තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > දීඝනිකාය (ටීකා) > සීලක්ඛන්ධවග්ග-ටීකා

150. රාජගහෙති ¶ ¶ ¶ එත්ථ දුග්ගජනපදට්ඨානවිසෙසසම්පදාදියොගතො පධානභාවෙන රාජූහි ගහිතන්ති රාජගහන්ති ආහ ‘‘මන්ධාතු…පෙ… වුච්චතී’’ති. තත්ථ මහාගොවින්දෙන මහාසත්තෙන පරිග්ගහිතං රෙණුආදීහි රාජූහි පරිග්ගහිතමෙව හොතීති මහාගොවින්දග්ගහණං. මහාගොවින්දොති මහානුභාවො එකො පුරාතනො රාජාති කෙචි. පරිග්ගහිතත්තාති රාජධානීභාවෙන පරිග්ගහිතත්තා. පකාරෙති නගරමාපනෙන රඤ්ඤා කාරිතසබ්බගෙහත්තා රාජගහං, ගිජ්ඣකූටාදීහි පරික්ඛිත්තත්තා පබ්බතරාජෙහි පරික්ඛිත්තගෙහසදිසන්තිපි රාජගහං, සම්පන්නභවනතාය රාජමානං ගෙහන්ති පි රාජගහං, සංවිහිතාරක්ඛතාය අනත්ථාවහභාවෙන උපගතානං පටිරාජූනං ගහං ගෙහභූතන්තිපි රාජගහං, රාජූහි දිස්වා සම්මා පතිට්ඨාපිතත්තා තෙසං ගහං ගෙහභූතන්තිපි රාජගහං, ආරාමරාමණෙය්යකාදීහි රාජතෙ, නිවාසසුඛතාදිනා සත්තෙහි මමත්තවසෙන ගය්හති, පරිග්ගය්හතීති වා රාජගහන්ති එදිසෙ පකාරෙ සො පදෙසො ඨානවිසෙසභාවෙන උළාරසත්තපරිභොගොති ආහ ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදි. තෙසන්ති යක්ඛානං. වසනවනන්ති ආපානභූමිභූතං උපවනං.

අවිසෙසෙනාති ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති’’ (ම. නි. 1.69; 3.75; විභ. 508), ‘‘පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, (දී. නි. 1.226; සං. නි. 2.152; අ. නි. 4.123; පාරා. 11) ‘‘මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති’’, (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230; විභ. 642) ‘‘සබ්බනිමිත්තානං ¶ අමනසිකාරා අනිමිත්තං චෙතොසමාධිං සමාපජ්ජිත්වා විහරතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.459) විය සද්දන්තරසන්නිධානසිද්ධෙන විසෙසපරාමසනෙන විනා. ඉරියාය කායිකකිරියාය පවත්තනූපායභාවතො ¶ පථොති ඉරියාපථො. ඨානාදීනඤ්හි ගතිනිවත්ති ආදිඅවත්ථාහි විනා න කඤ්චි කායිකකිරියං පවත්තෙතුං සක්කා. විහරති පවත්තති එතෙන, විහරණඤ්චාති විහාරො, දිබ්බභාවාවහො විහාරො දිබ්බවිහාරො, මහග්ගතජ්ඣානානි. නෙත්තියං පන ‘‘චතස්සො ආරුප්පසමාපත්තියො ආනෙඤ්ජා විහාරා’’ති වුත්තං ¶ . තං තාසං මෙත්තාඣානාදීනං බ්රහ්මවිහාරතා විය භාවනාවිසෙසභාවං සන්ධාය වුත්තං. අට්ඨකථාසු පන දිබ්බභාවාවහසාමඤ්ඤතො තාපි ‘‘දිබ්බවිහාරා’’ ත්වෙව වුත්තා. හිතූපසංහාරාදිවසෙන පවත්තියා බ්රහ්මභූතා සෙට්ඨභූතා විහාරාති බ්රහ්මවිහාරා, මෙත්තාඣානාදිකා. අනඤ්ඤසාධාරණත්තා අරියානං විහාරාති අරියවිහාරා, චතස්සොපි ඵලසමාපත්තියො. සමඞ්ගීපරිදීපනන්ති සමඞ්ගිභාවපරිදීපනං. ඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං ඉතරවිහාරසමායොගපරිදීපනස්ස විසෙසවචනස්ස අභාවතො, ඉරියාපථසමායොගපරිදීපනස්ස ච අත්ථසිද්ධත්තා. විහරතීති එත්ථ වි-සද්දො විච්ඡෙදත්ථජොතනො, හරතීති නෙති, පවත්තෙතීති අත්ථො. තත්ථ කස්ස කෙන විච්ඡින්දනං, කථං කස්ස පවත්තනන්ති අන්තොලීනං චොදනං සන්ධායාහ ‘‘සො හී’’තිආදි.

