුලනභූතෙන අතූලිතතං, ‘‘අතීරිත’’න්ති තීරණභූතෙන අකතඤාණකිරියාසමාපනතං, ‘‘අවිභූත’’න්ති ඤාණස්ස අපාකටභාවං, ‘‘අවිභාවිත’’න්ති ඤාණෙන අපාකටීකතභාවං. අදිට්ඨං ජොතීයති එතායාති අදිට්ඨජොතනා. දිට්ඨං සංසන්දීයති එතායාති දිට්ඨසංසන්දනා, සාකච්ඡාවසෙන විනිච්ඡයකරණං. විමති ඡිජ්ජති එතායාති විමතිච්ඡෙදනා. අනුමතියා පුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ භික්ඛවෙ’’තිආදි පුච්ඡාය ¶ හි ‘‘කා තුම්හාකං අනුමතී’’ති අනුමති පුච්ඡිතා හොති. කථෙතුකම්යතාති කථෙතුකම්යතාය.

8. සරසෙනෙව පතනසභාවස්ස අන්තරා එව අතීව පාතනං අතිපාතො, සණිකං පතිතුං අදත්වා සීඝං පාතනන්ති අත්ථො. අතික්කම්ම වා සත්ථාදීහි අභිභවිත්වා පාතනං අතිපාතො. සත්තොති ඛන්ධසන්තානො. තත්ථ හි සත්තපඤ්ඤත්ති. ජීවිතින්ද්රියන්ති රූපාරූපජීවිතින්ද්රියං. රූපජීවිතින්ද්රියෙ හි විකොපිතෙ ඉතරම්පි තංසම්බන්ධතාය විනස්සති. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘පාණස්ස අතිපාතො, පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො’’ති ච එකවචනනිද්දෙසො කතො, නනු නිරවසෙසානං පාණානං අතිපාතතො විරති ඉධ අධිප්පෙතා. තථා හි වක්ඛති ‘‘සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පීති සබ්බෙ පාණභූතෙ’’තිආදිනා (දී. නි. අට්ඨ. 1.චූළසීලවණ්ණනා) බහුවචනනිද්දෙසන්ති? සච්චමෙතං, පාණභාවසාමඤ්ඤවසෙන පනෙත්ථ එකවචනනිද්දෙසො කතො, සබ්බසද්දසන්නිධානෙන තත්ථ පුථුත්තං විඤ්ඤායමානමෙවාති සාමඤ්ඤනිද්දෙසං අකත්වා භෙදවචනිච්ඡාවසෙන බහුවචනනිද්දෙසො කතොති ¶ . කිඤ්ච භිය්යොසාමඤ්ඤතො සංවරසමාදානං, තබ්බිසෙසතො සංවරභෙදොති ඉමස්ස විසෙසස්ස ඤාපනත්ථං අයං වචනභෙදො කතොති වෙදිතබ්බො. යාය චෙතනාය වත්තමානස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස නිස්සයභූතෙසු මහාභූතෙසු ¶ උපක්කමකරණහෙතු තං මහාභූතප්පච්චයා උප්පජ්ජනකමහාභූතා නුප්පජ්ජිස්සන්ති, සා තාදිසප්පයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පාණාතිපාතො. ලද්ධුපක්කමානි හි භූතානි ඉතරභූතානි විය න විසදානීති සමානජාතියානං කාරණං න හොන්තීති. ‘‘කායවචීද්වාරාන’’න්ති එතෙන මනොද්වාරෙ පවත්තාය වධකචෙතනාය පාණාතිපාතභාවං පටික්ඛිපති.

පයොගවත්ථුමහන්තතාදීහි මහාසාවජ්ජතා තෙහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජමානාය චෙතනාය බලවභාවතො වෙදිතබ්බා. යථාධිප්පෙතස්ස හි පයොගස්ස සහසා නිප්ඵාදනවසෙන කිච්චසාධිකාය බහුක්ඛත්තුං පවත්තජවනෙහි ලද්ධාසෙවනාය ච සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය වසෙන පයොගස්ස මහන්තභාවො. සතිපි කදාචි ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච පාණෙ පයොගස්ස සමභාවෙ මහන්තං හනන්තස්ස චෙතනා තිබ්බතරා උප්පජ්ජතීති වත්ථුස්ස මහන්තභාවො. ඉති උභයං පෙතං චෙතනාය බලවභාවෙනෙව හොති. තථා හි හන්තබ්බස්ස මහාගුණභාවෙන තත්ථ පවත්තඋපකාරචෙතනා විය ඛෙත්තවිසෙසනිබ්බත්තියා අපකාරචෙතනාපි බලවතී, තිබ්බතරා ච උප්පජ්ජතීති තස්සා මහාසාවජ්ජතා දට්ඨබ්බා. තස්මා පයොගවත්ථුආදිපච්චයානං අමහත්තෙපි මහාගුණතාදිපච්චයෙහි චෙතනාය බලවභාවාදිවසෙනෙව මහාසාවජ්ජභාවො වෙදිතබ්බො.

සම්භරීයන්ති ¶ එතෙහීති සම්භාරා, අඞ්ගානි. තෙසු පාණසඤ්ඤිතාවධකචිත්තානි පුබ්බභාගියානිපි හොන්ති. උපක්කමො වධකචෙතනාසමුට්ඨාපිතො. පඤ්චසම්භාරවතී පාණාතිපාතචෙතනාති සා පඤ්චසම්භාරවිනිමුත්තා දට්ඨබ්බා. විජ්ජාමයො මන්තපරිජප්පනපයොගො ආථබ්බණිකාදීනං විය. ඉද්ධිමයො කම්මවිපාකජිද්ධිමයො දාඨාකොටකාදීනං විය. අතිවිය පපඤ්චොති අතිමහාවිත්ථාරො.

එත්ථාහ – ඛණෙ ඛණෙ නිරුජ්ඣනසභාවෙසු සඞ්ඛාරෙසු කො හන්ති, කො වා හඤ්ඤති, යදි චිත්තචෙතසිකසන්තානො, සො අරූපතාය න ඡෙදනභෙදනාදිවසෙන ¶ විකොපනසමත්ථො, නාපි ¶ විකොපනීයො, අථ රූපසන්තානො, සො අචෙතනතාය කට්ඨකලිඞ්ගරූපමොති න තත්ථ ඡෙදනාදිනා පාණාතිපාතො ලබ්භති යථා මතසරීරෙ, පයොගොපි පාණාතිපාතස්ස පහරණප්පකාරාදි අතීතෙසු වා සඞ්ඛාරෙසු භවෙය්ය අනාගතෙසු වා පච්චුප්පන්නෙසු වා, තත්ථ න තාව අතීතානාගතෙසු සම්භවති තෙසං අභාවතො, පච්චුප්පන්නෙසු ච සඞ්ඛාරානං ඛණිකත්තා සරසෙනෙව නිරුජ්ඣනසභාවතාය විනාසාභිමුඛෙසු නිප්පයොජනො පයොගො සියා, විනාසස්ස ච කාරණරහිතත්තා න පහරණප්පකාරාදිපයොගහෙතුකං මරණං, නිරීහකතාය ච සඞ්ඛාරානං කස්ස සො පයොගො, ඛණිකත්තා වධාධිප්පායසමකාලභිජ්ජනකස්ස කිරියාපරියොසානකාලානවට්ඨානතො කස්ස වා පාණාතිපාතකම්මබද්ධොති.

වුච්චතෙ – යථාවුත්තවධකචෙතනාසහිතො සඞ්ඛාරානං පුඤ්ජො සත්තසඞ්ඛාතො හන්තා, තෙන පවත්තිතවධකපයොගනිමිත්තං අපගතුස්මාවිඤ්ඤාණජීවිතින්ද්රියො මතවොහාරප්පවත්තිනිබන්ධො යථාවුත්තවධප්පයොගාකරණෙ උප්පජ්ජනාරහො රූපාරූපධම්මසමූහො හඤ්ඤති, කෙවලො වා චිත්තචෙතසිකසන්තානො. වධප්පයොගාවිසයභාවෙපි තස්ස පඤ්චවොකාරභවෙ රූපසන්තානාධීනවුත්තිතාය රූපසන්තානෙ පරෙන පයොජිතජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකපයොගවසෙන තන්නිබ්බත්තිවිබන්ධකවිසදිසරූපුප්පත්තියා විහතෙ විච්ඡෙදො හොතීති න පාණාතිපාතස්ස අසම්භවො, නාපි අහෙතුකො පාණාතිපාතො, න ච පයොගො නිප්පයොජනො පච්චුප්පන්නෙසු සඞ්ඛාරෙසු කතපයොගවසෙන තදනන්තරං උප්පජ්ජනාරහස්ස සඞ්ඛාරකලාපස්ස තථා අනුප්පත්තිතො, ඛණිකානං සඞ්ඛාරානං ඛණිකමරණස්ස ඉධ මරණභාවෙන අනධිප්පෙතත්තා, සන්තතිමරණස්ස ච යථාවුත්තනයෙන සහෙතුකභාවතො න අහෙතුකං මරණං, න ච කත්තුරහිතො පාණාතිපාතප්පයොගො නිරීහකෙසුපි සඞ්ඛාරෙසු සන්නිහිතතාමත්තෙන උපකාරකෙසු අත්තනො අනුරූපඵලුප්පාදනනියතෙසු ¶ කාරණෙසු කත්තුවොහාරසිද්ධිතො යථා ‘‘පදීපො පකාසෙති නිසාකරො චන්දිමා’’ති ච, න ච කෙවලස්ස වධාධිප්පායසහභුනො චිත්තචෙතසිකකලාපස්ස පාණාතිපාතො ඉච්ඡිතො සන්තානවසෙන අවට්ඨිතස්සෙව පටිජානනතො, සන්තානවසෙන ¶ පවත්තමානානඤ්ච පදීපාදීනං අත්ථකිරියාසිද්ධි දිස්සතීති අත්ථෙව පාණාතිපාතෙන කම්මබද්ධො. අයඤ්ච විචාරො අදින්නාදානාදීසුපි යථාසම්භවං විභාවෙතබ්බො.

‘‘පහීනකාලතො ¶ පට්ඨාය විරතොවා’’ති එතෙන පහානහෙතුකා ඉධාධිප්පෙතා සමුච්ඡෙදවිරතීති දස්සෙති. කම්මක්ඛයඤාණෙන හි පාණාතිපාතදුස්සීල්යස්ස පහීනත්තා භගවා අච්චන්තමෙව තතො පටිවිරතොති වුච්චති සමුච්ඡෙදවසෙන පහානවිරතීනං අධිප්පෙතත්තා. කිඤ්චාපි පහානවිරමණානං පුරිමපච්ඡිමකාලතා නත්ථි, මග්ගධම්මානං පන සම්මාදිට්ඨිආදීනං සම්මාවාචාදීනඤ්ච පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙ අපෙක්ඛිතෙ සහජාතානම්පි පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන ගහණං පුරිමපච්ඡිමභාවෙනෙව හොතීති ගහණප්පවත්තිආකාරවසෙන පච්චයභූතෙසු සම්මාදිට්ඨිආදීසු පහායකධම්මෙසු පහානකිරියාය පුරිමකාලවොහාරො, පච්චයුප්පන්නාසු ච විරතීසු විරමණකිරියාය අපරකාලවොහාරො ච හොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. පහානං වා සමුච්ඡෙදවසෙන, විරති පටිප්පස්සද්ධිවසෙන යොජෙතබ්බා. අථ වා පාණො අතිපාතීයති එතෙනාති පාණාතිපාතො, පාණඝාතහෙතුභූතො ධම්මසමූහො. කො පනෙසො? අහිරිකානොත්තප්පදොසමොහවිහිංසාදයො කිලෙසා. තෙ හි භගවා අරියමග්ගෙන පහාය සමුග්ඝාටෙත්වා පාණාතිපාතදුස්සීල්යතො අච්චන්තමෙව පටිවිරතොති වුච්චති කිලෙසෙසු පහීනෙසු කිලෙසනිමිත්තස්ස කම්මස්ස අනුප්පජ්ජනතො. ‘‘අදින්නාදානං පහායා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. විරතොවාති අවධාරණෙන තස්සා විරතියා කාලාදිවසෙන අපරියන්තතං දස්සෙති. යථා හි අඤ්ඤෙ සමාදින්නවිරතිකාපි ¶ අනවට්ඨිතචිත්තතාය ලාභජීවිතාදිහෙතු සමාදානං භින්දන්ති, න එවං භගවා. භගවා පන සබ්බසො පහීනපාණාතිපාතත්තා අච්චන්තවිරතො එවාති. වීතික්කමිස්සාමීති අනවජ්ජධම්මෙහි වොකිණ්ණා අන්තරන්තරා උප්පජ්ජනකා දුබ්බලාකුසලා. යස්මා පන කායවචීපයොගං උපලභිත්වා ‘‘ඉමස්ස කිලෙසා උප්පන්නා’’ති විඤ්ඤුනා සක්කා ඤාතුං, තස්මා තෙ ඉමිනා පරියායෙන ‘‘චක්ඛුසොතවිඤ්ඤෙය්යා’’ති වුත්තාති දට්ඨබ්බා. කායිකාති පාණාතිපාතාදිනිප්ඵාදකෙ බලවාකුසලෙ සන්ධායාහ.

ගොත්තවසෙන ලද්ධවොහාරොති සම්බන්ධො. දීපෙතුං වට්ටති බ්රහ්මදත්තෙන භාසිතවණ්ණස්ස අනුසන්ධිදස්සනවසෙන ඉමිස්සා දෙසනාය ආරද්ධත්තා. තත්ථායං දීපනා – ‘‘පාණාතිපාතං පහාය පාණාතිපාතා පටිවිරතො සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකසඞ්ඝො නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථො’’ති විත්ථාරෙතබ්බං. නනු ච ධම්මස්සාපි වණ්ණො ¶ බ්රහ්මදත්තෙන භාසිතො? සච්චං භාසිතො, සො පන සම්මාසම්බුද්ධපභවත්තා, අරියසඞ්ඝාධාරත්තා ච ධම්මස්ස ධම්මානුභාවසිද්ධත්තා ච තෙසං තදුභයදීපනෙනෙව දීපිතො හොතීති විසුං න උද්ධටො. සද්ධම්මානුභාවෙනෙව හි භගවා භික්ඛුසඞ්ඝො ¶ ච පාණාතිපාතාදිප්පහානසමත්ථො අහොසි, දෙසනා පන ආදිතො පට්ඨාය එවං ආගතාති.

එත්ථායං අධිප්පායො – ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ අඤ්ඤෙ ච ධම්මා’’තිආදිනා අනඤ්ඤසාධාරණෙ බුද්ධගුණෙ ආරබ්භ උපරි දෙසනං වඩ්ඪෙතුකාමො භගවා ආදිතො පට්ඨාය ‘‘තථාගතස්ස වණ්ණං වදමානො වදෙය්යා’’තිආදිනා බුද්ධගුණවසෙනෙව දෙසනං ආරභි, න භික්ඛුසඞ්ඝවසෙනාති. එසා හි භගවතො දෙසනාය පකති, යං එකරසෙනෙව දෙසනං දස්සෙතුං ලබ්භමානස්සාපි කස්සචි අග්ගහණං. තථා හි රූපකණ්ඩෙ දුකාදීසු තන්නිද්දෙසෙසු ච හදයවත්ථු න ගහිතං. ඉතරවත්ථූහි අසමානගතිකත්තා දෙසනාභෙදො හොතීති. යථා හි ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි එකන්තතො චක්ඛාදිනිස්සයානි, න එවං මනොවිඤ්ඤාණං එකන්තෙන හදයවත්ථුනිස්සයං, නිස්සිතවසෙන ච වත්ථුදුකාදිදෙසනා පවත්තා ‘‘අත්ථි රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු, අත්ථි රූපං න චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථූ’’තිආදිනා. යම්පි එකන්තතො හදයවත්ථුනිස්සයං, තස්ස වසෙන ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථූ’’තිආදිනා දුකාදීසු වුච්චමානෙසුපි න තදනුරූපා ආරම්මණදුකාදයො සම්භවන්ති. න හි ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං, අත්ථි රූපං න මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණ’’න්ති සක්කා වත්තුන්ති වත්ථාරම්මණදුකා භින්නගතිකා සියුන්ති න එකරසා දෙසනා භවෙය්යාති. තථා නික්ඛෙපකණ්ඩෙ චිත්තුප්පාදවිභාගෙන අවුච්චමානත්තා අවිතක්කඅවිචාරපදවිස්සජ්ජනෙ ‘‘විචාරො චා’’ති වත්තුං න සක්කාති අවිතක්කවිචාරමත්තපදවිස්සජ්ජනෙ ලබ්භමානොපි විතක්කො න උද්ධටො, අඤ්ඤථා ‘‘විතක්කො චා’’ති වත්තබ්බං සියා.

දණ්ඩනසඞ්ඛාතස්ස දණ්ඩස්ස පරවිහෙඨනස්ස විවජ්ජිතභාවදීපනත්ථං දණ්ඩසත්ථානං නික්ඛෙපවචනන්ති ආහ ‘‘පරූපඝාතත්ථායා’’තිආදි. විහෙඨනභාවතොති විහිංසනභාවතො. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝවසෙනාපි දීපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා තම්පි එකදෙසෙන දීපෙන්තො ‘‘යං පන භික්ඛූ’’තිආදිමාහ.

ලජ්ජීති ¶ එත්ථ වුත්තලජ්ජාය ඔත්තප්පම්පි වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. න හි පාපජිගුච්ඡනං පාපුත්තාසනරහිතං, පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථීති. ධම්මගරුතාය වා බුද්ධානං, ධම්මස්ස ච අත්තාධීනත්තා අත්තාධිපතිභූතා ලජ්ජාව වුත්තා, න පන ලොකාධිපති ඔත්තප්පං. ‘‘දයං මෙත්තචිත්තතං ආපන්නො’’ති කස්මා වුත්තං, නනු දයා-සද්දො ‘‘දයාපන්නො’’තිආදීසු කරුණාය පවත්තතීති? සච්චමෙතං ¶ , අයං පන දයා-සද්දො අනුරක්ඛණමත්ථං අන්තොනීතං කත්වා පවත්තමානො මෙත්තාය ¶ කරුණාය ච පවත්තතීති ඉධ මෙත්තාය පවත්තමානො වුත්තො. මිදති සිනිය්හතීති මෙත්තා, මෙත්තා එතස්ස අත්ථීති මෙත්තං, මෙත්තං චිත්තං එතස්සාති මෙත්තචිත්තො, තස්ස භාවො මෙත්තචිත්තතා, මෙත්තා ඉච්චෙව අත්ථො. ‘‘සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී’’ති එතෙන තස්සා විරතියා සත්තවසෙන අපරියන්තතං දස්සෙති. පාණභූතෙති පාණජාතෙ. අනුකම්පකොති කරුණායනකො. යස්මා පන මෙත්තා කරුණාය විසෙසපච්චයො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘තාය එව දයාපන්නතායා’’ති. එවං යෙහි ධම්මෙහි පාණාතිපාතා විරති සම්පජ්ජති, තෙහි ලජ්ජාමෙත්තාකරුණාහි සමඞ්ගීභාවො දස්සිතො. විහරතීති එවංභූතො හුත්වා එකස්මිං ඉරියාපථෙ උප්පන්නං දුක්ඛං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා හරති පවත්තෙති, අත්තභාවං වා යාපෙතීති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉරියති යපෙති යාපෙති පාලෙතී’’ති.

ආචාරසීලමත්තකන්ති සාධුජනාචාරසීලමත්තකං, තෙන ඉන්ද්රියසංවරාදිගුණෙහිපි ලොකියපුථුජ්ජනො තථාගතස්ස වණ්ණං වත්තුං න සක්කොතීති දස්සෙති. තථා හි ඉන්ද්රියසංවරපච්චයපරිභොගසීලානි ඉධ සීලකථායං න විභත්තානි.

පරසංහරණන්ති පරස්ස සන්තකහරණං. ථෙනො වුච්චති චොරො, තස්ස භාවො ථෙය්යං. ඉධාපි ඛුද්දකෙ පරසන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං, මහන්තෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? පයොගමහන්තතාය, වත්ථුගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජං, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජන්ති අයම්පි නයො යොජෙතබ්බො.

සාහත්ථිකාදයොති එත්ථ මන්තපරිජප්පනෙන පරසන්තකහරණං විජ්ජාමයො, විනා මන්තෙන කායවචීපයොගෙන පරසන්තකස්ස ආකඩ්ඪනං තාදිසඉද්ධානුභාවෙන ඉද්ධිමයො පයොගො.

සෙසන්ති ¶ ‘‘පහාය පටිවිරතො’’ති එවමාදිකං. තඤ්හි පුබ්බෙ වුත්තනයං. කිඤ්චාපි නයිධ සික්ඛාපදවොහාරෙන විරති වුත්තා, ඉතො අඤ්ඤෙසු පන සුත්තපදෙසෙසු විනයාභිධම්මෙසු ච පවත්තවොහාරෙන විරතියො චෙතනා ච අධිසීලසික්ඛාදීනං අධිට්ඨානභාවතො, තෙසු අඤ්ඤතරකොට්ඨාසභාවතො ¶ ච සික්ඛාපදන්ති ආහ ‘‘පඨමසික්ඛාපදෙ’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘ලජ්ජී දයාපන්නො’’ති න වුත්තං, අධිකාරවසෙන පන අත්ථතො වා වුත්තමෙවාති වෙදිතබ්බං. යථා හි ලජ්ජාදයො පාණාතිපාතප්පහානස්ස විසෙසප්පච්චයො, එවං අදින්නාදානප්පහානස්සාපීති, තස්මා සාපි පාළි ආනෙත්වා වත්තබ්බා. එසෙව නයො ඉතො පරෙසුපි. අථ වා ‘‘සුචිභූතෙනා’’ති එතෙන ¶ හිරොත්තප්පාදීහි සමන්නාගමො, අහිරිකාදීනඤ්ච පහානං වුත්තමෙවාති ‘‘ලජ්ජී’’තිආදි න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

අසෙට්ඨචරියන්ති අසෙට්ඨානං හීනානං, අසෙට්ඨං වා ලාමකං නිහීනං වුත්තිං, මෙථුනන්ති අත්ථො. ‘‘බ්රහ්මං සෙට්ඨං ආචාර’’න්ති මෙථුනවිරතිමාහ. ‘‘ආරාචාරී මෙථුනා’’ති එතෙන ‘‘ඉධ බ්රාහ්මණ එකච්චො…පෙ… න හෙව ඛො මාතුගාමෙන සද්ධිං ද්වයංද්වයසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, අපිච ඛො මාතුගාමස්ස උච්ඡාදනපරිමද්දනන්හාපනසම්බාහනං සාදියති, සො තං අස්සාදෙති, තං නිකාමෙති, තෙන ච විත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදිනා (අ. නි. 7.50) වුත්තා සත්තවිධමෙථුනසංයොගාපි පටිවිරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බා. ඉධාපි අසද්ධම්මසෙවනාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා අබ්රහ්මචරියං, මිච්ඡාචාරෙ පන අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනාති යොජෙතබ්බං. තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම පුරිසානං මාතුරක්ඛිතාදයො දස, ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති ඉත්ථියො. ඉත්ථීසු පන දසන්නං ධනක්කිතාදීනං සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානඤ්ච වසෙන ද්වාදසන්නං අඤ්ඤෙ පුරිසා. ගුණවිරහිතෙ විප්පටිපත්ති අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජා. ගුණරහිතෙපි ච අභිභවිත්වා පවත්ති මහාසාවජ්ජා, උභින්නං සමානච්ඡන්දභාවෙපි කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජා, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජාති ¶ වෙදිතබ්බා. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා සෙවෙතුකාමතාචිත්තං, මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තීති. මිච්ඡාචාරෙ පන අගමනීයට්ඨානතා, සෙවනාචිත්තං මග්ගෙනමග්ගපටිපත්ති, සාදියනඤ්චාති චත්තාරො. ‘‘අභිභවිත්වා වීතික්කමනෙ මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිඅධිවාසනෙ සතිපි පුරිමුප්පන්නසෙවනාභිසන්ධිපයොගාභාවතො ¶ අභිභුය්යමානස්ස මිච්ඡාචාරො න හොතී’’ති වදන්ති. සෙවනාචිත්තෙ සති පයොගාභාවො න පමාණං ඉත්ථියා සෙවනාපයොගස්ස යෙභුය්යෙන අභාවතො, ඉත්ථියා පුරෙතරං උපට්ඨාපිතසෙවනාචිත්තායපි මිච්ඡාචාරො න සියාති ආපජ්ජති පයොගාභාවතො. තස්මා පුරිසස්ස වසෙන උක්කංසතො චත්තාරො වුත්තාති දට්ඨබ්බං, අඤ්ඤථා ඉත්ථියා පුරිසකිච්චකරණකාලෙ පුරිසස්සපි සෙවනාපයොගාභාවතො මිච්ඡාචාරො න සියාති එකෙ. ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – අත්තනො රුචියා පවත්තිතස්ස තයො, බලක්කාරෙන පවත්තිතස්ස තයො, අනවසෙසග්ගහණෙන පන චත්තාරොති. එකො පයොගො සාහත්ථිකොව.

9. කම්මපථප්පත්තං දස්සෙතුං ‘‘අත්ථභඤ්ජනකො’’ති වුත්තං. වචීපයොගො කායපයොගො වාති මුසා-සද්දස්ස කිරියාපධානතං දස්සෙති. විසංවාදනාධිප්පායො පුබ්බභාගක්ඛණෙ තඞ්ඛණෙ ච. වුත්තඤ්හි ‘‘පුබ්බෙවස්ස හොති ‘මුසා භණිස්ස’න්ති, භණන්තස්ස හොති ‘මුසා භණාමී’ති’’ (පාරා. 205). එතඤ්හි ද්වයං අඞ්ගභූතං, ඉතරං පන හොතු වා මා වා, අකාරණමෙතං. අස්සාති විසංවාදකස්ස ¶ . යථාවුත්තං පයොගභූතං මුසා වදති විඤ්ඤාපෙති, සමුට්ඨාපෙති වා එතායාති චෙතනා මුසාවාදො.

පුරිමනයෙ ලක්ඛණස්ස අබ්යාපිතතාය, මුසා-සද්දස්ස ච විසංවදිතබ්බත්ථවාචකත්තසම්භවතො ¶ පරිපුණ්ණං කත්වා මුසාවාදලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථූ’’තිආදිනා දුතියනයො ආරද්ධො. ඉමස්මිඤ්ච නයෙ මුසා වදීයති වුච්චති එතායාති චෙතනා මුසාවාදො. ‘‘යමත්ථං භඤ්ජතී’’ති වත්ථුවසෙන මුසාවාදස්ස අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතමාහ. යස්ස අත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජොති අදින්නාදානෙ විය ගුණවසෙනාපි යොජෙතබ්බං. කිලෙසානං මුදුතිබ්බතාවසෙනාපි අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතා ලබ්භතියෙව.

අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය, පූරණකථානයෙන ච විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්සෙව මුසාවාදො. තත්ථ පන චෙතනා බලවතී න හොතීති අප්පසාවජ්ජතා ¶ වුත්තා. අප්පතාය ඌනස්ස අත්ථස්ස පූරණවසෙන පවත්තා කථා පූරණකථා.

තජ්ජොති තස්සාරුප්පො, විසංවාදනානුරූපොති අත්ථො. ‘‘වායාමො’’ති වායාමසීසෙන පයොගමාහ. විසංවාදනාධිප්පායෙන පයොගෙ කතෙපි පරෙන තස්මිං අත්ථෙ අවිඤ්ඤාතෙ විසංවාදනස්ස අසිජ්ඣනතො පරස්ස තදත්ථවිජානනං එකො සම්භාරො වුත්තො. කෙචි පන ‘‘අභූතවචනං විසංවාදනචිත්තං පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති තයො සම්භාරා’’ති වදන්ති. කිරියාසමුට්ඨාපකචෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකකම්මුනා බජ්ඣති සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය නිබ්බත්තත්තා, සචෙපි දන්ධතාය විචාරෙත්වා පරො තමත්ථං ජානාතීති අධිප්පායො.

‘‘සච්චතො ථෙතතො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.19) විය ථෙත-සද්දො ථිරපරියායො, ථිරභාවො ච සච්චවාදිතාය අධිකතත්තා කථාවසෙන වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘ථිරකථොති අත්ථො’’ති. නථිරකථොති යථා හලිද්දිරාගාදයො ¶ අනවට්ඨිතසභාවතාය න ථිරා, එවං න ථිරා කථා යස්ස සො න ථිරකථොති හලිද්දිරාගාදයො යථා කථාය උපමා හොන්ති, එවං යොජෙතබ්බං. එස නයො ‘‘පාසාණලෙඛා වියා’’තිආදීසුපි.

සද්ධා අයති පවත්තති එත්ථාති සද්ධායො, සද්ධායො එව සද්ධායිකො යථා ‘‘වෙනයිකො’’ති ¶ (අ. නි. 8.11; පාරා. 8). සද්ධාය වා අයිතබ්බො සද්ධායිකො, සද්ධෙය්යොති අත්ථො. වත්තබ්බතං ආපජ්ජති විසංවාදනතොති අධිප්පායො.

සුඤ්ඤභාවන්ති පීතිවිරහිතතාය රිත්තතං. සා පිසුණවාචාති යායං යථාවුත්තා සද්දසභාවා වාචා, සා පියසුඤ්ඤකරණතො පිසුණවාචාති නිරුත්තිනයෙන අත්ථමාහ. පිසතීති වා පිසුණා, සමග්ගෙ සත්තෙ අවයවභූතෙ වග්ගෙ භින්නෙ කරොතීති අත්ථො.

ඵරුසන්ති සිනෙහාභාවෙන ලූඛං. සයම්පි ඵරුසාති දොමනස්සසමුට්ඨිතත්තා සභාවෙනපි කක්කසා. එත්ථ ච ඵරුසං කරොතීති ඵලූපචාරෙන, ඵරුසයතීති වා වාචාය ඵරුස-සද්දප්පවත්ති වෙදිතබ්බා. සයම්පි ඵරුසාති පරෙසං මම්මච්ඡෙදවසෙන පවත්තියා එකන්තනිට්ඨුරතාය සභාවෙන, කාරණවොහාරෙන ¶ ච වාචාය ඵරුස-සද්දප්පවත්ති දට්ඨබ්බා. තතොයෙව ච නෙව කණ්ණසුඛා. අත්ථවිපන්නතාය න හදයඞ්ගමා.

යෙන සම්ඵං පලපතීති යෙන පලාපසඞ්ඛාතෙන නිරත්ථකවචනෙන සුඛං හිතඤ්ච ඵලති විදරති විනාසෙතීති ‘‘සම්ඵ’’න්ති ලද්ධනාමං අත්තනො පරෙසඤ්ච අනුපකාරකං යං කිඤ්චි පලපති.

සංකිලිට්ඨචිත්තස්සාති ලොභෙන දොසෙන වා විබාධිතචිත්තස්ස, උපතාපිතචිත්තස්ස වා, දූසිතචිත්තස්සාති අත්ථො. චෙතනා පිසුණවාචා පිසුණං වදන්ති එතායාති. යස්ස යතො භෙදං කරොති, තෙසු අභින්නෙසු අප්පසාවජ්ජං, භින්නෙසු මහාසාවජ්ජං, තථා කිලෙසානං මුදුතිබ්බතාවිසෙසෙසු.

යස්ස පෙසුඤ්ඤං ¶ උපසංහරති, සො භිජ්ජතු වා මා වා, තස්ස අත්ථස්ස විඤ්ඤාපනමෙව පමාණන්ති ආහ ‘‘තදත්ථවිජානන’’න්ති, කම්මපථප්පත්ති පන භින්නෙ එව.

අනුප්පදාතාති අනුබලප්පදාතා, අනුවත්තනවසෙන වා පදාතා. කස්ස පන අනුවත්තනං පදානඤ්ච? ‘‘සහිතාන’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘සන්ධානස්සා’’ති විඤ්ඤායති. තෙනෙවාහ ‘‘සන්ධානානුප්පදාතා’’ති. යස්මා පන අනුවත්තනවසෙන සන්ධානස්ස පදානං ආධානං, රක්ඛණං වා දළ්හීකරණං හොති, තෙන වුත්තං ‘‘දළ්හීකම්මං කත්තාති අත්ථො’’ති. ආරමන්ති එත්ථාති ආරාමො, රමිතබ්බට්ඨානං ¶ . යස්මා පන ආකාරෙන විනාපි අයමෙවත්ථො ලබ්භති, තස්මා වුත්තං ‘‘සමග්ගරාමොතිපි පාළි, අයමෙවෙත්ථ අත්ථො’’ති.

මම්මානි විය මම්මානි, යෙසු ඵරුසවාචාය ඡුපිතමත්තෙසු දුට්ඨාරූසු විය ඝට්ටිතෙසු චිත්තං අධිමත්තං දුක්ඛප්පත්තං හොති. කානි පන තානි? ජාතිආදීනි අක්කොසවත්ථූනි. තානි ඡිජ්ජන්ති, භිජ්ජන්ති වා යෙන කායවචීපයොගෙන, සො මම්මච්ඡෙදකො. එකන්තෙන ඵරුසචෙතනා ඵරුසවාචා ඵරුසං වදති එතායාති. කථං පන එකන්තඵරුසචෙතනා හොති? දුට්ඨචිත්තතාය. තස්සාති එකන්තඵරුසචෙතනාය එව ඵරුසවාචාභාවස්ස. මම්මච්ඡෙදකො සවනඵරුසතායාති අධිප්පායො. චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති කම්මපථ’ප්පත්තත්තා, කම්මභාවං පන න සක්කා වාරෙතුන්ති. එවං අන්වයවසෙන චෙතනාඵරුසතාය ඵරුසවාචං සාධෙත්වා ඉදානි තමෙව පටිපක්ඛනයෙන සාධෙතුං ‘‘වචනසණ්හතායා’’තිආදි වුත්තං. සා ඵරුසවාචා ¶ . යන්ති යං පුග්ගලං. එත්ථාපි කම්මපථභාවං අප්පත්තා අප්පසාවජ්ජා, ඉතරා මහාසාවජ්ජා, තථා කිලෙසානං මුදුතිබ්බතාභාවෙ. කෙචි පන ‘‘යං උද්දිස්ස ඵරුසවාචා පයුජ්ජන්ති, තස්ස සම්මුඛාව සීසං එතී’’ති, එකෙ ‘‘පරම්මුඛාපි ඵරුසවාචා හොතියෙවා’’ති වදන්ති. තත්ථායමධිප්පායො යුත්තො සියා – සම්මුඛා පයොගෙ අගාරවාදීනං බලවභාවතො සියා චෙතනා ¶ බලවතී, පරස්ස ච තදත්ථජානනං, න තථා අසම්මුඛාති. යථා පන අක්කොසිතෙ මතෙ ආළහනෙ කතා ඛමනා උපවාදන්තරායං නිවත්තෙති, එවං ‘‘පරම්මුඛා පයුත්තාපි ඵරුසවාචා හොතියෙවා’’ති සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. කුපිතචිත්තන්ති අක්කොසාධිප්පායෙනෙව කුපිතචිත්තං, න මරණාධිප්පායෙන. මරණාධිප්පායෙන හි චිත්තකොපෙ සති බ්යාපාදොයෙව හොතීති. එත්ථාති –

‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො, එකාරො වත්තතී රථො;

අනීඝං පස්ස ආයන්තං, ඡින්නසොතං අබන්ධන’’න්ති. (සං. නි. 4.347; උදා. 65);

ඉමිස්සා ගාථාය. සීලඤ්හෙත්ථ ‘‘නෙලඞ්ග’’න්ති වුත්තං. තෙනෙවාහ චිත්තො ගහපති ‘‘නෙලඞ්ගන්ති ඛො භන්තෙ සීලානමෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.347). සුකුමාරාති අඵරුසතාය මුදුකා. පුරස්සාති එත්ථ පුර-සද්දො තන්නිවාසීවාචකො දට්ඨබ්බො ‘‘ගාමො ආගතො’’තිආදීසු විය. තෙනෙවාහ ‘‘නගරවාසීන’’න්ති. මනං අප්පායති වඩ්ඪෙතීති මනාපා. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තවුඩ්ඪිකරා’’ති. ආසෙවනං භාවනං බහුලීකරණං. යං ගාහයිතුං පවත්තිතො, තෙන අග්ගහිතෙ අප්පසාවජ්ජො ¶ ගහිතෙ මහාසාවජ්ජොති, ඉධාපි කිලෙසානං මුදුතිබ්බතාවසෙනාපි අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතා ලබ්භතියෙව.

‘‘කාලවාදී’’තිආදි සම්ඵප්පලාපා පටිවිරතස්ස පටිපත්තිදස්සනං. යථා හි ‘‘පාණාතිපාතා පටිවිරතො’’තිආදි පාණාතිපාතප්පහානපටිපත්තිදස්සනං. ‘‘පාණාතිපාතං පහාය විහරතී’’ති හි වුත්තෙ කථං පාණාතිපාතප්පහානං හොතීති? අපෙක්ඛාසබ්භාවතො ‘‘පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොතී’’ති වුත්තං, සා පන විරති කථන්ති ¶ ආහ ‘‘නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථො’’ති, තඤ්ච දණ්ඩසත්ථනිධානං කථන්ති වුත්තං ‘‘ලජ්ජී’’තිආදි, එවං උත්තරුත්තරං පුරිමස්ස පුරිමස්ස උපායසන්දස්සනං, තථා අදින්නාදානාදීසු ¶ යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘කාලවාදීතිආදි සම්ඵප්පලාපා පටිවිරතස්ස පටිපත්තිදස්සන’’න්ති. අත්ථසඤ්හිතාපි හි වාචා අයුත්තකාලප්පයොගෙන අත්ථාවහා න සියාති අනත්ථවිඤ්ඤාපනවාචං අනුලොමෙති, තස්මා සම්ඵප්පලාපං පජහන්තෙන අකාලවාදිතා පරිවජ්ජෙතබ්බාති වුත්තං ‘‘කාලවාදී’’ති. කාලෙන වදන්තෙනාපි උභයානත්ථසාධනතො අභූතං පරිවජ්ජෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘භූතවාදී’’ති. භූතඤ්ච වදන්තෙන යං ඉධලොකපරලොකහිතසම්පාදකං, තදෙව වත්තබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘අත්ථවාදී’’ති වුත්තං. අත්ථං වදන්තෙනාපි න ලොකියධම්මසන්නිස්සිතමෙව වත්තබ්බං, අථ ඛො ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං පීති දස්සෙතුං ‘‘ධම්මවාදී’’ති වුත්තං. යථා ච අත්ථො ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතො හොති, තං දස්සනත්ථං ‘‘විනයවාදී’’ති වුත්තං. පාතිමොක්ඛසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරොති හි පඤ්චන්නං සංවරානං, තදඞ්ගවිනයො වික්ඛම්භනවිනයො සමුච්ඡෙදවිනයො පටිප්පස්සද්ධිවිනයො නිස්සරණවිනයොති පඤ්චන්නං විනයානඤ්ච වසෙන වුච්චමානො අත්ථො නිබ්බානාධිගමහෙතුභාවතො ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතො හොතීති.

එවං ගුණවිසෙසයුත්තො ච අත්ථො වුච්චමානො දෙසනාකොසල්ලෙ සති සොභති, කිච්චකරො ච හොති, නාඤ්ඤථාති දස්සෙතුං ‘‘නිධානවතිං වාචං භාසිතා’’ති වුත්තං. ඉදානි තං දෙසනාකොසල්ලං විභාවෙතුං ‘‘කාලෙනා’’තිආදිමාහ. අජ්ඣාසයට්ඨුප්පත්තීනං පුච්ඡාය ච වසෙන ඔතිණ්ණෙ දෙසනාවිසයෙ එකංසාදිබ්යාකරණවිභාගං සල්ලක්ඛෙත්වා ඨපනාහෙතුදාහරණසංසන්දනානි තංතංකාලානුරූපං විභාවෙන්තියා පරිමිතපරිච්ඡින්නරූපාය විපුලතරගම්භීරුදාරපහූතත්ථවිත්ථාරසඞ්ගාහකාය ¶ දෙසනාය පරෙ යථාජ්ඣාසයං පරමත්ථසිද්ධියං පතිට්ඨාපෙන්තො ‘‘දෙසනාකුසලො’’ති වුච්චතීති එවමෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

10. එවං පටිපාටියා සත්ත මූලසික්ඛාපදානි විභජිත්වා සතිපි අභිජ්ඣාදිප්පහානස්ස ¶ සංවරසීලසික්ඛාසඞ්ගහෙ උපරිගුණසඞ්ගහතො, ලොකියපුථුජ්ජනාවිසයතො ච උත්තරදෙසනාය සඞ්ගණ්හිතුං තං පරිහරිත්වා පචුරජනපාකටං ආචාරසීලමෙව විභජන්තො භගවා ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ගාමොති සමූහො. නනු ච රුක්ඛාදයො චිත්තරහිතතාය න ජීවා, චිත්තරහිතතා ච පරිප්ඵන්දාභාවතො ¶ , ඡින්නෙ විරුහනතො, විසදිසජාතිකභාවතො, චතුයොනිඅප්පරියාපන්නතො ච වෙදිතබ්බා, වුඩ්ඪි පන පවාළසිලාලවණානම්පි විජ්ජතීති න තෙසං ජීවභාවෙ කාරණං, විසයග්ගහණඤ්ච පරිකප්පනාමත්තං සුපනං විය චිඤ්චාදීනං, තථා දොහළාදයො, තත්ථ කස්මා බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරති ඉච්ඡිතාති? සමණසාරුප්පතො, සන්නිස්සිතසත්තානුරක්ඛණතො ච. තෙනෙවාහ ‘‘ජීවසඤ්ඤිනො හි මොඝපුරිසා මනුස්සා රුක්ඛස්මි’’න්තිආදි (පාචි. 89). නීලතිණරුක්ඛාදිකස්සාති අල්ලතිණස්ස චෙව අල්ලරුක්ඛාදිකස්ස ච. ආදි-සද්දෙන ඔසධිගච්ඡලතාදයො වෙදිතබ්බා.

එකං භත්තං එකභත්තං, තං අස්ස අත්ථීති එකභත්තිකො, එකස්මිං දිවසෙ එකවාරමෙව භුඤ්ජනකො. තයිදං රත්තිභොජනොපි සියාති තන්නිවත්තනත්ථමාහ ‘‘රත්තූපරතො’’ති. එවම්පි අපරණ්හභොජීපි සියා එකභත්තිකොති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘විරතො විකාලභොජනා’’ති වුත්තං. අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව ¶ මජ්ඣන්හිකා, අයං බුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. අට්ඨකථායං පන දුතියපදෙන රත්තිභොජනස්ස පටික්ඛිත්තත්තා අපරණ්හො ‘‘විකාලො’’ති වුත්තො.

සඞ්ඛෙපතො ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්තිආදි (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183; නෙත්ති. 30, 50, 116, 124) නයප්පවත්තං භගවතො සාසනං අච්චන්තඡන්දරාගප්පවත්තිතො නච්චාදීනං දස්සනං න අනුලොමෙතීති ආහ ‘‘සාසනස්ස අනනුලොමත්තා’’ති. අත්තනා පයොජියමානං, පරෙහි පයොජාපියමානඤ්ච නච්චං නච්චභාවසාමඤ්ඤතො පාළියං එකෙනෙව නච්ච-සද්දෙන ගහිතං, තථා ගීතවාදිත-සද්දෙන චාති ආහ ‘‘නච්චනනච්චාපනාදිවසෙනා’’ති. ආදි-සද්දෙන ගායනගායාපනවාදනවාදාපනානි සඞ්ගණ්හාති. දස්සනෙන චෙත්ථ සවනම්පි සඞ්ගහිතං විරූපෙකසෙසනයෙන. ආලොචනසභාවතාය වා පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සවනකිරියායපි දස්සනසඞ්ඛෙපසබ්භාවතො ‘‘දස්සනා’’ ඉච්චෙව වුත්තං. අවිසූකභූතස්ස ගීතස්ස සවනං කදාචි වට්ටතීති ආහ ‘‘විසූකභූතා දස්සනා’’ති. තථා හි වුත්තං පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දකපාඨට්ඨකථාය (ඛු. පා. අට්ඨ. පච්ඡිමපඤ්චසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ධම්මූපසංහිතම්පි චෙත්ථ ගීතං වට්ටති, ගීතූපසංහිතො ධම්මො න වට්ටතී’’ති.