ගොචරගාමදස්සනත්ථං ‘‘රාජගහෙ’’ති වත්වා බුද්ධානං අනුරූපනිවාසනට්ඨානදස්සනත්ථං ‘‘අම්බවනෙ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදමස්සා’’තිආදි. එතන්ති එතං ‘‘රාජගහෙ’’ති භුම්මවචනං සමීපත්ථෙ ‘‘ගඞ්ගාය ගාවො චරන්ති, කූපෙ ගග්ගකුල’’න්ති ච යථා. කුමාරෙන ¶ භතොති කුමාරභතො, සො එව කොමාරභච්චො යථා භිසග්ගමෙව භෙසජ්ජං. දොසාභිසන්නන්ති වාතපිත්තාදිවසෙන උස්සන්නදොසං. විරෙචෙත්වාති දොසපකොපතො විවෙචෙත්වා.

අඩ්ඪතෙළසහීති අඩ්ඪෙන තෙරසහි අඩ්ඪතෙරසහි භික්ඛුසතෙහි. තානි පන පඤ්ඤාසාය ඌනානි තෙරසභික්ඛුසතානි හොන්තීති ආහ ‘‘අඩ්ඪසතෙනා’’තිආදි.

රාජතීති දිබ්බති, සොභතීති අත්ථො. රඤ්ජෙතීති රමෙති. රඤ්ඤොති පිතු බිම්බිසාරරඤ්ඤො. සාසනට්ඨෙන හිංසනට්ඨෙන සත්තු.

භාරියෙති ගරුකෙ අඤ්ඤෙසං අසක්කුණෙය්යෙ වා. සුවණ්ණසත්ථකෙනාති සුවණ්ණමයෙන සත්ථකෙන. අයොමයඤ්හි රඤ්ඤො සරීරං උපනෙතුං අයුත්තන්ති වදති. සුවණ්ණසත්ථකෙනාති වා සුවණ්ණපරික්ඛතෙන සත්ථකෙන බාහුං ඵාලාපෙත්වාති සිරාවෙධවසෙන බාහුං ඵලාපෙත්වා උදකෙන සම්භින්දිත්වා පායෙසි කෙවලස්ස ලොහිතස්ස ගබ්භිනිත්ථියා දුජ්ජීරභාවතො. ධුරාති ධුරභූතා, ගණස්ස ¶ , ධොරය්හාති අත්ථො. ධුරං නීහරාමීති ගණධුරං ගණබන්ධියං නිබ්බත්තෙමි. ‘‘පුබ්බෙ ඛො’’තිආදි ඛන්ධකපාළි එව.

පොත්ථනියන්ති ¶ ඡුරිකං, යං ‘‘නඛර’’න්තිපි [පොථනිකන්ති ඡුරිකං, යං ඛරන්තිපි (සාරත්ථ. ටී. 3.339) පොථනිකන්ති ඡුරිකං, ඛරන්තිපි (වි. වි. ටී. 2.චූළවග්ගවණ්ණනා 339)] වුච්චති. දිවා දිවස්සාති දිවස්සපි දිවා, මජ්ඣන්හිකවෙලායන්ති අත්ථො.

තස්සා සරීරං ලෙහිත්වා යාපෙති අත්තූපක්කමෙන මරණං න යුත්තන්ති. න හි අරියසාවකා අත්තානං විනිපාතෙන්තීති. මග්ගඵලසුඛෙනාති මග්ගඵලසුඛාවහෙන සොතාපත්තිමග්ගඵලසුඛූපසඤ්හිතෙන චඞ්කමෙන යාපෙති.චෙතියඞ්ගණෙති ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජනට්ඨානභූතෙ චෙතියඞ්ගණෙ ¶ . නිසජ්ජනත්ථායාති භික්ඛුසඞ්ඝනිසීදනත්ථාය. චාතුමහාරාජිකදෙවලොකෙ…පෙ… යක්ඛො හුත්වා නිබ්බත්ති තත්ථ බහුලං නිබ්බත්තපුබ්බතාය චිරපරිචිතනිකන්තිවසෙන.

ඛොභෙත්වාති පුත්තසිනෙහස්ස බලවභාවතො, සහජාතපීතිවෙගස්ස ච සවිප්ඵාරතාය තංසමුට්ඨානරූපධම්මෙහි ඵරණවසෙන සකලසරීරං ආලොළෙත්වා. තෙනාහ ‘‘අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච අට්ඨාසී’’ති. පිතුගුණන්ති පිතු අත්තනි සිනෙහගුණං. මුඤ්චාපෙත්වාති එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථො, තෙන ‘‘අභිමාරකපුරිසපෙසනාදිප්පකාරෙනා’’ති වුත්තෙ එව පකාරෙ පච්චාමසති. විත්ථාරකථානයොති අජාතසත්තුපසාදනාදිවසෙන විත්ථාරතො වත්තබ්බාය කථාය නයමත්තං. කස්මා පනෙත්ථ විත්ථාරනයා කථා න වුත්තාති ආහ ‘‘ආගතත්තා පන සබ්බං න වුත්ත’’න්ති.

කොසලරඤ්ඤොති මහාකොසලරඤ්ඤො. පණ්ඩිතාධිවචනන්ති පණ්ඩිතවෙවචනං. විදන්තීති ජානන්ති. වෙදෙන ඤාණෙන කරණභූතෙන ඊහති පවත්තතීති වෙදෙහි.

එත්ථාති එතස්මිං දිවසෙ. අනසනෙන වාති වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන එකච්චමනොදුච්චරිතදුස්සීල්යාදීනි සඞ්ගණ්හාති. තථා හි ගොපාලකූපොසථො අභිජ්ඣාසහගතචිත්තස්ස වසෙන වුත්තො, නිගණ්ඨුපොසථො මොසවජ්ජාදිවසෙන. යථාහ ‘‘සො තෙන අභිජ්ඣාසහගතෙන චෙතසා දිවසං අතිනාමෙතී’’ති (අ. නි. 1.71), ‘‘ඉති යස්මිං සමයෙ සච්චෙ සමාදපෙතබ්බා, මුසාවාදෙ තස්මිං සමයෙ සමාදපෙන්තී’’ති (අ. නි. 1.71) ච ආදි. එත්ථාති උපොසථසද්දෙ. අත්ථුද්ධාරොති වත්තබ්බඅත්ථානං උද්ධාරණං.