උච්චාති ¶ ¶ උච්චසද්දෙන සමානත්ථං එකං සද්දන්තරං, සෙති එත්ථාති සයනං. උච්චාසයනං මහාසයනඤ්ච සමණසාරුප්පරහිතං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘පමාණාතික්කන්තං, අකප්පියත්ථරණ’’න්ති ¶ . ආසන්දාදිආසනඤ්චෙත්ථ සයනෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. යස්මා පන ආධාරෙ පටික්ඛිත්තෙ තදාධාරකිරියා පටික්ඛිත්තාව හොති, තස්මා ‘‘උච්චාසයනමහාසයනා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, අත්ථතො පන තදුපභොගභූත නිසජ්ජානිපජ්ජනෙහි විරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බා. උච්චාසයනසයනමහාසයනසයනාති වා එතස්මිං අත්ථෙ එකසෙසනයෙන අයං නිද්දෙසො කතො යථා ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; උදා. 1). ආසනකිරියාපුබ්බකත්තා සයනකිරියාය සයනග්ගහණෙනෙව ආසනං ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

අඤ්ඤෙහි ගාහාපනෙ උපනික්ඛිත්තසාදියනෙ ච පටිග්ගහණත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘න උග්ගණ්හාපෙති, න උපනික්ඛිත්තං සාදීයතී’’ති. අථ වා තිවිධං පටිග්ගහණං කායෙන වාචාය මනසා. තත්ථ කායෙන පටිග්ගහණං උග්ගණ්හනං, වාචාය පටිග්ගහණං උග්ගහාපනං, මනසා පටිග්ගහණං සාදියනන්ති තිවිධම්පි පටිග්ගහණං සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා ගහෙත්වා ‘‘පටිග්ගහණා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘නෙව නං උග්ගණ්හාතී’’තිආදි. එස නයො ‘‘ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණා’’තිආදීසුපි. නීවාරාදිඋපධඤ්ඤස්ස සාලියාදිමූලධඤ්ඤන්තොගධත්තා වුත්තං ‘‘සත්තවිධස්සා’’ති. ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පඤ්ච වසානි භෙසජ්ජානි අච්ඡවසං මච්ඡවසං සුසුකාවසං සූකරවසං ගද්රභවස’’න්ති (මහාව. 262) වුත්තත්තා ඉදං ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතං නාම, තස්ස පන ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිත’’න්ති (මහාව. 262) වුත්තත්තා පටිග්ගහණං වට්ටතීති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතා’’ති.

අක්කමතීති නිප්පීළෙති. පුබ්බභාගෙ අක්කමතීති සම්බන්ධො. හදයන්ති නාළිආදිමානභාජනානං අබ්භන්තරං. තිලාදීනං ¶ නාළිආදීහි මිනනකාලෙ උස්සාපිතසිඛායෙව සිඛා, තස්සා භෙදො හාපනං. කෙචීති සාරසමාසාචරියා, උත්තරවිහාරවාසිනො ච.

වධොති මුට්ඨිප්පහාරකසාතාළනාදීහි හිංසනං, විහෙඨනන්ති අත්ථො. විහෙඨනත්ථොපි හි වධසද්දො දිස්සති ‘‘අත්තානං වධිත්වා වධිත්වා’’තිආදීසු (පාචි. 880). යථා හි අප්පටිග්ගහභාවසාමඤ්ඤෙ සතිපි පබ්බජිතෙහි අප්පටිග්ගහිතබ්බවත්ථුවිසෙසභාවසන්දස්සනත්ථං ඉත්ථිකුමාරිදාසිදාසාදයො විභාගෙන වුත්තා ¶ , එවං පරස්සහරණභාවතො අදින්නාදානභාවසාමඤ්ඤෙ සතිපි තුලාකූටාදයො අදින්නාදානවිසෙසභාවදස්සනත්ථං විභාගෙන වුත්තා, න එවං පාණාතිපාතපරියායස්ස වධස්ස පුනග්ගහණෙ පයොජනං අත්ථි. ‘‘තත්ථ සයඞ්කාරො, ඉධ පරංකාරො’’ති ච ¶ න සක්කා වත්තුං ‘‘කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා ඡප්පයොගා’’ති ච වුත්තත්තා. තස්මා යථාවුත්තොයෙව අත්ථො සුන්දරතරො. අට්ඨකථායං පන ‘‘වධොති මාරණ’’න්ති වුත්තං, තම්පි පොථනමෙව සන්ධායාති ච සක්කා විඤ්ඤාතුං මාරණ-සද්දස්ස විහිංසනෙපි දිස්සනතො.

එත්තාවතාති ‘‘පාණාතිපාතං පහායා’’තිආදිනා ‘‘ඡෙදන…පෙ… සහසාකාරා පටිවිරතො’’ති එතපරිමාණෙන පාඨෙන. අන්තරාභෙදං අග්ගහෙත්වා පාළියං ආගතනයෙන ඡබ්බීසතිසික්ඛාපදසඞ්ගහං යෙභුය්යෙන සික්ඛාපදානං අවිභත්තත්තා චූළසීලං නාම. දෙසනාවසෙන හි ඉධ චූළමජ්ඣිමාදිභාවො අධිප්පෙතො, න ධම්මවසෙන. තථා හි ඉධ සඞ්ඛිත්තෙන උද්දිට්ඨානං සික්ඛාපදානං අවිභත්තානං විභජනවසෙන ¶ මජ්ඣිමසීලදෙසනා පවත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘මජ්ඣිමසීලං විත්ථාරෙන්තො’’ති.

චූළසීලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මජ්ඣිමසීලවණ්ණනා

11. තත්ථ යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. වාති විකප්පනත්ථෙ. පනාති වචනාලඞ්කාරෙ. එකෙති අඤ්ඤෙ. භොන්තොති සාධූනං පියසමුදාහාරො. සාධවො හි පරෙ ‘‘භොන්තො’’ති වා, ‘‘දෙවානං පියා’’ති වා ‘‘ආයස්මන්තො’’ති වා සමාලපන්ති. යං කිඤ්චි පබ්බජ්ජං උපගතා සමණා. ජාතිමත්තෙන බ්රාහ්මණා. ඉදං වුත්තං හොති – උස්සාහං කත්වා මම වණ්ණං වදමානොපි පුථුජ්ජනො ‘‘පාණාතිපාතං පහාය පාණාතිපාතා පටිවිරතො’’තිආදිනා පරානුද්දෙසිකනයෙන වා යථා පනෙකෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණභාවං පටිජානමානා, පරෙහි ච තථාසම්භාවියමානා තදනුරූපපටිපත්තිං අජානනතො, අසමත්ථතො ච න අභිසම්භුණන්ති, න එවමයං, අයං පන සමණො ගොතමො සබ්බථාපි සමණසාරුප්පපටිපදං පූරෙසියෙවාති එවං අඤ්ඤුද්දෙසිකනයෙන වා සබ්බථාපි ආචාරසීලමත්තමෙව වදෙය්යුං, න තදුත්තරින්ති.

බීජගාමභූතගාමසමාරම්භපදෙ ¶ සද්දක්කමෙන අප්පධානභූතොපි බීජගාමභූතගාමො නිද්දිසිතබ්බතාය පධානභාවං පටිලභති. අඤ්ඤො හි සද්දක්කමො අඤ්ඤො අත්ථක්කමොති ආහ ‘‘කතමො සො බීජගාමභූතගාමො’’ති. තස්මිඤ්හි විභත්තෙ තබ්බිසයතාය සමාරම්භොපි විභත්තොව හොතීති ¶ . තෙනෙවාහ භගවා ‘‘මූලබීජ’’න්තිආදි. මූලමෙව බීජං මූලබීජං, මූලං බීජං එතස්සාතිපි මූලබීජං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඵළුබීජන්ති පබ්බබීජං. පච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරුහණසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජ-සද්දො තදත්ථසංසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති මූලාදිතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජ-සද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජබීජ’’න්ති. ‘‘රූපරූපං ¶ , දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 4.327) ච යථා. කස්මා පනෙත්ථ බීජගාමභූතගාමං පුච්ඡිත්වා බීජගාමො එව විභත්තොති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. නනු අවොචුම්හ ‘‘මූලමෙව බීජං මූලබීජං, මූලං බීජං එතස්සාතිපි මූලබීජන්ති’’. තත්ථ පුරිමෙන බීජගාමො නිද්දිට්ඨො, දුතියෙන භූතගාමො, දුවිධොපෙස සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, මූලබීජඤ්ච මූලබීජඤ්ච මූලබීජන්ති එකසෙසනයෙන වා පාළියං නිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘සබ්බඤ්හෙත’’න්තිආදි.

12. ‘‘සන්නිධිකතස්සා’’ති එතෙන ‘‘සන්නිධිකාරපරිභොග’’න්ති එත්ථ කාර-සද්දස්ස කම්මත්ථතං දස්සෙති. යථා වා ‘‘ආචයංගමිනො’’ති වත්තබ්බෙ අනුනාසිකලොපෙන ‘‘ආචයගාමිනො’’ති (ධ. ස. 10) නිද්දෙසො කතො, එවං ‘‘සන්නිධිකාරං පරිභොග’’න්ති වත්තබ්බෙ අනුනාසිකලොපෙන ‘‘සන්නිධිකාරපරිභොග’’න්ති වුත්තං, සන්නිධිං කත්වා පරිභොගන්ති අත්ථො.

සම්මා කිලෙසෙ ලිඛතීති සල්ලෙඛො, සුත්තන්තනයෙන පටිපත්ති. පරියායති කප්පීයතීති පරියායො, කප්පියවාචානුසාරෙන පටිපත්ති. කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බතො ආමිසං, යං කිඤ්චි උපභොගාරහං වත්ථු. තෙනෙවාහ ‘‘ආමිසන්ති වුත්තාවසෙස’’න්ති. නයදස්සනඤ්හෙතං සන්නිධිවත්ථූනං. උදකකද්දමෙති උදකෙ ච කද්දමෙ ච. අච්ඡථාති නිසීදථ. ගීවායාමකන්ති ගීවං ආයමිත්වා, යථා ච භුත්තෙ අතිභුත්තතාය ගීවා ආයමිතබ්බාව හොති, එවන්ති අත්ථො. චතුභාගමත්තන්ති කුඩුබමත්තං. ‘‘කප්පියකුටිය’’න්තිආදි විනයවසෙන වුත්තං.

13. එත්තකම්පීති ¶ විනිච්ඡයවිචාරණාවත්ථුකිත්තනම්පි ¶ . පයොජනමත්තමෙවාති පදත්ථයොජනමත්තමෙව. යස්ස පන පදස්ස විත්ථාරකථං විනා න සක්කා අත්ථො විඤ්ඤාතුං, තත්ථ විත්ථාරකථාපි පදත්ථසඞ්ගහමෙව ගච්ඡති. කුතූහලවසෙන පෙක්ඛිතබ්බතො පෙක්ඛා, නටසත්ථවිධිනා නටානඤ්ච පයොගො. නටසමූහෙන පන ජනසමූහෙ කරණවසෙන ‘‘නටසමජ්ජ’’න්ති වුත්තං, සාරසමාසෙ ‘‘පෙක්ඛා මහ’’න්ති වුත්තං. ඝනතාළං නාම දණ්ඩමයතාළං, සිලාසලාකතාළං වා. එකෙති සාරසමාසාචරියා, උත්තරවිහාරවාසිනො ච. යථා චෙත්ථ, එවං ඉතො පරෙසුපි ‘‘එකෙ’’ති ආගතට්ඨානෙසු. චතුරස්සඅම්බණකතාළං නාම රුක්ඛසාරදණ්ඩාදීසු යෙන කෙනචි චතුරස්සඅම්බණකං කත්වා ¶ චතූසු පස්සෙසු චම්මෙන ඔනන්ධිත්වා කතවාදිතං. අබ්භොක්කිරණං රඞ්ගබලීකරණං, යා ‘‘නන්දී’’ති වුච්චති. සොභනකරන්ති සොභනකරණං, ‘‘සොභනඝරක’’න්ති සාරසමාසෙ වුත්තං. චණ්ඩාලානමිදන්ති චණ්ඩාලං. සාණෙ උදකෙන තෙමෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආකොටනකීළා සාණධොවනං. ඉන්දජාලෙනාති අට්ඨිධොවනමන්තං පරිජප්පිත්වා යථා පරෙ අට්ඨීනියෙව පස්සන්ති, එවං තචාදීනං අන්තරධාපනමායාය. සකටබ්යූහාදීති ආදි-සද්දෙන චක්කපදුමකළීරබ්යූහාදිං සඞ්ගණ්හාති.

14. පදානීති ¶ සාරීනං පතිට්ඨානට්ඨානානි. දසපදං නාම ද්වීහි පන්තීහි වීසතියා පදෙහි කීළනජූතං. පාසකං වුච්චති ඡසු පස්සෙසු එකෙකං යාව ඡක්කං දස්සෙත්වා කතකීළනකං, තං වඩ්ඪෙත්වා යථාලද්ධං එකකාදිවසෙන සාරියො අපනෙන්තා උපනෙන්තා ච කීළන්ති. ඝටෙන කීළා ඝටිකාති එකෙ. බහූසු සලාකාසු විසෙසරහිතං එකං සලාකං ගහෙත්වා තාසු පක්ඛිපිත්වා පුන තස්සෙව උද්ධරණං සලාකහත්ථන්ති එකෙ. පණ්ණෙන වංසාකාරෙන කතා නාළිකා. තෙනෙවාහ ‘‘තං ධමන්තා’’ති. ‘‘පුච්ඡන්තස්ස මුඛාගතං අක්ඛරං ගහෙත්වා නට්ඨමුත්ති ලාභාලාභාදිජානනකීළා අක්ඛරිකා’’තිපි වදන්ති. ‘‘වාදිතානුරූපං නච්චනං ගායනං වා යථාවජ්ජං’’ තිපි වදන්ති. ‘‘එවං කතෙ ජයො භවිස්සති, අඤ්ඤථා පරාජයො’’ති ජයපරාජයෙ පුරක්ඛත්වා පයොගකරණවසෙන පරිහාරපථාදීනම්පි ජූතපමාදට්ඨානභාවො වෙදිතබ්බො. පඞ්ගචීරාදීහිපි වංසාදීහි කාතබ්බකිච්චසිද්ධිඅසිද්ධිජයපරාජයාවහො පයොගො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. ‘‘යථාවජ්ජ’’න්ති ච ¶ කාණාදීහි සදිසතාකාරදස්සනෙහි ජයපරාජයවසෙන ජූතකීළිතභාවෙන වුත්තං.

15. වාළරූපානීති ආහරිමානි වාළරූපානි. ‘‘අකප්පියමඤ්චොව පල්ලඞ්කො’’ති සාරසමාසෙ. වානවිචිත්තන්ති භිත්තිච්ඡදාදිවසෙන වානෙන විචිත්රං. රුක්ඛතූලලතාතූලපොටකීතූලානං වසෙන තිණ්ණං තූලානං. උද්දලොමියං කෙචීති සාරසමාසාචරියා, උත්තරවිහාරවාසිනො ච. තථා එකන්තලොමියං. කොසෙය්යකට්ටිස්සමයන්ති කොසෙය්යකස්සටමයං. සුද්ධකොසෙය්යන්ති ¶ රතනපරිසිබ්බනරහිතං. ‘‘ඨපෙත්වා තූලික’’න්ති එතෙන රතනපරිසිබ්බනරහිතාපි තූලිකා න වට්ටතීති දීපෙති. ‘‘රතනපරිසිබ්බිතානී’’ති ඉමිනා යානි රතනපරිසිබ්බිතානි, තානි භූමත්ථරණවසෙන, යථානුරූපං මඤ්චපීඨාදීසු ච උපනෙතුං වට්ටතීති දීපිතං හොති. අජිනචම්මෙහීති අජිනමිගචම්මෙහි. තානි කිර චම්මානි සුඛුමානි, තස්මා දුපට්ටතිපට්ටානි කත්වා සිබ්බන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අජිනප්පවෙණී’’ති. වුත්තනයෙනාති විනයෙ වුත්තනයෙන.

16. අලඞ්කාරඤ්ජනමෙව න භෙසජ්ජං මණ්ඩනානුයොගස්ස අධිප්පෙතත්තා. මාලා-සද්දො සාසනෙ සුද්ධපුප්ඵෙසුපි ¶ නිරුළ්හොති ආහ ‘‘බද්ධමාලා වා’’ති. මත්තිකකක්කන්ති ඔසධෙහි අභිසඞ්ඛතං යොගමත්තිකකක්කං. චලිතෙති කුපිතෙ. ලොහිතෙ සන්නිසින්නෙති දුට්ඨලොහිතෙ ඛීණෙ.

17. දුග්ගතිතො සංසාරතො ච නිය්යාති එතෙනාති නිය්යානං, සග්ගමග්ගො මොක්ඛමග්ගො ච. තං නිය්යානං අරහති, නිය්යානෙ වා නියුත්තා, නිය්යානං වා ඵලභූතං එතිස්සා අත්ථීති නිය්යානිකා, වචීදුච්චරිතසංකිලෙසතො නිය්යාතීති වා ඊ-කාරස්ස රස්සත්තං, ය-කාරස්ස ච ක-කාරං කත්වා නිය්යානිකා, චෙතනාය සද්ධිං සම්ඵප්පලාපා වෙරමණි. තප්පටිපක්ඛතො අනිය්යානිකා, තස්සා භාවො අනිය්යානිකත්තං, තස්මා අනිය්යානිකත්තා. තිරච්ඡානභූතාති තිරොකරණභූතා. කම්මට්ඨානභාවෙති අනිච්චතාපටිසංයුත්තචතුසච්චකම්මට්ඨානභාවෙ. සහ අත්ථෙනාති සාත්ථකං, හිතපටිසංයුත්තන්ති අත්ථො. විසිඛාති ඝරසන්නිවෙසො, විසිඛාගහණෙන ච තන්නිවාසිනො ගහිතා ‘‘ගාමො ආගතො’’තිආදීසු විය. තෙනෙවාහ ‘‘සූරා සමත්ථා’’ති, ‘‘සද්ධා පසන්නා’’ති ච. කුම්භට්ඨානාපදෙසෙන ¶ ¶ කුම්භදාසියො වුත්තාති ආහ ‘‘කුම්භදාසීකථා වා’’ති. උප්පත්තිඨිතිසම්භාරාදිවසෙන ලොකං අක්ඛායතීති ලොකක්ඛායිකා.

18. සහිතන්ති පුබ්බාපරාවිරුද්ධං.

19. දූතස්ස කම්මං දූතෙය්යං, තස්ස කථා දූතෙය්යකථා.

20. තිවිධෙනාති සාමන්තජප්පනඉරියාපථසන්නිස්සිතපච්චයපටිසෙවනභෙදතො තිප්පකාරෙන. විම්හාපයන්තීති ‘‘අහො අච්ඡරියපුරිසො’’ති අත්තනි පරෙසං විම්හයං උප්පාදෙන්ති. ලපන්තීති අත්තානං, දායකං වා උක්ඛිපිත්වා යථා සො කිඤ්චි දදාති, එවං උක්කාචෙත්වා කථෙන්ති. නිමිත්තෙන චරන්ති, නිමිත්තං වා කරොන්තීති නෙමිත්තිකා නිමිත්තන්ති ච පරෙසං පච්චය දානසඤ්ඤුප්පාදකං කායවචීකම්මං වුච්චති. නිප්පිංසන්තීති නිප්පෙසා, නිප්පෙසායෙව නිප්පෙසිකා, නිප්පෙසොති ච සඨපුරිසො විය ලාභසක්කාරත්ථං අක්කොසඛුංසනුප්පණ්ඩනපරපිට්ඨිමංසිකතාදි.

මජ්ඣිමසීලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මහාසීලවණ්ණනා

21. අඞ්ගානි ¶ ආරබ්භ පවත්තත්තා අඞ්ගසහචරිතං සත්ථං ‘‘අඞ්ග’’න්ති වුත්තං. නිමිත්තන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. කෙචි පන ‘‘අඞ්ගන්ති අඞ්ගවිකාර’’න්ති වදන්ති, පරෙසං අඞ්ගවිකාරදස්සනෙනාපි ලාභාලාභාදිවිජ්ජාති. පණ්ඩුරාජාති දක්ඛිණාමධුරාධිපති. ‘‘මහන්තාන’’න්ති එතෙන අප්පකං නිමිත්තං, මහන්තං නිමිත්තං උප්පාතොති දස්සෙති. ඉදං නාම පස්සතීති යො වසභං කුඤ්ජරං පාසාදං පබ්බතං වා ආරුළ්හං සුපිනෙ අත්තානං පස්සති, තස්ස ඉදං නාම ඵලං හොතීති. සුපිනකන්ති සුපිනසත්ථං. අඞ්ගසම්පත්තිවිපත්තිදස්සනමත්තෙන ¶ ආදිසනං වුත්තං ‘‘අඞ්ග’’න්ති ඉමිනා, ‘‘ලක්ඛණ’’න්ති ඉමිනා පන මහානුභාවතානිප්ඵාදකඅඞ්ගලක්ඛණවිසෙසදස්සනෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසොති. අහතෙති නවෙ. ඉතො පට්ඨායාති දෙවරක්ඛසමනුස්සාදිභෙදෙන විවිධවත්ථභාගෙ ඉතො වා එත්තො වා සඤ්ඡින්නෙ ඉදං නාම භොගාදි හොතීති. දබ්බිහොමදීනි ¶ හොමස්සුපකරණාදිවිසෙසෙහි ඵලවිසෙසදස්සනවසෙන පවත්තානි. අග්ගිහොමං වුත්තාවසෙසසාධනවසෙන පවත්තං හොමං. අඞ්ගලට්ඨින්ති සරීරං. අබ්භිනො සත්ථං අබ්භෙය්යං, මාසුරක්ඛෙන කතො ගන්ථො මාසුරක්ඛො. භූරිවිජ්ජා සස්සබුද්ධිකරණවිජ්ජාති සාරසමාසෙ. සපක්ඛක…පෙ… චතුප්පදානන්ති පිඞ්ගලමක්ඛිකාදිසපක්ඛක ඝරගොලිකාදිඅපක්ඛකදෙවමනුස්සකොඤ්චාදිද්විපදකකණ්ටකජම්බුකාදිචතුප්පදානං.

23. ‘‘අසුකදිවසෙ’’ති ‘‘පක්ඛස්ස දුතියෙ තතියෙ’’තිආදි තිථිවසෙන වුත්තං. අසුකනක්ඛත්තෙනාති රොහිණීආදිනක්ඛත්තයොගවසෙන.

24. උක්කානං පතනන්ති උක්කොභාසානං පතනං. වාතසඞ්ඝාතෙසු හි වෙගෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටෙන්තෙසු දීපකොභාසො විය ඔභාසො උප්පජ්ජිත්වා ආකාසතො පතති, තත්ථායං උක්කාපාතවොහාරො. අවිසුද්ධතා අබ්භමහිකාදීහි.

25. ධාරානුපවෙච්ඡනං වස්සනං. හත්ථෙන අධිප්පෙතවිඤ්ඤාපනං හත්ථමුද්දා, තං පන අඞ්ගුලිසඞ්කොචනෙන ¶ ගණනායෙව. පාරසික මිලක්ඛකාදයො විය නවන්තවසෙන ගණනා අච්ඡිද්දකගණනා. සටුප්පාදනාදීති ආදි-සද්දෙන වොකලනභාගහාරාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. චින්තාවසෙනාති වත්ථුං අනුසන්ධිඤ්ච සයමෙව චිරෙන චින්තෙත්වා කරණවසෙන චින්තාකවි වෙදිතබ්බො, කිඤ්චි සුත්වා සුතෙන අස්සුතං අනුසන්ධෙත්වා කරණවසෙන සුතකවි, කඤ්චි අත්ථං උපධාරෙත්වා තස්ස ¶ සඞ්ඛිපනවිත්ථාරණාදිවසෙන අත්ථකවි, යං කිඤ්චි පරෙන කතං කබ්බං නාටකං වා දිස්වා තං සදිසමෙව අඤ්ඤං අත්තනො ඨානුප්පත්තිකපටිභානෙන කරණවසෙන පටිභානකවි වෙදිතබ්බො.

26. පරිග්ගහභාවෙන දාරිකාය ගණ්හාපනං ආවාහනං. තථා දාපනං විවාහනං. දෙසන්තරෙ දිගුණතිගුණාදිගහණවසෙන භණ්ඩප්පයොජනං පයොගො. තත්ථ වා අඤ්ඤත්ථ වා යථාකාලපරිච්ඡෙදං වඩ්ඪිගහණවසෙන පයොජනං උද්ධාරො. ‘‘භණ්ඩමූලරහිතානං වාණිජ්ජං කත්වා එත්තකෙනුදයෙන සහ මූලං දෙථාති ධනදානං පයොගො, තාවකාලිකදානං උද්ධාරො’’ති ච වදන්ති. තීහි කාරණෙහීති එත්ථ වාතෙන, පාණකෙහි වා ගබ්භෙ විනස්සන්තෙ න පුරිමකම්මුනා ඔකාසො කතො, තප්පච්චයා කම්මං විපච්චති. සයමෙව ¶ පන කම්මුනා ඔකාසෙ කතෙ න එකන්තෙන වාතො පාණකා වා අපෙක්ඛිතබ්බාති කම්මස්ස විසුං කාරණභාවො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. නිබ්බාපනීයන්ති උපසමකරං. පටිකම්මන්ති යථා තෙ න ඛාදන්ති, තථා පටිකරණං. පරිවත්තනත්ථන්ති ආවුධාදිනා සහ උක්ඛිත්තහත්ථස්ස උක්ඛිපනවසෙන පරිවත්තනත්ථං. ඉච්ඡිතත්ථස්ස දෙවතාය කණ්ණෙ කථනවසෙන ජප්පනං කණ්ණජප්පනන්ති. ආදිච්චපාරිචරියාති ¶ කරවීරමාලාහි පූජං කත්වා සකලදිවසං ආදිච්චාභිමුඛාවට්ඨානෙන ආදිච්චස්ස පරිචරණං. ‘‘සිරව්හායන’’න්ති කෙචි පඨන්ති, තස්සත්ථොමන්තං පරිජප්පිත්වා සිරසා ඉච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස අව්හායනන්ති.

27. සමිද්ධිකාලෙති ආයාචිතස්ස අත්ථස්ස සිද්ධිකාලෙ. සන්තිපටිස්සවකම්මන්ති දෙවතායාචනාය යා සන්ති පටිකත්තබ්බා, තස්සා පටිඤ්ඤාපටිස්සවකම්මකරණං, සන්තියා ආයාචනප්පයොගොති අත්ථො. තස්මින්ති පටිස්සවඵලභූතෙ යථාභිපත්ථිතකම්මස්මිං, යං ‘‘සචෙ මෙ ඉදං නාම සමිජ්ඣිස්සතී’’ති වුත්තං. තස්සාති සන්තිපටිස්සවස්ස, යො ‘‘පණිධී’’ති ච වුත්තො. යථාපටිස්සවඤ්හි උපහාරෙ කතෙ පණිධි ආයාචනා කතා නිය්යාතිතා හොතීති. අච්ඡන්දිකභාවමත්තන්ති ඉත්ථියා අකාමකභාවමත්තං. ලිඞ්ගන්ති පුරිසලිඞ්ගං. බලිකම්මකරණං උපද්දවපටිබාහනත්ථඤ්චෙව වඩ්ඪිආවහනත්ථඤ්ච. දොසානන්ති පිත්තාදිදොසානං. එත්ථ ච වමනන්ති පච්ඡට්ටනං අධිප්පෙතං. උද්ධංවිරෙචනන්ති වමනං ‘‘උද්ධං දොසානං නීහරණ’’න්ති වුත්තත්තා. තථා විරෙචනන්ති විරෙචනමෙව. අධොවිරෙචනන්ති පන සුද්ධිවත්ථිකසාවත්ථිආදි වත්ථිකිරියාපි අධිප්පෙතා ‘‘අධො දොසානං නීහරණ’’න්ති වුත්තත්තා. සීසවිරෙචනං සෙම්හනීහරණාදි. පටලානීති අක්ඛිපටලානි. සලාකවෙජ්ජකම්මන්ති අක්ඛිවෙජ්ජකම්මං, ඉදං වුත්තාවසෙසසාලාකියසඞ්ගහණත්ථං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බන්ති. තප්පනාදයොපි හි සාලාකියානෙවාති. මූලානි ¶ පධානානි රොගූපසමෙ සමත්ථානි භෙසජ්ජානි මූලභෙසජ්ජානි, මූලානං වා බ්යාධීනං භෙසජ්ජානි මූලභෙසජ්ජානි. මූලානුබන්ධවසෙන හි දුවිධො බ්යාධි. මූලරොගෙ ච තිකිච්ඡිතෙ යෙභුය්යෙන ඉතරං වූපසමතීති. ‘‘කායතිකිච්ඡනං ¶ දස්සෙතී’’ති ඉදං කොමාරභච්චසල්ලකත්තසාලාකියාදිකරණවිසෙසභූතතන්තීනං තත්ථ තත්ථ වුත්තත්තා පාරිසෙසවසෙන වුත්තං, තස්මා තදවසෙසාය තන්තියාපි ඉධ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සබ්බානි චෙතානි ආජීවහෙතුකානියෙව ඉධාධිප්පෙතානි ‘‘මිච්ඡාජීවෙන ජීවිකං කප්පෙන්තී’’ති වුත්තත්තා ¶ . යං පන තත්ථ තත්ථ පාළියං ‘‘ඉති වා’’ති වුත්තං, තත්ථ ඉතීති පකාරත්ථෙ නිපාතො, වා-ඉති විකප්පනත්ථෙ. ඉදං වුත්තං හොති ඉමිනා පකාරෙන, ඉතො අඤ්ඤෙ න වාති. තෙන යානි ඉතො බාහිරකපබ්බජිතා සිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානාදීනි ජීවිකොපායභූතානි ආජීවපකතා උපජීවන්ති, තෙසං පරිග්ගහො කතොති වෙදිතබ්බො.

මහාසීලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුබ්බන්තකප්පිකසස්සතවාදවණ්ණනා

28. භික්ඛුසඞ්ඝෙන වුත්තවණ්ණො නාම ‘‘යාවඤ්චිදං තෙන භගවතා’’තිආදිනා වුත්තවණ්ණො. එත්ථායං සම්බන්ධො – න භික්ඛවෙ එත්තකා එව බුද්ධගුණා, යෙ තුම්හාකං පාකටා, අපාකටා පන ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ අඤ්ඤෙ ධම්මා’’ති විත්ථාරො. තත්ථ ‘‘ඉමෙ දිට්ඨිට්ඨානා එවං ගහිතා’’තිආදිනා සස්සතාදිදිට්ඨිට්ඨානානං යථාගහිතාකාරසුඤ්ඤතභාවප්පකාසනතො, ‘‘තඤ්ච පජානනං න පරාමසතී’’ති සීලාදීනඤ්ච අපරාමාසනිය්යානිකභාවදීපනෙන නිච්චසාරාදිවිරහප්පකාසනතො, යාසු වෙදනාසු අවීතරාගතාය බාහිරකානං එතානි දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතානි සම්භවන්ති, තෙසං පච්චයභූතානඤ්ච සම්මොහාදීනං වෙදකකාරකසභාවාභාවදස්සනමුඛෙන ¶ සබ්බධම්මානං අත්තත්තනියතාවිරහදීපනතො, අනුපාදාපරිනිබ්බානදීපනතො ච අයං දෙසනා සුඤ්ඤතාවිභාවනප්පධානාති ආහ ‘‘සුඤ්ඤතාපකාසනං ආරභී’’ති. පරියත්තීති විනයාදිභෙදභින්නා තන්ති. දෙසනාති තස්සා තන්තියා මනසාවවත්ථාපිතාය විභාවනා, යථාධම්මං ධම්මාභිලාපභූතා වා පඤ්ඤාපනා, අනුලොමාදිවසෙන වා කථනන්ති පරියත්තිදෙසනානං විසෙසො පුබ්බෙයෙව වවත්ථාපිතොති ආහ ‘‘දෙසනායං පරියත්තිය’’න්ති. එවං ආදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන සච්චසභාවසමාධිපඤ්ඤාපකතිපුඤ්ඤආපත්තිඤෙය්යාදයො සඞ්ගය්හන්ති. තථා හි අයං ධම්ම-සද්දො ‘‘චතුන්නං භික්ඛවෙ ධම්මානං අනනුබොධා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.186; අ. නි. 4.1) සච්චෙ වත්තති, ‘‘කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1) සභාවෙ, ‘‘එවංධම්මා තෙ භගවන්තො අහෙසු’’න්තිආදීසු (සං. නි. 5.378) සමාධිම්හි, ‘‘සච්චං ධම්මො ¶ ධිති චාගො, ස වෙ පෙච්ච න සොචතී’’තිආදීසු (සු. නි. 190) පඤ්ඤාය, ‘‘ජාතිධම්මානං ¶ භික්ඛවෙ සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.373; පටි. ම. 1.33) පකතියං, ‘‘ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාතී’’තිආදීසු (සු. නි. 184; ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102) පුඤ්ඤෙ, ‘‘චත්තාරො ¶ පාරාජිකා ධම්මා’’තිආදීසු (පාරා. 233) ආපත්තියං, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’තිආදීසු (මහානි. 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.6) ඤෙය්යෙ වත්තති (ම. නි. අට්ඨ. 1.සුත්තනික්ඛෙපවණ්ණනා; අභි. අට්ඨ. 1.තිකමාතිකාපදවණ්ණනා; බු. වං. අට්ඨ. රතනචඞ්කමනකණ්ඩවණ්ණනා). ධම්මා හොන්තීති සුඤ්ඤා ධම්මමත්තා හොන්තීති අත්ථො.

‘‘දුද්දසා’’ති එතෙනෙව තෙසං ධම්මානං දුක්ඛොගාහතා පකාසිතා හොති. සචෙ පන කොචි අත්තනො පමාණං අජානන්තො ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ ඔගාහිතුං උස්සාහං කරෙය්ය, තස්ස තං ඤාණං අප්පතිට්ඨමෙව මකසතුණ්ඩසූචි විය මහාසමුද්දෙති ආහ ‘‘අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා’’ති. අලබ්භනෙය්යා පතිට්ඨා එත්ථාති අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨාති පදවිග්ගහො වෙදිතබ්බො. අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨානං ඔගාහිතුං අසක්කුණෙය්යතාය ‘‘එත්තකා එතෙ ඊදිසා චා’’ති පස්සිතුං න සක්කාති වුත්තං ‘‘ගම්භීරත්තා එව දුද්දසා’’ති. යෙ පන දට්ඨුමෙව න සක්කා, තෙසං ඔගාහිත්වා අනුබුජ්ඣනෙ කථා එව නත්ථීති ආහ ‘‘දුද්දසත්තා එව දුරනුබොධා’’ති. සබ්බපරිළාහපටිප්පස්සද්ධිමත්ථකෙ සමුප්පන්නත්තා, නිබ්බුතසබ්බපරිළාහසමාපත්තිසමොකිණ්ණත්තා ච නිබ්බුතසබ්බපරිළාහා. සන්තාරම්මණානි මග්ගඵලනිබ්බානානි අනුපසන්තසභාවානං කිලෙසානං සඞ්ඛාරානඤ්ච අභාවතො. අථ වා සමූහතවික්ඛෙපතාය නිච්චසමාහිතස්ස මනසිකාරස්ස වසෙන තදාරම්මණධම්මානං සන්තභාවො වෙදිතබ්බො කසිණුග්ඝාටිමාකාසතබ්බිසයවිඤ්ඤාණානං අනන්තභාවො විය. අවිරජ්ඣිත්වා නිමිත්තපටිවෙධො විය ඉස්සාසානං අවිරජ්ඣිත්වා ධම්මානං යථාභූතසභාවබොධො සාදුරසො මහාරසො ච හොතීති ආහ අතිත්තිකරණට්ඨෙනාති. පටිවෙධප්පත්තානං, තෙසු ච බුද්ධානංයෙව සබ්බාකාරෙන විසයභාවූපගමනතො න තක්කබුද්ධියා ගොචරාති ආහ ‘‘උත්තමඤාණවිසයත්තා’’තිආදි. ‘‘නිපුණා’’ති ඤෙය්යෙසු තික්ඛවිසදවුත්තියා ඡෙකා. යස්මා පන සො ඡෙකභාවො ආරම්මණෙ අප්පටිහතවුත්තිතාය සුඛුමඤෙය්යගහණසමත්ථතාය සුපාකටො හොති, තෙන වුත්තං ‘‘සණ්හසුඛුමසභාවත්තා’’ති.

අපරො නයො ¶ ¶ – විනයපණ්ණත්තිආදිගම්භීරනෙය්යවිභාවනතො ගම්භීරා. කදාචි අසඞ්ඛ්යෙය්යමහාකප්පෙ අතික්කමිත්වාපි දුල්ලභදස්සනතාය දුද්දසා. දස්සනඤ්චෙත්ථ පඤ්ඤාචක්ඛුවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. ධම්මන්වයසඞ්ඛාතස්ස අනුබොධස්ස කස්සචිදෙව සම්භවතො දුරනුබොධා ¶ . සන්තසභාවතො, වෙනෙය්යානඤ්ච ගුණසම්පදානං පරියොසානත්තා සන්තා. අත්තනො ච පච්චයෙහි පධානභාවං නීතතාය පණීතා. සමධිගතසච්චලක්ඛණතාය අතක්කෙහි, අතක්කෙන වා ඤාණෙන අවචරිතබ්බතාය අතක්කාවචරා. නිපුණං, නිපුණෙ වා අත්ථෙ සච්චප්පච්චයාකාරාදිවසෙන විභාවනතො නිපුණා. ලොකෙ අග්ගපණ්ඩිතෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන වෙදීයන්ති පකාසීයන්තීති පණ්ඩිතවෙදනීයා. අනාවරණඤාණපටිලාභතො හි භගවා ‘‘සබ්බවිදූ හං අස්මි, (ධ. ප. 353; මහාව. 11; කථා. 405) දසබලසමන්නාගතො භික්ඛවෙ තථාගතො’’තිආදිනා (සං. නි. 2.21) අත්තනො සබ්බඤ්ඤුතාදිගුණෙ පකාසෙති. තෙනෙවාහ ‘‘සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙතී’’ති.

තත්ථ කිඤ්චාපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඵලනිබ්බානානි විය සච්ඡිකාතබ්බසභාවං න හොති, ආසවක්ඛයඤාණෙ පන අධිගතෙ අධිගතමෙව හොතීති තස්ස පච්චක්ඛකරණං සච්ඡිකිරියාති ආහ ‘‘අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛං කත්වා’’ති. අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙනාති ච හෙතුඅත්ථෙ කරණවචනං, අභිවිසිට්ඨඤාණාධිගමහෙතූති අත්ථො. අභිවිසිට්ඨඤාණන්ති වා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ අධිප්පෙතෙ කරණවචනම්පි යුජ්ජතියෙව. පවෙදනඤ්චෙත්ථ අඤ්ඤාවිසයානං සච්චාදීනං දෙසනාකිච්චසාධනතො, ‘‘එකොම්හි සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා (මහාව. 11; කථා. 405) පටිජානනතො ච වෙදිතබ්බං. වදමානාති ¶ එත්ථ සත්තිඅත්ථො මාන-සද්දො, වත්තුං උස්සාහං කරොන්තොති අත්ථො. එවංභූතා ච වත්තුකාමා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘වණ්ණං වත්තුකාමා’’ති. සාවසෙසං වදන්තොපි විපරීතං වදන්තො විය ‘‘සම්මා වදතී’’ති න වත්තබ්බොති ආහ ‘‘අහාපෙත්වා’’ති, තෙන අනවසෙසත්ථො ඉධ සම්මා-සද්දොති දස්සෙති. ‘‘වත්තුං සක්කුණෙය්යු’’න්ති ඉමිනා ‘‘වදෙය්යු’’න්ති සකත්ථදීපනභාවමාහ. එත්ථ ච කිඤ්චාපි භගවතො දසබලාදිඤාණානිපි අනඤ්ඤසාධාරණානි, සප්පදෙසවිසයත්තා පන තෙසං ඤාණානං න තෙහි බුද්ධගුණා අහාපෙත්වා ගහිතා නාම හොන්ති, නිප්පදෙසවිසයත්තා පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ¶ තස්මිං ගහිතෙ සබ්බෙපි බුද්ධගුණා ගහිතා එව නාම හොන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘යෙහි…පෙ… වදෙය්යු’’න්ති. පුථූනි ආරම්මණානි එතස්සාති පුථුආරම්මණං, සබ්බාරම්මණත්තාති අධිප්පායො. අථ වා පුථුආරම්මණාරම්මණතොති එතස්මිං අත්ථෙ ‘‘පුථුආරම්මණතො’’ති වුත්තං, එකස්ස ආරම්මණ-සද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘ඔට්ඨමුඛො කාමාවචර’’න්ති ආදීසු විය, තෙනස්ස පුථුඤාණකිච්චසාධකතං දස්සෙති. තථා හෙතං තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං, පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං, ඡසු අසාධාරණඤාණෙසු සෙසාසාධාරණඤාණානි, සත්තඅරියපුග්ගලවිභාවකඤාණං, අට්ඨසුපි පරිසාසු අකම්පනඤාණං, නවසත්තාවාසපරිජානනඤාණං, දසබලඤාණන්ති එවමාදීනං අනෙකසතසහස්සභෙදානං ඤාණානං යථාසම්භවං කිච්චං සාධෙතීති. ‘‘පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙනා’’ති එතෙන ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස කමවුත්තිතං දස්සෙති. කමෙනාපි හි තං විසයෙසු පවත්තති, න සකිංයෙව යථා බාහිරකා වදන්ති ‘‘සකිංයෙව සබ්බඤ්ඤූ සබ්බං ජානාති, න කමෙනා’’ති.

යදි එවං අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යභෙදස්ස ඤෙය්යස්ස පරිච්ඡෙදවතා එකෙන ඤාණෙන නිරවසෙසතො කථං පටිවෙධොති, කො ¶ වා එවමාහ ‘‘පරිච්ඡෙදවන්තං බුද්ධඤාණ’’න්ති. අනන්තඤ්හි තං ඤාණං ඤෙය්යං විය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යාවතකං ඤෙය්යං තාවතකං ඤාණං. යාවතකං ඤාණං, තාවතකං ඤෙය්ය’’න්ති (මහානි. 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5). එවම්පි ජාතිභූමිසභාවාදිවසෙන දිසාදෙසකාලාදිවසෙන ච අනෙකභෙදභින්නෙ ඤෙය්යෙ කමෙන ගය්හමානෙ අනවසෙසපටිවෙධො න සම්භවති යෙවාති, නයිදමෙවං. කස්මා? යං කිඤ්චි භගවතා ඤාතුං ඉච්ඡිතං සකලං එකදෙසො වා. තත්ථ අප්පටිහතචාරතාය පච්චක්ඛතො ඤාණං පවත්තති, වික්ඛෙපාභාවතො ච භගවා සබ්බකාලං සමාහිතොව ඤාතුං, ඉච්ඡිතස්ස පච්චක්ඛභාවො න සක්කා නිවාරෙතුං ‘‘ආකඞ්ඛාපටිබද්ධං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණ’’න්තිආදි (මහානි. 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5) වචනතො, න චෙත්ථ දූරතො චිත්තපටං පස්සන්තානං විය, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති විපස්සන්තානං විය ච අනෙකධම්මාවබොධකාලෙ අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණං පවත්තතීති ගහෙතබ්බං අචින්තෙය්යානුභාවතාය බුද්ධඤාණස්ස. තෙනෙවාහ ‘‘බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යො’’ති ¶ (අ. නි. 4.77). ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානංසබ්බාකාරෙන සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථස්ස ආකඞ්ඛාපටිබද්ධවුත්තිනො අනාවරණඤාණස්ස පටිලාභෙන භගවා සන්තානෙන සබ්බධම්මපටිවෙධසමත්ථො අහොසි සබ්බනෙය්යාවරණස්ස පහානතො, තස්මා සබ්බඤ්ඤූ, න සකිංයෙව සබ්බධම්මාවබොධතො ¶ , යථා සන්තානෙන සබ්බඉන්ධනස්ස දහනසමත්ථතාය පාවකො ‘‘සබ්බභූ’’ති වුච්චතීති.