නනු ¶ ¶ ච අත්ථමත්තං පති ¶ සද්දා අභිනිවිසන්තීති න එකෙන සද්දෙන අනෙකෙ අත්ථා අභිධීයන්තීති? සච්චමෙතං සද්දවිසෙසෙ අපෙක්ඛිතෙ, තෙසං පන අත්ථානං උපොසථසද්දවචනීයතා සාමඤ්ඤං උපාදාය වුච්චමානො අයං විචාරො උපොසථසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරොති වුත්තො. හෙට්ඨා ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදීසු ආගතෙ අත්ථුද්ධාරෙපි එසෙව නයො. කාමඤ්ච පාතිමොක්ඛුද්දෙසාදිවිසයොපි උපොසථසද්දො සාමඤ්ඤරූපො එව විසෙසසද්දස්ස අවාචකභාවතො, තාදිසං පන සාමඤ්ඤං අනාදියිත්වා අයමත්ථො වුත්තොති වෙදිතබ්බං. සීලසුද්ධිවසෙන උපෙතෙහි සමග්ගෙහි වසීයති අනුට්ඨීයතීති උපොසථො, පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. සමාදානවසෙන අධිට්ඨානවසෙන වා උපෙච්ච අරියවාසාදිඅත්ථං වසිතබ්බතො උපොසථො, සීලං. අනසනාදිවසෙන උපෙච්ච වසිතබ්බතො අනුවසිතබ්බතො උපොසථො. උපවාසොති සමාදානං. උපොසථකුලභූතතාය නවමහත්ථිනිකායපරියාපන්නෙ හත්ථිනාගෙ කිඤ්චි කිරියං අනපෙක්ඛිත්වා රූළ්හිවසෙන සමඤ්ඤාමත්තං උපොසථොති ආහ ‘‘උපොසථො නාගරාජාතිආදීසු පඤ්ඤත්තී’’ති. දිවසෙ පන උපොසථසද්දප්පවත්ති අට්ඨකථායං වුත්තා එව. සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵග්ගූති එත්ථ පන සුද්ධස්සාති සබ්බසො කිලෙසමලාභාවෙන සුද්ධස්ස. වෙති නිපාතමත්තං. වෙති වා බ්යත්තන්ති අත්ථො. සදා ඵග්ගූති නිච්චකාලම්පි ඵග්ගුණනක්ඛත්තමෙව. යස්ස හි ඵග්ගුණමාසෙ උත්තරඵග්ගුණදිවසෙ තිත්ථන්හානං කරොන්තස්ස සංවච්ඡරිකපාපපවාහනං හොතීති ලද්ධි, තං තතො විවෙචෙතුං ඉදං භගවතා වුත්තං. සුද්ධස්සුපොසථො සදාති යථාවුත්තසුද්ධියා සුද්ධස්ස උපොසථඞ්ගානි වතසමාදානානි ච අසමාදියතොපි නිච්චං උපොසථො, උපොසථවාසො එවාති අත්ථො. පඤ්චදසන්නං තිථීනං පූරණවසෙන පන්නරසො.

බහුසො ¶ , අතිසයතො වා කුමුදානි එත්ථ සන්තීති කුමුදවතී, තිස්සං කුමුදවතියා. චතුන්නං මාසානං පාරිපූරිභූතාති චාතුමාසී. සා එව පාළියං චාතුමාසිනීති වුත්තාති ආහ ‘‘ඉධ පන චාතුමාසිනීති වුච්චතී’’ති. තදා කත්තිකමාසස්ස පුණ්ණතාය මාසපුණ්ණතා. වස්සානස්ස උතුනො පුණ්ණතාය උතුපුණ්ණතා. කත්තිකමාසලක්ඛිතස්ස සංවච්ඡරස්ස පුණ්ණතාය සංවච්ඡරපුණ්ණතා. ‘‘මා’’ ඉති චන්දො වුච්චති තස්ස ගතියා දිවසස්ස මිනිතබ්බතො. එත්ථ පුණ්ණොති එතිස්සා රත්තියා සබ්බකලාපාරිපූරියා පුණ්ණො. තදා හි චන්දො සබ්බසො පරිපුණ්ණො හුත්වා දිස්සති. එත්ථ ච ‘‘තදහුපොසථෙ ¶ පන්නරසෙ’’ති පදානි දිවසවසෙන වුත්තානි, ‘‘කොමුදියා’’තිආදීනි රත්තිවසෙන.