වවත්ථාපනවචනන්ති සන්නිට්ඨාපනවචනං, අවධාරණවචනන්ති අත්ථො. අඤ්ඤෙ වාති එත්ථ අවධාරණෙන නිවත්තිතං දස්සෙති ‘‘න පාණාතිපාතා වෙරමණිආදයො’’ති, අයඤ්ච එව-සද්දො අනියතදෙසතාය ච-සද්දො විය යත්ථ වුත්තො, තතො අඤ්ඤත්ථාපි වචනිච්ඡාවසෙන උපතිට්ඨතීති ආහ ‘‘ගම්භීරා වා’’තිආදි. සබ්බපදෙහීති යාව ‘‘පණ්ඩිතවෙදනීයා’’ති ඉදං පදං, තාව සබ්බපදෙහි. සාවකපාරමිඤාණන්ති සාවකානං දානාදිපාරිපූරියා නිප්ඵන්නං විජ්ජත්තයඡළභිඤ්ඤාචතුප්පටිසම්භිදාදිභෙදං ඤාණං. තතොති සාවකපාරමිඤාණතො. තත්ථාති සාවකපාරමිඤාණෙ. තතොපීති අනන්තරනිද්දිට්ඨතො පච්චෙකබුද්ධඤාණතොපි, කො පන වාදො සාවකපාරමිඤාණතොති අධිප්පායො. එත්ථායං අත්ථයොජනා – කිඤ්චාපි සාවකපාරමිඤාණං හෙට්ඨිමසෙක්ඛඤාණං පුථුජ්ජනඤාණඤ්ච උපාදාය ගම්භීරං, පච්චෙකබුද්ධඤාණං උපාදාය න තථා ගම්භීරන්ති ¶ ‘‘ගම්භීරමෙවා’’ති න සක්කා වත්තුං. තථා පච්චෙකබුද්ධඤාණම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං උපාදායාති තත්ථ වවත්ථානං න ලබ්භති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණධම්මා පන සාවකපාරමිඤාණාදීනං විය කිඤ්චි උපාදාය අගම්භීරභාවාභාවතො ගම්භීරා වාති. යථා චෙත්ථ වවත්ථානං දස්සිතං, එවං සාවකපාරමිඤාණං දුද්දසං, පච්චෙකබුද්ධඤාණං පන තතො දුද්දසතරන්ති තත්ථ වවත්ථානං නත්ථීතිආදිනා වවත්ථානසබ්භාවො නෙතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘තථා දුද්දසාව…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති.

කස්මා පනෙතං එවං ආරද්ධංති එත්ථායං අධිප්පායො – භවතු තාව නිරවසෙසබුද්ධගුණවිභාවනූපායභාවතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං එකම්පි පුථුනිස්සයාරම්මණඤාකිච්චසිද්ධියා ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ අඤ්ඤෙව ධම්මා’’තිආදිනා බහුවචනෙන උද්දිට්ඨං, තස්ස පන විස්සජ්ජනං සච්චපච්චයාකාරාදිවිසෙසවසෙන අනඤ්ඤසාධාරණෙන විභජනනයෙන අනාරභිත්වා සනිස්සයානං ¶ දිට්ඨීනං විභජනවසෙන කස්මා ආරද්ධන්ති. තත්ථ යථා සච්චපච්චයාකාරාදීනං ¶ විභජනං අනඤ්ඤසාධාරණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙව විසයො, එවං නිරවසෙසෙන දිට්ඨිගතවිභජනම්පීති දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධානඤ්හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඨානානීති කාරණානි. ගජ්ජිතං මහන්තං හොතීති දෙසෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස අනෙකවිධතාය, දුවිඤ්ඤෙය්යතාය ච නානානයෙහි පවත්තමානං දෙසනාගජ්ජිතං මහන්තං විපුලං, බහුභෙදඤ්ච හොති. ඤාණං අනුපවිසතීති තතො එව ච දෙසනාඤාණං දෙසෙතබ්බධම්මෙ විභාගසො කුරුමානං අනුපවිසති, තෙ අනුපවිස්ස ඨිතං විය හොතීති අත්ථො.

බුද්ධඤාණස්ස මහන්තභාවො පඤ්ඤායතීති එවංවිධස්ස නාම ධම්මස්ස දෙසකං පටිවෙධකඤ්චාති බුද්ධානං දෙසනාඤාණස්ස පටිවෙධඤාණස්ස ච උළාරභාවො පාකටො හොති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි ‘‘සබ්බං වචීකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්තී’’ති (මහානි. 69; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5; නෙත්ති. 14) වචනතො සබ්බාපි භගවතො දෙසනා ඤාණරහිතා නත්ථි, සීහසමානවුත්තිතාය ච සබ්බත්ථ සමානුස්සාහප්පවත්ති දෙසෙතබ්බධම්මවසෙන පන දෙසනා විසෙසතො ඤාණෙන අනුපවිට්ඨා ගම්භීරතරා ච හොතීති දට්ඨබ්බං. කථං පන විනයපණ්ණත්තිං පත්වා දෙසනා තිලක්ඛණාහතා සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තා හොතීති? තත්ථාපි ච සන්නිසින්නපරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං පවත්තමානා දෙසනා සඞ්ඛාරානං අනිච්චතාදිවිභාවනී, සබ්බධම්මානං අත්තත්තනියතාභාවප්පකාසනී ච හොති. තෙනෙවාහ ‘‘අනෙකපරියායෙන ධම්මිං කථං කත්වා’’තිආදි.

භූමන්තරන්ති ධම්මානං අවත්ථාවිසෙසඤ්ච ඨානවිසෙසඤ්ච. තත්ථ අවත්ථාවිසෙසොසතිආදිධම්මානං ¶ සතිපට්ඨානින්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගාදිභෙදො. ඨානවිසෙසො ¶ කාමාවචරාදිභෙදො. පච්චයාකාරපදස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. සමයන්තරන්ති දිට්ඨිවිසෙසා, නානාවිහිතා දිට්ඨියොති අත්ථො, අඤ්ඤසමයං වා. එවං ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මින්ති එවං ලහුකගරුකාදිවසෙන තදනුරූපෙ ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං.

යදිපි කායානුපස්සනාදිවසෙන සතිපට්ඨානාදයො සුත්තන්තපිටකෙපි (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) විභත්තා, සුත්තන්තභාජනීයාදිවසෙන පන අභිධම්මෙයෙව තෙ සවිසෙසං විභත්තාති ආහ ‘‘ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… අභිධම්මපිටකං විභජිත්වා’’ති. තත්ථ ‘‘සත්ත ඵස්සා’’ති සත්තවිඤ්ඤාණධාතුසම්පයොගවසෙන වුත්තං. තථා ‘‘සත්ත වෙදනා’’තිආදීසුපි. ලොකුත්තරා ධම්මා නාමාති ¶ එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා, තෙන වුත්තාවසෙසං අභිධම්මෙ ආගතං ධම්මානං විභජිතබ්බාකාරං සඞ්ගණ්හාති. චතුවීසති සමන්තපට්ඨානානි එත්ථාති චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානං, අභිධම්මපිටකං. එත්ථ පච්චයනයං අග්ගහෙත්වා ධම්මවසෙනෙව සමන්තපට්ඨානස්ස චතුවීසතිවිධතා වුත්තා. යථාහ –

‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකතිකඤ්චෙව තිකදුකඤ්ච;

තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,

ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා. (පට්ඨා. 1.පච්චයනිද්දෙස 41, 44, 48, 52);

තථා –

තිකඤ්ච…පෙ… ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා;

තිකඤ්ච…පෙ… ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා;

තිකඤ්ච…පෙ… පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති. (පට්ඨා. 1.පච්චයනිද්දෙස 44, 52);

එවං ධම්මවසෙන චතුවීසතිභෙදෙසු තිකපට්ඨානාදීසු එකෙකං පච්චයනයෙන අනුලොමාදිවසෙන චතුබ්බිධං හොතීති ඡන්නවුති සමන්තපට්ඨානානි. තත්ථ පන ධම්මානුලොමෙ තිකපට්ඨානෙ කුසලත්තිකෙ පටිච්චවාරෙ පච්චයානුලොමෙ ¶ හෙතුමූලකෙ හෙතුපච්චයවසෙන එකූනපඤ්ඤාස පුච්ඡානයා සත්ත විස්සජ්ජනනයාති ¶ ආදිනා දස්සියමානා අනන්තභෙදා නයාති ආහ ‘‘අනන්තනය’’න්ති. හොති චෙත්ථ –

‘‘පට්ඨානං නාම පච්චෙකං ධම්මානං අනුලොමාදිම්හි තිකදුකාදීසු යා පච්චයමූලවිසිට්ඨා චතුනයතො සත්තධා ගතී’’ති.

නවහාකාරෙහීති උප්පාදාදීහි නවහි පච්චයාකාරෙහි. තත්ථ උප්පජ්ජති එතස්මා ඵලන්ති උප්පාදො, උප්පත්තියා කාරණභාවො. සති ච අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජන්ති, න අසති, තස්මා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදො හුත්වා පච්චයො හොති. තථා අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරා පවත්තන්ති ධරන්ති, නිවිසන්ති ච, තෙ අවිජ්ජාය සති ඵලං භවාදීසු ඛිපන්ති, ආයූහන්ති ඵලුප්පත්තියා ඝටන්ති, සංයුජ්ජන්ති අත්තනො ඵලෙන, යස්මිං සන්තානෙ සයඤ්ච උප්පන්නා, තං පලිබුන්ධන්ති, පච්චයන්තරසමවායෙ උදයන්ති උප්පජ්ජන්ති, හිනොති ච සඞ්ඛාරානං කාරණභාවං ගච්ඡති, පටිච්ච අවිජ්ජං සඞ්ඛාරා අයන්ති පවත්තන්තීති එවං අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං ¶ කාරණභාවූපගමනවිසෙසා උප්පාදාදයො වෙදිතබ්බා. තථා සඞ්ඛාරාදීනං විඤ්ඤාණාදීසු.

උප්පාදට්ඨිතීතිආදීසු ච තිට්ඨති එතෙනාති ඨිති, කාරණං. උප්පාදො එව ඨිති උප්පාදට්ඨිති. එස නයො සෙසෙසුපි. යස්මා අයොනිසොමනසිකාරො, ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) වචනතො ආසවා ච අවිජ්ජාය පච්චයො, තස්මා වුත්තං ‘‘උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නා’’ති. පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤාති සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාය ච උප්පාදාදිකෙ පච්චයාකාරෙ පරිච්ඡින්දිත්වා ගහණවසෙන පවත්තා පඤ්ඤා. ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති ධම්මානං පච්චයුප්පන්නානං පච්චයභාවතො ධම්මට්ඨිතිසඞ්ඛාතෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං. පච්චයධම්මා හි පටිච්චසමුප්පාදෙ ‘‘ද්වාදස පටිච්චසමුප්පාදා’’ති වචනතො ¶ ද්වාදස පච්චයා. අයඤ්ච නයො න පච්චුප්පන්නෙ එව, අථ ඛො අතීතානාගතකාලෙපි, න ච අවිජ්ජාය එව සඞ්ඛාරෙසු, අථ ඛො සඞ්ඛාරාදීනම්පි විඤ්ඤාණාදීසු ලබ්භතීති පරිපුණ්ණං කත්වා පච්චයාකාරස්ස විභත්තභාවං දස්සෙතුං ‘‘අතීතම්පි අද්ධාන’’න්තිආදි පාළිං ආරභි. පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 1.පච්චයනිද්දෙස 1) දස්සිතා හෙතාදිපච්චයා එවෙත්ථ උප්පාදාදිපච්චයාකාරෙහි ගහිතාති තෙ යථාසම්භවං නීහරිත්වා යොජෙතබ්බා, අතිවිත්ථාරභයෙන පන න යොජයිම්හ.

තස්ස තස්ස ධම්මස්සාති තස්ස තස්ස සඞ්ඛාරාදිපච්චයුප්පන්නධම්මස්ස. තථා තථා පච්චයභාවෙනාති උප්පාදාදිහෙතාදිපච්චයභාවෙන. අතීතපච්චුප්පන්නානාගතවසෙන තයො අද්ධා කාලා එතස්සාති ¶ තියද්ධං. හෙතුඵලඵලහෙතුහෙතුඵලවසෙන තයො සන්ධී එතස්සාති තිසන්ධිං. සඞ්ඛිප්පන්ති එත්ථ අවිජ්ජාදයො විඤ්ඤාණාදයො චාති සඞ්ඛෙපො, කම්මං විපාකො ච. සඞ්ඛිප්පන්ති එත්ථාති වා සඞ්ඛෙපො, අවිජ්ජාදයො විඤ්ඤාණාදයො ච. කොට්ඨාසපරියායො වා සඞ්ඛෙප-සද්දො. අතීතෙ කම්මසඞ්ඛෙපාදිවසෙන චත්තාරො සඞ්ඛෙපා එතස්සාති චතුසඞ්ඛෙපං. සරූපතො අවුත්තාපි තස්මිං තස්මිං සඞ්ඛෙපෙ ආකිරීයන්ති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිග්ගහණෙහි පකාසීයන්තීති ආකාරා, අතීතෙ හෙතුආදීනං වා පකාරා ආකාරා, තෙ සඞ්ඛෙපෙ පඤ්ච පඤ්ච කත්වා වීසතිආකාරා එතස්සාති වීසතාකාරං.

ඛත්තියාදිභෙදෙන අනෙකභෙදභින්නාපි සස්සතවාදිනො ජාතිසතසහස්සානුස්සරණාදිනො අභිනිවෙසහෙතුනො වසෙන චත්තාරොව හොන්ති ¶ , න තතො උද්ධං අධොති සස්සතවාදාදීනං පරිමාණපරිච්ඡෙදස්ස අනඤ්ඤවිසයතං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො ජනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චත්තාරො ජනාති චත්තාරො ජනසමූහා. ඉදං නිස්සායාති ඉදං ඉදප්පච්චයතාය සම්මා අග්ගහණං, තත්ථාපි ච හෙතුඵලභාවෙන සම්බන්ධානං ¶ සන්තතිඝනස්ස අභෙදිතත්තා පරමත්ථතො විජ්ජමානම්පි භෙදනිබන්ධනං නානත්තනයං අනුපධාරෙත්වා ගහිතං එකත්තග්ගහණං නිස්සාය. ඉදං ගණ්හන්තීති ඉදං සස්සතග්ගහණං අභිනිවිස්ස වොහරන්ති, ඉමිනා නයෙන එකච්චසස්සතවාදාදයොපෙත්ථ යථාසම්භවං යොජෙත්වා වත්තබ්බා. භින්දිත්වාති ‘‘ආතප්පමන්වායා’’තිආදිනා විභජිත්වා ‘‘තයිදං භික්ඛවෙ තථාගතො පජානාතී’’තිආදිනා විමද්දිත්වා නිජ්ජටං නිගුම්බං කත්වා දිට්ඨිජටාවිජටනෙන දිට්ඨිගුම්බවිවරණෙන ච.

‘‘තස්මා’’තිආදිනා බුද්ධගුණෙ ආරබ්භ දෙසනාය සමුට්ඨිතත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං උද්දිසිත්වා දෙසනාකුසලො භගවා සමයන්තරවිග්ගාහණවසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව විස්සජ්ජෙතීති දස්සෙති. ‘‘සන්තී’’ති ඉමිනා තෙසං දිට්ඨිගතිකානං විජ්ජමානතාය අවිච්ඡින්නතං, තතො ච නෙසං මිච්ඡාගාහතො සිථිලකරණවිවෙචනෙහි අත්තනො දෙසනාය කිච්චකාරිතං, අවිතථතඤ්ච දීපෙති ධම්මරාජා.

29. අත්ථීති ‘‘සංවිජ්ජන්තී’’ති ඉමිනා සමානත්ථො පුථුවචනවිසයො එකො නිපාතො ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110; ම. නි. 3.154; සං. නි. 4.127; ඛු. පා. 3.1) විය. සස්සතාදිවසෙන පුබ්බන්තං කප්පෙන්තීති පුබ්බන්තකප්පිකා. යස්මා පන තෙ තං පුබ්බන්තං පුරිමසිද්ධෙහි තණ්හාදිට්ඨිකප්පෙහි කප්පෙත්වා, ආසෙවනබලවතාය විචිත්තවුත්තිතාය ච විකප්පෙත්වා අපරභාගසිද්ධෙහි අභිනිවෙසභූතෙහි තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහෙහි ගණ්හන්ති අභිනිවිසන්ති පරාමසන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘පුබ්බන්තං ¶ කප්පෙත්වා විකප්පෙත්වා ගණ්හන්තී’’ති. තණ්හුපාදානවසෙන වා කප්පනග්ගහණානි වෙදිතබ්බානි. තණ්හාපච්චයා හි උපාදානං. කොට්ඨාසෙසූති ¶ එත්ථ කොට්ඨාසාදීසූති අත්ථො වෙදිතබ්බො. පදපූරණසමීපඋම්මග්ගාදීසුපි හි අන්ත-සද්දො දිස්සති. තථා හි ‘‘ඉඞ්ඝ ත්වං සුත්තන්තෙ වා ගාථායො වා අභිධම්මං වා පරියාපුණස්සු (පාචි. 442), සුත්තන්තෙ ඔකාසං කාරාපෙත්වා’’ති (පාචි. 1221) ච ආදීසු පදපූරණෙ අන්ත-සද්දො වත්තති, ගාමන්තං ඔසරෙය්ය, (පාරා. 409; චූළව. 343) ගාමන්තසෙනාසන’’න්තිආදීසු සමීපෙ ¶ , ‘‘කාමසුඛල්ලිකානුයොගො එකො අන්තො, අත්ථීති ඛො කච්චාන අයමෙකො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90) උම්මග්ගෙති.

කප්ප-සද්දො මහාකප්පසමන්තභාවකිලෙසකාමවිතක්කකාලපඤ්ඤත්තිසදිසභාවාදීසු වත්තතීති ආහ ‘‘සම්බහුලෙසු අත්ථෙසු වත්තතී’’ති. තථා හෙස ‘‘චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ කප්පස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යානී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.156) මහාකප්පෙ වත්තති, ‘‘කෙවලකප්පං වෙළුවනං ඔභාසෙත්වා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.94) සමන්තභාවෙ, ‘‘සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමො’’තිආදීසු (මහානි. 1; චූළනි. 8) කිලෙසකාමෙ, ‘‘තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො’’තිආදීසු (ධ. ස. 7) විතක්කෙ, ‘‘යෙන ¶ සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) කාලෙ, ‘‘ඉච්චායස්මා කප්පො’’තිආදීසු (සු. නි. 1090; චූළනි. 113) පඤ්ඤත්තියං, ‘‘සත්ථුකප්පෙන වත කිර භො සාවකෙන සද්ධිං මන්තයමානා න ජානිම්හා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.260) සදිසභාවෙ වත්තතීති. වුත්තම්පි චෙතන්ති මහානිද්දෙසං (මහානි. 28) සන්ධායාහ. තණ්හාදිට්ඨිවසෙනාති දිට්ඨියා උපනිස්සයභූතාය සහජාතාය අභිනන්දනභූතාය ච තණ්හාය, සස්සතාදිආකාරෙන අභිනිවිසන්තස්ස මිච්ඡාගාහස්ස ච වසෙන. පුබ්බෙනිවුත්ථධම්මවිසයාය කප්පනාය අධිප්පෙතත්තා අතීතකාලවාචකො ඉධ පුබ්බ-සද්දො, රූපාදිඛන්ධවිනිමුත්තස්ස කප්පනාවත්ථුනො අභාවා අන්ත-සද්දො ච භාගවාචකොති ආහ ‘‘අතීතං ඛන්ධකොට්ඨාස’’න්ති. ‘‘කප්පෙත්වා’’ති ච තස්මිං පුබ්බන්තෙ තණ්හායනාභිනිවෙසානං සමත්ථනං පරිනිට්ඨාපනමාහ. ඨිතාති තස්සා ලද්ධියා අවිජහනං. ආරබ්භාති ආලම්බිත්වා. විසයො හි තස්සා දිට්ඨියා පුබ්බන්තො. විසයභාවතො එව හි සො තස්සා ආගමනට්ඨානං, ආරම්මණපච්චයො චාති වුත්තං ‘‘ආගම්ම පටිච්චා’’ති.

අධිවචනපදානීති පඤ්ඤත්තිපදානි. දාසාදීසු සිරිවඩ්ඪකාදි-සද්දා විය වචනමත්තමෙව අධිකාරං කත්වා පවත්තියා අධිවචනං පඤ්ඤත්ති. අථ වා අධි-සද්දො උපරිභාවෙ, වුච්චතීති වචනං, උපරි වචනං අධිවචනං, උපාදාභූතරූපාදීනං උපරි පඤ්ඤාපියමානා උපාදාපඤ්ඤත්තීති අත්ථො ¶ , තස්මා පඤ්ඤත්තිදීපකපදානීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. පඤ්ඤත්තිමත්තඤ්හෙතං වුච්චති, යදිදං ‘‘අත්තා, ලොකො’’ති ච, න රූපවෙදනාදයො විය පරමත්ථො. අධිකවුත්තිතාය වා අධිවුත්තියොති දිට්ඨියො වුච්චන්ති. අධිකඤ්හි ¶ සභාවධම්මෙසු සස්සතාදිං ¶ පකතිආදිදබ්බාදිං ජීවාදිං කායාදිඤ්ච අභූතමත්ථං අජ්ඣාරොපෙත්වා දිට්ඨියො පවත්තන්තීති.

30. අභිවදන්තීති ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.187, 203, 427; ම. නි. 3.27, 29) අභිනිවිසිත්වා වදන්ති ‘‘අයං ධම්මො, නායං ධම්මො’’තිආදිනා විවදන්ති. අභිවදනකිරියාය අජ්ජාපි අවිච්ඡෙදභාවදස්සනත්ථං වත්තමානකාලවචනං. දිට්ඨි එව දිට්ඨිගතං ‘‘මුත්තගතං, (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11) සඞ්ඛාරගත’’න්තිආදීසු (මහානි. 41) විය. ගන්තබ්බාභාවතො වා දිට්ඨියා ගතමත්තං, දිට්ඨියා ගහණමත්තන්ති අත්ථො. දිට්ඨිප්පකාරො වා දිට්ඨිගතං. ලොකියා හි විධයුත්තගතපකාර-සද්දෙ සමානත්ථෙ ඉච්ඡන්ති. එකෙකස්මිඤ්ච ‘‘අත්තා’’ති, ‘‘ලොකො’’ති ච ගහණවිසෙසං උපාදාය පඤ්ඤාපනං හොතීති ආහ ‘‘රූපාදීසු අඤ්ඤතරං අත්තා ච ලොකො චාති ගහෙත්වා’’ති. අමරං නිච්චං ධුවන්ති සස්සතවෙවචනානි. මරණාභාවෙන වා අමරං, උප්පාදාභාවෙන සබ්බථාපි අත්ථිතාය නිච්චං, ථිරට්ඨෙන විකාරාභාවෙන ධුවං. ‘‘යථාහා’’තිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං නිද්දෙසපටිසම්භිදාපාළීහි විභාවෙති. අයඤ්ච අත්ථො ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, වෙදනං, සඤ්ඤං, සඞ්ඛාරෙ, විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති ඉමිස්සා පඤ්චවිධාය සක්කායදිට්ඨියා වසෙන වුත්තො. ‘‘රූපවන්තං අත්තාන’’න්තිආදිකාය පන පඤ්චදසවිධාය සක්කායදිට්ඨියා වසෙන චත්තාරො චත්තාරො ඛන්ධෙ ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තදඤ්ඤං ‘‘ලොකො’’ති පඤ්ඤපෙන්තීති අයම්පි අත්ථො ලබ්භති. තථා එකං ඛන්ධං ¶ ’’අත්තා’’ති ගහෙත්වා තදඤ්ඤෙ අත්තනො උපභොගභූතො ලොකොති, සසන්තතිපතිතෙ වා ඛන්ධෙ ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තදඤ්ඤෙ ‘‘ලොකො’’ති පඤ්ඤපෙන්තීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එත්ථාහ – සස්සතො වාදො එතෙසන්ති කස්මා වුත්තං, නනු තෙසං අත්තා ලොකො ච සස්සතොති අධිප්පෙතො, න වාදො ති? සච්චමෙතං, සස්සතසහචරිතතාය පන ‘‘වාදො සස්සතො’’ති වුත්තං යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති. සස්සතො ඉති වාදො එතෙසන්ති වා ඉති-සද්දලොපො දට්ඨබ්බො. අථ වා සස්සතං වදන්ති ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති අභිනිවිස්ස වොහරන්තීති සස්සතවාදා, සස්සතදිට්ඨිනොති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

31. ආතාපනං ¶ කිලෙසානං විබාධනං පහානං. පදහනං කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා චිත්තස්ස උස්සහනං. අනුයොගො යථා සමාධි විසෙසභාගියතං පාපුණාති, එවං වීරියස්ස බහුලීකරණං. ඉධ උපචාරප්පනාචිත්තපරිදමනවීරියානං අධිප්පෙතත්තා ආහ ‘‘තිප්පභෙදං වීරිය’’න්ති ¶ . නප්පමජ්ජති එතෙනාති අප්පමාදො, අසම්මොසො. සම්මා උපායෙන මනසි කරොති කම්මට්ඨානං එතෙනාති සම්මාමනසිකාරො ඤාණන්ති ආහ ‘‘වීරියඤ්ච සතිඤ්ච ඤාණඤ්චා’’ති. එත්ථාති ‘‘ආතප්ප…පෙ… මනසිකාරං අන්වායා’’ති ඉමස්මිං පාඨෙ. සීලවිසුද්ධියා සද්ධිං චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං අධිගමනපටිපදා වත්තබ්බා, සා පන විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරතො වුත්තාති ආහ ‘‘සඞ්ඛෙපත්ථො’’ති. ‘‘තථාරූප’’න්ති චුද්දසවිධෙහි චිත්තදමනෙහි රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානස්ස දමිතතං වදති.

සමාධානාදිඅට්ඨඞ්ගසමන්නාගතරූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානස්ස යොගිනො සමාධිවිජම්භනභූතා ලොකියාභිඤ්ඤා ඣානානුභාවො. ‘‘ඣානාදීන’’න්ති ඉදං ඣානලාභිස්ස විසෙසෙන ඣානධම්මා ආපාථං ආගච්ඡන්ති, තංමුඛෙන සෙසධම්මාති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. ජනකභාවං පටික්ඛිපති. සති හි ජනකභාවෙ රූපාදිධම්මානං විය සුඛාදිධම්මානං විය, ච පච්චයායත්තවුත්තිතාය උප්පාදවන්තතා ¶ විඤ්ඤායති, උප්පාදෙ ච සති අවස්සම්භාවී නිරොධොති අනවකාසාව නිච්චතා සියාති. කූටට්ඨ-සද්දො වා ලොකෙ අච්චන්තනිච්චෙ නිරුළ්හො දට්ඨබ්බො. ‘‘එසිකට්ඨායිට්ඨිතො’’ති එතෙන යථා එසිකා වාතප්පහාරාදීහි න චලති, එවං න කෙනචි විකාරං ආපජ්ජතීති විකාරාභාවමාහ, ‘‘කූටට්ඨො’’ති ඉමිනා පන අනිච්චතාභාවං. විකාරොපි විනාසොයෙවාති ආහ, ‘‘උභයෙනපි ලොකස්ස විනාසාභාවං දීපෙතී’’ති. ‘‘විජ්ජමානමෙවා’’ති එතෙන කාරණෙ ඵලස්ස අත්ථිභාවදස්සනෙන අභිබ්යත්තිවාදං දීපෙති. නික්ඛමතීති ච අභිබ්යත්තිං ගච්ඡතීති අත්ථො. කථං පන විජ්ජමානොයෙව පුබ්බෙ අනභිබ්යත්තො අභිබ්යත්තිං ගච්ඡතීති? යථා අන්ධකාරෙන පටිච්ඡන්නො ඝටො ආලොකෙන අභිබ්යත්තිං ගච්ඡති.

ඉදමෙත්ථ විචාරෙතබ්බං – කිං කරොන්තො ආලොකො ඝටං පකාසෙතීති වුච්චති, යදි ඝටවිසයං බුද්ධිං කරොන්තො, බුද්ධියා අනුප්පන්නාය උප්පත්තිදීපනතො අභිබ්යත්තිවාදො හායති. අථ ඝටබුද්ධියා ආවරණභූතං අන්ධකාරං විධමන්තො, එවම්පි අභිබ්යත්තිවාදො හායතියෙව. සති හි ඝටබුද්ධියා අන්ධකාරො කථං තස්සා ආවරණං හොතීති, යථා ඝටස්ස ¶ අභිබ්යත්ති න යුජ්ජති, එවං අත්තනොපි. තත්ථාපි හි යදි ඉන්ද්රියවිසයාදිසන්නිපාතෙන අනුප්පන්නාය බුද්ධියා උප්පත්ති, උප්පත්තිවචනෙනෙව අභිබ්යත්තිවාදො හායති, තථා සස්සතවාදො. අථ බුද්ධිප්පවත්තියා ආවරණභූතස්ස අන්ධකාරට්ඨානියස්ස මොහස්ස විධමනෙන. සති බුද්ධියා කථං මොහො ආවරණන්ති, කිඤ්චි භෙදසම්භවතො. න හි අභිබ්යඤ්ජනකානං චන්දසූරියමණිපදීපාදීනං භෙදෙන අභිබ්යඤ්ජිතබ්බානං ඝටාදීනං භෙදො හොති, හොති ච විසයභෙදෙන බුද්ධිභෙදොති භිය්යොපි අභිබ්යත්ති න යුජ්ජතියෙව, න චෙත්ථ වුත්තිකප්පනා යුත්තා වුත්තියා වුත්තිමතො ච අනඤ්ඤථානුජානනතොති ¶ . තෙ ¶ ච සත්තා සන්ධාවන්තීති යෙ ඉධ මනුස්සභාවෙන අවට්ඨිතා, තෙයෙව දෙවභාවාදිඋපගමනෙන ඉතො අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්ති, අඤ්ඤථා කතස්ස කම්මස්ස විනාසො, අකතස්ස ච අබ්භාගමො ආපජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො.

අපරාපරන්ති අපරස්මා භවා අපරං භවං. එවං සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්තීති අත්තනො නිච්චසභාවත්තා න චුතූපපත්තියො, සබ්බබ්යාපිතාය නාපි සන්ධාවනසංසරණානි, ධම්මානංයෙව පන පවත්තිවිසෙසෙන එවං සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති, එවං වොහරීයන්තීති අධිප්පායො. එතෙන අවට්ඨිතසභාවස්ස අත්තනො, ධම්මිනො ච ධම්මමත්තං උප්පජ්ජති චෙව විනස්සති චාති ඉමං විපරිණාමවාදං දස්සෙති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො වක්ඛාම. අත්තනො වාදං භින්දතීති සන්ධාවනාදිවචනසිද්ධාය අනිච්චතාය පුබ්බෙ පටිඤ්ඤාතං සස්සතවාදං භින්දති, විද්ධංසෙතීති අත්ථො. සස්සතිසමන්ති වා එතස්ස සස්සතං ථාවරං නිච්චකාලන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

හෙතුං දස්සෙන්තොති යෙසං ‘‘සස්සතො’’ති අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙති අයං දිට්ඨිගතිකො, තෙසං හෙතුං දස්සෙන්තොති අත්ථො. න හි අත්තනො දිට්ඨියා පච්චක්ඛකතමත්ථං අත්තනොයෙව සාධෙති, අත්තනො පන පච්චක්ඛකතෙන අත්ථෙන අත්තනො අප්පච්චක්ඛභූතම්පි අත්ථං සාධෙති. අත්තනා හි යථානිච්ඡිතං පරෙහි විඤ්ඤාපෙති, න අනිච්ඡිතං. ‘‘හෙතුං දස්සෙන්තො’’ති එත්ථ ඉදං හෙතුදස්සනං – එතෙසු අනෙකෙසු ජාතිසතසහස්සෙසු එකොවායං මෙ අත්තා, ලොකො ච අනුස්සරණසබ්භාවතො. යො හි යමත්ථං අනුභවති, සො එව තං අනුස්සරති, න අඤ්ඤො. න හි අඤ්ඤෙන අනුභූතමත්ථං අඤ්ඤො අනුස්සරිතුං සක්කොති යථා තං බුද්ධරක්ඛිතෙන අනුභූතං ධම්මරක්ඛිතො. යථා චෙතාසු, එවං ඉතො පුරිමතරාසුපි ජාතීසූති. කස්මා සස්සතො මෙ අත්තා ච ලොකො ¶ ච. යථා ච මෙ, එවං අඤ්ඤෙසම්පි සත්තානං සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති? සස්සතවසෙන දිට්ඨිගහනං පක්ඛන්දො ¶ දිට්ඨිගතිකො පරෙපි තත්ථ පතිට්ඨපෙති, පාළියං පන ‘‘අනෙකවිහිතානි අධිවුත්තිපදානි අභිවදන්ති. සො එවං ආහා’’ති ච වචනතො පරානුමානවසෙන ඉධ හෙතුදස්සනං අධිප්පෙතන්ති විඤ්ඤායති. කාරණන්ති තිවිධං කාරණං සම්පාපකං නිබ්බත්තකං ඤාපකන්ති. තත්ථ අරියමග්ගො නිබ්බානස්ස සම්පාපකං කාරණං, බීජං අඞ්කුරස්ස නිබ්බත්තකං කාරණං, පච්චයුප්පන්නතාදයො අනිච්චතාදීනං ඤාපකං කාරණං, ඉධාපි ඤාපකකාරණමෙව අධිප්පෙතං. ඤාපකො හි ඤාපෙතබ්බත්ථවිසයස්ස ඤාණස්ස හෙතුභාවතො කාරණන්ති. තදායත්තවුත්තිතාය තං ඤාණං තිට්ඨති තත්ථාති ‘‘ඨාන’’න්ති, වසති තත්ථ පවත්තතීති ‘‘වත්ථූ’’ති ච වුච්චති. තථා හි භගවතා වත්ථු-සද්දෙන උද්දිසිත්වාපි ඨානසද්දෙන නිද්දිට්ඨන්ති.

32-33. දුතියතතියවාදානං ¶ පඨමවාදතො නත්ථි විසෙසො ඨපෙත්වා කාලවිසෙසන්ති ආහ ‘‘උපරි වාදද්වයෙපි එසෙව නයො’’ති. යදි එවං කස්මා සස්සතවාදො චතුධා විභත්තො, නනු අධිච්චසමුප්පන්නිකවාදො විය දුවිධෙනෙව විභජිතබ්බො සියාති ආහ ‘‘මන්දපඤ්ඤො හි තිත්ථියො’’තිආදි.

34. තක්කයතීති ඌහයති, සස්සතාදිආකාරෙන තස්මිං තස්මිං ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙතීති අත්ථො. තක්කොති ආකොටනලක්ඛණො විනිච්ඡයලක්ඛණො වා දිට්ඨිට්ඨානභූතො විතක්කො. වීමංසා නාම විචාරණා, සා පනෙත්ථ අත්ථතො පඤ්ඤාපතිරූපකො ලොභසහගතචිත්තුප්පාදො, මිච්ඡාභිනිවෙසො වා අයොනිසොමනසිකාරො, පුබ්බභාගෙ වා දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතන්ති දට්ඨබ්බා. තෙනෙවාහ ‘‘තුලනා රුච්චනා ඛමනා’’ති. පරියාහනනං විතක්කස්ස ආරම්මණඌහනං එවාති ආහ ‘‘තෙන තෙන පකාරෙන තක්කෙත්වා’’ති. අනුවිචරිතන්ති ¶ වීමංසාය අනුපවත්තිතං, වීමංසානුගතෙන වා විචාරෙන අනුමජ්ජිතං. පටි පටි භාතීති පටිභානං, යථාසමිහිතාකාරවිසෙසවිභාවකො චිත්තුප්පාදො. පටිභානතො ජාතං පටිභානං, සයං අත්තනො පටිභානං සයං පටිභානං. තෙනෙවාහ ‘‘අත්තනො පටිභානමත්තසඤ්ජාත’’න්ති. මත්ත-සද්දෙන විසෙසාධිගමාදයො නිවත්තෙති.

‘‘අනාගතෙපි ¶ එවං භවිස්සතී’’ති ඉදං න ඉධාධිප්පෙතතක්කීවසෙනෙව වුත්තං, ලාභීතක්කිනො එවම්පි සම්භවතීති සම්භවදස්සනවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යං කිඤ්චි අත්තනා පටිලද්ධං රූපාදි සුඛාදි ච ඉධ ලබ්භතීති ලාභො, න ඣානාදිවිසෙසො. ‘‘එවං සති ඉදං හොතී’’ති අනිච්චෙසු භාවෙසු අඤ්ඤො කරොති, අඤ්ඤො පටිසංවෙදෙතීති ආපජ්ජති, තථා ච සති කතස්ස විනාසො, අකතස්ස ච අබ්භාගමො සියා. නිච්චෙසු පන භාවෙසු යො කරොති, සො පටිසංවෙදෙතීති න දොසො ආපජ්ජතීති තක්කිකස්ස යුත්තිගවෙසනාකාරං දස්සෙති.

තක්කමත්තෙනෙවාති ආගමාධිගමාදීනං අනුස්සවාදීනඤ්ච අභාවා සුද්ධතක්කෙනෙව. නනු ච විසෙසලාභිනොපි සස්සතවාදිනො අත්තනො විසෙසාධිගමහෙතු අනෙකෙසු ජාතිසතසහස්සෙසු දසසු සංවට්ටවිවට්ටෙසු චත්තාලීසාය සංවට්ටවිවට්ටෙසු යථානුභූතං අත්තනො සන්තානං තප්පටිබද්ධඤ්ච ‘‘අත්තා, ලොකො’’ති ච අනුස්සරිත්වා තතො පුරිමපුරිමතරාසුපි ජාතීසු තථාභූතස්ස අත්ථිතානුවිතක්කනමුඛෙන සබ්බෙසම්පි සත්තානං තථාභාවානුවිතක්කනවසෙනෙව සස්සතාභිනිවෙසිනො ජාතා, එවඤ්ච සති සබ්බොපි සස්සතවාදී අනුස්සුතිජාතිස්සරතක්කිකා විය අත්තනො උපලද්ධවත්ථුනිබන්ධනෙන තක්කනෙන පවත්තවාදත්තා තක්කීපක්ඛෙයෙව තිට්ඨෙය්ය, අවස්සඤ්ච වුත්තප්පකාරං තක්කනමිච්ඡිතබ්බං ¶ , අඤ්ඤථා විසෙසලාභී සස්සතවාදී එකච්චසස්සතිකපක්ඛං, අධිච්චසමුප්පන්නිකපක්ඛං වා භජෙය්යාති ¶ ? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, යස්මා විසෙසලාභීනං ඛන්ධසන්තානස්ස දීඝදීඝතරදීඝතමකාලානුස්සරණං සස්සතග්ගාහස්ස අසාධාරණකාරණං. තථා හි ‘‘අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරාමි. ඉමිනාමහමෙතං ජානාමී’’ති අනුස්සරණමෙව පධානකාරණභාවෙන දස්සිතං. යං පන තස්ස ‘‘ඉමිනාමහමෙතං ජානාමී’’ති පවත්තං තක්කනං, න තං ඉධ පධානං අනුස්සරණං පති තස්ස අප්පධානභූතත්තා. යදි එවං අනුස්සවාදීනම්පි පධානභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? න, තෙසං සච්ඡිකිරියාය අභාවෙන තක්කපධානත්තා, පධානකාරණෙන ච නිද්දෙසො නිරුළ්හො සාසනෙ ලොකෙ ච යථා ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, යවඞ්කුරො’’ති ච.

අථ වා විසෙසාධිගමනිබන්ධනරහිතස්ස තක්කනස්ස විසුං සස්සතග්ගාහෙ කාරණභාවදස්සනත්ථං විසෙසාධිගමො විසුං සස්සතග්ගාහකාරණං වත්තබ්බො ¶ , සො ච මන්දමජ්ඣතික්ඛපඤ්ඤාවසෙන තිවිධොති භගවතා සබ්බතක්කිනො තක්කීභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා චතුධා වවත්ථාපිතො සස්සතවාදො. යදිපි අනුස්සවාදිවසෙන තක්කිකානං විය මන්දපඤ්ඤාදීනම්පි හීනාදිවසෙන අනෙකභෙදසබ්භාවතො විසෙසලාභීනම්පි බහුධා භෙදො සම්භවති, සබ්බෙ පන විසෙසලාභිනො මන්දපඤ්ඤාදිවසෙන තයො රාසී කත්වා තත්ථ උක්කට්ඨවසෙන අනෙකජාතිසතසහස්සදසසංවට්ටවිවට්ටචත්තාරීසසංවට්ටවිවට්ටානුස්සරණෙන අයං විභාගො වුත්තො. තීසුපි රාසීසු යෙ හීනමජ්ඣපඤ්ඤා, තෙ වුත්තපරිච්ඡෙදතො ඌනකමෙව අනුස්සරන්ති. යෙ පන තත්ථ උක්කට්ඨපඤ්ඤා, තෙ වුත්තපරිච්ඡෙදං අතික්කමිත්වා නානුස්සරන්තීති එවං පනායං දෙසනා. තස්මා අඤ්ඤතරභෙදසඞ්ගහවසෙනෙව ¶ භගවතා චත්තාරිට්ඨානානි විභත්තානීති වවත්ථිතා සස්සතවාදීනං චතුබ්බිධතා. න හි ඉධ සාවසෙසං ධම්මං දෙසෙති ධම්මරාජා.