රාජාමච්චපරිවුතොති රාජකුලසමුදාගතෙහි අමච්චෙහි පරිවුතො. අථ වා අනුයුත්තකරාජූහි ¶ චෙව අමච්චෙහි ච පරිවුතො. චතුරුපක්කිලෙසාති අබ්භා මහිකා ධූමරජො රාහූති ඉමෙහි චතූහි උපක්කිලෙසෙහි. සන්නිට්ඨානං කතං අට්ඨකථායං.

පීතිවචනන්ති පීතිසමුට්ඨානං වචනං. යඤ්හි වචනං පටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛං කෙවලං උළාරාය පීතියා වසෙන සරසතො සහසාව මුඛතො නිච්ඡරති, තං ඉධ ‘‘උදාන’’න්ති අධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘යං පීතිවචනං හදයං ගහෙතුං න සක්කොතී’’තිආදි.

දොසෙහි ඉතා ගතා අපගතාති දොසිනා ත-කාරස්ස න-කාරං කත්වා යථා ‘‘කිලෙසෙ ජිතො විජිතාවීති ජිනො’’ති. අනීය-සද්දො කත්තුඅත්ථෙ වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘මනං රමයතී’’ති ‘‘රමණීයා’’ති යථා ‘‘නිය්යානිකා ධම්මා’’ති. ජුණ්හවසෙන රත්තියා සුරූපතාති ආහ ‘‘වුත්තදොසවිමුත්තායා’’තිආදි. තත්ථ ¶ අබ්භාදයො වුත්තදොසා, තබ්බිගමෙනෙව චස්සා දස්සනීයතා, තෙන, උතුසම්පත්තියා ච පාසාදිකතා වෙදිතබ්බා. ලක්ඛණං භවිතුං යුත්තාති එතිස්සා රත්තියා යුත්තො දිවසො මාසො උතු සංවච්ඡරොති එවං දිවසමාසඋතුසංවච්ඡරානං සල්ලක්ඛණං භවිතුං යුත්තා ලක්ඛඤ්ඤා, ලක්ඛණීයාති අත්ථො.

‘‘යං නො පයිරුපාසතො චිත්තං පසීදෙය්යා’’ති වුත්තත්තා ‘‘සමණං වා බ්රාහ්මණං වා’’ති එත්ථ පරමත්ථසමණො ච පරමත්ථබ්රාහ්මණො ච අධිප්පෙතො, න පබ්බජ්ජාමත්තසමණො, න ජාතිමත්තබ්රාහ්මණො චාති ආහ ‘‘සමිතපාපතාය සමණං. බාහිතපාපතාය බ්රාහ්මණ’’න්ති. බහුවචනෙ වත්තබ්බෙ එකවචනං, එකවචනෙ වා වත්තබ්බෙ බහුවචනං වචනබ්යතයො. අට්ඨකථායං පන එකවචනවසෙනෙව බ්යතයො දස්සිතො. අත්තනි, ගරුට්ඨානියෙ ච එකස්මිම්පි බහුවචනප්පයොගො නිරූළ්හොති. සබ්බෙනපීති ‘‘රමණීයා වතා’’තිආදිනා සබ්බෙන වචනෙන. ඔභාසනිමිත්තකම්මන්ති ඔභාසභූතනිමිත්තකම්මං පරිබ්යත්තං නිමිත්තකරණන්ති අත්ථො. දෙවදත්තො චාති. ච-සද්දො අත්තූපනයනෙ, තෙන යථා රාජා අජාතසත්තු අත්තනො පිතු අරියසාවකස්ස සත්ථුඋපට්ඨාකස්ස ඝාතනෙන මහාපරාධො ¶ , එවං භගවතො මහාඅනත්ථකරස්ස දෙවදත්තස්ස අවස්සයභාවෙන පීති ඉමමත්ථං උපනෙති. තස්ස පිට්ඨිඡායායාති තස්ස ජීවකස්ස පිට්ඨිඅපස්සයෙන, තං පමුඛං කත්වා තං අපස්සායාති අත්ථො. වික්ඛෙපපච්ඡෙදනත්ථන්ති භාවිනියා අත්තනො කථාය උප්පජ්ජනකවික්ඛෙපනස්ස පච්ඡින්දනත්ථං, අනුප්පත්තිඅත්ථන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්සං හී’’තිආදි.