35. ‘‘අඤ්ඤතරෙනා’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘එකෙනා’’ති වුත්තං. වා-සද්දස්ස පන අනියමත්ථතං දස්සෙතුං ‘‘ද්වීහි වා තීහි වා’’ති වුත්තං. තෙන චතූසු ඨානෙසු යථාරහං එකච්චං එකච්චස්ස පඤ්ඤාපනෙ සහකාරීකාරණන්ති දස්සෙති. කිං පනෙතානි වත්ථූනි අභිනිවෙසස්ස හෙතු, උදාහු පතිට්ඨාපනස්ස. කිඤ්චෙත්ථ යදි තාව අභිනිවෙසස්ස, කස්මා අනුස්සරණතක්කනානියෙව ගහිතානි, න සඤ්ඤාවිපල්ලාසාදයො. තථාහි විපරීතසඤ්ඤා අයොනිසොමනසිකාරඅසප්පුරිසූපනිස්සයඅසද්ධම්මස්සවනාදීනි මිච්ඡාදිට්ඨියා පවත්තනට්ඨානානි. අථ පතිට්ඨාපනස්ස අධිගමයුත්තියො විය ආගමොපි වත්ථුභාවෙන වත්තබ්බො, උභයත්ථාපි ‘‘නත්ථි ඉතො බහිද්ධා’’ති වචනං න යුජ්ජතීති? න. කස්මා? අභිනිවෙසපක්ඛෙ තාව අයං දිට්ඨිගතිකො ¶ අසප්පුරිසූපනිස්සයඅසද්ධම්මස්සවනෙහි අයොනිසො උම්මුජ්ජිත්වා විපල්ලාසසඤ්ඤො රූපාදිධම්මානං ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවස්ස අනවබොධතො ධම්මයුත්තිං අතිධාවන්තො එකත්තනයං මිච්ඡා ගහෙත්වා යථාවුත්තානුස්සරණතක්කෙහි ඛන්ධෙසු ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති (දී. නි. 1.31) අභිනිවෙසං ජනෙසි. ඉති ආසන්නකාරණත්තා, පධානකාරණත්තා, තග්ගහණෙනෙව ච ඉතරෙසම්පි ගහිතත්තා අනුස්සරණතක්කනානියෙව ඉධ ගහිතානි. පතිට්ඨාපනපක්ඛෙ පන ආගමොපි යුත්තිපක්ඛෙයෙව ඨිතො විසෙසතො බාහිරකානං තක්කගාහිභාවතොති අනුස්සරණතක්කනානියෙව ¶ දිට්ඨියා වත්ථුභාවෙන ගහිතානි. කිඤ්ච භිය්යො දුවිධං ලක්ඛණං පරමත්ථධම්මානං සභාවලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණඤ්චාති. තත්ථ සභාවලක්ඛණාවබොධො පච්චක්ඛඤාණං, සාමඤ්ඤලක්ඛණාවබොධො ¶ අනුමානඤාණං, ආගමො ච සුතමයාය පඤ්ඤාය සාධනතො අනුමානඤාණමෙව ආවහති, සුතානං පන ධම්මානං ආකාරපරිවිතක්කනෙන නිජ්ඣානක්ඛන්තියං ඨිතො චින්තාමයං පඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා අනුක්කමෙන භාවනාය පච්චක්ඛඤාණං අධිගච්ඡතීති එවං ආගමොපි තක්කවිසයං නාතික්කමතීති තග්ගහණෙන ගහිතොවාති වෙදිතබ්බො. සො අට්ඨකථායං අනුස්සුතිතක්කග්ගහණෙන විභාවිතොති යුත්තං එවිදං ‘‘නත්ථි ඉතො බහිද්ධා’’ති. ‘‘අනෙකවිහිතානි අධිවුත්තිපදානි අභිවදන්ති, සස්සතං අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්තී’’ති (දී. නි. 1.30) ච වචනතො පතිට්ඨාපනවත්ථූනි ඉධාධිප්පෙතානීති දට්ඨබ්බං.

36. දිට්ඨියෙව දිට්ඨිට්ඨානං පරමවජ්ජතාය අනෙකවිහිතානං අනත්ථානං හෙතුභාවතො. යථාහ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපරමාහං භික්ඛවෙ වජ්ජං වදාමී’’ති (අ. නි. 1.310) ‘‘යථාහා’’තිආදිනා පටිසම්භිදාපාළියා (පටි. ම. 1.124) දිට්ඨියා ඨානවිභාගං දස්සෙති. තත්ථ ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං ආරම්මණට්ඨෙන ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදි (සං. නි. 3.81, 345) වචනතො. අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨානං උපනිස්සයාදිභාවෙන පවත්තනතො. යථාහ ‘‘අස්සුතවා භික්ඛවෙ පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො’’තිආදි (ම. නි. 1.2; පටි. ම. 1.130). ඵස්සොපි දිට්ඨිට්ඨානං. යථා චාහ ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා, (දී. නි. 1.118 ආදයො) ඵුස්ස ඵුස්ස පටිසංවෙදෙන්තී’’ති (දී. නි. 1.144) ච ¶ . සඤ්ඤාපි දිට්ඨිට්ඨානං. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා, (සු. නි. 880; මහානි. 109) පථවිතො සඤ්ඤත්වා’’ති (ම. නි. 1.2) ච ආදි. විතක්කොපි දිට්ඨිට්ඨානං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘තක්කඤ්ච දිට්ඨීසු පකප්පයිත්වා, සච්චං මුසාති ද්වයධම්මමාහූ’’ති (සු. නි. 892) ‘‘තක්කී හොති වීමංසී’’ති (දී. නි. 1.34) ච ආදි. අයොනිසොමනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨානං. තෙනාහ භගවා ‘‘තස්ස එවං අයොනිසො මනසි කරොතො ඡන්නං දිට්ඨීනං අඤ්ඤතරා දිට්ඨි උප්පජ්ජති. ‘අත්ථි මෙ අත්තා’ති වා අස්ස සච්චතො ථෙතතො ¶ දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’තිආදි (ම. නි. 1.19). සමුට්ඨාති එතෙනාති සමුට්ඨානං සමුට්ඨානභාවො සමුට්ඨානට්ඨො. පවත්තිතාති පරසන්තානෙසු උප්පාදිතා. පරිනිට්ඨාපිතාති අභිනිවෙසස්ස පරියොසානං ¶ මත්ථකං පාපිතාති අත්ථො. ‘‘ආරම්මණවසෙනා’’ති අට්ඨසු දිට්ඨිට්ඨානෙසු ඛන්ධෙ සන්ධායාහ. පවත්තනවසෙනාති අවිජ්ජාදයො. ආසෙවනවසෙනාති පාපමිත්තපරතොඝොසාදීනම්පි සෙවනං ලබ්භතියෙව. අථ වා එවංගතිකාති එවංගමනා, එවංනිට්ඨාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ දිට්ඨිසඞ්ඛාතා දිට්ඨිට්ඨානා එවං පරමත්ථතො අසන්තං අත්තානං සස්සතභාවඤ්චස්ස අජ්ඣාරොපෙත්වා ගහිතා, පරාමට්ඨා ච බාලලපනා යාව පණ්ඩිතා න සමනුයුඤ්ජන්ති, තාව ගච්ඡන්ති පවත්තන්ති. පණ්ඩිතෙහි සමනුයුඤ්ජියමානා පන අනවට්ඨිතවත්ථුකා අවිමද්දක්ඛමා සූරියුග්ගමනෙ උස්සාවබින්දූ ¶ විය ඛජ්ජොපනකා විය ච භිජ්ජන්ති විනස්සන්ති චාති.

තත්ථායං අනුයුඤ්ජනෙ සඞ්ඛෙපකථා – යදි හි පරෙන පරිකප්පිතො අත්තා ලොකො වා සස්සතො සියා, තස්ස නිබ්බිකාරතාය පුරිමරූපාවිජහනතො කස්සචි විසෙසාධානස්ස කාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අහිතතො නිවත්තනත්ථං, හිතෙ ච පටිපත්තිඅත්ථං උපදෙසො එව නිප්පයොජනො සියා සස්සතවාදිනො, කථං වා සො උපදෙසො පවත්තීයති විකාරාභාවතො, එවඤ්ච අත්තනො අජටාකාසස්ස විය දානාදිකිරියා හිංසාදිකිරියා ච න සම්භවති. තථා සුඛස්ස දුක්ඛස්ස අනුභවනනිබන්ධො එව සස්සතවාදිනො න යුජ්ජති කම්මබද්ධාභාවතො, ජාතිආදීනඤ්ච අසම්භවතො කුතො විමොක්ඛො, අථ පන ධම්මමත්තං තස්ස උප්පජ්ජති චෙව විනස්සති ච, යස්ස වසෙනායං කිරියාදිවොහාරොති වදෙය්ය, එවම්පි පුරිමරූපාවිජහනෙන අවට්ඨිතස්ස අත්තනො ධම්මමත්තන්ති න සක්කා සම්භාවෙතුං, තෙ වා පනස්ස ධම්මා අවත්ථාභූතා අඤ්ඤෙ වා සියුං අනඤ්ඤෙ වා. යදි අඤ්ඤෙ, න තාහි තස්ස උප්පන්නාහිපි කොචි විසෙසො අත්ථි. යාහි කරොති පටිසංවෙදෙති චවති උපපජ්ජති චාති ඉච්ඡිතං, තස්මා තදවත්ථො එව යථාවුත්තදොසො. කිඤ්ච ධම්මකප්පනාපි නිරත්ථිකා සියා, අථානඤ්ඤෙ උප්පාදවිනාසවන්තීහි අවත්ථාහි අනඤ්ඤස්ස අත්තනො තාසං විය උප්පාදවිනාසසබ්භාවතො කුතො නිච්චතාවකාසො, තාසම්පි වා අත්තනො විය නිච්චතාති බන්ධවිමොක්ඛානං අසම්භවො එවාති න යුජ්ජතියෙව සස්සතවාදො. න චෙත්ථ කොචි වාදී ධම්මානං සස්සතභාවෙ පරිසුද්ධං යුත්තිං වත්තුං සමත්ථො, යුත්තිරහිතඤ්ච වචනං ¶ න පණ්ඩිතානං චිත්තං ආරාධෙතීති. තෙන වුත්තං ‘‘යාව පණ්ඩිතා න සමනුයුඤ්ජන්ති, තාව ගච්ඡන්ති පවත්තන්තී’’ති. කම්මවසෙන අභිමුඛො සම්පරෙති එත්ථාති අභිසම්පරායො, පරොලොකො.

‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චා’’ති ¶ ඉදං ඉධ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස විභජියමානත්තා වුත්තං, තස්මිං වා ¶ වුත්තෙ තදධිට්ඨානතො ආසවක්ඛයඤාණං, තදවිනාභාවතො සබ්බම්පි වා භගවතො දසබලාදිඤාණං ගහිතමෙව හොතීති කත්වා. පජානන්තොපීති පි-සද්දො සම්භාවනෙ, තෙන ‘‘තඤ්චා’’ති එත්ථ වුත්තං ච-සද්දත්ථමාහ. ඉදං වුත්තං හොති – තං දිට්ඨිගතතො උත්තරිතරං සාරභූතං සීලාදිගුණවිසෙසම්පි තථාගතො නාභිනිවිසති, කො පන වාදො වට්ටාමිසෙති. ‘‘අහ’’න්ති දිට්ඨිවසෙන වා තං පරාමසනාකාරමාහ. පජානාමීති එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථො, තෙන ‘‘මම’’න්ති තණ්හාවසෙන පරාමසනාකාරං දස්සෙති. ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා පරතො ආමසනං පරාමාසො. න හි තං අත්ථි, ඛන්ධෙසු යං ‘‘අහ’’න්ති වා, ‘‘මම’’න්ති වා ගහෙතබ්බං සියා. යො පන පරාමාසො තණ්හාදයොව, තෙ ච භගවතො බොධිමූලෙයෙව පහීනාති ආහ ‘‘පරාමාසකිලෙසාන’’න්තිආදි. අපරාමාසතොති වා නිබ්බුතිවෙදනස්ස හෙතුවචනං, ‘‘විදිතා’’ති ඉදං පදං අපෙක්ඛිත්වා කත්තරි සාමිවචනං, අපරාමසනහෙතු පරාමාසරහිතාය පටිපත්තියා තථාගතෙන සයමෙව අසඞ්ඛතධාතු අධිගතාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘යාසු වෙදනාසූ’’තිආදිනා භගවතො දෙසනාවිලාසං දස්සෙති. තථා හි ඛන්ධායතනාදිවසෙන අනෙකවිධාසු චතුසච්චදෙසනාසු සම්භවන්තීසුපි අයං තථාගතානං දෙසනාසු පටිපත්ති, යං දිට්ඨිගතිකා මිච්ඡාපටිපත්තියා දිට්ඨිගහනං පක්ඛන්දාති දස්සනත්ථං වෙදනායෙව පරිඤ්ඤාය භූමිදස්සනත්ථං ¶ උද්ධටා. කම්මට්ඨානන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානං. යථාභූතං විදිත්වාති විපස්සනාපඤ්ඤාය වෙදනාය සමුදයාදීනි ආරම්මණපටිවෙධවසෙන මග්ගපඤ්ඤාය අසම්මොහපටිවෙධවසෙන ජානිත්වා, පටිවිජ්ඣිත්වාති අත්ථො. පච්චයසමුදයට්ඨෙනාති ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති (ම. නි. 1.404; සං. නි. 2.21; උදා. 1) වුත්තලක්ඛණෙන අවිජ්ජාදීනං පච්චයානං උප්පාදෙන චෙව මග්ගෙන අසමුග්ඝාතෙන ච. නිබ්බත්තිලක්ඛණන්ති උප්පාදලක්ඛණං, ජාතින්ති අත්ථො. පඤ්චන්නං ලක්ඛණානන්ති එත්ථ චතුන්නං පච්චයානම්පි උප්පාදලක්ඛණමෙව ගහෙත්වා වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං, යස්මා පච්චයලක්ඛණම්පි ලබ්භතියෙව, තථා චෙව සංවණ්ණිතං. පච්චයනිරොධට්ඨෙනාති එත්ථාපි වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. යන්ති යස්මා, යං වා සුඛං සොමනස්සං. පටිච්චාති ආරම්මණපච්චයාදිභූතං ¶ වෙදනං ලභිත්වා. අයන්ති සුඛසොමනස්සානං පච්චයභාවො, සුඛසොමනස්සමෙව වා, ‘‘අස්සාදො’’ති පදං පන අපෙක්ඛිත්වා පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – පුරිමුප්පන්නං වෙදනං ආරබ්භ සොමනස්සුප්පත්තියං යො පුරිමවෙදනාය අස්සාදෙතබ්බාකාරො සොමනස්සස්සාදනාකාරො, අයං අස්සාදොති. කථං පන වෙදනං ආරබ්භ සුඛං උප්පජ්ජතීති? චෙතසිකසුඛස්ස අධිප්පෙතත්තා නායං දොසො. විසෙසනං හෙත්ථ සොමනස්සග්ගහණං සුඛං සොමනස්සන්ති ‘‘රුක්ඛො සිංසපා’’ති යථා.

‘‘අනිච්චා’’ති ¶ ඉමිනා සඞ්ඛාරදුක්ඛතාවසෙන උපෙක්ඛාවෙදනාය, සබ්බවෙදනාසුයෙව වා ආදීනවමාහ, ඉතරෙහි ඉතරදුක්ඛතාවසෙන යථාක්කමං දුක්ඛසුඛවෙදනානං, අවිසෙසෙන වා තීණිපි පදානි සබ්බාසම්පි වෙදනානං වසෙන යොජෙතබ්බානි. අයන්ති යො වෙදනාය හුත්වා අභාවට්ඨෙන ¶ අනිච්චභාවො, උදයබ්බයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛභාවො, ජරාය මරණෙන චාති ද්වෙධා විපරිණාමෙතබ්බභාවො ච, අයං වෙදනාය ආදීනවො, යතො වා ආදීනං පරමකාරුඤ්ඤං වාති පවත්තතීති. වෙදනාය නිස්සරණන්ති එත්ථ වෙදනායාති නිස්සක්කවචනං, යාව වෙදනාපටිබද්ධං ඡන්දරාගං න පජහති, තාවායං පුරිසො වෙදනං අල්ලීනොයෙව හොති. යදා පන තං ඡන්දරාගං පජහති, තදායං පුරිසො වෙදනාය නිස්සටො විසංයුත්තො හොතීති ඡන්දරාගප්පහානං වෙදනාය නිස්සරණං වුත්තං. එත්ථ ච වෙදනාග්ගහණෙන වෙදනාය සහජාතනිස්සයාරම්මණභූතා ච රූපාරූපධම්මා ගහිතා එව හොන්තීති පඤ්චන්නම්පි උපාදානක්ඛන්ධානං ගහණං දට්ඨබ්බං. වෙදනාසීසෙන පන දෙසනා ආගතා, තත්ථ කාරණං වුත්තමෙව, ලක්ඛණහාරනයෙන වා අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො. තත්ථ වෙදනාග්ගහණෙන ගහිතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චං, වෙදනානං සමුදයග්ගහණෙන ගහිතා අවිජ්ජාදයො සමුදයසච්චං, අත්ථඞ්ගමනිස්සරණපරියායෙහි නිරොධසච්චං, ‘‘යථාභූතං විදිත්වා’’ති එතෙන මග්ගසච්චන්ති එවමෙත්ථ චත්තාරි සච්චානි වෙදිතබ්බානි. කාමුපාදානමූලකත්තා සෙසුපාදානානං, පහීනෙ ච කාමුපාදානෙ උපාදානසෙසාභාවතො ‘‘විගතඡන්දරාගතාය අනුපාදානො’’ති වුත්තං. අනුපාදාවිමුත්තොති අත්තනො මග්ගඵලප්පත්තිං භගවා දස්සෙති. ‘‘වෙදනාන’’න්තිආදිනා හි යස්සා ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා ඉමං දිට්ඨිගතං සකාරණං සගතිකං පභෙදතො විභජිතුං සමත්ථො අහොසි ¶ , තස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සද්ධිං පුබ්බභාගපටිපදාය උප්පත්තිභූමිං දස්සෙති ධම්මරාජා.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකච්චසස්සතවාදවණ්ණනා

38. සත්තෙසු සඞ්ඛාරෙසු ච එකච්චං සස්සතං එතස්සාති එකච්චසස්සතො, එකච්චසස්සතවාදො. සො එතෙසං අත්ථීති එකච්චසස්සතිකා ¶ . තෙ පන යස්මා එකච්චසස්සතො වාදො දිට්ඨි එතෙසන්ති එකච්චසස්සතවාදා නාම හොන්ති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකච්චසස්සතවාදා’’ති. ඉමිනා නයෙන එකච්චඅසස්සතිකා දිපදස්සපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. නනු ¶ ච ‘‘එකච්චසස්සතිකා’’ති වුත්තෙ තදඤ්ඤස්ස එකච්චස්ස අසස්සතතාසන්නිට්ඨානං සිද්ධමෙව හොතීති? සච්චං සිද්ධමෙව හොති අත්ථතො, න පන සද්දතො. තස්මා සුපාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘එකච්චඅසස්සතිකා’’ති වුත්තං. න හි ඉධ සාවසෙසං කත්වා ධම්මං දෙසෙති ධම්මස්සාමී. ඉධාති ‘‘එකච්චසස්සතිකා’’ති ඉමස්මිං පදෙ. ගහිතාති වුත්තා, තථා චෙව අත්ථො දස්සිතො. ඉධාති වා ඉමිස්සා දෙසනාය. තථා හි පුරිමකා තයො වාදා සත්තවසෙන, චතුත්ථො සඞ්ඛාරවසෙන විභත්තො. ‘‘සඞ්ඛාරෙකච්චසස්සතිකා’’ති ඉදං තෙහි සස්සතභාවෙන ගය්හමානානං ධම්මානං යාථාවසභාවදස්සනවසෙන වුත්තං, න පනෙකච්චසස්සතිකමතදස්සනවසෙන. තස්ස හි සස්සතාභිමතං අසඞ්ඛතමෙවාති ලද්ධි. තෙනෙවාහ ‘‘චිත්තන්ති වා…පෙ… ඨස්සතී’’ති. න හි යස්ස භාවස්ස පච්චයෙහි අභිසඞ්ඛතභාවං පටිජානාති, තස්සෙව නිච්චධුවාදිභාවො අනුම්මත්තකෙන සක්කා පටිඤ්ඤාතුං. එතෙන ‘‘උප්පාදවයධුවතායුත්තභාවා සියා නිච්චා, සියා අනිච්චා සියා න වත්තබ්බා’’තිආදිනා පවත්තස්ස සත්තභඞ්ගවාදස්ස අයුත්තතා විභාවිතා හොති.

තත්ථායං අයුත්තතාවිභාවනා – යදි ‘‘යෙන සභාවෙන යො ධම්මො අත්ථීති වුච්චති, තෙනෙව සභාවෙන සො ධම්මො නත්ථී’’තිආදිනා වුච්චෙය්ය, සියා අනෙකන්තවාදො. අථ අඤ්ඤෙන, සියා න අනෙකන්තවාදො. න චෙත්ථ දෙසන්තරාදිසම්බන්ධභාවො යුත්තො වත්තුං තස්ස සබ්බලොකසිද්ධත්තා, විවාදාභාවතො ¶ . යෙ පන වදන්ති ‘‘යථා සුවණ්ණඝටෙන මකුටෙ කතෙ ඝටභාවො නස්සති, මකුටභාවො ¶ උප්පජ්ජති, සුවණ්ණභාවො තිට්ඨතියෙව, එවං සබ්බභාවානං කොචි ධම්මො නස්සති, කොචි ධම්මො උප්පජ්ජති, සභාවො පන තිට්ඨතී’’ති. තෙ වත්තබ්බා ‘‘කිං තං සුවණ්ණං, යං ඝටෙ මකුටෙ ච අවට්ඨිතං, යදි රූපාදි, සො සද්දො විය අනිච්චො. අථ රූපාදි සමූහො, සමූහො නාම සම්මුතිමත්තං. න තස්ස අත්ථිතා නත්ථිතා නිච්චතා වා ලබ්භතී’’ති අනෙකන්තවාදො න සියා. ධම්මානඤ්ච ධම්මිනො අඤ්ඤථානඤ්ඤථාසු දොසො වුත්තොයෙව සස්සතවාදවිචාරණායං. තස්මා සො තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අපිච නිච්චානිච්චනවත්තබ්බරූපො අත්තා ලොකො ච පරමත්ථතො විජ්ජමානතාපටිජානනතො යථා නිච්චාදීනං අඤ්ඤතරං රූපං, යථා වා දීපාදයො. න හි දීපාදීනං උදයබ්බයසභාවානං නිච්චානිච්චනවත්තබ්බසභාවතා සක්කා විඤ්ඤාතුං, ජීවස්ස නිච්චාදීසු අඤ්ඤතරං රූපං වියාති එවං සත්තභඞ්ගස්ස විය සෙසභඞ්ගානම්පි අසම්භවොයෙවාති සත්තභඞ්ගවාදස්ස අයුත්තතා වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ච ‘‘ඉස්සරො නිච්චො, අඤ්ඤෙ සත්තා අනිච්චා’’ති එවං පවත්තවාදා සත්තෙකච්චසස්සතිකා සෙය්යථාපි ඉස්සරවාදා. ‘‘පරමාණවො නිච්චා ධුවා, අණුකාදයො අනිච්චා’’ති එවං පවත්තවාදා සඞ්ඛාරෙකච්චසස්සතිකා සෙය්යථාපි කාණාදා. නනු ‘‘එකච්චෙ ධම්මා ¶ සස්සතා, එකච්චෙ අසස්සතා’’ති එතස්මිං වාදෙ චක්ඛාදීනං අසස්සතතාසන්නිට්ඨානං යථාසභාවාවබොධො එව, තයිදං කථං මිච්ඡාදස්සනන්ති, කො වා එවමාහ ‘‘චක්ඛාදීනං අසස්සතභාවසන්නිට්ඨානං මිච්ඡාදස්සන’’න්ති? අසස්සතෙසුයෙව පන කෙසඤ්චි ධම්මානං සස්සතභාවාභිනිවෙසො ඉධ මිච්ඡාදස්සනං. තෙන පන එකවාරෙ පවත්තමානෙන චක්ඛාදීනං අසස්සතභාවාවබොධො ¶ විදූසිතො සංසට්ඨභාවතො විසසංසට්ඨො විය සප්පිමණ්ඩො සකිච්චකරණාසමත්ථතාය සම්මාදස්සනපක්ඛෙ ඨපෙතබ්බතං නාරහතීති. අසස්සතභාවෙන නිච්ඡිතාපි වා චක්ඛුආදයො සමාරොපිතජීවසභාවා එව දිට්ඨිගතිකෙහි ගය්හන්තීති තදවබොධස්ස මිච්ඡාදස්සනභාවො න සක්කා නිවාරෙතුං. තෙනෙවාහ ‘‘චක්ඛුං ඉතිපි…පෙ… කායො ඉතිපි අයං මෙ අත්තා’’තිආදි. එවඤ්ච කත්වා අසඞ්ඛතාය සඞ්ඛතාය ච ධාතුයා වසෙන යථාක්කමං ‘‘එකච්චෙ ධම්මා සස්සතා, එකච්චෙ අසස්සතා’’ති එවං පවත්තො ¶ විභජ්ජවාදොපි එකච්චසස්සතවාදො ආපජ්ජතීති එවංපකාරා චොදනා අනවකාසා හොති අවිපරීතධම්මසභාවසම්පටිපත්තිභාවතො.

කාමඤ්චෙත්ථ පුරිමවාදෙපි අසස්සතානං ධම්මානං ‘‘සස්සතා’’ති ගහණං විසෙසතො මිච්ඡාදස්සනං, සස්සතානං පන ‘‘සස්සතා’’ති ගාහො න මිච්ඡාදස්සනං යථාසභාවග්ගහණභාවතො. අසස්සතෙසුයෙව පන ‘‘කෙචිදෙව ධම්මා සස්සතා, කෙචි අසස්සතා’’ති ගහෙතබ්බධම්මෙසු විභාගප්පවත්තියා ඉමස්ස වාදස්ස වාදන්තරතා වුත්තා, න චෙත්ථ ‘‘සමුදායන්තොගධත්තා එකදෙසස්ස සප්පදෙසසස්සතග්ගාහො නිප්පදෙසසස්සතග්ගාහෙ සමොධානං ගච්ඡතී’’ති සක්කා වත්තුං වාදී තබ්බිසයවිසෙසවසෙන වාදද්වයස්ස පවත්තත්තා. අඤ්ඤෙ එව හි දිට්ඨිගතිකා ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සස්සතා’’ති අභිනිවිට්ඨා, අඤ්ඤෙ ‘‘එකච්චසස්සතා’’ති. සඞ්ඛාරානං අනවසෙසපරියාදානං, එකදෙසපරිග්ගහො ච වාදද්වයස්ස පරිබ්යත්තොයෙව. කිඤ්ච භිය්යො අනෙකවිධසමුස්සයෙ එකවිධසමුස්සයෙ ච ඛන්ධපබන්ධෙ අභිනිවෙසභාවතො. චතුබ්බිධොපි හි සස්සතවාදී ජාතිවිසෙසවසෙන නානාවිධරූපකායසන්නිස්සයෙ එව අරූපධම්මපුඤ්ජෙ සස්සතාභිනිවෙසී ජාතො අභිඤ්ඤාණෙන අනුස්සවාදීහි ච රූපකායභෙදග්ගහණතො. තථා ච වුත්තං ‘‘තතො චුතො අමුත්ර උදපාදි’’න්ති (දී. නි. 1.32) ‘‘චවන්ති උපපජ්ජන්තී’’ති ච ආදි. විසෙසලාභී ¶ එකච්චසස්සතිකො අනුපධාරිතභෙදසමුස්සයෙව ධම්මපබන්ධෙ සස්සතාකාරග්ගහණෙන අභිනිවිසනං ජනෙසි එකභවපරියාපන්නඛන්ධසන්තානවිසයත්තා තදභිනිවෙසස්ස. තථා ච තීසුපි වාදෙසු ‘‘තං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, තතො පරං නානුස්සරතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, තක්කීනං පන සස්සතෙකච්චසස්සතවාදීනං සස්සතාභිනිවෙසවිසෙසො රූපාරූපධම්මවිසයතාය සුපාකටොයෙවාති.

39. දීඝස්ස ¶ කාලස්ස අතික්කමෙනාති විවට්ටවිවට්ටට්ඨායීනං අපගමෙන. අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං සං-සද්දෙන යුත්තො වට්ට-සද්දො විනාසවාචීති ආහ ‘‘විනස්සතී’’ති, සඞ්ඛයවසෙන වත්තතීති අත්ථො. විපත්තිකරමහාමෙඝසමුප්පත්තිතො පට්ඨාය හි යාව අණුසහගතොපි සඞ්ඛාරො න හොති, තාව ලොකො සංවට්ටතීති වුච්චති. ලොකොති චෙත්ථ පථවීආදිභාජනලොකො අධිප්පෙතො. උපරිබ්රහ්මලොකෙසූති පරිත්තසුභාදීසු ¶ රූපීබ්රහ්මලොකෙසු. අග්ගිනා හි කප්පවුට්ඨානං ඉධාධිප්පෙතං බහුලං පවත්තනතො. තෙනෙවාහ භගවා ‘‘ආභස්සරසංවත්තනිකා හොන්තී’’ති. අරූපෙසුවාති වා-සද්දෙන සංවට්ටමානලොකධාතූහි අඤ්ඤලොකධාතූසු වාති විකප්පනං වෙදිතබ්බං. න හි ‘‘සබ්බෙ අපායසත්තා තදා රූපාරූපභවෙසු උප්පජ්ජන්තී’’ති සක්කා විඤ්ඤාතුං අපායෙසු දීඝතමායුකානං මනුස්සලොකූපත්තියා අසම්භවතො. සතිපි සබ්බසත්තානං අභිසඞ්ඛාරමනසා නිබ්බත්තභාවෙ බාහිරපච්චයෙහි විනා මනසාව නිබ්බත්තත්තා ‘‘මනොමයා’’ති වුච්චන්ති රූපාවචරසත්තා. යදි එවං කාමභවෙ ඔපපාතිකසත්තානම්පි මනොමයභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති අධිචිත්තභූතෙන අතිසයමනසා නිබ්බත්තසත්තෙසු මනොමයවොහාරතොති දස්සන්තො ආහ ‘‘ඣානමනෙන නිබ්බත්තත්තා මනොමයා’’ති. එවං අරූපාවචරසත්තානම්පි මනොමයභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? න, තත්ථ ¶ බාහිරපච්චයෙහි නිබ්බත්තෙතබ්බතාසඞ්කාය එව අභාවතො, ‘‘මනසාව නිබ්බත්තා’’ති අවධාරණාසම්භවතො. නිරුළ්හො වායං ලොකෙ මනොමයවොහාරො රූපාවචරසත්තෙසු. තථා හි ‘‘අන්නමයො පානමයො මනොමයො ආනන්දමයො විඤ්ඤාණමයො’’ති පඤ්චධා අත්තානං වෙදවාදිනො වදන්ති. උච්ඡෙදවාදෙපි වක්ඛති ‘‘දිබ්බො රූපී මනොමයො’’ති (දී. නි. 1.86). සොභනා පභා එතෙසු සන්තීති සුභා. ‘‘උක්කංසෙනා’’ති ආභස්සරදෙවෙ සන්ධායාහ, පරිත්තාභා අප්පමාණාභා පන ද්වෙ චත්තාරො ච කප්පෙ තිට්ඨන්ති. අට්ඨකප්පෙති අට්ඨ මහාකප්පෙ.

40. සණ්ඨාතීති සම්පත්තිකරමහාමෙඝසමුප්පත්තිතො පට්ඨාය පථවීසන්ධාරකුදකතංසන්ධාරකවායුමහාපථවීආදීනං සමුප්පත්තිවසෙන ඨාති, ‘‘සම්භවති’’ ඉච්චෙව වා අත්ථො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං. පකතියාති සභාවෙන, තස්ස ‘‘සුඤ්ඤ’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘නිබ්බත්තසත්තානං නත්ථිතායා’’ති, අනුප්පන්නත්තාති අත්ථො, තෙන යථා එකච්චානි විමානානි තත්ථ නිබ්බත්තසත්තානං චුතත්තා සුඤ්ඤානි හොන්ති, න එවමිදන්ති දස්සෙති. බ්රහ්මපාරිසජ්ජබ්රහ්මපුරොහිතමහාබ්රහ්මානො බ්රහ්මකායිකා, තෙසං නිවාසො භූමිපි ‘‘බ්රහ්මකායිකා’’ති වුත්තා. කම්මං උපනිස්සයවසෙන පච්චයො එතිස්සාති කම්මපච්චයා. අථ වා තත්ථ නිබ්බත්තසත්තානං විපච්චනකකම්මස්ස සහකාරීපච්චයභාවතො, කම්මස්ස පච්චයාති කම්මපච්චයා ¶ . උතු සමුට්ඨානං එතිස්සාති උතුසමුට්ඨානා. ‘‘කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානා’’ති වා පාඨො, කම්මසහායො පච්චයො, කම්මස්ස වා සහායභූතො පච්චයො කම්මපච්චයො ¶ , සොව උතු කම්මපච්චයඋතු, සො සමුට්ඨානං එතිස්සාති ¶ යොජෙතබ්බං. එත්ථාති ‘‘බ්රහ්මවිමාන’’න්ති වුත්තාය බ්රහ්මකායිකභූමියා. කථං පණීතාය දුතියජ්ඣානභූමියං ඨිතානං හීනාය පඨමජ්ඣානභූමියා උපපත්ති හොතීති ආහ ‘‘අථ සත්තාන’’න්තිආදි. ඔතරන්තීති උපපජ්ජනවසෙන හෙට්ඨාභූමිං ගච්ඡන්ති.

අප්පායුකෙති යං උළාරං පුඤ්ඤකම්මං කතං, තස්ස උප්පජ්ජනාරහවිපාකපබන්ධතො අප්පපරිමාණායුකෙ. ආයුප්පමාණෙනෙවාති පරමායුප්පමාණෙනෙව. කිං පනෙතං පරමායු නාම, කථං වා තං පරිච්ඡින්නපමාණන්ති? වුච්චතෙ – යො තෙසං තෙසං සත්තානං තස්මිං තස්මිං භවවිසෙසෙ පුරිමසිද්ධභවපත්ථනූපනිස්සයවසෙන සරීරාවයවවණ්ණසණ්ඨානපමාණාදිවිසෙසා විය තංතංගතිනිකායාදීසු යෙභුය්යෙන නියතපරිච්ඡෙදො ගබ්භසෙය්යකකාමාවචරදෙවරූපාවචරසත්තානං සුක්කසොණිතඋතුභොජනාදි උතුආදිපච්චයුප්පන්නපච්චයූපත්ථම්භිතො විපාකපබන්ධස්ස ඨිතිකාලනියමො, සො යථාසකං ඛණමත්තාවට්ඨායීනම්පි අත්තනො සහජාතානං රූපාරූපධම්මානං ඨපනාකාරවුත්තිතාය පවත්තකානි රූපාරූපජීවිතින්ද්රියානි යස්මා න කෙවලං නෙසං ඛණඨිතියා එව කාරණභාවෙන අනුපාලකානි, අථ ඛො යාව භවඞ්ගුපච්ඡෙදා අනුපබන්ධස්ස අවිච්ඡෙදහෙතුභාවෙනාපි, තස්මා ආයුහෙතුකත්තා කාරණූපචාරෙන ආයු, උක්කංසපරිච්ඡෙදවසෙන පරමායූති ච වුච්චති. තං පන දෙවානං නෙරයිකානං උත්තරකුරුකානඤ්ච නියතපරිච්ඡෙදං, උත්තරකුරුකානං පන එකන්තනියතපරිච්ඡෙදමෙව, අවසිට්ඨමනුස්සපෙතතිරච්ඡානානං පන චිරට්ඨිතිසංවත්තනිකකම්මබහුලෙ කාලෙ තංකම්මසහිතසන්තානජනිතසුක්කසොණිතප්පච්චයානං තංමූලකානඤ්ච චන්දසූරියසමවිසමපරිවත්තනාදිජනිතඋතුආහාරාදිසමවිසම පච්චයානං වසෙන ¶ චිරාචිරකාලතො අනියතපරිච්ඡෙදං, තස්ස ච යථා පුරිමසිද්ධභවපත්ථනාවසෙන තංතංගතිනිකායාදීසු වණ්ණසණ්ඨානාදිවිසෙසනියමො සිද්ධො දස්සනානුස්සවාදීහි, තථා ආදිතො ගහණසිද්ධියා. එවං තාසු තාසු උපපත්තීසු නිබ්බත්තසත්තානං යෙභුය්යෙන සමප්පමාණට්ඨිතිකාලං දස්සනානුස්සවෙහි ලභිත්වා තං පරමතං අජ්ඣොසාය පවත්තිතභවපත්ථනාවසෙන ආදිතො පරිච්ඡෙදනියමො වෙදිතබ්බො. යස්මා පන කම්මං තාසු ¶ තාසු උපපත්තීසු යථා තංතංඋපපත්තිනියතවණ්ණාදිනිබ්බත්තනෙ සමත්ථං, එවං නියතායුපරිච්ඡෙදාසු උපපත්තීසු පරිච්ඡෙදාතික්කමෙන විපාකනිබ්බත්තනෙ සමත්ථං න හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ආයුප්පමාණෙනෙව චවන්තී’’ති. යස්මා පන උපත්ථම්භකසහායෙහි අනුපාලකප්පච්චයෙහි උපාදින්නකක්ඛන්ධානං පවත්තෙතබ්බාකාරො අත්ථතො පරමායු, තස්ස යථාවුත්තපරිච්ඡෙදානතික්කමනතො සතිපි කම්මාවසෙසෙ ඨානං න සම්භවති, තෙන වුත්තං ‘‘අත්තනො පුඤ්ඤබලෙනෙව ඨාතුං න සක්කොතී’’ති. කප්පං වාති අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පං වා තස්ස උපඩ්ඪං වා උපඩ්ඪකප්පතො ඌනමධිකං වාති විකප්පනත්ථො වා-සද්දො.

41. අනභිරතීති ¶ එකවිහාරෙන අනභිරති. සා පන යස්මා අඤ්ඤෙහි සමාගමිච්ඡා හොති, තෙන වුත්තං ‘‘අපරස්සාපි සත්තස්ස ආගමනපත්ථනා’’ති. පියවත්ථුවිරහෙන පියවත්ථුඅලාභෙන වා චිත්තවිඝාතො උක්කණ්ඨිතා, සා අත්ථතො දොමනස්සචිත්තුප්පාදො යෙවාති ආහ ‘‘පටිඝසම්පයුත්තා’’ති. දීඝරත්තං ඣානරතියා රමමානස්ස වුත්තප්පකාරං අනභිරතිනිමිත්තං උප්පන්නා ‘‘මම’’න්ති ච ‘‘අහ’’න්ති ච ගහණස්ස කාරණභූතා තණ්හාදිට්ඨියො ඉධ පරිතස්සනා. තා පන චිත්තස්ස පුරිමාවත්ථාය චලනං කම්පනන්ති ¶ ආහ ‘‘උබ්බිජ්ජනා ඵන්දනා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘තණ්හාතස්සනාපි දිට්ඨිතස්සනාපි වට්ටතී’’ති. යං පන අත්ථුද්ධාරෙ ‘‘අහො වත අඤ්ඤෙපි සත්තා ඉත්ථත්තං ආගච්ඡෙය්යුන්ති අයං තණ්හාතස්සනා නාමා’’ති වුත්තං, තං දිට්ඨිතස්සනාය විසුං උදාහරණං දස්සෙන්තෙන තණ්හාතස්සනංයෙව තතො නිද්ධාරෙත්වා වුත්තං, න පන තත්ථ දිට්ඨිතස්සනාය අභාවතොති දට්ඨබ්බං. තාසතස්සනා චිත්තුත්රාසො. භයානකන්ති භෙරවාරම්මණනිමිත්තං බලවභයං. තෙන සරීරස්ස ථද්ධභාවො ඡම්භිතත්තං භයං සංවෙගන්ති එත්ථ භයන්ති භඞ්ගානුපස්සනාය චිණ්ණන්තෙ සබ්බසඞ්ඛාරතො භායනවසෙන උප්පන්නං භයඤාණං. සංවෙගන්ති සහොත්තප්පඤාණං, ඔත්තප්පමෙව වා. සන්තාසන්ති ආදීනවනිබ්බිදානුපස්සනාහි සඞ්ඛාරෙහි සන්තස්සනඤාණං. සහ බ්යායති පවත්තති, දොසං වා ඡාදෙතීති සහබ්යො, සහායො, තස්ස භාවං සහබ්යතං.

42. අභිභවිත්වා ඨිතො ඉමෙ සත්තෙති අධිප්පායො. යස්මා පන සො පාසංසභාවෙන උත්තමභාවෙන ච ‘‘තෙ සත්තෙ අභිභවිත්වා ඨිතො’’ති අත්තානං මඤ්ඤති, තස්මා වුත්තං ‘‘ජෙට්ඨකොහමස්මී’’ති. අඤ්ඤදත්ථු දසොති ¶ දස්සනෙ අන්තරායාභාවවචනෙන, ඤෙය්යවිසෙසපරිග්ගාහිකභාවෙන ච අනාවරණදස්සාවිතං පටිජානාතීති ආහ ‘‘සබ්බං පස්සාමීති අත්ථො’’ති. භූතභබ්යානන්ති අහෙසුන්ති භූතා, භවන්ති භවිස්සන්තීති භබ්යා, අට්ඨකථායං පන වත්තමානකාලවසෙනෙව භබ්ය-සද්දස්ස අත්ථො දස්සිතො. පඨමචිත්තක්ඛණෙති පටිසන්ධිචිත්තක්ඛණෙ. කිඤ්චාපි සො බ්රහ්මා අනවට්ඨිතදස්සනත්තා පුථුජ්ජනස්ස පුරිමතරජාතිපරිචිතම්පි කම්මස්සකතඤ්ඤාණං විස්සජ්ජෙත්වා විකුබ්බනිද්ධිවසෙන චිත්තුප්පත්තිමත්තපටිබද්ධෙන ¶ සත්තනිම්මානෙන විපල්ලට්ඨො ‘‘අහං ඉස්සරො කත්තා නිම්මාතා’’තිආදිනා ඉස්සරකුත්තදස්සනං පක්ඛන්දමානො අභිනිවිසනවසෙනෙව පතිට්ඨිතො, න පතිට්ඨාපනවසෙන ‘‘තස්ස එවං හොතී’’ති වුත්තත්තා, පතිට්ඨාපනක්කමෙනෙව පන තස්ස සො අභිනිවෙසො ජාතොති දස්සනත්ථං ‘‘කාරණතො සාධෙතුකාමො’’ති, ‘‘පටිඤ්ඤං කත්වා’’ති ච වුත්තං. තෙනාහ භගවා ‘‘තං කිස්ස හෙතූ’’තිආදි. තත්ථ මනොපණිධීති මනසා එව පත්ථනා, තථා චිත්තප්පවත්තිමත්තමෙවාති අත්ථො, ඉත්ථභාවන්ති ඉදප්පකාරතං. යස්මා පන ඉත්ථන්ති බ්රහ්මත්තභාවො ඉධාධිප්පෙතො, තස්මා ‘‘බ්රහ්මභාවන්ති අත්ථො’’ති වුත්තං. නනු ච දෙවානං උපපත්තිසමනන්තරං ‘‘ඉමිස්සා නාම ගතියා චවිත්වා ඉමිනා නාම කම්මුනා ¶ ඉධූපපන්නා’’ති පච්චවෙක්ඛණා හොතීති? සච්චං හොති, සා පන පුරිමජාතීසු කම්මස්සකතඤ්ඤාණෙ සම්මදෙව නිවිට්ඨජ්ඣාසයානං. ඉමෙ පන සත්තා පුරිමාසුපි ජාතීසු ඉස්සරකුත්තදස්සනවසෙන විනිබන්ධාභිනිවෙසා අහෙසුන්ති දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘ඉමිනා මය’’න්තිආදි.

43. ඊසතීති ඊසො, අභිභූති අත්ථො. මහා ඊසො මහෙසො, සුප්පතිට්ඨමහෙසතාය පන පරෙහි ‘‘මහෙසො’’ති අක්ඛාතබ්බතාය මහෙසක්ඛො, අතිසයෙන මහෙසක්ඛො මහෙසක්ඛතරොති වචනත්ථො දට්ඨබ්බො. යස්මා පන සො මහෙසක්ඛභාවො ආධිපතෙය්යපරිවාරසම්පත්තියා විඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘ඉස්සරියපරිවාරවසෙන මහායසතරො’’ති වුත්තං.

44. ඉධෙව ආගච්ඡතීති ඉමස්මිං මනුස්සලොකෙ එව පටිසන්ධිවසෙන ආගච්ඡති. යං අඤ්ඤතරො සත්තොති එත්ථ යන්ති නිපාතමත්තං, කරණෙ වා පච්චත්තනිද්දෙසො, යෙන ඨානෙනාති අත්ථො, කිරියාපරාමසනං වා. ඉත්ථත්තං ආගච්ඡතීති එත්ථ යදෙතං ඉත්ථත්තස්ස ආගමනං, එතං ඨානං විජ්ජතීති ¶ අත්ථො. එස නයො ‘‘පබ්බජති, චෙතොසමාධිං ඵුසති, පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරතී’’ති එතෙසුපි පදෙසු. ‘‘ඨානං ඛො පනෙතං භික්ඛවෙ ¶ විජ්ජති, යං අඤ්ඤතරො සත්තො’’ති ඉමඤ්හි පදං ‘‘පබ්බජතී’’තිආදීහි පදෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බන්ති.