151. ‘‘සො කිරා’’තිආදි පොරාණට්ඨකථාය ආගතනයො. එසෙව නයො පරතො මක්ඛලිපදනිබ්බචනෙපි ¶ . උපසඞ්කමන්තීති උපගතා. තදෙව පබ්බජ්ජං අග්ගහෙසීති තදෙව නග්ගරූපං පබ්බජ්ජං කත්වා ගණ්හි.

පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතො ¶ සඞ්ඝොති පබ්බජිතසමූහතාමත්තෙන සඞ්ඝො, න නිය්යානිකදිට්ඨිසුවිසුද්ධසීලසාමඤ්ඤවසෙන සංහතත්තාති අධිප්පායො. අස්ස අත්ථීති අස්ස සත්ථුපටිඤ්ඤස්ස පරිවාරභූතො අත්ථි. ස්වෙවාති පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතොව. කෙචි පන ‘‘පබ්බජිතසමූහවසෙන සඞ්ඝී, ගහට්ඨසමූහවසෙන ගණී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං ගණෙ එව ලොකෙ සඞ්ඝ-සද්දස්ස නිරූළ්හත්තා. ආචාරසික්ඛාපනවසෙනාති අචෙලක වතචරියාදිආචාරසික්ඛාපනවසෙන. පාකටොති සඞ්ඝීආදිභාවෙන පකාසිතො. ‘‘අප්පිච්ඡො’’ති වත්වා තත්ථ ලබ්භමානං අප්පිච්ඡත්තං දස්සෙතුං ‘‘අප්පිච්ඡතාය වත්ථම්පි න නිවාසෙතී’’ති වුත්තං. න හි තස්මිං සාසනිකෙ විය සන්තගුණනිගූහණලක්ඛණා අප්පිච්ඡතා ලබ්භතීති. යසොති කිත්තිසද්දො. ‘‘තරන්ති එතෙන සංසාරොඝ’’න්ති එවං සම්මතත්තා තිත්ථං වුච්චති ලද්ධීති ආහ ‘‘තිත්ථකරොති ලද්ධිකරො’’ති. සාධුසම්මතොති ‘‘සාධූ’’ති සම්මතො, න සාධූහි සම්මතොති ආහ ‘‘අයං සාධූ’’තිආදි. ‘‘ඉමානි මෙ වතසමාදානානි එත්තකං කාලං සුචිණානී’’ති පබ්බජිතතො පට්ඨාය අතික්කන්තා බහූ රත්තියො ජානාතීති රත්තඤ්ඤූ. තා පනස්ස රත්තියො චිරකාලභූතාති කත්වා චිරං පබ්බජිතස්ස අස්සාති චිරපබ්බජිතො. තත්ථ චිරපබ්බජිතතාගහණෙන බුද්ධිසීලතං දස්සෙති, රත්තඤ්ඤුතාගහණෙන තත්ථ සම්පජානතං. අද්ධානන්ති දීඝකාලං. කිත්තකො පන සොති ආහ ‘‘ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ’’ති, ද්වින්නං තිණ්ණං රාජූනං රජ්ජං අනුසාසනපටිපාටියොති අත්ථො. ‘‘අද්ධගතො’’ති වත්වා කතං වයොගහණං ඔසානවයාපෙක්ඛන්ති ආහ ‘‘පච්ඡිමවයං අනුප්පත්තො’’ති. උභයන්ති ‘‘අද්ධගතො, වයොඅනුප්පත්තො’’ති පදද්වයං.

පුබ්බෙ ¶ ¶ පිතරා සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා දෙසනාය සුතපුබ්බතං සන්ධායාහ ‘‘ඣානාභිඤ්ඤාදි…පෙ… සොතුකාමො’’ති. දස්සනෙනාති න දස්සනමත්තං, දිස්වා පන තෙන සද්ධිං ආලාපසල්ලාපං කත්වා තතො අකිරියවාදං සුත්වා තෙසං අනත්තමනො අහොසි. ගුණකථායාති අභූතගුණකථාය. තෙනාහ ‘‘සුට්ඨුතරං අනත්තමනො හුත්වා’’ති. යදි අනත්තමනො, කස්මා තුණ්හී අහොසීති ආහ ‘‘අනත්තමනො සමානොපී’’තිආදි.

152. ගොසාලායාති එවං නාමකෙ ගාමෙ. වස්සානකාලෙ ගුන්නං තිට්ඨනසාලාති එකෙ.

153. පටිකිට්ඨතරන්ති ¶ නිහීනතරං. තන්තාවුතානීති තන්තෙ පසාරෙත්වා වීතානි. ‘‘සීතෙ සීතො’’තිආදිනා ඡහාකාරෙහි තස්ස නිහීනස්ස නිහීනතරතං දස්සෙති.

154. වච්චං කත්වාපීති පි-සද්දෙන භොජනං භුඤ්ජිත්වාපි කෙනචි අසුචිනා මක්ඛිතො පීති ඉමමත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. වාලිකථූපං කත්වාති වත්තවසෙන වාලිකාය ථූපං කත්වා.

156. පලිබුද්ධනකිලෙසොති සංසාරෙ පලිබුද්ධනකිච්චො රාගාදිකිලෙසො ඛෙත්තවත්ථුපුත්තදාරාදිවිසයො.

157. න යථාධිප්පායං වත්තතීති කත්වා වුත්තං ‘‘අනත්ථො වත මෙ’’ති. ජීවකස්ස තුණ්හීභාවො මම අධිප්පායස්ස මද්දනසදිසො, තස්මා තං පුච්ඡිත්වා කථාපනෙන මම අධිප්පායො පූරෙතබ්බොති අයමෙත්ථ රඤ්ඤො අජ්ඣාසයොති දස්සෙන්තො ‘‘හත්ථිම්හි නු ඛො පනා’’තිආදිමාහ. කිං තුණ්හීති කිං කාරණා තුණ්හී, කිං තං කාරණං, යෙන තුවං තුණ්හීති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘කෙන කාරණෙන තුණ්හී’’ති.

කාමං සබ්බාපි තථාගතස්ස පටිපත්ති අනඤ්ඤසාධාරණා අච්ඡරියඅබ්භුතරූපා ච, තථාපි ගබ්භොක්කන්ති- ¶ අභිජාතිඅභිනික්ඛමනඅභිසම්බොධිධම්මචක්කප්පවත්තන- යමකපාටිහාරියදෙවොරොහණානි සදෙවකෙ ලොකෙ අතිවිය ¶ සුපාකටානි, න සක්කා කෙනචි පටිබාහිතුන්ති තානියෙවෙත්ථ උද්ධටානි. ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙති ඉත්ථං එවං පකාරො භූතො ජාතොති එවං කථනත්ථෙ. උපයොගවචනන්ති. ‘‘අබ්භුග්ගතො’’ති එත්ථ අභීති උපසග්ගො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථජොතකො, තෙන යොගතො ‘‘තං ඛො පන භගවන්ත’’න්ති ඉදං සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං, තෙනාහ ‘‘තස්ස ඛො පන භගවතොති අත්ථො’’ති. කල්යාණගුණසමන්නාගතොති කල්යාණෙහි ගුණෙහි යුත්තො, තං නිස්සිතො තබ්බිසයතායාති අධිප්පායො. සෙට්ඨොති එත්ථාපි එසෙව නයො. කිත්තෙතබ්බතො කිත්ති, සා එව සද්දනීයතො සද්දොති ආහ ‘‘කිත්තිසද්දොති කිත්තියෙවා’’ති. අභිත්ථවනවසෙන පවත්තො සද්දො ථුතිඝොසො. අනඤ්ඤසාධාරණගුණෙ ආරබ්භ පවත්තත්තා සදෙවකං ලොකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා අභිභවිත්වා උග්ගතො.