45. ඛිඩ්ඩාය පදුස්සන්තීති ඛිඩ්ඩාපදොසිනො, ඛිඩ්ඩාපදොසිනො එව ඛිඩ්ඩාපදොසිකා, ඛිඩ්ඩාපදොසො වා එතෙසං අත්ථීති ඛිඩ්ඩාපදොසිකා. අතික්කන්තවෙලං අතිවෙලං, ආහාරූපභොගකාලං අතික්කමිත්වාති අත්ථො. මෙථුනසම්පයොගෙන උප්පජ්ජනකසුඛං කෙළිහස්සසුඛං රතිධම්මො රතිසභාවො. ආහාරන්ති එත්ථ කො දෙවානං ආහාරො, කා ආහාරවෙලාති? සබ්බෙසම්පි කාමාවචරදෙවානං සුධා ආහාරො, සා හෙට්ඨිමෙහි උපරිමානං පණීතතමා හොති, තං යථාසකං දිවසවසෙන දිවසෙ දිවසෙ භුඤ්ජන්ති. කෙචි පන ‘‘බිළාරපදප්පමාණං සුධාහාරං භුඤ්ජන්ති, සො ජිව්හාය ඨපිතමත්තො යාව කෙසග්ගනඛග්ගා කායං ඵරති, තෙසංයෙව දිවසවසෙන සත්තදිවසෙ යාපනසමත්ථො ච හොතී’’ති වදන්ති. ‘‘නිරන්තරං ඛාදන්තා පිවන්තා’’ති ඉදං පරිකප්පනවසෙන වුත්තං. කම්මජතෙජස්ස බලවභාවො උළාරපුඤ්ඤනිබ්බත්තත්තා, උළාරගරුසිනිද්ධසුධාහාරජීරණතො ච. කරජකායස්ස මන්දභාවො මුදුසුඛුමාලභාවතො. තෙනෙව හි භගවා ඉන්දසාලගුහායං පකතිපථවියං සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තං සක්කං දෙවරාජානං ‘‘ඔළාරිකං කායං අධිට්ඨෙහී’’ති ආහ. තෙසන්ති මනුස්සානං. වත්ථුන්ති කරජකායං. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො.

47. මනෙනාති ¶ ¶ ඉස්සාපකතත්තා පදුට්ඨෙන මනසා. උසූයාවසෙන මනසොව පදොසො මනොපදොසො, සො එතෙසං අත්ථි විනාසහෙතුභූතොති මනොපදොසිකාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අකුද්ධො රක්ඛතීති කුද්ධස්ස සො කොධො ඉතරස්මිං අකුජ්ඣන්තෙ අනුපාදානො එකවාරමෙව උප්පත්තියා අනාසෙවනො චාවෙතුං න සක්කොති උදකන්තං පත්වා අග්ගි විය නිබ්බායති, තස්මා අකුද්ධො තං චවනතො රක්ඛති, උභොසු පන කුද්ධෙසු භිය්යො භිය්යො අඤ්ඤමඤ්ඤම්හි පරිවඩ්ඪනවසෙන තිඛිණසමුදාචාරො නිස්සයදහනරසො කොධො උප්පජ්ජමානො හදයවත්ථුං නිදහන්තො අච්චන්තසුඛුමාලකරජකායං විනාසෙති, තතො සකලොපි අත්තභාවො අන්තරධායති. තෙනාහ ‘‘උභොසු පනා’’තිආදි ¶ . තථා චාහ භගවා ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං පදුට්ඨචිත්තා කිලන්තකායා…පෙ… චවන්තී’’ති. ධම්මතාති ධම්මනියාමො. සො ච තෙසං කරජකායස්ස මන්දතාය, තථාඋප්පජ්ජනකකොධස්ස ච බලවතාය ඨානසො චවනං, තෙසං රූපාරූපධම්මානං සභාවොති අධිප්පායො.

49. චක්ඛාදීනං භෙදං පස්සතීති විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විකාරාපත්තිදස්සනතො, අන්තෙ ච අදස්සනූපගමනතො විනාසං පස්සති ඔළාරිකත්තා රූපධම්මභෙදස්ස. පච්චයං දත්වාති අනන්තරපච්චයාදිවසෙන පච්චයො හුත්වා. ‘‘බලවතර’’න්ති චිත්තස්ස ලහුතරං භෙදං සන්ධාය වුත්තං. තථා හි එකස්මිං රූපෙ ධරන්තෙයෙව සොළස චිත්තානි භිජ්ජන්ති. භෙදං න පස්සතීති ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජන්තම්පි චිත්තං පරස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙනෙව භිජ්ජතීති පුරිමචිත්තස්ස අභාවං පටිච්ඡාදෙත්වා විය පච්ඡිමචිත්තස්ස උප්පත්තිතො භාවපක්ඛො බලවතරො පාකටො ච හොති, න අභාවපක්ඛොති චිත්තස්ස විනාසං න පස්සති, අයඤ්ච අත්ථො අලාතචක්කදස්සනෙන සුපාකටො විඤ්ඤායති. යස්මා ¶ පන තක්කීවාදී නානත්තනයස්ස දූරතරතාය එකත්තනයස්සපි මිච්ඡාගහිතත්තා ‘‘යදෙවිදං විඤ්ඤාණං සබ්බදාපි එකරූපෙන පවත්තති, අයමෙව අත්තා නිච්චො’’තිආදිනා අභිනිවෙසං ජනෙති, තස්මා වුත්තං ‘‘සො තං අපස්සන්තො’’තිආදි.

අන්තානන්තවාදවණ්ණනා

53. අන්තානන්තිකාති එත්ථ අමති ගච්ඡති එත්ථ සභාවො ඔසානන්ති අන්තො, මරියාදා. තප්පටිසෙධෙන අනන්තො, අන්තො ච අනන්තො ච අන්තානන්තො ච නෙවන්තානානන්තො ච අන්තානන්තා සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසෙන වා ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 3.176; සං. නි. 2.1; උදා. 1) විය. කස්ස පන අන්තානන්තොති? ලොකීයති සංසාරනිස්සරණත්ථිකෙහි දිට්ඨිගතිකෙහි, ලොකීයන්ති වා එත්ථ තෙහි පුඤ්ඤාපුඤ්ඤං තබ්බිපාකො ¶ චාති ලොකොති සඞ්ඛ්යං ගතස්ස අත්තනො. තෙනාහ භගවා ‘‘අන්තානන්තං ලොකස්ස පඤ්ඤපෙන්තී’’ති. කො පන එසො අත්තාති? ඣානවිසයභූතකසිණනිමිත්තං. තත්ථ හි අයං දිට්ඨිගතිකො ලොකසඤ්ඤී. තථා ච වුත්තං ‘‘තං ලොකොති ගහෙත්වා’’ති. කෙචි පන ‘‘ඣානං තංසම්පයුත්තධම්මා ච ඉධ ‘අත්තා ¶ , ලොකො’ති ච ගහිතා’’ති වදන්ති. අන්තානන්තසහචරිතවාදො අන්තානන්තො, යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති අන්තානන්තසන්නිස්සයො වා යථා ‘‘මඤ්චා ඝොසන්තී’’ති. සො එතෙසං අත්ථීති අන්තානන්තිකා. තෙ පන යස්මා යථාවුත්තනයෙන අන්තානන්තො වාදො දිට්ඨි එතෙසන්ති ‘‘අන්තානන්තවාදා’’ති වුච්චන්ති. තස්මා අට්ඨකථායං ‘‘අන්තානන්තවාදා’’ති වත්වා ‘‘අන්තං වා’’තිආදිනා අත්ථො විභත්තො.

එත්ථාහ – යුත්තං තාව පුරිමානං තිණ්ණං වාදීනං ¶ අන්තත්තඤ්ච අනන්තත්තඤ්ච අන්තානන්තත්තඤ්ච ආරබ්භ පවත්තවාදත්තා අන්තානන්තිකත්තං, පච්ඡිමස්ස පන තදුභයපටිසෙධනවසෙන පවත්තවාදත්තා කථ අන්තානන්තිකත්තන්ති? තදුභයපටිසෙධනවසෙන පවත්තවාදත්තා එව. යස්මා අන්තානන්තපටිසෙධවාදොපි අන්තානන්තවිසයො එව තං ආරබ්භ පවත්තත්තා. එතදත්ථංයෙව හි සන්ධාය අට්ඨකථායං ‘‘ආරබ්භ පවත්තවාදා’’ති වුත්තං. අථ වා යථා තතියවාදෙ දෙසභෙදවසෙන එකස්සෙව අන්තවන්තතා අනන්තතා ච සම්භවති, එවං තක්කීවාදෙපි කාලභෙදවසෙන උභයසම්භවතො අඤ්ඤමඤ්ඤපටිසෙධෙන උභයඤ්ඤෙව වුච්චති. කථං? අන්තවන්තතාපටිසෙධෙන හි අනන්තතා වුච්චති, අනන්තතාපටිසෙධෙන ච අන්තවන්තතා, අන්තානන්තානඤ්ච න තතියවාදභාවො කාලභෙදස්ස අධිප්පෙතත්තා. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා අයං ලොකසඤ්ඤිතො අත්තා අධිගතවිසෙසෙහි මහෙසීහි අනන්තො කදාචි සක්ඛිදිට්ඨොති අනුසුය්යති, තස්මා නෙවන්තවා. යස්මා පන තෙහියෙව කදාචි අන්තවා සක්ඛිදිට්ඨොති අනුසුය්යති, තස්මා න පන අනන්තොති. යථා ච අනුස්සුතිතක්කීවසෙන, එවං ජාතිස්සරතක්කී ආදීනඤ්ච වසෙන යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. අයඤ්හි තක්කිකො අවඩ්ඪිතභාවපුබ්බකත්තා පටිභාගනිමිත්තානං වඩ්ඪිතභාවස්ස වඩ්ඪිතකාලවසෙන අප්පච්චක්ඛකාරිතාය අනුස්සවාදිමත්තෙ ඨත්වා ‘‘නෙවන්තවා’’ති පටික්ඛිපති. අවඩ්ඪිතකාලවසෙන පන ‘‘න පනානන්තො’’ති, න පන අන්තතානන්තතානං අච්චන්තමභාවෙන යථා තං ‘‘නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤී’’ති. පුරිමවාදත්තයපටික්ඛෙපො ච අත්තනා යථාධිප්පෙතප්පකාරවිලක්ඛණතාය තෙසං, අවස්සඤ්චෙතං එවං විඤ්ඤාතබ්බං, අඤ්ඤථා වික්ඛෙපපක්ඛංයෙව භජෙය්ය චතුත්ථවාදො. න හි අන්තතාඅනන්තතාතදුභයවිනිමුත්තො ¶ අත්තනො පකාරො අත්ථි, තක්කීවාදී ච යුත්තිමග්ගකො, කාලභෙදවසෙන ච තදුභයං එකස්මිම්පි න න යුජ්ජතීති.

කෙචි ¶ ¶ පන යදි පනායං අත්තා අන්තවා සියා, දූරදෙසෙ උපපජ්ජනානුස්සරණාදි කිච්චනිප්ඵත්ති න සියා. අථ අනන්තො, ඉධ ඨිතස්ස දෙවලොකනිරයාදීසු සුඛදුක්ඛානුභවනම්පි සියා. සචෙ පන අන්තවා ච අනන්තො ච, තදුභයදොසසමායොගො. තස්මා ‘‘අන්තවා, අනන්තො’’ති ච අබ්යාකරණීයො අත්තාති එවං තක්කනවසෙන චතුත්ථවාදප්පවත්තිං වණ්ණෙන්ති. එවම්පි යුත්තං තාව පච්ඡිමවාදීද්වයස්ස අන්තානන්තිකත්තං අන්තානන්තානං වසෙන උභයවිසයත්තා තෙසං වාදස්ස. පුරිමවාදීද්වයස්ස පන කථං විසුං අන්තානන්තිකත්තන්ති? උපචාරවුත්තියා. සමුදිතෙසු හි අන්තානන්තවාදීසු පවත්තමානො අන්තානන්තික-සද්දො තත්ථ නිරුළ්හතාය පච්චෙකම්පි අන්තානන්තිකවාදීසු පවත්තති, යථා අරූපජ්ඣානෙසු පච්චෙකං අට්ඨවිමොක්ඛපරියායො, යථා ච ලොකෙ සත්තාසයොති. අථ වා අභිනිවෙසතො පුරිමකාලප්පවත්තිවසෙන අයං තත්ථ වොහාරො කතො. තෙසඤ්හි දිට්ඨිගතිකානං තථාරූපචෙතොසමාධිසමධිගමතො පුබ්බකාලං ‘‘අන්තවා නු අයං ලොකො, අනන්තො නූ’’ති උභයාකාරාවලම්බිනො පරිවිතක්කස්ස වසෙන නිරුළ්හො අන්තානන්තිකභාවො විසෙසලාභෙන තත්ථ උප්පන්නෙපි එකංසග්ගාහෙ පුරිමසිද්ධරුළ්හියා වොහරීයතීති.

54-60. වුත්තනයෙනාති ‘‘තක්කයතීති තක්කී’’තිආදිනා (දී. නි. අට්ඨ. 1.34) සද්දතො, ‘‘චතුබ්බිධො තක්කී’’තිආදිනා ¶ (දී. නි. අට්ඨ. 1.34) අත්ථතො ච සස්සතවාදෙ වුත්තවිධිනා. දිට්ඨපුබ්බානුසාරෙනාති දස්සනභූතෙන විඤ්ඤාණෙන උපලද්ධපුබ්බස්ස අන්තවන්තාදිනො අනුස්සරණෙන. එවඤ්ච කත්වා අනුස්සුතිතක්කීසුද්ධතක්කීනම්පි ඉධ සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. අථ වා දිට්ඨග්ගහණෙනෙව ‘‘නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා’’තිආදීසු (දී. නි. 10, 194) විය සුතාදීනම්පි ගහිතතා වෙදිතබ්බා. ‘‘අන්තවා’’තිආදිනා ඉච්ඡිතස්ස අත්තනො සබ්බදා භාවපරාමසනවසෙනෙව ඉමෙසං වාදානං පවත්තනතො සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා හි වක්ඛති ‘‘සෙසා සස්සතදිට්ඨියො’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 97-98).

අමරාවික්ඛෙපවාදවණ්ණනා

61. න මරතීති න උච්ඡිජ්ජති. ‘‘එවම්පි මෙ නො’’තිආදිනා විවිධො නානප්පකාරො ඛෙපො පරෙන පරවාදීනං ඛිපනං වික්ඛෙපො. අමරාය දිට්ඨියා ¶ වාචාය ච වික්ඛිපන්තීති වා අමරාවික්ඛෙපිනො. අමරාවික්ඛෙපිනො එව අමරාවික්ඛෙපිකා. ඉතො චිතො ච සන්ධාවති එකස්මිං සභාවෙ අනවට්ඨානතො. අමරා විය වික්ඛිපන්තීති වා පුරිමනයෙනෙව සද්දත්ථො දට්ඨබ්බො.

62. වික්ඛෙපවාදිනො ¶ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ, අකුසලධම්මෙපි සභාවභෙදවසෙනෙව ඤාතුං ඤාණබලං නත්ථීති කුසලාකුසලපදානං කුසලාකුසලකම්මපථවසෙනෙව අත්ථො. පඨමනයවසෙනෙව අපරියන්තවික්ඛෙපතාය අමරාවික්ඛෙපං විභාවෙතුං ‘‘එවන්තිපි මෙ නොති අනියමිතවික්ඛෙපො’’ති වුත්තං. තත්ථ අනියමිතවික්ඛෙපොති සස්සතාදීසු එකස්මිම්පි පකාරෙ අට්ඨත්වා වික්ඛෙපකරණං, පරවාදිනා යස්මිං කිස්මිඤ්චි පුච්ඡිතෙ පකාරෙ තස්ස පටික්ඛෙපොති අත්ථො. දුතියනයවසෙන අමරාසදිසාය අමරාය වික්ඛෙපං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං කුසලන්ති වා පුට්ඨො’’තිආදිමාහ. අථ වා ‘‘එවන්තිපි ¶ මෙ නො’’තිආදිනා අනියමතොව සස්සතෙකච්චසස්සතුච්ඡෙදතක්කීවාදානං පටිසෙධනෙන තං තං වාදං පටික්ඛිපතෙව අපරියන්තවික්ඛෙපවාදත්තා අමරාවික්ඛෙපිනො. අත්තනා පන අනවට්ඨිතවාදත්තා න කිස්මිඤ්චි පක්ඛෙ අවතිට්ඨතීති ආහ ‘‘සයං පන…පෙ… බ්යාකරොතී’’ති. ඉදානි කුසලාදීනං අබ්යාකරණෙන තමෙව අනවට්ඨානං විභාවෙති ‘‘ඉදං කුසලන්ති වා පුට්ඨො’’තිආදිනා. තෙනෙවාහ ‘‘එකස්මිම්පි පක්ඛෙ න තිට්ඨතී’’ති.

63. කුසලාකුසලං යථාභූතං අප්පජානන්තොපි යෙසමහං සමයෙන කුසලමෙව ‘‘කුසල’’න්ති, අකුසලමෙව ච ‘‘අකුසල’’න්ති බ්යාකරෙය්යං, තෙසු තථා බ්යාකරණහෙතු ‘‘අහො වත රෙ පණ්ඩිතො’’ති සක්කාරසම්මානං කරොන්තෙසු මම ඡන්දො වා රාගො වා අස්සාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො සම්භවති. දොසො වා පටිඝො වාති එත්ථ වුත්තවිපරියායෙන යොජෙතබ්බං. අට්ඨකථායං පන අත්තනො පණ්ඩිතභාවවිසයානං රාගාදීනං වසෙන යොජනා කතා. ‘‘ඡන්දරාගද්වයං උපාදාන’’න්ති අභිධම්මනයෙන වුත්තං. අභිධම්මෙ හි තණ්හාදිට්ඨියොව ‘‘උපාදාන’’න්ති ආගතා, සුත්තන්තෙ පන දොසොපි ‘‘උපාදාන’’න්ති වුත්තො ‘‘කොධුපාදානවිනිබන්ධා විඝාතං ආපජ්ජන්තී’’තිආදීසු. තෙන වුත්තං ‘‘උභයම්පි වා දළ්හග්ගහණවසෙන උපාදාන’’න්ති ¶ . දළ්හග්ගහණං අමුඤ්චනං. පටිඝොපි හි උපනාහාදිවසෙන පවත්තො ආරම්මණං න මුඤ්චති. විහනනං හිංසනං විබාධනං. රාගොපි හි පරිළාහවසෙන සාරද්ධවුත්තිතාය නිස්සයං විබාධතීති. විනාසෙතුකාමතාය ආරම්මණං ගණ්හාතීති සම්බන්ධො.

64. පණ්ඩිච්චෙනාති පඤ්ඤාය. යෙන හි ධම්මෙන යුත්තො ‘‘පණ්ඩිතො’’ති ¶ වුච්චති, සො ධම්මො පණ්ඩිච්චං, තෙන සුතචින්තාමයං පඤ්ඤං දස්සෙති, න පාකතිකකම්මනිබ්බත්තං සාභාවිකපඤ්ඤං. කත-සද්දස්ස කිරියාසාමඤ්ඤවාචකත්තා ‘‘කතවිජ්ජො’’තිආදීසු විය කත-සද්දො ඤාණානුයුත්තතං වදතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාතපරප්පවාදා’’ති. සත්තධා භින්නස්ස වාලග්ගස්ස අංසුකොටිවෙධකො ‘‘වාලවෙධී’’ති අධිප්පෙතො.

65-6. එත්ථ ¶ ච කිඤ්චාපි පුරිමානම්පි තිණ්ණං කුසලාදිධම්මසභාවානවබොධතො අත්ථෙව මන්දභාවො, තෙසං පන අත්තනො කුසලාදිධම්මානවබොධස්ස අවබොධවිසෙසො අත්ථි, තදභාවා පච්ඡිමොයෙව මන්දමොමූහභාවෙන වුත්තො. නනු ච පච්ඡිමස්සාපි ‘‘අත්ථි පරොලොකො’ති ඉති චෙ මෙ අස්ස, ‘අත්ථි පරොලොකො’ති ඉති තෙ නං බ්යාකරෙය්යං, එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදි (දී. නි. 1.65) වචනතො අත්තනො ධම්මානවබොධස්ස අවබොධො අත්ථියෙවාති? කිඤ්චාපි අත්ථි, න තස්ස පුරිමානං විය අපරිඤ්ඤාතධම්මබ්යාකරණනිබන්ධනමුසාවාදාදිභයපරිජිගුච්ඡනකාරො අත්ථි, අථ ඛො මහාමූළ්හොයෙව. අථ වා ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදිනා පුච්ඡාය වික්ඛෙපකරණත්ථං ‘‘අත්ථි පරොලොකො’ති ඉති චෙ මං පුච්ඡසී’’ති පුච්ඡාඨපනමෙව තෙන දස්සීයති, න අත්තනො ධම්මානවබොධොති අයමෙව විසෙසෙන ‘‘මන්දො චෙව මොමූහො චා’’ති වුත්තො. තෙනෙව හි තථාවාදිනං සඤ්ජයං බෙලට්ඨපුත්තං ආරබ්භ ‘‘අයං වා ඉමෙසං සමණබ්රාහ්මණානං සබ්බමන්දො සබ්බමූළ්හො’’ති (දී. නි. 1.181) වුත්තං. තත්ථ ‘‘අත්ථි පරොලොකො’’ති සස්සතදස්සනවසෙන ¶ සම්මාදිට්ඨිවසෙන වා පුච්ඡා. ‘‘නත්ථි පරොලොකො’’ති නත්ථිකදස්සනවසෙන සම්මාදස්සනවසෙන වා පුච්ඡා. ‘‘අත්ථි ච නත්ථි ච පරොලොකො’’ති උච්ඡෙදදස්සනවසෙන සම්මාදිට්ඨිවසෙන එව වා පුච්ඡා. ‘‘නෙව අත්ථි න නත්ථි පරොලොකො’’ති වුත්තප්පකාරත්තයපටික්ඛෙපෙ සති පකාරන්තරස්ස අසම්භවතො අත්ථිතානත්ථිතාහි නවත්තබ්බාකාරො පරොලොකොති ¶ වික්ඛෙපඤ්ඤෙව පුරෙක්ඛාරෙන සම්මාදිට්ඨිවසෙන වා පුච්ඡා. සෙසචතුක්කත්තයෙපි වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. පුඤ්ඤසඞ්ඛාරත්තිකො විය හි කායසඞ්ඛාරත්තිකෙන පුරිමචතුක්කසඞ්ගහිතො එව අත්ථො. සෙසචතුක්කත්තයෙන අත්තපරාමාසපුඤ්ඤාදි ඵලතාචොදනානයෙන සඞ්ගහිතොති.

අමරාවික්ඛෙපිකො සස්සතාදීනං අත්තනො අරුච්චනතාය සබ්බත්ථ ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදිනා වික්ඛෙපඤ්ඤෙව කරොති. තත්ථ ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදි තත්ථ තත්ථ පුච්ඡිතාකාරපටිසෙධනවසෙන වික්ඛිපනාකාරදස්සනං. නනු ච වික්ඛෙපවාදිනො වික්ඛෙපපක්ඛස්ස අනුජානනං වික්ඛෙපපක්ඛෙ අවට්ඨානං යුත්තරූපන්ති? න, තත්ථාපි තස්ස සම්මූළ්හත්තා, පටික්ඛෙපවසෙනෙව ච වික්ඛෙපවාදස්ස පවත්තනතො. තථා හි සඤ්චයො බෙලට්ඨපුත්තො රඤ්ඤා අජාතසත්තුනා සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලං පුට්ඨො පරලොකත්තිකාදීනං පටිසෙධනමුඛෙන වික්ඛෙපං බ්යාකාසි.

එත්ථාහ – නනු චායං සබ්බොපි අමරාවික්ඛෙපිකො කුසලාදයො ධම්මෙ, පරලොකත්තිකාදීනි ච යථාභූතං අනවබුජ්ඣමානො තත්ථ තත්ථ පඤ්හං පුට්ඨො පුච්ඡාය වික්ඛෙපනමත්තං ආපජ්ජති, තස්ස කථං ¶ දිට්ඨිගතිකභාවො. න හි අවත්තුකාමස්ස විය පුච්ඡිතමත්ථමජානන්තස්ස වික්ඛෙපකරණමත්තෙන දිට්ඨිගතිකතා ¶ යුත්තාති? වුච්චතෙ – න හෙව ඛො පුච්ඡාය වික්ඛෙපකරණමත්තෙන තස්ස දිට්ඨිගතිකතා, අථ ඛො මිච්ඡාභිනිවෙසවසෙන. සස්සතාභිනිවෙසෙන මිච්ඡාභිනිවිට්ඨොයෙව හි පුග්ගලො මන්දබුද්ධිතාය කුසලාදිධම්මෙ පරලොකත්තිකාදීනි ච යාථාවතො අප්පටිපජ්ජමානො අත්තනා අවිඤ්ඤාතස්ස අත්ථස්ස පරං විඤ්ඤාපෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය මුසාවාදාදිභයෙන ච වික්ඛෙපං ආපජ්ජතීති. තථා හි වක්ඛති ‘‘යාසං සත්තෙව උච්ඡෙදදිට්ඨියො, සෙසා සස්සතදිට්ඨියො’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.97-98) අථ වා පුඤ්ඤපාපානං තබ්බිපාකානඤ්ච අනවබොධෙන අසද්දහනෙන ච තබ්බිසයාය පුච්ඡාය වික්ඛෙපකරණංයෙව සුන්දරන්ති ඛන්තිං රුචිං උප්පාදෙත්වා අභිනිවිසන්තස්ස උප්පන්නා විසුංයෙවෙසා එකා දිට්ඨි සත්තභඞ්ගදිට්ඨි වියාති දට්ඨබ්බං. තථා ච වුත්තං ‘‘පරියන්තරහිතා දිට්ඨිගතිකස්ස දිට්ඨි චෙව වාචා චා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.61). කථං පනස්සා සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො? උච්ඡෙදවසෙන අනභිනිවෙසතො. නත්ථි කොචි ධම්මානං යථාභූතවෙදී විවාදබහුලත්තා ¶ ලොකස්ස, ‘‘එවමෙව’’න්ති පන සද්දන්තරෙන ‘‘ධම්මනිජ්ඣානනා අනාදිකාලිකා ලොකෙ’’ති ගාහවසෙන සස්සතලෙසොපෙත්ථ ලබ්භතියෙව.

අධිච්චසමුප්පන්නවාදවණ්ණනා

67. අධිච්ච යදිච්ඡකං යං කිඤ්චි කාරණං, කස්සචි වුද්ධිපුබ්බං වා විනා සමුප්පන්නොති අත්තලොකසඤ්ඤිතානං ඛන්ධානං අධිච්චුප්පත්තිආකාරාරම්මණං දස්සනං තදාකාරසන්නිස්සයෙන පවත්තිතො, තදාකාරසහචරිතතාය ච ‘‘අධිච්චසමුප්පන්න’’න්ති වුච්චති යථා ‘‘මඤ්චා ඝොසන්ති, කුන්තා පචරන්තී’’ති ච ¶ ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අධිච්චසමුප්පන්නො අත්තා ච ලොකො චාති දස්සනං අධිච්චසමුප්පන්න’’න්ති.

68-73. දෙසනාසීසන්ති දෙසනාය ජෙට්ඨකභාවෙන ගහණං, තෙන සඤ්ඤංයෙව ධුරං කත්වා භගවතා අයං දෙසනා කතා, න පන තත්ථ අඤ්ඤෙසං අරූපධම්මානං අත්ථිභාවතොති දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘අචිත්තුප්පාදා’’තිආදි. භගවා හි යථා ලොකුත්තරධම්මං දෙසෙන්තො සමාධිං පඤ්ඤං වා ධුරං කරොති, එවං ලොකියධම්මං දෙසෙන්තො චිත්තං සඤ්ඤං වා ධුරං කරොති. තත්ථ ‘‘යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති (ධ. ස. 277) පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි [දී. නි. 3.355 (ඛ)] පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධි, [දී. නි. 3.355 (ජ); විභ. 2.804] පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තී’’ති (ම. නි. 1.271) තථා ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං ¶ කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, (ධ. ස. 1) කිංචිත්තො ත්වං භික්ඛු (පාරා. 146, 180) මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, (ධ. ප. 1, 2; නෙත්ති. 90; පෙටකො. 83) සන්ති භික්ඛවෙ සත්තා නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, (දී. නි. 3.332, 342, 357; අ. නි. 9.24; චූළනි. 83) න නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්තිආදීනි සුත්තානි (දී. නි. 3.358) එතස්ස අත්ථස්ස සාධකානි දට්ඨබ්බානි. තිත්ථායතනෙති අඤ්ඤතිත්ථියසමයෙ. තිත්ථියා හි උපපත්තිවිසෙසෙ විමුත්තිසඤ්ඤිනො, සඤ්ඤාවිරාගාවිරාගෙසු ආදීනවානිසංසදස්සිනො වා හුත්වා අසඤ්ඤසමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා අක්ඛණභූමියං උප්පජ්ජන්ති, න සාසනිකා. වායොකසිණෙ පරිකම්මං කත්වාති වායොකසිණෙ පඨමාදීනි තීණි ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා තතියජ්ඣානෙ චිණ්ණවසී හුත්වා ¶ තතො වුට්ඨාය චතුත්ථජ්ඣානාධිගමාය ¶ පරිකම්මං කත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා’’ති.

කස්මා පනෙත්ථ වායොකසිණෙයෙව පරිකම්මං වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – යථෙව හි රූපපටිභාගභූතෙසු කසිණවිසෙසෙසු රූපවිභාවනෙන රූපවිරාගභාවනාසඞ්ඛාතො අරූපසමාපත්තිවිසෙසො සච්ඡිකරීයති, එවං අපරිබ්යත්තවිග්ගහතාය අරූපපටිභාගභූතෙ කසිණවිසෙසෙ අරූපවිභාවනෙන අරූපවිරාගභාවනාසඞ්ඛාතො රූපසමාපත්තිවිසෙසො අධිගමීයතීති එත්ථ ‘‘සඤ්ඤා රොගො සඤ්ඤා ගණ්ඩො’’තිආදිනා (ම. නි. 3.24) ‘‘ධි චිත්තං, ධිබ්බතෙ තං චිත්ත’’න්තිආදිනා ච නයෙන අරූපප්පවත්තියා ආදීනවදස්සනෙන, තදභාවෙ ච සන්තපණීතභාවසන්නිට්ඨානෙන රූපසමාපත්තියා අභිසඞ්ඛරණං, රූපවිරාගභාවනා පන සද්ධිං උපචාරෙන අරූපසමාපත්තියො, තත්ථාපි විසෙසෙන පඨමාරුප්පජ්ඣානං. යදි එවං ‘‘පරිච්ඡින්නාකාසකසිණෙපී’’ති වත්තබ්බං. තස්සාපි හි අරූපපටිභාගතා ලබ්භතීති? ඉච්ඡිතමෙවෙතං කෙසඤ්චි අවචනං පනෙත්ථ පුබ්බාචරියෙහි අග්ගහිතභාවෙන. යථා හි රූපවිරාගභාවනා විරජ්ජනීයධම්මභාවමත්තෙන පරිනිප්ඵන්නා, විරජ්ජනීයධම්මපටිභාගභූතෙ ච විසයවිසෙසෙ පාතුභවති, එවං අරූපවිරාගභාවනාපීති වුච්චමානෙ න කොචි විරොධො, තිත්ථියෙහෙව පන තස්සා සමාපත්තියා පටිපජ්ජිතබ්බතාය, තෙසඤ්ච විසයපථෙසුපනිබන්ධනස්සෙව තස්ස ඣානස්ස පටිපත්තිතො දිට්ඨිවන්තෙහි පුබ්බාචරියෙහි චතුත්ථෙයෙව භූතකසිණෙ අරූපවිරාගභාවනාපරිකම්මං ¶ වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කිඤ්ච වණ්ණකසිණෙසු විය පුරිමභූතකසිණත්තයෙපි වණ්ණපටිච්ඡායාව පණ්ණත්ති ආරම්මණං ඣානස්ස ලොකවොහාරානුරොධෙනෙව පවත්තිතො. එවඤ්ච කත්වා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.57) පථවීකසිණස්ස ආදාසචන්දමණ්ඩලූපමාවචනඤ්ච සමත්ථිතං හොති, චතුත්ථං පන භූතකසිණං භූතප්පටිච්ඡායමෙව ඣානස්ස ¶ ගොචරභාවං ගච්ඡතීති තස්සෙව අරූපපටිභාගතා යුත්තාති වායොකසිණෙයෙව පරිකම්මං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉධෙවාති පඤ්චවොකාරභවෙයෙව. තත්ථාති අසඤ්ඤභවෙ. යදි රූපක්ඛන්ධමත්තමෙව අසඤ්ඤභවෙ පාතුභවති, කථමරූපසන්නිස්සයෙන විනා තත්ථ රූපං පවත්තති, කථං පන රූපසන්නිස්සයෙන විනා අරූපධාතුයං අරූපං පවත්තති, ඉදම්පි තෙන සමානජාතියමෙව. කස්මා? ඉධෙව අදස්සනතො. යදි එවං කබළීකාරාහාරෙන විනා රූපධාතුයං රූපෙන න පවත්තිතබ්බං, කිං කාරණං ¶ ? ඉධෙව අදස්සනතො. අපි ච යථා යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නිබ්බත්තිකාරණං රූපෙ අවිගතතණ්හං, තස්ස සහ රූපෙන සම්භවතො රූපං නිස්සාය පවත්ති, යස්ස පන නිබ්බත්තිකාරණං රූපෙ විගතතණ්හං, තස්ස විනා රූපෙන රූපනිරපෙක්ඛතාය කාරණස්ස, එවං යස්ස රූපප්පබන්ධස්ස නිබ්බත්තිකාරණං විගතතණ්හං අරූපෙ, තස්ස විනා අරූපෙන පවත්ති හොතීති අසඤ්ඤභවෙ රූපක්ඛන්ධමත්තමෙව නිබ්බත්තති. කථං පන තත්ථ කෙවලො රූපප්පබන්ධො පච්චුප්පන්නපච්චයරහිතො චිරකාලං පවත්තතීති පච්චෙතබ්බං, කිත්තකං වා කාලං පවත්තතීති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘යථා නාම ජියාවෙගුක්ඛිත්තො සරො’’තිආදි, තෙන න කෙවලමාගමොයෙව අයමෙත්ථ යුත්තීති දස්සෙති. තත්තකමෙව කාලන්ති උක්කංසතො පඤ්ච මහාකප්පසතානිපි තිට්ඨන්ති අසඤ්ඤසත්තා. ඣානවෙගෙති අසඤ්ඤසමාපත්තිපරික්ඛතෙ කම්මවෙගෙ. අන්තරධායතීති ¶ පච්චයනිරොධෙන නිරුජ්ඣති නප්පවත්තති.

ඉධාති කාමභවෙ. කථං පන අනෙකකප්පසතසමතික්කමෙන චිරනිරුද්ධතො විඤ්ඤාණතො ඉධ විඤ්ඤාණං සමුප්පජ්ජති. න හි නිරුද්ධෙ චක්ඛුම්හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණමුප්පජ්ජමානං දිට්ඨන්ති? නයිදමෙකන්තතො දට්ඨබ්බං. චිරනිරුද්ධම්පි හි චිත්තං සමානජාතිකස්ස අන්තරානුප්පජ්ජනතො අනන්තරපච්චයමත්තං හොතියෙව, න බීජං, බීජං පන කම්මං. තස්මා කම්මතො බීජභූතතො ආරම්මණාදීහි පච්චයෙහි අසඤ්ඤභවතො චුතානං කාමධාතුයා උපපත්තිවිඤ්ඤාණං හොතියෙව. තෙනාහ ‘‘ඉධ පටිසන්ධිසඤ්ඤා උප්පජ්ජතී’’ති. එත්ථ ච යථා නාම උතුනියාමෙන පුප්ඵග්ගහණෙ නියතකාලානං රුක්ඛානං වෙඛෙ දින්නෙ වෙඛබලෙන න යථා නියාමතා හොති පුප්ඵග්ගහණස්ස, එවමෙව පඤ්චවොකාරභවෙ අවිප්පයොගෙන වත්තමානෙසු රූපාරූපධම්මෙසු රූපාරූපවිරාගභාවනාවෙඛෙ දින්නෙ තස්ස සමාපත්තිවෙඛබලස්ස අනුරූපතො අරූපභවෙ අසඤ්ඤාභවෙ ච යථාක්කමං රූපරහිතා අරූපරහිතා ච ඛන්ධානං පවත්ති හොතීති වෙදිතබ්බං. නනු එත්ථ ජාතිසතසහස්සදසසංවට්ටාදීනං මත්ථකෙ, අබ්භන්තරතො වා පවත්තාය අසඤ්ඤූපවත්තියා වසෙන ලාභීඅධිච්චසමුප්පන්නිකවාදො ලාභීසස්සතවාදො විය අනෙකභෙදො සම්භවතීති? සච්චං සම්භවති, අනන්තරත්තා පන ආපන්නාය ¶ අසඤ්ඤූපපත්තියා වසෙන ලාභීඅධිච්චසමුප්පන්නිකවාදො නයදස්සනවසෙන එකොව දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. අථ වා සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහතො අධිච්චසමුප්පන්නිකවාදස්ස සස්සතවාදෙ ආගතො සබ්බො දෙසනානයො යථාසම්භවං අධිච්චසමුප්පන්නිකවාදෙපි ¶ ගහෙතබ්බොති ¶ ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං භගවතා ලාභීඅධිච්චසමුප්පන්නිකවාදො අවිභජිත්වා දෙසිතො. අවස්සඤ්ච සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො අධිච්චසමුප්පන්නිකවාදස්ස ඉච්ඡිතබ්බො සංකිලෙසපක්ඛෙ සත්තානං අජ්ඣාසයස්ස දුවිධත්තා. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨි චා’’ති. තථා ච වක්ඛති ‘‘යාසං සත්තෙව උච්ඡෙදදිට්ඨියො, සෙසා සස්සතදිට්ඨියො’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.97-98).

නනු ච අධිච්චසමුප්පන්නිකවාදස්ස සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො න යුත්තො. ‘‘අහඤ්හි පුබ්බෙ නාහොසි’’න්තිආදිවසෙන පවත්තනතො, අපුබ්බසත්තපාතුභාවග්ගාහත්තා, අත්තනො ලොකස්ස ච සදාභාවගාහිනී ච සස්සතදිට්ඨි ‘‘අත්ථිත්වෙව සස්සතිසම’’න්ති පවත්තනතො? නො න යුත්තො අනාගතෙ කොටිඅදස්සනතො. යදිපි හි අයං වාදො ‘‘සොම්හි එතරහි අහුත්වා සන්තතාය පරිණතො’’ති (දී. නි. 1.68) අත්තනො ලොකස්ස ච අතීතකොටිපරාමසනවසෙන පවත්තො, තථාපි වත්තමානකාලතො පට්ඨාය න තෙසං කත්ථචි අනාගතෙ පරියන්තං පස්සති, විසෙසෙන ච පච්චුප්පන්නානාගතකාලෙසු පරියන්තාදස්සනපභාවිතො සස්සතවාදො. යථාහ ‘‘සස්සතිසමං තථෙව ඨස්සතී’’ති. යදි එවං ඉමස්ස වාදස්ස, සස්සතවාදාදීනඤ්ච පුබ්බන්තකප්පිකෙසු සඞ්ගහො න යුත්තො අනාගතකාලපරාමසනවසෙන පවත්තත්තාති? න, සමුදාගමස්ස අතීතකොට්ඨාසිකත්තා. තථා හි නෙසං සමුප්පත්ති අතීතංසපුබ්බෙනිවාසඤාණෙහි, තප්පටිරූපකානුස්සවාදිප්පභාවිතතක්කනෙහි ච සඞ්ගහිතාති, තථා චෙව සංවණ්ණිතං. අථ වා සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණෙන වාදිවරෙන ධම්මස්සාමිනා නිරවසෙසතො අගතිඤ්ච ගතිඤ්ච යථාභූතං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදිතා එතා දිට්ඨියො, තස්මා යාවතිකා දිට්ඨියො භගවතා දෙසිතා, යථා ච දෙසිතා, තථා තථාව ¶ සන්නිට්ඨානතො සම්පටිච්ඡිතබ්බා, න එත්ථ යුත්තිවිචාරණා කාතබ්බා බුද්ධවිසයත්තා. අචින්තෙය්යො හි බුද්ධවිසයොති.

දුතියභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අපරන්තකප්පිකවාදවණ්ණනා

74. ‘‘අපරන්තෙ ¶ ¶ ඤාණං, අපරන්තානුදිට්ඨිනො’’තිආදීසු විය අපර-සද්දො ඉධ අනාගතකාලවාචකොති ආහ ‘‘අනාගතකොට්ඨාසසඞ්ඛාත’’න්ති. අපරන්තං කප්පෙත්වාතිආදීසු ‘‘පුබ්බන්තං කප්පෙත්වා’’තිආදීසු වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාම.

සඤ්ඤීවාදවණ්ණනා

75. උද්ධමාඝාතනාති පවත්තො වාදො උද්ධමාඝාතනො, සො එතෙසං අත්ථීති උද්ධමාඝාතනිකා. යස්මා පන තෙ දිට්ඨිගතිකා ‘‘උද්ධං මරණා අත්තා නිබ්බිකාරො’’ති වදන්ති, තස්මා ‘‘උද්ධමාඝාතනා අත්තානං වදන්තීති උද්ධමාඝාතනිකා’’ති වුත්තං. සඤ්ඤීවාදො එතෙසං අත්ථීති සඤ්ඤීවාදා ‘‘බුද්ධං අස්ස අත්ථීති බුද්ධො’’ති යථා. අථ වා සඤ්ඤීති පවත්තො වාදො සඤ්ඤී සහචරණනයෙන, සඤ්ඤී වාදො එතෙසන්ති සඤ්ඤීවාදා.

76-77. රූපී අත්තාති එත්ථ නනු රූපවිනිමුත්තෙන අත්තනා භවිතබ්බං සඤ්ඤාය විය රූපස්සපි අත්තනියත්තා. න හි ‘‘සඤ්ඤී අත්තා’’ති එත්ථ සඤ්ඤා අත්තා. තෙනෙව හි ‘‘තත්ථ පවත්තසඤ්ඤඤ්චස්ස සඤ්ඤාති ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. එවං සති කස්මා කසිණරූපං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා වුත්තන්ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘රූපං අස්ස අත්ථීති රූපී’’ති, අථ ඛො ‘‘රුප්පනසීලො රූපී’’ති. රුප්පනඤ්චෙත්ථ රූපසරික්ඛතාය කසිණරූපස්ස වඩ්ඪිතාවඩ්ඪිතකාලවසෙන විසෙසාපත්ති, සා ච ‘‘නත්ථී’’ති න සක්කා වත්තුං පරිත්තවිපුලතාදිවිසෙසසබ්භාවතො. යදි එවං ඉමස්ස වාදස්ස සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො න යුජ්ජතීති? නො න යුජ්ජති කායභෙදතො උද්ධං අත්තනො නිබ්බිකාරතාය තෙන අධිප්පෙතත්තා. තථා හි වුත්තං ‘‘අරොගො ¶ පරං මරණා’’ති. අථ වා ‘‘රූපං අස්ස අත්ථීති රූපී’’ති වුච්චමානෙපි න දොසො. කප්පනාසිද්ධෙනපි හි භෙදෙන අභෙදස්සාපි නිද්දෙසදස්සනතො, යථා ‘‘සිලාපුත්තකස්ස සරීර’’න්ති. රුප්පනං වා රූපසභාවො රූපං, තං එතස්ස අත්ථීති රූපී, අත්තා ‘‘රූපිනො ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 11) විය. එවඤ්ච කත්වා රූපසභාවත්තා අත්තනො ‘‘රූපී අත්තා’’ති වචනං ඤායාගතමෙවාති ‘‘කසිණරූපං ‘අත්තා’ති ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. නියතවාදිතාය කම්මඵලපටික්ඛෙපතො නත්ථි ආජීවකෙසු ඣානසමාපත්තිලාභොති ¶ ආහ ‘‘ආජීවකාදයො විය තක්කමත්තෙනෙව වා රූපී අත්තා’’ති. තථා හි කණ්හාභිජාතිආදීසු ඡළාභිජාතීසු අඤ්ඤතරං අත්තානං එකච්චෙ ආජීවකා පටිජානන්ති. නත්ථි එතස්ස රොගො භඞ්ගොති අරොගොති අරොග-සද්දස්ස නිච්චපරියායතා ¶ වෙදිතබ්බා, රොගරහිතතාසීසෙන වා නිබ්බිකාරතාය නිච්චතං පටිජානාති දිට්ඨිගතිකොති ආහ ‘‘අරොගොති නිච්චො’’ති.

කසිණුග්ඝාටිමාකාසපඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණනත්ථිභාවආකිඤ්චඤ්ඤායතනානි අරූපසමාපත්තිනිමිත්තං නිම්බපණ්ණෙ තිත්තකරසො විය සරීරපරිමාණො අරූපී අත්තා තත්ථ තිට්ඨතීති නිගණ්ඨාති ආහ ‘‘නිගණ්ඨාදයො වියා’’ති. මිස්සකගාහවසෙනාති රූපාරූපසමාපත්තීනං නිමිත්තානි එකජ්ඣං කත්වා ‘‘එකො අත්තා’’ති, තත්ථ පවත්තසඤ්ඤඤ්චස්ස ‘‘සඤ්ඤා’’ති ගහණවසෙන. අයඤ්හි දිට්ඨිගතිකො රූපාරූපසමාපත්තිලාභිතාය තන්නිමිත්තං රූපභාවෙන අරූපභාවෙන ච අත්තා උපතිට්ඨති, තස්මා ‘‘රූපී ච අරූපී චා’’ති අභිනිවෙසං ජනෙසි අජ්ඣත්තවාදිනො විය, තක්කමත්තෙනෙව වා රූපාරූපධම්මානං මිස්සකග්ගහණවසෙන ‘‘රූපී අරූපී ච අත්තා හොතී’’ති.

තක්කගාහෙනෙවාති සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තධම්මා ¶ විය අච්චන්තසුඛුමභාවප්පත්තියා සකිච්චසාධනාසමත්ථතාය ථම්භකුට්ටහත්ථපාදාදිසඞ්ඝාතො විය නෙව රූපී, රූපසභාවානතිවත්තනතො න අරූපීති එවං පවත්තතක්කගාහෙන. අථ වා අන්තානන්තිකචතුක්කවාදෙ විය අඤ්ඤමඤ්ඤපටික්ඛෙපවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙවලං පන තත්ථ දෙසකාලභෙදවසෙන තතියචතුත්ථවාදා දස්සිතා, ඉධ කාලවත්ථුභෙදවසෙනාති අයමෙව විසෙසොති. කාලභෙදවසෙන චෙත්ථ තතියවාදස්ස පවත්ති රූපාරූපනිමිත්තානං සහ අනුපට්ඨානතො. චතුත්ථවාදස්ස පන වත්ථුභෙදවසෙන පවත්ති රූපාරූපධම්මානං සමූහතො ‘‘එකො අත්තා’’ති තක්කනවසෙනාති තත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

දුතියචතුක්කෙ යං වත්තබ්බං, තං ‘‘අමති ගච්ඡති එත්ථ භාවො ඔසාන’’න්තිආදිනා අන්තානන්තිකවාදෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

යදිපි අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො දිට්ඨිගතිකස්ස වසෙන සමාපත්තිභෙදෙන සඤ්ඤාභෙදසම්භවතො ‘‘නානත්තසඤ්ඤී අත්තා’’ති අයම්පි වාදො සමාපන්නකවසෙන ¶ ලබ්භති. තථාපි සමාපත්තියං එකරූපෙනෙව සඤ්ඤාය උපට්ඨානතො සමාපන්නකවසෙන ‘‘එකත්තසඤ්ඤී’’ති ආහ. තෙනෙවෙත්ථ සමාපන්නකග්ගහණං කතං. එකසමාපත්තිලාභිනො එව වා වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සමාපත්තිභෙදෙන සඤ්ඤාභෙදසම්භවෙපි බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ සඤ්ඤානානත්තෙන ඔළාරිකෙන නානත්තසඤ්ඤිතං දස්සෙතුං ‘‘අසමාපන්නකවසෙන නානත්තසඤ්ඤී’’ති වුත්තං. ‘‘පරිත්තකසිණවසෙන පරිත්තසඤ්ඤී’’ති ඉමිනා සතිපි සඤ්ඤාවිනිමුත්තෙ ධම්මෙ ‘‘සඤ්ඤායෙව අත්තා’’ති වදතීති දස්සිතං ¶ හොති. කසිණග්ගහණඤ්චෙත්ථ සඤ්ඤාය විසයදස්සනං, එවං විපුලකසිණවසෙනාති එත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවඤ්ච කත්වා අන්තානන්තිකවාදෙ ¶ , ඉධ ච අන්තානන්තිකචතුක්කෙ පඨමදුතියවාදෙහි ඉමෙසං ද්වින්නං වාදානං විසෙසො සිද්ධො හොති, අඤ්ඤථා වුත්තප්පකාරෙසු වාදෙසු පුබ්බන්තාපරන්තකප්පනභෙදෙන සතිපි කෙහිචි විසෙසෙ කෙහිචි නත්ථි යෙවාති. අථ වා ‘‘අඞ්ගුට්ඨප්පමාණො අත්තා, යවප්පමාණො, අණුමත්තො වා අත්තා’’ති ආදිදස්සනවසෙන පරිත්තො සඤ්ඤී චාති පරිත්තසඤ්ඤී, කපිලකණාදාදයො විය අත්තනො සබ්බගතභාවපටිජානනවසෙන අප්පමාණො සඤ්ඤී චාති අප්පමාණසඤ්ඤීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩතාය යථාකම්මූපගඤාණස්ස දිබ්බචක්ඛුපභාවජනිතෙන යථාකම්මූපගඤාණෙන දිස්සමානාපි සත්තානං සුඛාදිසමඞ්ගිතා දිබ්බචක්ඛුනාව දිට්ඨා හොතීති ආහ ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’තිආදි. නනු ච ‘‘එකන්තසුඛී අත්තා’’තිආදිවාදානං අපරන්තදිට්ඨිභාවතො ‘‘නිබ්බත්තමානං දිස්වා’’ති වචනං අනුපන්නන්ති? නානුපපන්නං, අනාගතස්ස එකන්තසුඛිභාවාදිකස්ස පකප්පනං පච්චුප්පන්නාය නිබ්බත්තියා දස්සනෙන අධිප්පෙතන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘නිබ්බත්තමානං දිස්වා ‘එකන්තසුඛී’ති ගණ්හාතී’’ති. එත්ථ ච තස්සං තස්සං භූමියං බහුලං සුඛාදිසහිතධම්මප්පවත්තිදස්සනෙන තෙසං ‘‘එකන්තසුඛී’’ති ගාහො දට්ඨබ්බො. අථ වා හත්ථිදස්සකඅන්ධා විය දිට්ඨිගතිකා යං යදෙව පස්සන්ති, තං තදෙව අභිනිවිස්ස වොහරන්තීති න එත්ථ යුත්ති මග්ගිතබ්බා.

අසඤ්ඤී නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදවණ්ණනා

78-83. අසඤ්ඤීවාදෙ අසඤ්ඤභවෙ නිබ්බත්තසත්තවසෙන පඨමවාදො, ‘‘සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති එත්ථ වුත්තනයෙන සඤ්ඤංයෙව ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තස්ස කිඤ්චනභාවෙන ඨිතාය අඤ්ඤාය ¶ සඤ්ඤාය අභාවතො ‘‘අසඤ්ඤී’’ති ¶ පවත්තො දුතියවාදො, තථා සඤ්ඤාය සහ රූපධම්මෙ, සබ්බෙ එව වා රූපාරූපධම්මෙ ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා පවත්තො තතියවාදො, තක්කගාහවසෙනෙව චතුත්ථවාදො පවත්තො. තස්ස පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. දුතියචතුක්කෙපි කසිණරූපස්ස අසඤ්ජානනසභාවතාය අසඤ්ඤීති කත්වා අන්තානන්තිකවාදෙ වුත්තනයෙනෙව චත්තාරොපි වෙදිතබ්බා. තථා නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදෙපි නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභවෙ නිබ්බත්තසත්තස්සෙව චුතිපටිසන්ධීසු, සබ්බත්ථ වා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථාය සුඛුමාය සඤ්ඤාය අත්ථිභාවපටිජානනවසෙන පඨමවාදො, අසඤ්ඤීවාදෙ වුත්තනයෙන සුඛුමාය සඤ්ඤාය වසෙන, සඤ්ජානනසභාවතාපටිජානෙන ච දුතියවාදාදයො පවත්තාති එවං එකෙන පකාරෙන සතිපි ¶ කාරණපරියෙසනස්ස සම්භවෙ දිට්ඨිගතිකවාදානං අනාදරණීයභාවදස්සනත්ථං ‘‘තත්ථ න එකන්තෙන කාරණං පරියෙසිතබ්බ’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එතෙසඤ්ච සඤ්ඤීඅසඤ්ඤීනෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදානං ‘‘අරොගො පරං මරණා’’ති වචනතො සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො පාකටොයෙව.

උච්ඡෙදවාදවණ්ණනා

84. අසතො විනාසාසම්භවතො අත්ථිභාවනිබන්ධනො උච්ඡෙදොති වුත්තං ‘‘සතො’’ති. යථා හෙතුඵලභාවෙන පවත්තමානානං සභාවධම්මානං සතිපි එකසන්තානපරියාපන්නානං භින්නසන්තතිපතිතෙහි විසෙසෙ හෙතුඵලානං පරමත්ථතො භින්නසභාවත්තා භින්නසන්තානපතිතානං විය අච්චන්තභෙදසන්නිට්ඨානෙන නානත්තනයස්ස මිච්ඡාගහණං උච්ඡෙදාභිනිවෙසස්ස කාරණං, එවං හෙතුඵලභූතානං ධම්මානං විජ්ජමානෙපි සභාවභෙදෙ එකසන්තතිපරියාපන්නතාය එකත්තනයෙන අච්චන්තමභෙදග්ගහණම්පි කාරණං එවාති දස්සෙතුං ‘‘සත්තස්සා’’ති වුත්තං පාළියං. සන්තානවසෙන හි වත්තමානෙසු ඛන්ධෙසු ඝනවිනිබ්භොගාභාවෙන සත්තගාහො, සත්තස්ස ච අත්ථිභාවගාහනිබන්ධනො උච්ඡෙදගාහො යාවායං අත්තා න උච්ඡිජ්ජති, තාවායං විජ්ජතියෙවාති ගහණතො, නිරුදයවිනාසො වා ඉධ උච්ඡෙදොති අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘උපච්ඡෙද’’න්ති. විසෙසෙන ¶ නාසො විනාසො, අභාවො. සො පන මංසචක්ඛුපඤ්ඤාචක්ඛූනං දස්සනපථාතික්කමොයෙව හොතීති ආහ ‘‘අදස්සන’’න්ති. අදස්සනෙ හි නාස-සද්දො ලොකෙ නිරුළ්හොති. භාවවිගමන්ති සභාවාපගමං. යො හි නිරුදයවිනාසවසෙන උච්ඡිජ්ජති, න සො අත්තනො සභාවෙන තිට්ඨතීති. ලාභීති දිබ්බචක්ඛුඤාණලාභී. චුතිමත්තමෙවාති ¶ සෙක්ඛපුථුජ්ජනානම්පි චුතිමත්තමෙව. න උපපාතන්ති පුබ්බයොගාභාවෙන, පරිකම්මාකරණෙන වා උපපාතං දට්ඨුං න සක්කොති. ‘‘අලාභී ච කො පරලොකං න ජානාතී’’ති නත්ථිකවාදවසෙන, මහාමූළ්හභාවෙනෙව වා ‘‘ඉතො අඤ්ඤො පරලොකො අත්ථී’’ති අනවබොධමාහ. එත්තකොයෙව විසයො, යො යං ඉන්ද්රියගොචරොති. අත්තනො ධීතුයා හත්ථගණ්හනකරාජාදි විය කාමසුඛගිද්ධතාය වා. ‘‘න පුන විරුහන්තී’’ති පතිතපණ්ණානං වණ්ටෙන අප්පටිසන්ධිකභාවමාහ. එවමෙව සත්තාති යථා පණ්ඩුපලාසො බන්ධනා පවුත්තො න පටිසන්ධියති, එවං සබ්බෙ සත්තා අප්පටිසන්ධිකමරණමෙව නිගච්ඡන්තීති. ජලපුබ්බූළකූපමා හි සත්තාති තස්ස ලද්ධි. තථාති වුත්තප්පකාරෙන. ලාභිනොපි චුතිතො උද්ධං අදස්සනෙනෙව ඉමා දිට්ඨියො උප්පජ්ජන්තීති ආහ ‘‘විකප්පෙත්වා වා’’ති.

එත්ථාහ – යථා අමරාවික්ඛෙපිකවාදා එකන්තඅලාභීවසෙනෙව දස්සිතා, යථා ච උද්ධමාඝාතනිකසඤ්ඤීවාදචතුක්කො ¶ එකන්තලාභීවසෙනෙව, න එවමයං. අයං පන සස්සතෙකච්චසස්සතවාදාදයො විය ලාභීඅලාභීවසෙන පවත්තො. තථා හි වුත්තං ‘‘තත්ථ ද්වෙ ජනා’’තිආදි. යදි එවං කස්මා සස්සතවාදාදිදෙසනාහි ඉධ අඤ්ඤථා දෙසනා පවත්තාති? වුච්චතෙ – දෙසනාවිලාසප්පත්තිතො. දෙසනාවිලාසප්පත්තා හි බුද්ධා භගවන්තො, තෙ වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං ¶ විවිධෙනාකාරෙන ධම්මං දෙසෙන්ති, අඤ්ඤථා ඉධාපි ච එවං භගවා දෙසෙය්ය ‘‘ඉධ භික්ඛවෙ එකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ආතප්පමන්වාය…පෙ… යථාසමාහිතෙ චිත්තෙ සත්තානං චුතූපපාතඤාණාය චිත්තං අභිනින්නාමෙති, සො දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන අරහතො චුතිචිත්තං පස්සති, පුථූනං වා පරසත්තානං, න හෙව ඛො තදුද්ධං උපපත්තිං, සො එවමාහ ‘යථා ඛො භො අයං අත්තා’’’ තිආදිනා විසෙසලාභිනො, තක්කිනො ච විසුං කත්වා, තස්මා දෙසනාවිලාසෙන වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං සස්සතවාදාදිදෙසනාහි අඤ්ඤථායං දෙසනා පවත්තාති දට්ඨබ්බං.

අථ වා එකච්චසස්සතවාදාදීසු විය න ඉධ තක්කීවාදිතො විසෙසලාභීවාදො භින්නාකාරො, අථ ඛො සමානභෙදතාය සමානාකාරොයෙවාති ඉමස්ස විසෙසස්ස පකාසනත්ථං භගවතා අයමුච්ඡෙදවාදො පුරිමවාදෙහි විසිට්ඨාකාරො දෙසිතො. සම්භවති හි තක්කිනොපි ¶ අනුස්සවාදිවසෙන අධිගමවතො විය ඉධ අභිනිවෙසො. අථ වා න ඉමා දිට්ඨියො භගවතා අනාගතෙ එවං භාවීවසෙන දෙසිතා, නාපි පරිකප්පවසෙන, අථ ඛො යථා යථා දිට්ඨිගතිකෙහි ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති පඤ්ඤත්තා, තථා තථා යථාභුච්චං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා පකාසිතා. යෙහි ගම්භීරාදිප්පකාරා අපුථුජ්ජනගොචරා බුද්ධධම්මා පකාසන්ති, යෙසඤ්ච පරිකිත්තනෙන තථාගතා සම්මදෙව ථොමිතා හොන්ති. උච්ඡෙදවාදීහි ච දිට්ඨිගතිකෙහි යථා උත්තරුත්තරභවදස්සීහි අපරභවදස්සීනං තෙසං වාදපටිසෙධවසෙන සකසකවාදා පතිට්ඨාපිතා, තථායං දෙසනා පවත්තාති පුරිමදෙසනාහි ඉමිස්සා දෙසනාය පවත්තිභෙදො න චොදෙතබ්බො. එවඤ්ච කත්වා අරූපභවභෙදවසෙන විය කාමරූපභවභෙදවසෙනාපි උච්ඡෙදවාදො විභජිත්වා දට්ඨබ්බො. අථ වා පච්චෙකං කාමරූපභවභෙදවසෙන විය අරූපභවවසෙනාපි න විභජිත්වා වත්තබ්බො, එවඤ්ච සති භගවතා ¶ වුත්තසත්තකතො බහුතරභෙදො, අප්පතරභෙදො වා උච්ඡෙදවාදො ආපජ්ජතීති එවං පකාරාපි චොදනා අනවකාසාවාති.

එත්ථාහ – යුත්තං තාව පුරිමෙසු තීසු වාදෙසු ‘‘කායස්ස භෙදා’’ති වුත්තං පඤ්චවොකාරභවපරියාපන්නං අත්තභාවං ආරබ්භ පවත්තත්තා තෙසං වාදානං, චතුවොකාරභවපරියාපන්නං පන අත්තභාවං නිස්සාය පවත්තෙසු චතුත්ථාදීසු චතූසු වාදෙසු කස්මා ‘‘කායස්ස භෙදා’’ති වුත්තං ¶ . න හි අරූපීනං කායො විජ්ජතීති? සච්චමෙතං, රූපත්තභාවෙ පවත්තවොහාරෙනෙව පන දිට්ඨිගතිකො අරූපත්තභාවෙපි කායවොහාරං ආරොපෙත්වා ආහ ‘‘කායස්ස භෙදා’’ති. යථා ච දිට්ඨිගතිකා දිට්ඨියො පඤ්ඤාපෙන්ති, තථා ච භගවා දස්සෙතීති, අරූපකායභාවතො වා ඵස්සාදිධම්මසමූහභූතෙ අරූපත්තභාවෙ කායනිද්දෙසො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච කාමදෙවත්තභාවාදිනිරවසෙසවිභවපතිට්ඨාපකානං දුතියවාදාදීනං යුත්තො අපරන්තකප්පිකභාවො අනාගතද්ධවිසයත්තා තෙසං වාදානං, න පන දිට්ඨිගතිකපච්චක්ඛභූතමනුස්සත්තභාවසමුච්ඡෙදපතිට්ඨාපකස්ස පඨමවාදස්ස පච්චුප්පන්නවිසයත්තා. දුතියවාදාදීනඤ්හි පුරිමපුරිමවාදසඞ්ගහිතස්සෙව අත්තනො තදුත්තරුත්තරිභවොපපන්නස්ස සමුච්ඡෙදතො යුජ්ජති අපරන්තකප්පිකතා, තථා ච ‘‘නො ච ඛො ¶ භො අයං අත්තා එත්තාවතා සම්මා සමුච්ඡින්නො හොතී’’තිආදි වුත්තං, යං පන තත්ථ වුත්තං ‘‘අත්ථි ඛො භො අඤ්ඤො අත්තා’’ති, තං මනුස්සකායවිසෙසාපෙක්ඛාය වුත්තං, න සබ්බථා අඤ්ඤභාවතොති? නො න යුත්තො, ඉධලොකපරියාපන්නත්තෙපි ච පඨමවාදවිසයස්ස අනාගතකාලස්සෙව තස්ස අධිප්පෙතත්තා පඨමවාදිනොපි අපරන්තකප්පිකතාය න කොචි විරොධොති.

දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදවණ්ණනා

93. දිට්ඨධම්මොති ¶ දස්සනභූතෙන ඤාණෙන උපලද්ධධම්මො. තත්ථ යො අනින්ද්රියවිසයො, සොපි සුපාකටභාවෙන ඉන්ද්රියවිසයො විය හොතීති ආහ ‘‘දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛධම්මො වුච්චතී’’ති. තෙනෙව ච ‘‘තත්ථ තත්ථ පටිලද්ධත්තභාවස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං.

95. අන්තොනිජ්ඣායනලක්ඛණොති ඤාතිභොගරොගසීලදිට්ඨිබ්යසනෙහි ඵුට්ඨස්ස චෙතසො අන්තො අබ්භන්තරං නිජ්ඣායනං සොචනං අන්තොනිජ්ඣායනං, තං ලක්ඛණං එතස්සාති අන්තොනිජ්ඣායනලක්ඛණො. තන්නිස්සිතලාලප්පනලක්ඛණොති තං සොකං සමුට්ඨානහෙතුං නිස්සිතං තන්නිස්සිතං, භුසං විලාපනං ලාලප්පනං, තන්නිස්සිතඤ්ච ලාලප්පනඤ්ච තන්නිස්සිතලාලප්පනං, තං ලක්ඛණං එතස්සාති තන්නිස්සිතලාලප්පනලක්ඛණො. ඤාතිබ්යසනාදිනා ඵුට්ඨස්ස පරිදෙවෙනාපි අසක්කුණන්තස්ස අන්තොගතසොකසමුට්ඨිතො භුසො ආයාසො උපායාසො. සො පන යස්මා චෙතසො අප්පසන්නාකාරො හොති, තස්මා ‘‘විසාදලක්ඛණො’’ති වුත්තො.

96. විතක්කනං විතක්කිතං, තං පන අභිනිරොපනසභාවො විතක්කොයෙවාති ආහ ‘‘අභි…පෙ… විතක්කො’’ති. එස නයො විචාරිතන්ති එත්ථාපි. ඛොභකරසභාවත්තා විතක්කවිචාරානං ¶ තංසහිතං ඣානං සඋබ්බිලනං විය හොතීති වුත්තං ‘‘සකණ්ඩකං විය ඛායතී’’ති.

97. යාය උබ්බිලාපනපීතියා උප්පන්නාය චිත්තං ‘‘උබ්බිලාවිත’’න්ති වුච්චති, සා පීති උබ්බිලාවිතත්තං යස්මා පන චිත්තස්ස උබ්බිලභාවො තස්සා පීතියා සති හොති, නාසති, තස්මා සා ‘‘උබ්බිලභාවකාරණ’’න්ති වුත්තා.

98. ආභොගොති ¶ වා චිත්තස්ස ආභුග්ගභාවො, ආරම්මණෙ ඔණතභාවොති අත්ථො. සුඛෙන හි චිත්තං ආරම්මණෙ අභිනතං හොති, න දුක්ඛෙන විය අපනතං, නාපි අදුක්ඛමසුඛෙන ¶ විය අනභිනතං අනපනතඤ්ච. තත්ථ ‘‘ඛුප්පිපාසාදිඅභිභූතස්ස විය මනුඤ්ඤභොජනාදීසු කාමෙහි විවෙචියමානස්සුපාදාරම්මණපත්ථනා විසෙසතො අභිවඩ්ඪති, උළාරස්ස පන කාමරසස්ස යාවදත්ථං තිත්තස්ස මනුඤ්ඤරසභොජනං භුත්තාවිනො විය සුහිතස්ස භොත්තුකාමතා කාමෙසු පාතබ්යතා න හොති, විසයස්සාගිද්ධතාය විසයෙහි දුම්මොචියෙහිපි ජලූකා විය සයමෙව මුඤ්චතී’’ති ච අයොනිසො උම්මුජ්ජිත්වා කාමගුණසන්තප්පිතතාය සංසාරදුක්ඛවූපසමං බ්යාකාසි පඨමවාදී. කාමාදීනං ආදීනවදස්සිතාය, පඨමාදිජ්ඣානසුඛස්ස සන්තභාවදස්සිතාය ච පඨමාදිජ්ඣානසුඛතිත්තියා සංසාරදුක්ඛුපච්ඡෙදං බ්යාකංසු දුතියාදිවාදිනො, ඉධාපි උච්ඡෙදවාදෙ වුත්තප්පකාරො විචාරො යථාසම්භවං ආනෙත්වා වත්තබ්බො. අයං පනෙත්ථ විසෙසො – එකස්මිඤ්හි අත්තභාවෙ පඤ්ච වාදා ලබ්භන්ති. තෙනෙව හි පාළියං ‘‘අඤ්ඤො අත්තා’’ති අඤ්ඤග්ගහණං න කතං. කථං පනෙත්ථ අච්චන්තනිබ්බානපඤ්ඤාපකස්ස අත්තනො දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදස්ස සස්සතදිට්ඨියා සඞ්ගහො, න පන උච්ඡෙදදිට්ඨියාති? තංතංසුඛවිසෙසසමඞ්ගිතාපටිලද්ධෙන බන්ධවිමොක්ඛෙන සුද්ධස්ස අත්තනො සකරූපෙ අවට්ඨානදීපනතො.

සෙසාති සෙසා පඤ්චපඤ්ඤාස දිට්ඨියො. තාසු අන්තානන්තිකවාදාදීනං සස්සතදිට්ඨිභාවො තත්ථ තත්ථ පකාසිතොයෙව.

101-3. කිං පන කාරණං පුබ්බන්තාපරන්තා එව දිට්ඨාභිනිවෙසස්ස විසයභාවෙන දස්සිතා, න පන තදුභයමෙකජ්ඣන්ති? අසම්භවතො. න හි පුබ්බන්තාපරන්තෙසු විය තදුභයවිනිමුත්තෙ මජ්ඣන්තෙ දිට්ඨිකප්පනා සම්භවති ඉත්තරකාලත්තා, අථ පන පච්චුප්පන්නභවො තදුභයවෙමජ්ඣං, එවං සති දිට්ඨිකප්පනක්ඛමො තස්ස ¶ උභයසභාවො පුබ්බන්තාපරන්තෙසුයෙව අන්තොගධොති කථමදස්සිතං. අථ වා පුබ්බන්තාපරන්තවන්තතාය ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තො’’ති මජ්ඣන්තො වුච්චති ¶ , සො ච ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තකප්පිකා වා පුබ්බන්තාපරන්තානුදිට්ඨිනො’’ති වදන්තෙන පුබ්බන්තාපරන්තෙහි විසුං කත්වා වුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බො. අට්ඨකථායම්පි ‘‘සබ්බෙපි තෙ අපරන්තකප්පිකෙ පුබ්බන්තාපරන්තකප්පිකෙ’’ති එතෙන සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසෙන වා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං, අඤ්ඤථා ¶ සඞ්කඩ්ඪිත්වා වුත්තවචනස්ස අනත්ථකතා ආපජ්ජෙය්යාති. කෙ පන තෙ පුබ්බන්තාපරන්තකප්පිකා? යෙ අන්තානන්තිකා හුත්වා දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති එවං පකාරා වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ච ‘‘සබ්බෙ තෙ ඉමෙහෙව ද්වාසට්ඨියා වත්ථූහි, එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙන, නත්ථි ඉතො බහිද්ධා’’ති වචනතො, පුබ්බන්තකප්පිකාදිත්තයවිනිමුත්තස්ස ච කස්සචි දිට්ඨිගතිකස්ස අභාවතො යානි තානි සාමඤ්ඤඵලාදි (දී. නි. 1.166) සුත්තන්තරෙසු වුත්තප්පකාරානි අකිරියාහෙතුකනත්ථිකවාදාදීනි, යානි ච ඉස්සරපජාපතිපුරිසකාලසභාවනියතියදිච්ඡාවාදාදිප්පභෙදානි දිට්ඨිගතානි (විසුද්ධි. ටී. 2.563; විභ. අනුටී. 189 පස්සිතබ්බං) බහිද්ධාපි දිස්සමානානි, තෙසං එත්ථෙව සඞ්ගහො, අන්තොගධතා ච වෙදිතබ්බා. කථං? අකිරියවාදො තාව ‘‘වඤ්ඣො කූටට්ඨො’’තිආදිනා කිරියාභාවදීපනතො සස්සතවාදෙ අන්තොගධො, තථා ‘‘සත්තිමෙ කායා’’තිආදි ¶ (දී. නි. 1.174) නයප්පවත්තො පකුධවාදො, ‘‘නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසායා’’තිආදි (දී. නි. 1.168) වචනතො අහෙතුකවාදො අධිච්චසමුප්පන්නිකවාදෙ අන්තොගධො. ‘‘නත්ථි පරො ලොකො’’තිආදි (දී. නි. 1.171) වචනතො නත්ථිකවාදො උච්ඡෙදවාදෙ අන්තොගධො. තථා හි තත්ථ ‘‘කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජතී’’තිආදි (දී. නි. 1.86) වුත්තං. පඨමෙන ආදි-සද්දෙන නිගණ්ඨවාදාදයො සඞ්ගහිතා.

යදිපි පාළියං නාටපුත්තවාද (දී. නි. 1.178) භාවෙන චාතුයාමසංවරො ආගතො, තථාපි සත්තවතාතික්කමෙන වික්ඛෙපවාදිතාය නාටපුත්තවාදොපි සඤ්චයවාදො විය අමරාවික්ඛෙපවාදෙසු අන්තොගධො. ‘‘තං ජීවං තං සරීරං, අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති (දී. නි. 1.377; ම. නි. 2.122; සං. නි. 2.35) එවං පකාරා වාදා ‘‘රූපී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා’’තිආදිවාදෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා, ‘‘අත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති එවං පකාරා සස්සතවාදෙ. ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා, නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති එවං පකාරා උච්ඡෙදවාදෙන සඞ්ගහිතා. ‘‘හොති ච න හොති ච තථාගතො පරං මරණා, අත්ථි ච නත්ථි ච සත්තා ඔපපාතිකා’’ති එවං පකාරා එකච්චසස්සතවාදෙ අන්තොගධා. ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා, නෙවත්ථි න නත්ථි ¶ සත්තා ඔපපාතිකා’’ති ච ¶ එවං පකාරා අමරාවික්ඛෙපවාදෙ ¶ අන්තොගධා. ඉස්සරපජාපතිපුරිසකාලවාදා එකච්චසස්සතවාදෙ අන්තොගධා, තථා කණාදවාදො. සභාවනියතියදිච්ඡාවාදා අධිච්චසමුප්පන්නිකවාදෙන සඞ්ගහිතා. ඉමිනා නයෙන සුත්තන්තරෙසු, බහිද්ධා ච දිස්සමානානං දිට්ඨිගතානං ඉමාසු ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීසු අන්තොගධතා වෙදිතබ්බා.

අජ්ඣාසයන්ති දිට්ඨිජ්ඣාසයං. සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිවසෙන හි සත්තානං සංකිලෙසපක්ඛෙ දුවිධො අජ්ඣාසයො, තඤ්ච භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං අපරිමාණෙ එව ඤෙය්යවිසෙසෙ උප්පජ්ජනවසෙන අනෙකභෙදභින්නානම්පි ‘‘චත්තාරො ජනා සස්සතවාදා’’තිආදිනා ද්වාසට්ඨියා පභෙදෙහි සඞ්ගණ්හනවසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා දස්සෙන්තො පමාණභූතාය තුලාය ධාරයමානො විය හොතීති ආහ ‘‘තුලාය තුලයන්තො වියා’’ති. තථා හි වක්ඛති ‘‘අන්තො ජාලීකතා’’තිආදි (දී. නි. 1.146). ‘‘සිනෙරුපාදතො වාලුකං උද්ධරන්තො වියා’’ති එතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො අඤ්ඤස්ස ඉමිස්සා දෙසනාය අසක්කුණෙය්යතං දස්සෙති.

අනුසන්ධානං අනුසන්ධි, පුච්ඡාය කතො අනුසන්ධි පුච්ඡානුසන්ධි. අථ වා අනුසන්ධයතීති අනුසන්ධි, පුච්ඡා අනුසන්ධි එතස්සාති පුච්ඡානුසන්ධි. පුච්ඡාය අනුසන්ධියතීති වා පුච්ඡානුසන්ධි. අජ්ඣාසයානුසන්ධිම්හිපි එසෙව නයො. යථානුසන්ධීති එත්ථ පන අනුසන්ධීයතීති අනුසන්ධි, යා යා අනුසන්ධි යථානුසන්ධි, අනුසන්ධිඅනුරූපං වා යථානුසන්ධීති සද්දත්ථො වෙදිතබ්බො, සො ‘‘යෙන පන ධම්මෙන ආදිම්හි දෙසනා උට්ඨිතා, තස්ස ධම්මස්ස අනුරූපධම්මවසෙන වා පටිපක්ඛවසෙන වා යෙසු සුත්තෙසු උපරි දෙසනා ආගච්ඡති, තෙසං ¶ වසෙන යථානුසන්ධි වෙදිතබ්බො. සෙය්යථිදං? ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තෙ (ම. නි. 1.64-69) හෙට්ඨා සීලෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි ඡ අභිඤ්ඤා ආගතා…පෙ… කකචූපමෙ (ම. නි. 1.222) හෙට්ඨා අක්ඛන්තියා උට්ඨිතා, උපරි කකචූපමා ආගතා’’තිආදිනා අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.100-104) වුත්තො.

ඉති කිරාති භගවතො යථාදෙසිතාය අත්තසුඤ්ඤතාය අත්තනො අරුච්චනභාවදීපනං. භොති ධම්මාලපනං. අනත්තකතානීති අත්තනා න කතානි, අනත්තකෙහි වා ඛන්ධෙහි කතානි. කමත්තානං ඵුසිස්සන්තීති අසති අත්තනි ¶ ඛන්ධානඤ්ච ඛණිකත්තා කම්මානි කං අත්තානං අත්තනො ඵලෙන ඵුසිස්සන්ති, කො කම්මඵලං පටිසංවෙදෙතීති අත්ථො. අවිද්වාති සුතාදිවිරහෙන අරියධම්මස්ස අකොවිදතාය න විද්වා. අවිජ්ජාගතොති අවිජ්ජාය උපගතො, අරියධම්මෙ අවිනීතතාය අප්පහීනාවිජ්ජොති අත්ථො. තණ්හාධිපතෙය්යෙන චෙතසාති ‘‘යදි අහං නාම කොචි නත්ථි ¶ , මයා කතස්ස කම්මස්ස කො ඵලං පටිසංවෙදෙති, සති පන තස්මිං සියා ඵලූපභොගො’’ති තණ්හාධිපතිතො ආගතො තණ්හාධිපතෙය්යො, තෙන. අත්තවාදුපාදානසහගත චෙතසා. අතිධාවිතබ්බන්ති ඛණිකත්තෙපි සඞ්ඛාරානං යස්මිං සන්තානෙ කම්මං කතං, තත්ථෙව ඵලුප්පත්තිතො ධම්මපුඤ්ජමත්තස්සෙව ච සිද්ධෙ කම්මඵලසම්බන්ධෙ එකත්තනයං මිච්ඡා ගහෙත්වා එකෙන කාරකවෙදකභූතෙන භවිතබ්බං, අඤ්ඤථා ‘‘කම්මඵලානං සම්බන්ධො න සියා’’ති අත්තත්තනියසුඤ්ඤතාපකාසනං සත්ථුසාසනං අතික්කමිතබ්බං මඤ්ඤෙය්යාති අත්ථො.

‘‘උපරි ඡ අභිඤ්ඤා ආගතා’’ති අනුරූපධම්මවසෙන යථානුසන්ධිං දස්සෙති, ඉතරෙහි පටිපක්ඛවසෙන. කිලෙසෙනාති ‘‘ලොභො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’තිආදිනා කිලෙසවසෙන. ඉමස්මිම්පීති පි-සද්දෙන යථා වුත්තසුත්තාදීසු පටිපක්ඛවසෙන යථානුසන්ධි, එවං ඉමස්මිම්පි ¶ සුත්තෙති දස්සෙති. තථා හි නිච්චසාරාදිපඤ්ඤාපකානං දිට්ඨිගතානං වසෙන උට්ඨිතා අයං දෙසනා නිච්චසාරාදිසුඤ්ඤතාපකාසනෙන නිට්ඨාපිතාති.

පරිතස්සිතවිප්ඵන්දිතවාරවණ්ණනා

105-117. මරියාදවිභාගදස්සනත්ථන්ති සස්සතාදිදිට්ඨිදස්සනස්ස සම්මාදස්සනෙන සඞ්කරාභාවවිභාවනත්ථං. තදපි වෙදයිතන්ති සම්බන්ධො. අජානතං අපස්සතන්ති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති ‘‘ඉදං දිට්ඨිට්ඨානං එවංගහිකං එවංපරාමට්ඨං එවංගහිතං හොති එවංඅභිසම්පරාය’’න්ති යථාභූතං අජානන්තානං අපස්සන්තානං. තථා යස්මිං වෙදයිතෙ අවීතතණ්හතාය එවං දිට්ඨිගතං උපාදියන්ති, තං වෙදයිතං සමුදයාදිතො යථාභූතං අජානන්තානං අපස්සන්තානං, එතෙන අනාවරණඤාණසමන්තචක්ඛූහි යථා තථාගතානං යථාභූතමෙත්ථ ඤාණදස්සනං, න එවං දිට්ඨිගතිකානං, අථ ඛො තණ්හාදිට්ඨිපරාමාසොයෙවාති දස්සෙති. තෙනෙව චායං දෙසනා මරියාදවිභාගදස්සනත්ථා ජාතා. අට්ඨකථායං පන ‘‘යථාභූතං ධම්මානං ¶ සභාවං අජානන්තානං අපස්සන්තාන’’න්ති අවිසෙසෙන වුත්තං. න හි සඞ්ඛතධම්මසභාවං අජානනමත්තෙන මිච්ඡා අභිනිවිසන්තීති. සාමඤ්ඤජොතනා විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති අයං විසෙසයොජනා කතා. වෙදයිතන්ති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති දිට්ඨිපඤ්ඤාපනවසෙන පවත්තං දිට්ඨියා අනුභූතං අනුභවනං. තණ්හාගතානන්ති තණ්හාය ගතානං උපගතානං, පවත්තානං වා. තඤ්ච ඛො පනෙතන්ති ච යථාවුත්තං වෙදයිතං පච්චාමසති. තඤ්හි වට්ටාමිසභූතං දිට්ඨිතණ්හාසල්ලානුවිද්ධතාය සඋබ්බිලත්තා චඤ්චලං, න මග්ගඵලසුඛං විය එකරූපෙන අවතිට්ඨතීති. තෙනෙවාහ ‘‘පරිතස්සිතෙනා’’තිආදි.

අථ ¶ වා එවං විසෙසකාරණතො ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි විභජිත්වා ඉදානි අවිසෙසකාරණතො තානි දස්සෙතුං ‘‘තත්ර භික්ඛවෙ’’තිආදිකා දෙසනා ආරද්ධා. සබ්බෙසඤ්හි දිට්ඨිගතිකානං වෙදනා අවිජ්ජා තණ්හා ච අවිසිට්ඨකාරන්ති. තත්ථ තදපීති ‘‘සස්සතං අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති’’ති එත්ථ යදෙතං ¶ ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති පඤ්ඤාපනං, තදපි. සුඛාදිභෙදං තිවිධවෙදයිතං යථාක්කමං දුක්ඛසල්ලානිච්චතො, අවිසෙසෙන සමුදයත්ථඞ්ගමස්සාදාදීනවනිස්සරණතො වා යථාභූතං අජානන්තානං අපස්සන්තානං, තතො එව ච සුඛාදිපත්ථනාසම්භවතො තණ්හාය උපගතත්තා තණ්හාගතානං තණ්හාපරිතස්සිතෙන දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතමෙව දිට්ඨිචලනමෙව, ‘‘අසති අත්තනි කො වෙදනං අනුභවතී’’ති කායවචීද්වාරෙසු දිට්ඨියා චොපනප්පත්තිමත්තමෙව වා, න පන දිට්ඨියා පඤ්ඤාපෙතබ්බො සස්සතො කොචි ධම්මො අත්ථීති අත්ථො. එකච්චසස්සතවාදාදීසුපි එසෙව නයො.

ඵස්සපච්චයවාරවණ්ණනා

118. යෙන තණ්හාපරිතස්සිතෙන එතානි දිට්ඨිගතානි පවත්තන්ති, තස්ස වෙදයිතං පච්චයො, වෙදයිතස්සාපි ඵස්සො පච්චයොති දෙසනා දිට්ඨියා පච්චයපරම්පරනිද්ධාරණන්ති ආහ ‘‘පරම්පරපච්චයදස්සනත්ථ’’න්ති, තෙන යථා පඤ්ඤාපනධම්මො දිට්ඨි, තප්පච්චයධම්මා ච යථාසකං පච්චයවසෙනෙව උප්පජ්ජන්ති, න පච්චයෙහි විනා, එවං පඤ්ඤාපෙතබ්බා ධම්මාපි රූපවෙදනාදයො, න එත්ථ කොචි අත්තා වා ලොකො වා සස්සතොති අයමත්ථො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං.

නෙතංඨානංවිජ්ජතිවාරවණ්ණනා

131. තස්ස ¶ පච්චයස්සාති ඵස්සපච්චයස්ස දිට්ඨිවෙදයිතෙති දිට්ඨියා පච්චයභූතෙ වෙදයිතෙ, ඵස්සපධානෙහි අත්තනො පච්චයෙහි නිප්ඵාදෙතබ්බෙති අත්ථො. විනාපි චක්ඛාදිවත්ථූහි, සම්පයුත්තධම්මෙහි ච කෙහිචි වෙදනා උප්පජ්ජති, න පන කදාචි ඵස්සෙන විනාති ඵස්සො වෙදනාය බලවකාරණන්ති ආහ ‘‘බලවභාවදස්සනත්ථ’’න්ති. සන්නිහිතොපි හි විසයො සචෙ ඵුසනාකාරරහිතො හොති චිත්තුප්පාදො, න තස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො හොතීති ඵස්සොව සම්පයුත්තධම්මානං විසෙසපච්චයො. තථා හි භගවතා චිත්තුප්පාදං විභජන්තෙන ඵස්සොයෙව පඨමං උද්ධටො, වෙදනාය පන අධිට්ඨානමෙව.

දිට්ඨිගතිකාධිට්ඨානවට්ටකථාවණ්ණනා

144. හෙට්ඨා ¶ තීසුපි වාරෙසු අධිකතත්තා, උපරි ච ‘‘පටිසංවෙදෙන්තී’’ති වක්ඛමානත්තා වෙදයිතමෙත්ථ පධානන්ති ආහ ‘‘සබ්බදිට්ඨිවෙදයිතානි සම්පිණ්ඩෙතී’’ති. සම්පිණ්ඩෙතීති ච ‘‘යෙපි තෙ’’ති තත්ථ තත්ථ ආගතස්ස පි-සද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. වෙදයිතස්ස ඵස්සෙ පක්ඛිපනං ඵස්සපච්චයතාදස්සනමෙව ‘‘ඡහි අජ්ඣත්තිකායතනෙහි ¶ ඡළාරම්මණපටිසංවෙදනං එකන්තතො ඡඵස්සහෙතුකමෙවා’’ති. සඤ්ජායන්ති එත්ථාති අධිකරණත්ථො සඤ්ජාති-සද්දොති ආහ ‘‘සඤ්ජාතිට්ඨානෙ’’ති. එවං සමොසරණසද්දොපි දට්ඨබ්බො. ආයතති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතාය, ආයභූතං වා අත්තනො ඵලං තනොති පවත්තෙතීති ආයතනං, කාරණං. රුක්ඛගච්ඡසමූහෙ අරඤ්ඤවොහාරො අරඤ්ඤමෙව අරඤ්ඤායතනන්ති ආහ ‘‘පණ්ණත්තිමත්තෙ’’ති. අත්ථත්තයෙපීති පි-සද්දෙන අවුත්තත්ථසම්පිණ්ඩනං දට්ඨබ්බං, තෙන ආකාරනිවාසාධිට්ඨානත්ථෙ සඞ්ගණ්හාති. හිරඤ්ඤායතනං සුවණ්ණායතනං, වාසුදෙවායතනං කම්මායතනන්ති ආදීසු ආකරනිවාසාධිට්ඨානෙසු ආයතනසද්දො. චක්ඛාදීසු ච ඵස්සාදයො ආකිණ්ණා, තානි ච නෙසං නිවාසො, අධිට්ඨානඤ්ච නිස්සයපච්චයභාවතොති. තිණ්ණම්පි විසයින්ද්රියවිඤ්ඤාණානං සඞ්ගතිභාවෙන ගහෙතබ්බො ඵස්සොති ‘‘සඞ්ගතී’’ති වුත්තො. තථා හි සො ‘‘සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො’’ති වුච්චති. ඉමිනා නයෙනාති විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු සම්පයුත්තධම්මෙසු යථා ‘‘චක්ඛුඤ්ච…පෙ… ඵස්සො’’ති ¶ (ම. නි. 1.204; ම. නි. 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43-45; සං. නි. 4.60; කථා. 465) එතස්මිං සුත්තෙ වෙදනාය පධානකාරණභාවදස්සනත්ථං ඵස්සසීසෙන දෙසනා කතා, එවමිධාපි බ්රහ්මජාලෙ ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදිනා ඵස්සං ආදිං කත්වා අපරන්තපටිච්චසමුප්පාදදීපනෙන පච්චයපරම්පරං දස්සෙතුං ‘‘ඵස්සායතනෙහි ඵුස්ස ඵුස්සා’’ති ඵස්සමුඛෙන වුත්තං.

ඵස්සො අරූපධම්මොපි සමානො එකදෙසෙන ආරම්මණෙ අනල්ලීයමානොපි ඵුසනාකාරෙන පවත්තති ඵුසන්තො විය හොතීති ආහ ‘‘ඵස්සොව තං තං ආරම්මණං ඵුසතී’’ති, යෙන සො ‘‘ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති ච ¶ වුච්චති. ‘‘ඵස්සායතනෙහි ඵුස්ස ඵුස්සා’’ති අඵුසනකිච්චානිපි ආයතනානි ‘‘මඤ්චා ඝොසන්තී’’තිආදීසු විය නිස්සිතවොහාරෙන ඵුසනකිච්චානි කත්වා දස්සිතානීති ආහ ‘‘ඵස්සෙ උපනික්ඛිපිත්වා’’ති, ඵස්සගතිකානි කත්වා ඵස්සූපචාරං ආරොපෙත්වාති අත්ථො. උපචාරො හි නාම වොහාරමත්තං, න තෙන අත්ථසිද්ධි හොතීති ආහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

අත්තනො ¶ පච්චයභූතානං ඡන්නං ඵස්සානං වසෙන චක්ඛුසම්ඵස්සජා යාව මනොසම්ඵස්සජාති සඞ්ඛෙපතො ඡබ්බිධා වෙදනා, විත්ථාරතො පන අට්ඨසතපරියායෙන අට්ඨසතභෙදා. රූපතණ්හාදිභෙදායාති රූපතණ්හා යාව ධම්මතණ්හාති සඞ්ඛෙපතො ඡප්පභෙදාය, විත්ථාරතො අට්ඨසතභෙදාය. උපනිස්සයකොටියාති උපනිස්සයසීසෙන. කස්මා පනෙත්ථ උපනිස්සයපච්චයොව උද්ධටො, නනු සුඛා වෙදනා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා ච තණ්හාය ආරම්මණමත්තආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයපකතූපනිස්සයවසෙන චතුධා පච්චයො, දුක්ඛා ච ආරම්මණමත්තපකතූපනිස්සයවසෙන ද්විධාති? සච්චමෙතං, උපනිස්සයෙ එව පන තං සබ්බං අන්තොගධං. යුත්තං තාව ආරම්මණූපනිස්සයස්ස උපනිස්සයසාමඤ්ඤතො උපනිස්සයෙන සඞ්ගහො, ආරම්මණමත්තආරම්මණාධිපතීනං පන කථන්ති? තෙසම්පි ආරම්මණසාමඤ්ඤතො ආරම්මණූපනිස්සයෙන සඞ්ගහොව කතො, න පකතූපනිස්සයෙනාති දට්ඨබ්බං. එතදත්ථමෙවෙත්ථ ‘‘උපනිස්සයකොටියා’’ති වුත්තං, න ‘‘උපනිස්සයෙනා’’ති.

චතුබ්බිධස්සාති කාමුපාදානං යාව අත්තවාදුපාදානන්ති චතුබ්බිධස්ස. නනු ච තණ්හාව කාමුපාදානන්ති? සච්චමෙතං. තත්ථ දුබ්බලා ¶ තණ්හා තණ්හාව, බලවතී ¶ තණ්හා කාමුපාදානං. අථ වා අප්පත්තවිසයපත්ථනා තණ්හා තමසි චොරානං කරපසාරණං විය. සම්පත්තවිසයග්ගහණං උපාදානං, චොරානං කරප්පත්තධනග්ගහණං විය. අප්පිච්ඡතාපටිපක්ඛා තණ්හා, සන්තොසපටිපක්ඛා උපාදානං. පරියෙසනදුක්ඛමූලං තණ්හා, ආරක්ඛදුක්ඛමූලං උපාදානන්ති අයමෙතෙසං විසෙසො. උපාදානස්සාති අසහජාතස්ස උපාදානස්ස උපනිස්සයකොටියා, ඉතරස්ස සහජාතකොටියාති දට්ඨබ්බං. තත්ථ අනන්තරස්ස අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතාසෙවනපච්චයෙහි, අනානන්තරස්ස උපනිස්සයෙන, ආරම්මණභූතා පන ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයෙහි, ආරම්මණමත්තෙනෙව වාති තං සබ්බං උපනිස්සයෙනෙව ගහෙත්වා ‘‘උපනිස්සයකොටියා’’ති වුත්තං. යස්මා ච තණ්හාය රූපාදීනි අස්සාදෙත්වා කාමෙසු පාතබ්යතං ආපජ්ජති, තස්මා තණ්හා කාමුපාදානස්ස උපනිස්සයො. තථා රූපාදිභෙදෙව සම්මූළ්හො ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා (දී. නි. 1.171; ම. නි. 1.445; ම. නි. 2.94, 95, 225; ම. නි. 3.91, 116, 136; සං. නි. 3.210; ධ. ස. 1221; විභ. 938) මිච්ඡාදස්සනං, සංසාරතො මුච්චිතුකාමො අසුද්ධිමග්ගෙ සුද්ධිමග්ගපරාමසනං, ඛන්ධෙසු අත්තත්තනියගාහභූතං සක්කායදස්සනං ගණ්හාති, තස්මා ඉතරෙසම්පි තණ්හා උපනිස්සයොති දට්ඨබ්බං. සහජාතස්ස පන සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතහෙතුවසෙන තණ්හා පච්චයො හොති. තං සබ්බං සන්ධාය ‘‘සහජාතකොටියා’’ති වුත්තං.

තථාති ¶ උපනිස්සයකොටියා චෙව සහජාතකොටියා චාති අත්ථො. භවස්සාති කම්මභවස්ස චෙව උපපත්තිභවස්ස ච. තත්ථ චෙතනාදිසඞ්ඛා තං සබ්බං භවගාමිකම්මං කම්මභවො, කාමභවාදිකො නවවිධො උපපත්තිභවො, තෙසං උපපත්තිභවස්ස චතුබ්බිධම්පි උපාදානං උපපත්තිභවකාරණකම්මභවකාරණභාවතො ¶ , තස්ස ච සහායභාවූපගමනතො පකතූපනිස්සයවසෙන පච්චයො හොති. කම්මාරම්මණකරණකාලෙ පන කම්මසහජාතකාමුපාදානං උපපත්තිභවස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො හොති. කම්මභවස්ස පන සහජාතස්ස සහජාතං උපාදානං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන චෙව හෙතුමග්ගවසෙන ච අනෙකධා පච්චයො හොති, අසහජාතස්ස අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතාසෙවනවසෙන, ඉතරස්ස පකතූපනිස්සයවසෙන, සම්මසනාදිකාලෙසු ආරම්මණවසෙන ච පච්චයො හොති. තත්ථ අනන්තරාදිකෙ ¶ උපනිස්සයපච්චයෙ, සහජාතාදිකෙ සහජාතපච්චයෙ පක්ඛිපිත්වා වුත්තං ‘‘උපනිස්සයකොටියා චෙව සහජාතකොටියා චා’’ති.

භවො ජාතියාති එත්ථ භවොති කම්මභවො අධිප්පෙතො. සො හි ජාතියා පච්චයො, න උපපත්තිභවො. උපපත්තිභවො හි පඨමාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා ජාතියෙව. තෙන වුත්තං ‘‘ජාතීති පනෙත්ථ සවිකාරා පඤ්චක්ඛන්ධා දට්ඨබ්බා’’ති. සවිකාරාති ච නිබ්බත්තිවිකාරෙන සවිකාරා, තෙ ච අත්ථතො උපපත්තිභවොයෙව. න හි තදෙව තස්ස කාරණං භවිතුං යුත්තන්ති. කම්මභවො ච උපපත්තිභවස්ස කම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන ච පච්චයො හොතීති ආහ ‘‘භවො ජාතියා උපනිස්සයකොටියා පච්චයො’’ති.

යස්මා ච සති ජාතියා ජරාමරණං, ජරාමරණාදිනා ඵුට්ඨස්ස බාලස්ස සොකාදයො ච සම්භවන්ති, නාසති, තස්මා ‘‘ජාති…පෙ… පච්චයො හොතී’’ති වුත්තං. සහජාතූපනිස්සයසීසෙන පච්චයවිචාරණාය දස්සිතත්තා, අඞ්ගවිචාරණාය ච අනාමට්ඨත්තා ආහ ‘‘අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො’’ති. මහාවිසයත්තා පටිච්චසමුප්පාදවිචාරණාය සා නිරවසෙසා කුතො ලද්ධබ්බාති ආහ ‘‘විත්ථාරතො’’තිආදි. එකදෙසෙන චෙත්ථ කථිතස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස තථා කථනෙ සද්ධිං උදාහරණෙන කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘භගවා හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කොටි න පඤ්ඤායතීති අසුකස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස, චක්කවත්තිනො වා කාලෙ අවිජ්ජා උප්පන්නා, න තතො පුබ්බෙති අවිජ්ජාය ආදිමරියාදා අප්පටිහතස්ස මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සාපි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජමානත්තායෙවාති අත්ථො. අයං පච්චයො ඉදප්පච්චයො, තස්මා ඉදප්පච්චයා, ඉමස්මා කාරණා ¶ ආසවපච්චයාති අත්ථො. භවතණ්හායාති භවසංයොජනභූතාය තණ්හාය. භවදිට්ඨියාති ¶ සස්සතදිට්ඨියා. ‘‘ඉතො එත්ථ එත්තො ඉධා’’ති අපරියන්තං අපරාපරුප්පත්තිං දස්සෙති.

විවට්ටකථාදිවණ්ණනා

145. ‘‘වෙදනානං සමුදය’’න්තිආදිපාළි වෙදනාකම්මට්ඨානන්ති දට්ඨබ්බා. තන්ති ‘‘ඵස්සසමුදයා ඵස්සනිරොධා’’ති වුත්තඵස්සට්ඨානං. ආහාරොති කබළීකාරො ආහාරො වෙදිතබ්බො. සො හි ‘‘කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස ¶ කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.පච්චයනිද්දෙස 429) වචනතො කම්මසමුට්ඨානානම්පි උපත්ථම්භකපච්චයො හොතියෙව. යදිපි සොතාපන්නාදයො යථාභූතං පජානන්ති, උක්කංසගතිවිජානනවසෙන පන දෙසනා අරහත්තනිකූටෙන නිට්ඨාපිතා. එත්ථ ච ‘‘යතො ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛු…පෙ… යථාභූතං පජානාතී’’ති එතෙන ධම්මස්ස නිය්යානිකභාවෙන සද්ධිං සඞ්ඝස්ස සුප්පටිපත්තිං දස්සෙති. තෙනෙව හි අට්ඨකථායමෙත්ථ ‘‘කො එවං ජානාතීති? ඛීණාසවො ජානාති, යාව ආරද්ධවිපස්සකො ජානාතී’’ති පරිපුණ්ණං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝො දස්සිතො, තෙන යං වුත්තං ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝවසෙනපි දීපෙතුං වට්ටතී’’ති, (දී. නි. අට්ඨ. 1.8) තං යථාරුතවසෙනෙව දීපිතං හොතීති දට්ඨබ්බං.

146. අන්තො ජාලස්සාති අන්තොජාලං, අන්තොජාලෙ කතාති අන්තොජාලීකතා. අපායූපපත්තිවසෙන අධො ඔසීදනං, සම්පත්තිභවවසෙන උද්ධං උග්ගමනං. තථා පරිත්තභූමිමහග්ගතභූමිවසෙන, ඔලීනතා’තිධාවනවසෙන, පුබ්බන්තානුදිට්ඨිඅපරන්තානුදිට්ඨිවසෙන ච යථාක්කමං අධො ඔසීදනං උද්ධං උග්ගමනං යොජෙතබ්බං. ‘‘දසසහස්සිලොකධාතූ’’ති ¶ ජාතිඛෙත්තං සන්ධායාහ.

147. අපණ්ණත්තිකභාවන්ති ධරමානකපණ්ණත්තියා අපණ්ණත්තිකභාවං. අතීතභාවෙන පන තථා පණ්ණත්ති යාව සාසනන්තරධානා, තතො උද්ධම්පි අඤ්ඤබුද්ධුප්පාදෙසු වත්තති එව. තථා හි වක්ඛති ‘‘වොහාරමත්තමෙව භවිස්සතී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.147). කායොති අත්තභාවො, යො රූපාරූපධම්මසමූහො. එවං හිස්ස අම්බරුක්ඛසදිසතා, තදවයවානඤ්ච රූපක්ඛන්ධචක්ඛාදීනං අම්බපක්කසදිසතා යුජ්ජතීති. එත්ථ ච වණ්ටච්ඡෙදෙ වණ්ටූපනිබන්ධානං අම්බපක්කානං අම්බරුක්ඛතො විච්ඡෙදො විය භවනෙත්තිඡෙදෙ තදුපනිබන්ධානං රූපක්ඛන්ධාදීනං සන්තානතො විච්ඡෙදොති එත්තාවතා ඔපම්මං දට්ඨබ්බං.

148. ධම්මපරියායෙති ¶ පාළියං. ඉධත්ථොති දිට්ඨධම්මහිතං. පරත්ථොති සම්පරායහිතං. සඞ්ගාමං විජිනාති එතෙනාති සඞ්ගාමවිජයො. අත්ථසම්පත්තියා අත්ථජාලං. බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා, සීලාදිඅනවජ්ජධම්මනිද්දෙසතො ච ධම්මජාලං. සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතානං මග්ගඵලනිබ්බානානං විභත්තත්තා බ්රහ්මජාලං. දිට්ඨිවිවෙචනමුඛෙන සුඤ්ඤතාපකාසනෙන සම්මාදිට්ඨියා විභාවිතත්තා දිට්ඨිජාලං. තිත්ථියවාදනිම්මද්දනූපායත්තා අනුත්තරො සඞ්ගාමවිජයොති එවම්පෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

149. අත්තමනාති ¶ පීතියා ගහිතචිත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘බුද්ධගතායා’’තිආදි. යථා පන අනත්තමනා අත්තනො අනත්ථචරතාය පරමනා වෙරිමනා නාම හොන්ති. යථාහ ‘‘දිසො දිස’’න්ති (ධ. ප. 42; උදා. 33) ගාථා, න එවං අත්තමනා. ඉමෙ පන අත්තනො අත්ථචරතාය ¶ සකමනා හොන්තීති ආහ ‘‘අත්තමනාති සකමනා’’ති. අථ වා අත්තමනාති සමත්තමනා, ඉමාය දෙසනාය පරිපුණ්ණමනසඞ්කප්පාති අත්ථො. අභිනන්දතීති තණ්හායතීති අත්ථොති ආහ ‘‘තණ්හායම්පි ආගතො’’ති. අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං අභිනන්දන්තීති උපගච්ඡන්ති සෙවන්තීති අත්ථොති ආහ ‘‘උපගමනෙපි ආගතො’’ති. තථා අභිනන්දන්තීති සම්පටිච්ඡන්තීති අත්ථොති ආහ ‘‘සම්පටිච්ඡනෙපි ආගතො’’ති. ‘‘අභිනන්දිත්වා’’ති ඉමිනා පදෙන වුත්තොයෙව අත්ථො ‘‘අනුමොදිත්වා’’ති ඉමිනා පකාසීයතීති අභිනන්දනසද්දො ඉධ අනුමොදනසද්දත්ථොති ආහ ‘‘අනුමොදනෙපි ආගතො’’ති. ‘‘කතමඤ්ච තං භික්ඛවෙ’’තිආදිනා (දී. නි. 1.7) තත්ථ තත්ථ පවත්තාය කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාය විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තත්තා ඉදං සුත්තං වෙය්යාකරණං හොති. යස්මා පන පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තම්පි සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං නාම හොති, නිග්ගාථකත්තමෙව පන අඞ්ගන්ති ගාථාරහිතං වෙය්යාකරණං, තස්මා වුත්තං ‘‘නිග්ගාථකත්තා හි ඉදං වෙය්යාකරණන්ති වුත්ත’’න්ති.

අපරෙසුපීති එත්ථ පිසද්දෙන පාරමිපරිචයම්පි සඞ්ගණ්හාති. වුත්තඤ්හි බුද්ධවංසෙ –

‘‘ඉමෙ ධම්මෙ සම්මසතො, සභාවසරසලක්ඛණෙ;

ධම්මතෙජෙන වසුධා, දසසහස්සී පකම්පථා’’ති. (බු. වං. 2.166);

වීරියබලෙනාති මහාභිනික්ඛමනෙ චක්කවත්තිසිරිපරිච්චාගහෙතුභූතවීරියප්පභාවෙන, බොධිමණ්ඩූපසඞ්කමනෙ ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතූ’’තිආදිනා (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22; මහානි. 196) වුත්තචතුරඞ්ගසමන්නාගතවීරියානුභාවෙන. අච්ඡරියවෙගාභිහතාති විම්හයාවහකිරියානුභාවඝට්ටිතා ¶ . පංසුකූලධොවනෙ කෙචි ‘‘පුඤ්ඤතෙජෙනා’’ති වදන්ති ¶ , අච්ඡරියවෙගාභිහතාති යුත්තං විය දිස්සති, වෙස්සන්තරජාතකෙ පාරමිපරිපූරණපුඤ්ඤතෙජෙන අනෙකක්ඛත්තුං කම්පිතත්තා ‘‘අකාලකම්පනෙනා’’ති වුත්තං. සාධුකාරදානවසෙන අකම්පිත්ථ ¶ යථා තං ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13; පටි. ම. 2.30). සඞ්ගීතිකාලාදීසුපි සාධුකාරදානවසෙන අකම්පිත්ථාති වෙදිතබ්බං. අයං තාවෙත්ථ අට්ඨකථාය ලීනත්ථවණ්ණනා.

පකරණනයවණ්ණනා

අයං පන පකරණනයෙන පාළියා අත්ථවණ්ණනා – සා පනායං අත්ථවණ්ණනා යස්මා දෙසනාය සමුට්ඨානප්පයොජනභාජනෙසු පිණ්ඩත්ථෙසු ච නිද්ධාරිතෙසු සුකරා හොති සුවිඤ්ඤෙය්යා ච, තස්මා සුත්තදෙසනාය සමුට්ඨානාදීනි පඨමං නිද්ධාරයිස්සාම. තත්ථ සමුට්ඨානං තාව වුත්තං ‘‘වණ්ණාවණ්ණභණන’’න්ති. අපිච නින්දාපසංසාසු විනෙය්යාඝාතානන්දාදිභාවානාපත්ති, තත්ථ ච ආදීනවදස්සනං සමුට්ඨානං. තථා නින්දාපසංසාසු පටිපජ්ජනක්කමස්ස, පසංසාවිසයස්ස ඛුද්දකාදිවසෙන අනෙකවිධස්ස සීලස්ස, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සස්සතාදිදිට්ඨිට්ඨානෙසු තතුත්තරි ච අප්පටිහතචාරතාය, තථාගතස්ස ච කත්ථචි අපරියාපන්නතාය අනවබොධො සමුට්ඨානං.

වුත්තවිපරියායෙන පයොජනං වෙදිතබ්බං. විනෙය්යාඝාතානන්දාදිභාවාපත්ති ආදිකඤ්හි ඉමං දෙසනං පයොජෙතීති. තථා කුහනලපනාදිනානාවිධමිච්ඡාජීවවිද්ධංසනං, ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිජාලවිනිවෙඨනං, දිට්ඨිසීසෙන පච්චයාකාරවිභාවනං, ඡඵස්සායතනවසෙන චතුසච්චකම්මට්ඨානනිද්දෙසො, සබ්බදිට්ඨිගතානං අනවසෙසපරියාදානං, අත්තනො අනුපාදාපරිනිබ්බානදීපනඤ්ච පයොජනානි.

වණ්ණාවණ්ණනිමිත්තං අනුරොධවිරොධවන්තචිත්තා කුහනාදිවිවිධමිච්ඡාජීවනිරතා සස්සතාදිදිට්ඨිපඞ්කං නිමුග්ගා, සීලක්ඛන්ධාදීසු අපරිපූරකාරිතාය අනවබුද්ධගුණවිසෙසඤාණා විනෙය්යා ඉමිස්සා ධම්මදෙසනාය භාජනං.

පිණ්ඩත්ථා ¶ පන ආඝාතාදීනං අකරණීයතාවචනෙන පටිඤ්ඤානුරූපං සමණසඤ්ඤාය නියොජනං, ඛන්තිසොරච්චානුට්ඨානං, බ්රහ්මවිහාරභාවනානුයොගො, සද්ධාපඤ්ඤාසමායොගො, සතිසම්පජඤ්ඤාධිට්ඨානං, පටිසඞ්ඛානභාවනාබලසිද්ධි, පරියුට්ඨානානුසයප්පහානං, උභයහිතපටිපත්ති, ලොකධම්මෙහි අනුපලෙපො ච දස්සිතා හොන්ති. තථා පාණාතිපාතාදීහි පටිවිරතිවචනෙන සීලවිසුද්ධි ¶ දස්සිතා, තාය ච හිරොත්තප්පසම්පත්ති, මෙත්තාකරුණාසමඞ්ගිතා ¶ , වීතික්කමප්පහානං, තදඞ්ගපහානං, දුච්චරිතසංකිලෙසප්පහානං, විරතිත්තයසිද්ධි, පියමනාපගරුභාවනීයතානිප්ඵත්ති, ලාභසක්කාරසිලොකසමුදාගමො, සමථවිපස්සනානං අධිට්ඨානභාවො, අකුසලමූලතනුකරණං, කුසලමූලරොපනං, උභයානත්ථදූරීකරණං, පරිසාසු විසාරදතා, අප්පමාදවිහාරො,පරෙහි දුප්පධංසියතා, අවිප්පටිසාරාදිසමඞ්ගිතා ච දස්සිතා හොන්ති.

‘‘ගම්භීරා’’තිආදිවචනෙහි ගම්භීරධම්මවිභාවනං, අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨතා, කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යෙනාපි දුල්ලභපාතුභාවතා, සුඛුමෙනපි ඤාණෙන පච්චක්ඛතො පටිවිජ්ඣිතුං අසක්කුණෙය්යතා, ධම්මන්වයසඞ්ඛාතෙන අනුමානඤාණෙනාපි දුරධිගමනීයතා, පස්සද්ධසබ්බදරථතා, සන්තධම්මවිභාවනං, සොභනපරියොසානතා, අතිත්තිකරභාවො, පධානභාවප්පත්ති, යථාභූතඤාණගොචරතා, සුඛුමසභාවතා, මහාපඤ්ඤාවිභාවනා ච දස්සිතා හොන්ති. දිට්ඨිදීපකපදෙහි සමාසතො සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො පකාසිතාති ඔලීනතාතිධාවනවිභාවනං, උපායවිනිබද්ධනිද්දෙසො, මිච්ඡාභිනිවෙසකිත්තනං, කුම්මග්ගපටිපත්තියා පකාසනා, විපරියෙසග්ගාහපඤ්ඤාපනං, පරාමාසපරිග්ගහො, පුබ්බන්තාපරන්තානුදිට්ඨිපතිට්ඨාපනං, භවවිභවදිට්ඨිවිභාගො, තණ්හාවිජ්ජාපවත්ති, අන්තවානන්තවාදිට්ඨිනිද්දෙසො, අන්තද්වයාවතාරණං, ආසවොඝයොගකිලෙසගන්ථසංයොජනූපාදානවිසෙසවිභජ්ජනඤ්ච දස්සිතානි හොන්ති. තථා ‘‘වෙදනානං සමුදය’’න්තිආදිවචනෙහි චතුන්නං අරියසච්චානං අනුබොධපටිවෙධසිද්ධි, වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පහානං ¶ , තණ්හාවිජ්ජාවිගමො, සද්ධම්මට්ඨිතිනිමිත්තපරිග්ගහො, ආගමාධිගමසම්පත්ති, උභයහිතපටිපත්ති, තිවිධපඤ්ඤාපරිග්ගහො, සතිසම්පජඤ්ඤානුට්ඨානං, සද්ධාපඤ්ඤාසමායොගො, සම්මාවීරියසමථානුයොජනං, සමථවිපස්සනානිප්ඵත්ති ච දස්සිතා හොන්ති.

‘‘අජානතං අපස්සත’’න්ති අවිජ්ජාසිද්ධි, ‘‘තණ්හාගතානං පරිතස්සිතවිප්ඵන්දිතන්ති තණ්හාසිද්ධි, තදුභයෙන ච නීවරණසංයොජනද්වයසිද්ධි, අනමතග්ගසංසාරවට්ටානුච්ඡෙදො, පුබ්බන්තාහරණඅපරන්තපටිසන්ධානානි, අතීතපච්චුප්පන්නකාලවසෙන හෙතුවිභාගො, අවිජ්ජාතණ්හානං අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනට්ඨෙන අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරිතා, පඤ්ඤාවිමුත්තිචෙතොවිමුත්තීනං පටිපක්ඛනිද්දෙසො ච දස්සිතා හොන්ති. ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති සස්සතාදිපඤ්ඤාපනස්ස පච්චයාධීනවුත්තිතාකථනෙන ¶ ධම්මානං නිච්චතාපටිසෙධො, අනිච්චතාපතිට්ඨාපනං, පරමත්ථතො කාරකාදිපටික්ඛෙපො, එවංධම්මතාදිනිද්දෙසො, සුඤ්ඤතාපකාසනං, සමත්තනියාමපච්චයලක්ඛණවිභාවනඤ්ච දස්සිතානි හොන්ති.

‘‘උච්ඡින්නභවනෙත්තිකො’’තිආදිනා ¶ භගවතො පහානසම්පත්ති, විජ්ජාධිමුත්ති, වසීභාවො, සික්ඛත්තයනිප්ඵත්ති, නිබ්බානධාතුද්වයවිභාගො, චතුරධිට්ඨානපරිපූරණං, භවයොනිආදීසු අපරියාපන්නතා ච දස්සිතා හොන්ති. සකලෙන පන සුත්තපදෙන ඉට්ඨානිට්ඨෙසු භගවතො තාදිභාවො, තත්ථ ච පරෙසං පතිට්ඨාපනං, කුසලධම්මානං ආදිභූතධම්මද්වයස්ස නිද්දෙසො, සික්ඛත්තයූපදෙසො, අත්තන්තපාදිපුග්ගලචතුක්කසිද්ධි, කණ්හාකණ්හවිපාකාදිකම්මචතුක්කවිභාගො, චතුරප්පමඤ්ඤාවිසයනිද්දෙසො, සමුදයාදිපඤ්චකස්ස යථාභූතාවබොධො, ඡසාරණීයධම්මවිභාවනා ¶ , දසනාථකරධම්මපතිට්ඨාපන්ති එවමාදයො නිද්ධාරෙතබ්බා.

සොළසහාරවණ්ණනා

දෙසනාහාරවණ්ණනා

තත්ථ ‘‘අත්තා, ලොකො’’ති ච දිට්ඨියා අධිට්ඨානභාවෙන, වෙදනාඵස්සායතනාදිමුඛෙන ච ගහිතෙසු පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු තණ්හාවජ්ජා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චං. තණ්හා සමුදයසච්චං. සා පන පරිතස්සනාග්ගහණෙන ‘‘තණ්හාගතාන’’න්ති, ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති ච සරූපෙනෙව සමුදයග්ගහණෙන, භවනෙත්තිග්ගහණෙන ච පාළියං ගහිතාව. අයං තාව සුත්තන්තනයො. අභිධම්මනයෙන පන ආඝාතානන්දාදිවචනෙහි, ආතප්පාදිපදෙහි, චිත්තප්පදොසවචනෙන, සබ්බදිට්ඨිදීපකපදෙහි, කුසලාකුසලග්ගහණෙන, භවග්ගහණෙන, සොකාදිග්ගහණෙන, තත්ථ තත්ථ සමුදයග්ගහණෙන චාති සඞ්ඛෙපතො සබ්බලොකියකුසලාකුසලධම්මවිභාවනපදෙහි ගහිතා කම්මකිලෙසා සමුදයසච්චං. උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං. තස්ස තත්ථ තත්ථ වෙදනානං අත්ථඞ්ගමනිස්සරණපරියායෙහි, පච්චත්තං නිබ්බුතිවචනෙන, අනුපාදාවිමුත්තිවචනෙන ච පාළියං ගහණං වෙදිතබ්බං. නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චං. තස්සාපි තත්ථ තත්ථ වෙදනානං සමුදයාදියථාභූතවෙදනාපදෙසෙන, ඡන්නං ඵස්සායතනානං සමුදයාදියථාභූතපජානනපරියායෙන, භවනෙත්තියා උච්ඡෙදපරියායෙන ච ගහණං වෙදිතබ්බං. තත්ථ සමුදයෙන අස්සාදො, දුක්ඛෙන ආදීනවො, මග්ගනිරොධෙහි ¶ නිස්සරණන්ති එවං චතුසච්චවසෙන, යානි පාළියං (නෙත්ති. 9) සරූපෙනෙව ආගතානි අස්සාදාදීනවනිස්සරණානි, තෙසඤ්ච වසෙන ඉධ අස්සාදාදයො වෙදිතබ්බා. විනෙය්යානන්තාදිභාවාපත්තිආදිකං යථාවුත්තවිභාගං පයොජනමෙව ඵලං. ආඝාතාදීනං අකරණීයතා, ආඝාතාදිඵලස්ස ච අනඤ්ඤසන්තානභාවිතා, නින්දාපසංසාසු යථාසභාවපටිජානනනිබ්බෙඨනාති එවං තංතංපයොජනාධිගමහෙතු උපායො. ආඝාතාදීනං ¶ කරණපටිසෙධනාදිඅපදෙසෙන ධම්මරාජස්ස ආණත්ති වෙදිතබ්බාති අයං දෙසනාහාරො.

විචයහාරවණ්ණනා

කප්පනාභාවෙපි ¶ වොහාරවසෙන, අනුවාදවසෙන ච ‘‘මම’’න්ති වුත්තං, නියමාභාවතො විකප්පනත්ථං වාග්ගහණං කතං, ගුණසමඞ්ගිතාය, අභිමුඛීකරණාය ච ‘‘භික්ඛවෙ’’ති ආමන්තනං. අඤ්ඤභාවතො, පටිවිරුද්ධභාවතො ච ‘‘පරෙ’’ති වුත්තං, වණ්ණපටිපක්ඛතො, අවණ්ණනීයතො ච ‘‘අවණ්ණ’’න්ති වුත්තං. බ්යත්තිවසෙන, විත්ථාරවසෙන ච ‘‘භාසෙය්යු’’න්ති වුත්තං, ධාරණභාවතො, අධම්මපටිපක්ඛතො ච ‘‘ධම්මස්සා’’ති වුත්තං, දිට්ඨිසීලෙහි සංහතභාවතො, කිලෙසානං සඞ්ඝාතකරණතො ච ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තං. වුත්තපටිනිද්දෙසතො, වචනුපන්යාසනතො ච ‘‘තත්රා’’ති වුත්තං, සම්මුඛභාවතො, පුථුභාවතො ච ‘‘තුම්හෙහී’’ති වුත්තං. චිත්තස්ස හනනතො, ආරම්මණාභිඝාතතො ච ‘‘ආඝාතො’’ති වුත්තං, ආරම්මණෙ සඞ්කොචවුත්තියා, අතුට්ඨාකාරතාය ච ‘‘අප්පච්චයො’’ති වුත්තං, ආරම්මණචින්තනතො, නිස්සයතො ච ‘‘චෙතසො’’ති වුත්තං, අත්ථාසාධනතො, අනු අනු ‘‘අනත්ථසාධනතො’’ ච ‘‘අනභිරද්ධී’’ති වුත්තං, කාරණානරහත්තා, සත්ථුසාසනෙ ඨිතෙහි කාතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ච ‘‘න කරණීයා’’ති වුත්තන්ති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු විනිච්ඡයො කාතබ්බො. ඉති අනුපදවිචයතො විචයො හාරො අතිවිත්ථාරභයෙන, සක්කා ච අට්ඨකථං තස්සා ලීනත්ථවණ්ණනඤ්ච අනුගන්ත්වා අයමත්ථො විඤ්ඤුනා විභාවෙතුන්ති න විත්ථාරයිම්හ.

යුත්තිහාරවණ්ණනා

සබ්බෙන ¶ සබ්බං ආඝාතාදීනං අකරණං තාදිභාවාය සංවත්තතීති යුජ්ජති ඉට්ඨානිට්ඨෙසු සමප්පවත්තිසබ්භාවතො. යස්මිං සන්තානෙ ආඝාතාදයො උප්පන්නා, තන්නිමිත්තකො අන්තරායො තස්සෙව සම්පත්තිවිබන්ධාය සංවත්තතීති ¶ යුජ්ජති. කස්මා? සන්තානන්තරෙසු අසඞ්කමනතො. චිත්තං අභිභවිත්වා උප්පන්නා ආඝාතාදයො සුභාසිතාදිසල්ලක්ඛණෙපි අසමත්ථතාය සංවත්තන්තීති යුජ්ජති සකොධලොභානං අන්ධතමසබ්භාවතො. පාණාතිපාතාදිදුස්සීල්යතො වෙරමණි සබ්බසත්තානං පාමොජ්ජපාසංසභාවාය සංවත්තතීති යුජ්ජති. සීලසම්පත්තියා හි මහතො කිත්තිසද්දස්ස අබ්භුග්ගමො හොතීති. ගම්භීරතාදිවිසෙසයුත්තෙන ගුණෙන තථාගතස්ස වණ්ණනා එකදෙසභූතාපි සකලසබ්බඤ්ඤුගුණග්ගහණාය සංවත්තතීති යුජ්ජති අනඤ්ඤසාධාරණත්තා. තජ්ජාඅයොනිසොමනසිකාරපරික්ඛතානි අධිගමතක්කනානි සස්සතවාදාදිඅභිනිවෙසාය සංවත්තන්තීති යුජ්ජති කප්පනාජාලස්ස අසමුග්ඝාටිතත්තා. වෙදනාදීනවානවබොධෙන වෙදනාය තණ්හා පවඩ්ඪතීති යුජ්ජති අස්සාදානුපස්සනාසබ්භාවතො. සති ච වෙදයිතරාගෙ තත්ථ අත්තත්තනියගාහො, සස්සතාදිගාහො ච විපරිඵන්දතීති යුජ්ජති කාරණස්ස සන්නිහිතත්තා. තණ්හාපච්චයා හි උපාදානං සස්සතාදිවාදෙ පඤ්ඤපෙන්තානං ¶ , තදනුච්ඡවිකං වා වෙදනං වෙදයන්තානං ඵස්සො හෙතූති යුජ්ජති විසයින්ද්රියවිඤ්ඤාණසඞ්ගතියා විනා තදභාවතො. ඡඵස්සායතනනිමිත්තවට්ටස්ස අනුපච්ඡෙදොති යුජ්ජති තත්ථ අවිජ්ජාතණ්හානං අප්පහීනත්තා. ඡන්නං ඵස්සායතනානං සමුදයාදිපජානනා සබ්බදිට්ඨිගතිකසඤ්ඤං අතිච්ච තිට්ඨතීති යුජ්ජති චතුසච්චපටිවෙධභාවතො. ඉමාහෙව ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීහි සබ්බදිට්ඨිගතානං අන්තොජාලීකතභාවොති යුජ්ජති අකිරියවාදාදීනං ඉස්සරවාදාදීනඤ්ච තදන්තොගධත්තා. තථා චෙව සංවණ්ණිතං. උච්ඡින්නභවනෙත්තිකො තථාගතස්ස කායොති යුජ්ජති, යස්මා භගවා අභිනීහාරසම්පත්තියා චතූසු සතිපට්ඨානෙසු පතිට්ඨිතචිත්තො ¶ සත්තබොජ්ඣඞ්ගෙයෙව යථාභූතං භාවෙසි. කායස්ස භෙදා පරිනිබ්බුතං න දක්ඛන්තීති යුජ්ජති අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තියං රූපාදීසු කස්සචිපි අනවසෙසතොති අයං යුත්තිහාරො.

පදට්ඨානහාරවණ්ණනා

අවණ්ණාරහඅවණ්ණානුරූපසම්පත්තානාදෙය්යවචනතාදිවිපත්තීනං ¶ පදට්ඨානං. වණ්ණාරහවණ්ණානුරූසම්පත්තසද්ධෙය්යවචනතාදිසම්පත්තීනං පදට්ඨානං. තථා ආඝාතාදයො නිරයාදිදුක්ඛස්ස පදට්ඨානං. ආඝාතාදීනං අකරණං සග්ගසම්පත්තිආදිසබ්බසම්පත්තීනං පදට්ඨානං. පාණාතිපාතාදීහි පටිවිරති අරියස්ස සීලක්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං. අරියො සීලක්ඛන්ධො අරියස්ස සමාධික්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං. අරියො සමාධික්ඛන්ධො අරියස්ස පඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං. ගම්භීරතාදිවිසෙසයුත්තං භගවතො පටිවෙධප්පකාරඤාණං දෙසනාඤාණස්ස පදට්ඨානං. දෙසනාඤාණං විනෙය්යානං සකලවට්ටදුක්ඛනිස්සරණස්ස පදට්ඨානං. සබ්බාපි දිට්ඨි දිට්ඨුපාදාන්ති සා යථාරහං නවවිධස්සාපි භවස්ස පදට්ඨානං. භවො ජාතියා, ජාති ජරාමරණස්ස, සොකාදීනඤ්ච පදට්ඨානං. වෙදනානං සමුදයාදියථාභූතවෙදනං චතුන්නං අරියසච්චානං අනුබොධපටිවෙධො. තත්ථ අනුබොධො පටිවෙධස්ස පදට්ඨානං, පටිවෙධො චතුබ්බිධස්ස සාමඤ්ඤඵලස්ස පදට්ඨානං. ‘‘අජානතං අපස්සත’’න්ති අවිජ්ජාගහණං, තත්ථ අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පදට්ඨාන්ති යාව වෙදනා තණ්හාය පදට්ඨාන්ති නෙතබ්බං. ‘‘තණ්හාගතානං පරිතස්සිතවිප්ඵන්දිත’’න්ති එත්ථ තණ්හා උපාදානස්ස පදට්ඨානං. ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති එත්ථ සස්සතාදිපඤ්ඤාපනං පරෙසං මිච්ඡාභිනිවෙසස්ස පදට්ඨානං, මිච්ඡාභිනිවෙසො සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපස්සයයොනිසොමනසිකාරධම්මානුධම්මපටිපත්තීහි විමුඛතාය, අසද්ධම්මස්සවනාදීනඤ්ච පදට්ඨානං, ‘‘අඤ්ඤත්ර ඵස්සා’’තිආදීසු ඵස්සො වෙදනාය පදට්ඨානං, ඡ ඵස්සායතනානි ඵස්සස්ස, සකලවට්ටදුක්ඛස්ස ච පදට්ඨානං, ඡන්නං ඵස්සායතනානං ¶ සමුදයාදියථාභූතප්පජානනං නිබ්බිදාය පදට්ඨානං, නිබ්බිදා විරාගස්සාති යාව අනුපාදාපරිනිබ්බානං නෙතබ්බං. භගවතො භවනෙත්තිසමුච්ඡෙදො සබ්බඤ්ඤුතාය පදට්ඨානං. තථා අනුපාදාපරිනිබ්බානස්සාති අයං පදට්ඨානහාරො.

ලක්ඛණහාරවණ්ණනා

ආඝාතාදිග්ගහණෙන ¶ කොධුපනාහමක්ඛපලාසඉස්සාමච්ඡරියසාරම්භපරවම්භනාදීනං සඞ්ගහො පටිඝචිත්තුප්පාදපරියාපන්නතාය එකලක්ඛණත්තා. ආනන්දාදිග්ගහණෙන අභිජ්ඣාවිසමලොභමානාතිමානමදප්පමාදාදීනං සඞ්ගහො ලොභචිත්තුප්පාදපරියාපන්නතාය සමානලක්ඛණත්තා. තථා ¶ ආඝාතග්ගහණෙන අවසිට්ඨගන්ථනීවරණානං සඞ්ගහො කායගන්ථනීවරණලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා. ආනන්දග්ගහණෙන ඵස්සාදීනං සඞ්ගහො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා. සීලග්ගහණෙන අධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛානම්පි සඞ්ගහො සික්ඛාලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා. ඉධ පන සීලස්සෙව ඉන්ද්රියසංවරාදිකස්ස දට්ඨබ්බං. දිට්ඨිග්ගහණෙන අවසිට්ඨඋපාදානානම්පි සඞ්ගහො උපාදානලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා. ‘‘වෙදනාන’’න්ති එත්ථ වෙදනාග්ගහණෙන අවසිට්ඨඋපාදානක්ඛන්ධානම්පි සඞ්ගහො ඛන්ධලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා. තථා වෙදනාය ධම්මායතනධම්මධාතුපරියාපන්නත්තා සම්මසනූපගානං සබ්බෙසං ආයතනානං ධාතූනඤ්ච සඞ්ගහො ආයතනලක්ඛණෙන, ධාතුලක්ඛණෙන ච එකලක්ඛණත්තා. ‘‘අජානතං අපස්සත’’න්ති එත්ථ අවිජ්ජාග්ගහණෙන හෙතුආසවොඝයොගනීවරණාදිසඞ්ගහො හෙතාදිලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා අවිජ්ජාය, තථා ‘‘තණ්හාගතානං පරිතස්සිතවිප්ඵන්දිත’’න්ති එත්ථ තණ්හාග්ගහණෙනාපි. ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති එත්ථ ඵස්සග්ගහණෙන සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානං සඞ්ගහො විපල්ලාසහෙතුභාවෙන, ඛන්ධලක්ඛණෙන ච එකලක්ඛණත්තා. ඡඵස්සායතනග්ගහණෙන ඛන්ධින්ද්රියධාතාදීනං සඞ්ගහො ඵස්සුප්පත්තිනිමිත්තතාය, සම්මසනසභාවෙන ච එකලක්ඛණත්තා. භවනෙත්තිග්ගහණෙන අවිජ්ජාදීනම්පි ¶ සංකිලෙසධම්මානං සඞ්ගහො වට්ටහෙතුභාවෙන එකලක්ඛණත්තාති අයං ලක්ඛණහාරො.

චතුබ්යූහහාරවණ්ණනා

නින්දාපසංසාහි සම්මාකම්පිතචෙතසා මිච්ඡාජීවතො අනොරතා සස්සතාදිමිච්ඡාභිනිවෙසිනො සීලාදිධම්මක්ඛන්ධෙසු අප්පතිට්ඨිතතාය සම්මාසම්බුද්ධගුණරසස්සාදවිමුඛා වෙනෙය්යා ඉමිස්සා දෙසනාය නිදානං. තෙ යථාවුත්තදොසවිනිමුත්තා කථං නු ඛො සම්මාපටිපත්තියා උභයහිතපරා භවෙය්යුන්ති අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො. පදනිබ්බචනං නිරුත්ති. තං ‘‘එව’’න්තිආදිනිදානපදානං, ‘‘මම’’න්තිආදිපාළිපදානඤ්ච අට්ඨකථාවසෙන සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා අතිවිත්ථාරභයෙන න විත්ථාරයිම්හ. පදපදත්ථනිද්දෙසනික්ඛෙපසුත්තදෙසනාසන්ධිවසෙන ඡබ්බිධා සන්ධි. තත්ථ පදස්ස පදන්තරෙන සම්බන්ධො පදසන්ධි. තථා පදත්ථස්ස පදත්ථන්තරෙන සම්බන්ධො පදත්ථසන්ධි ¶ . නානානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස තංතංඅනුසන්ධීහි සම්බන්ධො, එකානුසන්ධිකස්ස ච පුබ්බාපරසම්බන්ධො නිද්දෙසසන්ධි ¶ , යා අට්ඨකථායං පුච්ඡානුසන්ධිඅජ්ඣාසයානුසන්ධියථානුසන්ධිවසෙන තිවිධා විභත්තා, තා පනෙතා තිස්සොපි සන්ධියො අට්ඨකථායං විචාරිතා එව. සුත්තසන්ධි ච පඨමං නික්ඛෙපවසෙන අම්හෙහි පුබ්බෙ දස්සිතායෙව. එකිස්සා දෙසනාය දෙසනාන්තරෙන සද්ධිං සංසන්දනං දෙසනාසන්ධි, සා එවං වෙදිතබ්බා – ‘‘මමං වා භික්ඛවෙ…පෙ… න චෙතසො අනභිරද්ධි කරණීයා’’ති අයං දෙසනා ‘‘උභතොදණ්ඩකෙන චෙපි භික්ඛවෙ කකචෙන චොරා ඔචරකා අඞ්ගමඞ්ගානි ඔක්කන්තෙය්යුං, තත්රපි යො මනො පදූසෙය්ය, න මෙ සො තෙන සාසනකරො’’ති (ම. නි. 1.232) ඉමාය ¶ දෙසනාය සද්ධිං සංසන්දති. ‘‘තුම්හං යෙවස්ස තෙන අන්තරායො’’ති ‘‘කම්මස්සකා මාණව සත්තා…පෙ… දායාදා භවිස්සන්තී’’ති (අ. නි. 10.216) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති. ‘‘අපි තුම්හෙ…පෙ… ආජානෙය්යාථා’’ති ‘‘කුද්ධො අත්ථං…පෙ… සහතෙ නර’’න්ති (අ. නි. 7.64; මහානි. 5, 156, 195) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති.

‘‘මමං වා භික්ඛවෙ පරෙ වණ්ණං…පෙ… න චෙතසො උබ්බිල්ලාවිතත්තං කරණීය’’න්ති ‘‘ධම්මාපි වො භික්ඛවෙ පහාතබ්බා, පගෙව අධම්මා (ම. නි. 1.240). කුල්ලූපමං වො භික්ඛවෙ ධම්මං දෙසෙස්සාමි, නිත්ථරණත්ථාය, නො ගහණත්ථායා’’ති (ම. නි. 1.240) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති. ‘‘තත්ර චෙ තුම්හෙහි…පෙ… උබ්බිලාවිතා, තුම්හං යෙවස්ස තෙන අන්තරායො’’ති ‘‘ලුද්ධොඅත්ථං…පෙ… සහතෙ නර’’න්ති (ඉතිවු. 88; මහානි. 5.156, 195; චූළනි. 128) ‘‘කාමන්ධා ජාලසඤ්ඡන්නා, තණ්හාඡදනඡාදිතා’’ති (උදා. 64; නෙත්ති. 27, 90; පෙටකො. 14) ඉමාහි දෙසනාහි සංසන්දති.

‘‘අප්පමත්තකං…පෙ… සීලමත්තක’’න්ති ‘‘පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං ඛො බ්රාහ්මණ යඤ්ඤො පුරිමෙහි යඤ්ඤෙහි අප්පට්ඨතරො ච අප්පසමාරම්භතරො ච මහප්ඵලතරො ච මහානිසංසතරො චා’’තිආදිකාය ¶ (දී. නි. 1.353) දෙසනාය සංසන්දති, පඨමජ්ඣානස්ස සීලතො මහප්ඵලමහානිසංසතරභාවවචනෙන ඣානතො සීලස්ස අප්පභාවදීපනතො.

‘‘පාණාතිපාතං ¶ පහායා’’තිආදි ‘‘සමණො ඛලු භො ගොතමො සීලවා…පෙ… කුසලසීලෙන සමන්නාගතො’’තිආදිකාහි (දී. නි. 1.304) දෙසනාහි සංසන්දති.

‘‘අඤ්ඤෙව ධම්මා ගම්භීරා’’තිආදි ‘‘අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො ගම්භීරො’’තිආදි (දී. නි. 2.67; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7, 8) පාළියා ¶ සංසන්දති. ගම්භීරතාදිවිසෙසයුත්තධම්මපටිවෙධෙන හි ඤාණස්ස ගම්භීරාදිභාවො විඤ්ඤායතීති.

‘‘සන්ති භික්ඛවෙ එකෙ සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදි ‘‘සන්ති භික්ඛවෙ එකෙ සමණබ්රාහ්මණා පුබ්බන්තකප්පිකා…පෙ… අභිවදන්ති, සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්ති, අසස්සතො, සස්සතො ච අසස්සතො ච, නෙව සස්සතො ච නාසස්සතො ච, අන්තවා, අනන්තවා, අන්තවා ච අනන්තවා ච, නෙවන්තවා නානන්තවා ච අත්තා ච ලොකො ච ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදිකාහි (ම. නි. 3.27) දෙසනාහි සංසන්දති.

‘‘සන්ති භික්ඛවෙ එකෙ සමණබ්රාහ්මණා අපරන්තකප්පිකා’’තිආදි ‘‘සන්ති භික්ඛවෙ එකෙ සමණබ්රාහ්මණා අපරන්තකප්පිකා…පෙ… අභිවදන්ති, සඤ්ඤී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා. ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්ති අසඤ්ඤී, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී ච අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා. ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්ති සතො වා පන සත්තස්ස උච්ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්ඤපෙන්ති, දිට්ඨධම්මනිබ්බානං වා පනෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදිකාහි (ම. නි. 3.21) දෙසනාහි සංසන්දති. ‘‘වෙදනානං…පෙ… තථාගතො’’ති ‘‘තයිදං ¶ සඞ්ඛතං ඔළාරිකං, අත්ථි ඛො පන සඞ්ඛාරානං නිරොධො, අත්ථෙතන්ති ඉති විදිත්වා තස්ස නිස්සරණදස්සාවී තථාගතො තදුපාතිවත්තො’’තිආදිකාහි (ම. නි. 3.28) දෙසනාහි සංසන්දති.

‘‘තදපි තෙසං…පෙ… විප්ඵන්දිතමෙවා’’ති ඉදං ‘‘තෙසං භවතං අඤ්ඤත්රෙව ඡන්දාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා පච්චත්තංයෙව ඤාණං භවිස්සති පරිසුද්ධං පරියොදාතන්ති නෙතං ඨානං විජ්ජති. පච්චත්තං ඛො පන භික්ඛවෙ ඤාණෙ අසති පරිසුද්ධෙ පරියොදාතෙ යදපි තෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා තත්ථ ඤාණභාගමත්තමෙව ¶ පරියොදාපෙන්ති, තදපි තෙසං භවතං සමණබ්රාහ්මණානං උපාදානමක්ඛායතී’’තිආදිකාහි (ම. නි. 3.29) දෙසනාහි සංසන්දති.

‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති ඉදඤ්ච ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති, (සං. නි. 2.44) ‘‘ඡන්දමූලකා ඉමෙ ආවුසො ධම්මා මනසිකාරසමුට්ඨානා ¶ ඵස්සසමොධානා වෙදනාසමොසරණා’’ති (අ. නි. 8.83) ච ආදිකාහි දෙසනාහි සංසන්දති.

‘‘යතො ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛු ඡන්නං ඵස්සායතනාන’’න්තිආදි ‘‘යතො ඛො ආනන්ද භික්ඛු නෙව වෙදනං අත්තානං සමනුපස්සති, න සඤ්ඤං, න සඞ්ඛාරෙ, න විඤ්ඤාණං අත්තානං සමනුපස්සති, සො එවං අසමනුපස්සන්තො න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියති, අනුපාදියං න පරිතස්සති, අපරිතස්සං පච්චත්තංයෙව පරිනිබ්බායතී’’තිආදිකාහි දෙසනාහි සංසන්දති.

‘‘සබ්බෙ තෙ ඉමෙහෙව ද්වාසට්ඨියා වත්ථූහි අන්තොජාලීකතා’’තිආදි ‘‘යෙ ¶ හි කෙචි භික්ඛවෙ…පෙ… අභිවදන්ති, සබ්බෙ තෙ ඉමානෙව පඤ්ච කායානි අභිවදන්ති එතෙසං වා අඤ්ඤතර’’න්තිආදිකාහි (ම. නි. 3.26) දෙසනාහි සංසන්දති. ‘‘කායස්ස භෙදා…පෙ… දෙවමනුස්සා’’ති –

‘‘අච්චී යථා වාතවෙගෙන ඛිත්තා, (උපසිවාති භගවා)

අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛං;

එවං මුනී නාමකායා විමුත්තො,

අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛ’’න්ති. (සු. නි. 1080; චූළනි. 43);

ආදිකාහි දෙසනාහි සංසන්දතීති අයං චාතුබ්යූහො හාරො.

ආවත්තහාරවණ්ණනා

ආඝාතාදීනං අකරණීයතාවචනෙන ඛන්තිසොරච්චානුට්ඨානං. තත්ථ ඛන්තියා සද්ධාපඤ්ඤාපරාපකාරදුක්ඛසහගතානං සඞ්ගහො, සොරච්චෙන සීලස්ස. සද්ධාදිග්ගහණෙන ච සද්ධින්ද්රියාදිසකලබොධිපක්ඛියධම්මා ආවත්තන්ති. සීලග්ගහණෙන අවිප්පටිසාරාදයො සබ්බෙපි සීලානිසංසධම්මා ආවත්තන්ති. පාණාතිපාතාදීහි පටිවිරතිවචනෙන අප්පමාදවිහාරො, තෙන ¶ සකලං සාසනබ්රහ්මචරියං ආවත්තති. ගම්භීරතාදිවිසෙසයුත්තධම්මග්ගහණෙන මහාබොධිපකිත්තනං. අනාවරණඤාණපදට්ඨානඤ්හි ආසවක්ඛයඤාණං, ආසවක්ඛයඤාණපදට්ඨානඤ්ච අනාවරණඤාණං මහාබොධි, තෙන දසබලාදයො සබ්බෙ බුද්ධගුණා ආවත්තන්ති. සස්සතාදිදිට්ඨිග්ගහණෙන තණ්හාවිජ්ජාය ¶ සඞ්ගහො, තාහි අනමතග්ගසංසාරවට්ටං ආවත්තති. වෙදනානං සමුදයාදියථාභූතවෙදනෙන භගවතො පරිඤ්ඤාත්තයවිසුද්ධි, තාය පඤ්ඤාපාරමිමුඛෙන සබ්බපාරමියො ආවත්තන්ති. ‘‘අජානතං අපස්සත’’න්ති අවිජ්ජාග්ගහණෙන අයොනිසොමනසිකාරපරිග්ගහො, තෙන ච අයොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා ආවත්තන්ති. ‘‘තණ්හාගතානං පරිතස්සිතවිප්ඵන්දිත’’න්ති තණ්හාග්ගහණෙන නව තණ්හාමූලකා ධම්මා ආවත්තන්ති, ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’තිආදි සස්සතාදිපඤ්ඤාපනස්ස ¶ පච්චයාධීනවුත්තිදස්සනං, තෙන අනිච්චතාදිලක්ඛණත්තයං ආවත්තති. ඡන්නං ඵස්සායතනානං යථාභූතං පජානනෙන විමුත්තිසම්පදානිද්දෙසො, තෙන සත්තපි විසුද්ධියො ආවත්තන්ති. ‘‘උච්ඡින්නභවනෙත්තිකො තථාගතස්ස කායො’’ති තණ්හාපහානං, තෙන භගවතො සකලසංකිලෙසප්පහානං ආවත්තතීති අයං ආවත්තො හාරො.

විභත්තිහාරවණ්ණනා

ආඝාතානන්දාදයො අකුසලා ධම්මා, තෙසං අයොනිසොමනසිකාරාදි පදට්ඨානං. යෙහි පන ධම්මෙහි ආඝාතානන්දාදීනං අකරණං අප්පවත්ති, තෙ අබ්යාපාදාදයො කුසලා ධම්මා, තෙසං යොනිසොමනසිකාරාදි පදට්ඨානං. තෙසු ආඝාතාදයො කාමාවචරාව, අබ්යාපාදාදයො චතුභූමකා. තථා පාණාතිපාතාදීහි පටිවිරති කුසලා වා අබ්යාකතා වා, තස්සා හිරොත්තප්පාදයො ධම්මා පදට්ඨානං. තත්ථ කුසලා සියා කාමාවචරා, සියා ලොකුත්තරා, අබ්යාකතා ලොකුත්තරාව. ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ අඤ්ඤෙව ධම්මා ගම්භීරා’’ති වුත්තධම්මා සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා, තත්ථ කුසලානං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා පදට්ඨානං. අබ්යාකතානං මග්ගධම්මා, විපස්සනා, ආවජ්ජනා වා පදට්ඨානං. තෙසු කුසලා ලොකුත්තරා, අබ්යාකතා සියා කාමාවචරා, සියා ලොකුත්තරා, සබ්බාපි දිට්ඨියො අකුසලාව කාමාවචරාව, තාසං අවිසෙසෙන මිච්ඡාභිනිවෙසෙ අයොනිසොමනසිකාරො පදට්ඨානං. විසෙසතො පන සන්තතිඝනවිනිබ්භොගාභාවතො එකත්තනයස්ස මිච්ඡාගාහො ¶ අතීතජාතිඅනුස්සරණතක්කසහිතො සස්සතදිට්ඨියා පදට්ඨානං. හෙතුඵලභාවෙන සම්බන්ධභාවස්ස අග්ගහණතො නානත්තනයස්ස මිච්ඡාගාහො තජ්ජාසමන්නාහාරසහිතො උච්ඡෙදදිට්ඨියා පදට්ඨානං. එවං සෙසදිට්ඨීනම්පි යථාසම්භවං වත්තබ්බං. ‘‘වෙදනාන’’න්ති එත්ථ වෙදනා සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා, සියා කාමාවචරා, සියා රූපාවචරා, සියා අරූපාවචරා, ඵස්සො තාසං පදට්ඨානං. වෙදනානං සමුදයාදියථාභූතවෙදනං මග්ගඤාණං, අනුපාදාවිමුත්ති ඵලං ¶ , තෙසං ‘‘අඤ්ඤෙව ධම්මා ගම්භීරා’’ති එත්ථ වුත්තනයෙන ධම්මාදිවිභාගො නෙතබ්බො. ‘‘අජානතං අපස්සත’’න්තිආදීසු අවිජ්ජා තණ්හා අකුසලා කාමාවචරා, තාසු අවිජ්ජාය ආසවා, අයොනිසොමනසිකාරො එව වා පදට්ඨානං. තණ්හාය සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදදස්සනං ¶ පදට්ඨානං. ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති එත්ථ ඵස්සස්ස වෙදනාය විය ධම්මාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො. ඉමිනා නයෙන ඵස්සායතනාදීනම්පි යථාරහං ධම්මාදිවිභාගො නෙතබ්බොති අයං විභත්තිහාරො.

පරිවත්තහාරවණ්ණනා

ආඝාතාදීනං අකරණං ඛන්තිසොරච්චානි අනුබ්රූහෙත්වා පටිසඞ්ඛානභාවනාබලසිද්ධියා උභයහිතපටිපත්තිං ආවහති. ආඝාතාදයො පන පවත්තියමානා දුබ්බණ්ණතං දුක්ඛසෙය්යං භොගහානිං අකිත්තිං පරෙහි දුරුපසඞ්කමනතඤ්ච නිප්ඵාදෙන්තා නිරයාදීසු මහාදුක්ඛං ආවහන්ති. පාණාතිපාතාදීහි පටිවිරති අවිප්පටිසාරාදිකල්යාණං පරම්පරං ආවහති. පාණාතිපාතාදි පන විප්පටිසාරාදිඅකල්යාණං පරම්පරං, ගම්භීරතාදිවිසෙසයුත්තං ඤාණං විනෙය්යානං යථාරහං විජ්ජාභිඤ්ඤාදිගුණවිසෙසං ආවහති සබ්බඤෙය්යං යථාසභාවාවබොධතො. තථා ගම්භීරතාදිවිසෙසරහිතං පන ඤාණං ඤෙය්යෙසු සාවරණතො යථාවුත්තගුණවිසෙසං නාවහති. සබ්බාපි චෙතා දිට්ඨියො යථාරහං සස්සතුච්ඡෙදභාවතො අන්තද්වයභූතා සක්කායතීරං නාතිවත්තන්ති අනිය්යානිකසභාවත්තා. නිය්යානිකසභාවත්තා පන සම්මාදිට්ඨි සපරික්ඛාරා මජ්ඣිමපටිපදාභූතා අතික්කම්ම සක්කායතීරං පාරං ආගච්ඡති. වෙදනානං සමුදයාදියථාභූතවෙදනං අනුපාදාවිමුත්තිං ආවහති මග්ගභාවතො. වෙදනානං සමුදයාදිඅසම්පටිවෙධො සංසාරචාරකාවරොධං ආවහති සඞ්ඛාරානං පච්චයභාවතො. වෙදයිතසභාවපටිච්ඡාදකො සම්මොහො තදභිනන්දනං ආවහති ¶ . යථාභූතාවබොධො පන තත්ථ නිබ්බෙදං විරාගඤ්ච ආවහති. මිච්ඡාභිනිවෙසෙ අයොනිසොමනසිකාරසහිතා තණ්හා ¶ අනෙකවිහිතං දිට්ඨිජාලං පසාරෙති. යථාවුත්තතණ්හාසමුච්ඡෙදො පඨමමග්ගො තං දිට්ඨිජාලං සඞ්කොචෙති. සස්සතවාදාදිපඤ්ඤාපනස්ස ඵස්සො පච්චයො හොති අසති ඵස්සෙ තදභාවතො. දිට්ඨිබන්ධනබන්ධානං ඵස්සායතනාදීනං අනිරොධෙන ඵස්සාදිඅනිරොධො සංසාරදුක්ඛස්ස අනිවත්තියෙව, යාථාවතො ඵස්සායතනාදිපරිඤ්ඤා සබ්බදිට්ඨිදස්සනානි අතිවත්තති, ඵස්සායතනාදිඅපරිඤ්ඤා තංදිට්ඨිගහනං නාතිවත්තති, භවනෙත්තිසමුච්ඡෙදො ආයතිං අත්තභාවස්ස අනිබ්බත්තියා සංවත්තති, අසමුච්ඡින්නාය භවනෙත්තියා අනාගතෙ භවප්පබන්ධො පරිවත්තතියෙවාති අයං පරිවත්තො හාරො.

වෙවචනහාරවණ්ණනා

‘‘මම මය්හං මෙ’’ති පරියායවචනං. ‘‘භික්ඛවෙ සමණා තපස්සිනො’’ති පරියායවචනං. ‘‘පරෙ ¶ අඤ්ඤෙ පටිවිරුද්ධා’’ති පරියායවචනං. ‘‘අවණ්ණං අකිත්තිං නින්ද’’න්ති පරියායවචනං. ‘‘භාසෙය්යුං භණෙය්යුං කරෙය්යු’’න්ති පරියායවචනං. ‘‘ධම්මස්ස විනයස්ස සත්ථුසාසනස්සා’’ති පරියායවචනං. ‘‘සඞ්ඝස්ස සමූහස්ස ගණස්සා’’ති පරියායවචනං. ‘‘තත්ර තත්ථ තෙසූ’’ති පරියායවචනං. ‘‘තුම්හෙහි වො භවන්තෙහී’’ති පරියායවචනං. ‘‘ආඝාතො දොසො බ්යාපාදො’’ති පරියායවචනං. ‘‘අප්පච්චයො දොමනස්සං චෙතසිකදුක්ඛ’’න්ති පරියායවචනං. ‘‘චෙතසො අනභිරද්ධි චිත්තස්ස බ්යාපත්ති මනොපදොසො’’ති පරියායවචනං. ‘‘න කරණීයා න උප්පාදෙතබ්බා න පවත්තෙතබ්බා’’ති පරියායවචනං. ඉති ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු වෙවචනං වත්තබ්බන්ති අයං වෙවචනො හාරො.

පඤ්ඤත්තිහාරවණ්ණනා

ආඝාතො වත්ථුවසෙන දසවිධෙන එකූනවීසතිවිධෙන වා පඤ්ඤත්තො. අප්පච්චයො උපවිචාරවසෙන ඡධා පඤ්ඤත්තො. ආනන්දොපීතිආදිවසෙන නවධා පඤ්ඤත්තො. පීති සාමඤ්ඤතො ඛුද්දිකාදිවසෙන පඤ්චධා පඤ්ඤත්තා. සොමනස්සං උපවිචාරවසෙන ඡධා පඤ්ඤත්තං. සීලං වාරිත්තචාරිත්තාදිවසෙන අනෙකධා පඤ්ඤත්තං. ගම්භීරතාදිවිසෙසයුත්තං ඤාණං චිත්තුප්පාදවසෙන චතුධා, ද්වාදසවිධෙන වා, විසයභෙදතො අනෙකධා ච පඤ්ඤත්තං. දිට්ඨිසස්සතාදිවසෙන ¶ ¶ ද්වාසට්ඨියා භෙදෙහි, තදන්තොගධවිභාගෙන අනෙකධා ච පඤ්ඤත්තා. වෙදනා ඡධා අට්ඨසතධා අනෙකධා ච පඤ්ඤත්තා. තස්සා සමුදයො පඤ්චධා පඤ්ඤත්තො, තථා අත්ථඞ්ගමො. අස්සාදො දුවිධෙන පඤ්ඤත්තො. ආදීනවො තිවිධෙන පඤ්ඤත්තො. නිස්සරණං එකධා චතුධා ච පඤ්ඤත්තං…පෙ… අනුපාදාවිමුත්ති දුවිධෙන පඤ්ඤත්තා.

‘‘අජානතං අපස්සත’’න්ති වුත්තා අවිජ්ජා විසයභෙදෙන චතුධා අට්ඨධා ච පඤ්ඤත්තා. ‘‘තණ්හාගතාන’’න්තිආදිනා වුත්තා තණ්හා ඡධා අට්ඨසතධා අනෙකධා ච පඤ්ඤත්තා. ඵස්සො නිස්සයවසෙන ඡධා පඤ්ඤත්තො. උපාදානං චතුධා පඤ්ඤත්තං. භවො ද්විධා අනෙකධා ච පඤ්ඤත්තො. ජාති වෙවචනවසෙන ඡධා පඤ්ඤත්තා. තථා ජරා සත්තධා පඤ්ඤත්තා. මරණං අට්ඨධා නවධා ච පඤ්ඤත්තං. සොකො පඤ්චධා පඤ්ඤත්තො. පරිදෙවො ඡධා පඤ්ඤත්තො. දුක්ඛං චතුධා පඤ්ඤත්තං, තථා දොමනස්සං. උපායාසො චතුධා පඤ්ඤත්තො. ‘‘සමුදයො හොතී’’ති පභවපඤ්ඤත්ති, ‘‘යථාභූතං පජානාතී’’ති දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති, සමුදයස්ස පහානපඤ්ඤත්ති, නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති, මග්ගස්ස භාවනාපඤ්ඤත්ති.

‘‘අන්තොජාලීකතා’’තිආදි ¶ සබ්බදිට්ඨීනං සඞ්ගහපඤ්ඤත්ති. ‘‘උච්ඡින්නභවනෙත්තිකො’’තිආදි දුවිධෙන පරිනිබ්බානපඤ්ඤත්ති. එවං ආඝාතාදීනං අකුසලකුසලාදිධම්මානං යථාපභවපඤ්ඤත්තිආදිවසෙන, තථා ‘‘ආඝාතො’’ති බ්යාපාදස්ස වෙවචනපඤ්ඤත්ති, ‘‘අප්පච්චයො’’ති දොමනස්සස්ස වෙවචනපඤ්ඤත්තීතිආදිනා නයෙන පඤ්ඤත්තිභෙදො විභජිතබ්බොති අයං පඤ්ඤත්තිහාරො.

ඔතරණහාරවණ්ණනා

ආඝාතග්ගහණෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහො, තථා අනභිරද්ධිගහණෙන. අප්පච්චයග්ගහණෙන වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහොති ඉදං ඛන්ධමුඛෙන ඔතරණං. තථා ආඝාතාදිග්ගහණෙන ධම්මායතනං ධම්මධාතු දුක්ඛසච්චං සමුදයසච්චං වා ගහිතන්ති ඉදං ආයතනමුඛෙන ධාතුමුඛෙන සච්චමුඛෙන ච ඔතරණං. තථා ආඝාතාදීනං ¶ සහජාතා අවිජ්ජා හෙතුසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි පච්චයො හොති, අසහජාතා පන අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතාසෙවනපච්චයෙහි පච්චයො හොති, අනන්තරා උපනිස්සයවසෙනෙව පච්චයො හොති ¶ . තණ්හාඋපාදානාදීනං, ඵස්සාදීනම්පි තෙසං සහජාතානං අසහජාතානඤ්ච යථාරහං පච්චයභාවො වත්තබ්බො. කොචි පනෙත්ථ අධිපතිවසෙන, කොචි කම්මවසෙන, කොචි ආහාරවසෙන, කොචි ඉන්ද්රියවසෙන, කොචි ඣානවසෙන, කොචි මග්ගවසෙනපි පච්චයො හොතීති. අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බොති ඉදං පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන ඔතරණං. ආනන්දාදීනම්පි ඉමිනාව නයෙන ඛන්ධාදිමුඛෙන ඔතරණං විභාවෙතබ්බං.

තථා සීලං පාණාතිපාතාදීහි විරතිචෙතනා, අබ්යාපාදාදිචෙතසිකධම්මා ච, පාණාතිපාතාදයො චෙතනාව, තෙසං තදුපකාරකධම්මානඤ්ච ලජ්ජාදයාදීනං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනාදිසඞ්ගහො, පුරිමනයෙනෙව ඛන්ධාදිමුඛෙන ච ඔතරණං විභාවෙතබ්බං. එස නයො ඤාණදිට්ඨිවෙදනාඅවිජ්ජාතණ්හාදිග්ගහණෙසු. නිස්සරණඅනුපාදාවිමුත්තිගහණෙසු අසඞ්ඛතධාතුවසෙනපි ධාතුමුඛෙන ඔතරණං විභාවෙතබ්බං. තථා ‘‘වෙදනානං…පෙ… අනුපාදාවිමුත්තො’’ති එතෙන භගවතො සීලාදයො පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා, සතිපට්ඨානාදයො ච බොධිපක්ඛියධම්මා පකාසිතා හොන්තීති තං මුඛෙනපි ඔතරණං වෙදිතබ්බං. ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති දිට්ඨිපඤ්ඤාපනස්ස පච්චයාධීනවුත්තිතාදීපනෙන අනිච්චතාමුඛෙන ඔතරණං, තථා එවංධම්මතාය පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන ඔතරණං, අනිච්චස්ස දුක්ඛානත්තභාවතො අප්පණිහිතමුඛෙන සුඤ්ඤතාමුඛෙන ච ඔතරණං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයොති අයං ඔතරණො හාරො.

සොධනහාරවණ්ණනා

‘‘මමං ¶ වා…පෙ… භාසෙය්යු’’න්ති ආරම්භො. ‘‘ධම්මස්ස…පෙ… සඞ්ඝස්ස…පෙ… භාසෙය්යු’’න්ති පදසුද්ධි, නො ආරම්භසුද්ධි. ‘‘තත්ර තුම්හෙහි…පෙ… කරණීයා’’ති පදසුද්ධි චෙව ආරම්භසුද්ධි ච. දුතියනයාදීසුපි එසෙව නයො ¶ . තථා ‘‘අප්පමත්තකං ඛො පනෙත’’න්තිආදි ආරම්භො. ‘‘කතම’’න්තිආදි පුච්ඡා. ‘‘පාණාතිපාතං පහායා’’තිආදි පදසුද්ධි, නො ආරම්භසුද්ධි, නො ච පුච්ඡාසුද්ධි. ‘‘ඉදං ඛො’’තිආදි පුච්ඡාසුද්ධි චෙව පදසුද්ධි ච ආරම්භසුද්ධි ච.

තථා ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ’’තිආදි ආරම්භො. ‘‘කතමෙ ච තෙ’’තිආදි පුච්ඡා. ‘‘සන්ති භික්ඛවෙ’’තිආදි ආරම්භො. ‘‘කි’’න්තිආදි ආරම්භ පුච්ඡා. ‘‘යථාසමාහිතෙ’’තිආදි ¶ පදසුද්ධි, නො ආරම්භසුද්ධි නො ච පුච්ඡාසුද්ධි. ‘‘ඉමෙ ඛො තෙ’’තිආදි පදසුද්ධි චෙව පුච්ඡාසුද්ධි ච ආරම්භසුද්ධි ච. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ ආරම්භාදයො වෙදිතබ්බාති. අයං සොධනො හාරො.

අධිට්ඨානහාරවණ්ණනා

‘‘අවණ්ණ’’න්ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං තං, අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘මමං වා ධම්මස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා’’ති. සුක්කපක්ඛෙපි එසෙව නයො.

තථා ‘‘සීල’’න්ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘පාණාතිපාතා පටිවිරතො’’තිආදි.

‘‘අඤ්ඤෙව ධම්මා’’තිආදි සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘තයිදං භික්ඛවෙ තථාගතො පජානාතී’’තිආදි.

තථා ‘‘පුබ්බන්තකප්පිකා’’තිආදි සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘සස්සතවාදා’’තිආදි. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ සාමඤ්ඤවිසෙසො නිද්ධාරෙතබ්බොති අයං අධිට්ඨානො හාරො.

පරික්ඛාරහාරවණ්ණනා

ආඝාතාදීනං ¶ ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදීනි (ධ. ස. 1237; විභ. 909) ච එකූනවීසති ආඝාතවත්ථූනි හෙතු. ආනන්දාදීනං ආරම්මණෙ අභිසිනෙහො හෙතු. සීලස්ස හිරිඔත්තප්පං අප්පිච්ඡතාදයො ච හෙතු. ‘‘ගම්භීරා’’තිආදිනා වුත්තධම්මස්ස සබ්බාපි පාරමියො හෙතු, විසෙසෙන පඤ්ඤාපාරමී. දිට්ඨීනං අසප්පුරිසූපස්සයො, අසද්ධම්මස්සවනං, මිච්ඡාභිනිවෙසෙන අයොනිසොමනසිකාරො ච අවිසෙසෙන ¶ හෙතු, විසෙසෙන පන සස්සතවාදාදීනං අතීතජාතිඅනුස්සරණාදි හෙතු. වෙදනානං අවිජ්ජාතණ්හාකම්මානි ඵස්සො ච හෙතු. අනුපාදාවිමුත්තියා අරියමග්ගො හෙතු. පඤ්ඤාපනස්ස අයොනිසොමනසිකාරො හෙතු. තණ්හාය සංයොජනියෙසු අස්සාදානුපස්සනා හෙතු. ඵස්සස්ස ඡළායතනානි, ඡළායතනස්ස නාමරූපං හෙතු. භවනෙත්තිසමුච්ඡෙදස්ස විසුද්ධිභාවනා හෙතූති අයං පරික්ඛාරො හාරො.

සමාරොපනහාරවණ්ණනා

ආඝාතාදීනං ¶ අකරණීයතාවචනෙන ඛන්තිසම්පදා දස්සිතා හොති. ‘‘අප්පමත්තකං ඛො පනෙත’’න්තිආදිනා සොරච්චසම්පදා, ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ’’තිආදිනා ඤාණසම්පදා, ‘‘අපරාමසතො චස්ස පච්චත්තඤ්ඤෙව නිබ්බුති විදිතා’’ති, ‘‘වෙදනානං…පෙ… යථාභූතං විදිත්වා අනුපාදාවිමුත්තො’’ති එතෙහි සමාධිසම්පදාය සද්ධිං විජ්ජාවිමුත්තිවසීභාවසම්පදා දස්සිතා හොති. තත්ථ ඛන්තිසම්පදා පටිසඞ්ඛානබලසිද්ධිතො සොරච්චසම්පදාය පදට්ඨානං. සොරච්චසම්පදා පන අත්ථතො සීලමෙව, තථා පාණාතිපාතාදීහි පටිවිරතිවචනං සීලස්ස පරියායවිභාගදස්සනත්ථං. තත්ථ සීලං සමාධිස්ස පදට්ඨානං, සමාධි පඤ්ඤාය පදට්ඨානං. තෙසු සීලෙන වීතික්කමප්පහානං දුච්චරිතසංකිලෙසප්පහානඤ්ච සිජ්ඣති, සමාධිනා පරියුට්ඨානප්පහානං, වික්ඛම්භනප්පහානං, තණ්හාසංකිලෙසප්පහානඤ්ච සිජ්ඣති. පඤ්ඤාය දිට්ඨිසංකිලෙසප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, අනුසයප්පහානඤ්ච සිජ්ඣතීති සීලාදීහි තීහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි සමථවිපස්සනාභාවනාපාරිපූරී, පහානත්තයසිද්ධි චාති අයං සමාරොපනො හාරො.

සොළසහාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චවිධනයවණ්ණනා

නන්දියාවට්ටනයවණ්ණනා

ආඝාතාදීනං ¶ අකරණවචනෙන තණ්හාවිජ්ජාසඞ්කොචො දස්සිතො හොති. සති හි අත්තත්තනියවත්ථූසු සිනෙහෙ සම්මොසෙ ච ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1237, විභ. 909) ආඝාතො ජායතීති, තථා ‘‘පාණාතිපාතා පටිවිරතො’’තිආදිවචනෙහි ¶ , ‘‘පච්චත්තඤ්ඤෙව නිබ්බුති විදිතා, අනුපාදාවිමුත්තො, ඡන්නං ඵස්සායතනානං…පෙ… යථාභූතං පජානාතී’’තිආදීහි වචනෙහි ච තණ්හාවිජ්ජානං අච්චන්තප්පහානං දස්සිතං හොති. තාසං පන පුබ්බන්තකප්පිකාදිපදෙහි ‘‘අජානතං අපස්සත’’න්තිආදිපදෙහි ච සරූපතො දස්සිතානං තණ්හාවිජ්ජානං රූපධම්මා අරූපධම්මා ච අධිට්ඨානං. යථාක්කමං සමථො ච විපස්සනා ච පටිපක්ඛො. තෙසං චෙතොවිමුත්ති පඤ්ඤාවිමුත්ති ච ඵලං. තත්ථ ¶ තණ්හා, තණ්හාවිජ්ජා වා සමුදයසච්චං, තදධිට්ඨානභූතා රූපාරූපධම්මා දුක්ඛසච්චං, තෙසං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා සමථවිපස්සනා මග්ගසච්චන්ති එවං චතුසච්චයොජනා වෙදිතබ්බා. තණ්හාග්ගහණෙන චෙත්ථ මායාසාඨෙය්යමානාතිමානමදප්පමාදපාපිච්ඡතාපාපමිත්තතාඅහිරිකානොත්තප්පාදිවසෙන සබ්බො අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. තථා අවිජ්ජාග්ගහණෙන විපරීතමනසිකාරකොධුපනාහමක්ඛපලාසඉස්සාමච්ඡරියසාරම්භදොවචස්සතා- භවදිට්ඨිවිභවදිට්ඨාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. වුත්තවිපරියායෙන අමායාඅසාඨෙය්යාදිඅවිපරීතමනසිකාරාදිවසෙන, තථා සමථපක්ඛියානං සද්ධින්ද්රියාදීනං, විපස්සනාපක්ඛියානඤ්ච අනිච්චසඤ්ඤාදීනං වසෙන කුසලපක්ඛො නෙතබ්බොති. අයං නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමි.

තිපුක්ඛලනයවණ්ණනා

ආඝාතාදීනං අකරණවචනෙන අදොසසිද්ධි, තථා පාණාතිපාතඵරුසවාචාහි පටිවිරතිවචනෙන. ආනන්දාදීනං අකරණවචනෙන අලොභසිද්ධි, තථා අබ්රහ්මචරියතො පටිවිරතිවචනෙන. අදින්නාදානාදීහි පන පටිවිරතිවචනෙන උභයසිද්ධි. ‘‘තයිදං භික්ඛවෙ තථාගතො පජානාතී’’තිආදිනා අමොහසිද්ධි. ඉති තීහි අකුසලමූලෙහි ගහිතෙහි තප්පටිපක්ඛතො, ආඝාතාදිඅකරණවචනෙන ච තීණි කුසලමූලානි සිද්ධානියෙව හොන්ති. තත්ථ තීහි අකුසලමූලෙහි ¶ තිවිධදුච්චරිතසංකිලෙසමලවිසමාකුසලසඤ්ඤාවිතක්කාසද්ධම්මාදිවසෙන සබ්බො අකුසලපක්ඛො විත්ථාරෙතබ්බො. තථා තීහි කුසලමූලෙහි තිවිධසුචරිතවොදානසමකුසලසඤ්ඤාවිතක්කපඤ්ඤාසද්ධම්මසමාධි- විමොක්ඛමුඛවිමොක්ඛාදිවසෙන ¶ සබ්බො කුසලපක්ඛො විභාවෙතබ්බො. එත්ථාපි ච සච්චයොජනා වෙදිතබ්බා. කථං? ලොභො සබ්බානි වා කුසලාකුසලමූලානි සමුදයසච්චං, තෙහි පන නිබ්බත්තා තෙසං අධිට්ඨානගොචරභූතා උපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චන්තිආදිනා නයෙන සච්චයොජනා වෙදිතබ්බාති අයං තිපුක්ඛලස්ස නයස්ස භූමි.

සීහවික්කීළිතනයවවණ්ණනා

ආඝාතානන්දනාදීනං අකරණවචනෙන සතිසිද්ධි. සතියා හි සාවජ්ජානවජ්ජෙ, තත්ථ ච ආදීනවානිසංසෙ සල්ලක්ඛෙත්වා සාවජ්ජං පහාය අනවජ්ජං ¶ සමාදාය වත්තතීති. තථා මිච්ඡාජීවා පටිවිරතිවචනෙන වීරියසිද්ධි. වීරියෙන හි කාමබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කෙ විනොදෙති, වීරියසාධනඤ්ච ආජීවපාරිසුද්ධිසීලන්ති. පාණාතිපාතාදීහි පටිවිරතිවචනෙන සතිසිද්ධි. සතියා හි සාවජ්ජානවජ්ජෙ, තත්ථ ච ආදීනවානිසංසෙ සල්ලක්ඛෙත්වා සාවජ්ජං පහාය අනවජ්ජං සමාදාය වත්තති. තථා හි සා ‘‘විසයාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා’’ති ච වුච්චති. ‘‘තයිදං භික්ඛවෙ තථාගතො පජානාතී’’තිආදිනා සමාධිපඤ්ඤාසිද්ධි. පඤ්ඤාය හි යථාභූතාවබොධො, සමාහිතො ච යථාභූතං පජානාතීති. තථා ‘‘නිච්චො ධුවො’’තිආදිනා අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසො, ‘‘අරොගො පරං මරණා, එකන්තසුඛී අත්තා දිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො’’ති ච එවමාදීහි අසුඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති විපල්ලාසො, ‘‘පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො’’තිආදිනා අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලාසො, සබ්බෙහෙව ච දිට්ඨිදීපකපදෙහි අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති විපල්ලාසොති එවමෙත්ථ චත්තාරො විපල්ලාසා සිද්ධා හොන්ති, තෙසං පටිපක්ඛතො චත්තාරි සතිපට්ඨානානි සිද්ධානෙව හොන්ති. තත්ථ චතූහි ඉන්ද්රියෙහි චත්තාරො පුග්ගලා නිද්දිසිතබ්බා.

කථං? දුවිධො හි තණ්හාචරිතො මුදින්ද්රියො ච තික්ඛින්ද්රියො චාති, තථා දිට්ඨිචරිතො. තෙසු පඨමො අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලත්තදිට්ඨි සතිබලෙන යථාභූතං කායසභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. දුතියො අසුඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති විපල්ලත්තදිට්ඨි ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා ¶ (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.14; 6.58) වුත්තෙන වීරියසංවරසඞ්ඛාතෙන වීරියබලෙන තං විපල්ලාසං විධමති. තතියො අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති අයාථාවගාහී සමථබලෙන සමාහිතභාවතො සඞ්ඛාරානං ඛණිකභාවං යථාභූතං පටිවිජ්ඣති. චතුත්ථො සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනවිචිත්තත්තා ඵස්සාදිධම්මපුඤ්ජමත්තෙ අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති ¶ මිච්ඡාභිනිවෙසී චතුකොටිකසුඤ්ඤතාමනසිකාරෙන තං මිච්ඡාභිනිවෙසං විද්ධංසෙති. චතූහි චෙත්ථ විපල්ලාසෙහි චතුරාසවොඝයොගකායගන්ථඅගතිතණ්හුප්පාදුපාදානසත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිතිඅපරිඤ්ඤාදිවසෙන සබ්බො අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. තථා චතූහි සතිපට්ඨානෙහි චතුබ්බිධඣානවිහාරාධිට්ඨානසුඛභාගියධම්මඅප්පමඤ්ඤාසම්මප්පධානඉද්ධිපාදාදිවසෙන සබ්බො වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති අයං සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමි. ඉධාපි සුභසඤ්ඤාසුඛසඤ්ඤාහි, චතූහිපි වා විපල්ලාසෙහි සමුදයසච්චං ¶ , තෙසං අධිට්ඨානාරම්මණභූතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චන්තිආදිනා සච්චයොජනා වෙදිතබ්බා.

දිසාලොචනඅඞ්කුසනයද්වයවණ්ණනා

ඉති තිණ්ණං අත්ථනයානං සිද්ධියා වොහාරනයද්වයම්පි සිද්ධමෙව හොති. තථා හි අත්ථනයදිසාභූතධම්මානං සමාලොචනං දිසාලොචනං, තෙසං සමානයනං අඞ්කුසොති නියුත්තා පඤ්ච නයා.

පඤ්චවිධනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාසනපට්ඨානවණ්ණනා

ඉදං සුත්තං සොළසවිධෙ සුත්තන්තපට්ඨානෙ සංකිලෙසවාසනාසෙක්ඛභාගියං, සංකිලෙසනිබ්බෙධාසෙක්ඛභාගියමෙව වා. අට්ඨවීසතිවිධෙ පන සුත්තන්තපට්ඨානෙ ලොකියලොකුත්තරං සත්තධම්මාධිට්ඨානං ඤාණඤෙය්යදස්සනභාවනං සකවචනපරවචනං විස්සජ්ජනීයාවිස්සජ්ජනීයං කුසලාකුසලං අනුඤ්ඤාතපටික්ඛිත්තඤ්චාති වෙදිතබ්බං.

පකරණනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බ්රහ්මජාලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.