සො භගවාති යො සො සමතිං සපාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං ¶ අභිසම්බුද්ධො දෙවානං අතිදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා ලොකනාථො භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි සදෙවකෙ ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති සබ්බත්ථ පත්ථටකිත්තිසද්දො, සො භගවා. ‘‘භගවා’’ති ච ඉදං සත්ථු නාමකිත්තනං. තෙනාහ ආයස්මා ධම්මසෙනාපති ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කත’’න්තිආදි (මහානි. 84). පරතො පන භගවාති ගුණකිත්තනං.

යථා කම්මට්ඨානිකෙන ‘‘අරහ’’න්තිආදීසු නවට්ඨානෙසු පච්චෙකං ඉති-සද්දං යොජෙත්වා බුද්ධගුණා අනුස්සරීයන්ති, එවං බුද්ධගුණසඞ්කිත්තකෙනාපීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉතිපි අරහං, ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවා’’ති ආහ. ‘‘ඉතිපෙතං ¶ අභූතං, ඉතිපෙතං අතච්ඡ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.5) විය ඉධ ඉති-සද්දො ආසන්නපච්චක්ඛකරණත්ථො, පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන ච තෙසං ගුණානං බහුභාවො දීපිතො. තානි ච සඞ්කිත්තෙන්තෙන විඤ්ඤුනා චිත්තස්ස සම්මුඛීභූතානෙව කත්වා සඞ්කිත්තෙතබ්බානීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොතී’’ති ආහ. එවඤ්හි නිරූපෙත්වා කිත්තෙන්තෙ යස්ස සඞ්කිත්තෙති, තස්ස භගවති අතිවිය අභිප්පසාදො හොති. ආරකත්තාති සුවිදූරත්තා. අරීනන්ති කිලෙසාරීනං. අරානන්ති සංසාරචක්කස්ස අරානං. හතත්තාති විහතත්තා. පච්චයාදීනන්ති චීවරාදිපච්චයානඤ්චෙව ¶ පූජාවිසෙසානඤ්ච. තතොති විසුද්ධිමග්ගතො. යථා ච විසුද්ධිමග්ගතො, එවං තංසංවණ්ණනතොපි නෙසං විත්ථාරො ගහෙතබ්බො.

යස්මා ජීවකො බහුසො සත්ථුසන්තිකෙ බුද්ධගුණෙ සුත්වා ඨිතො, දිට්ඨසච්චතාය ච සත්ථුසාසනෙ විගතකථංකථො වෙසාරජ්ජප්පත්තො, තස්මා ආහ ‘‘ජීවකො පනා’’තිආදි. පඤ්චවණ්ණායාති ඛුද්දිකාදිවසෙන පඤ්චප්පකාරාය. නිරන්තරං ඵුටං අහොසි කතාධිකාරභාවතො. කම්මන්තරායවසෙන හිස්ස රඤ්ඤො ගුණසරීරං ඛතුපහතං අහොසි.

158. ‘‘උත්තම’’න්ති වත්වා න කෙවලං සෙට්ඨභාවො එවෙත්ථ කාරණං, අථ ඛො අප්පසද්දතාපි කාරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘අස්සයානරථයානානී’’තිආදි වුත්තං. හත්ථියානෙසු නිබ්බිසෙවනමෙව ගණ්හන්තො හත්ථිනියොව කප්පාපෙසි. රඤ්ඤො ආසඞ්කානිවත්තනත්ථං ආසන්නචාරීභාවෙන තත්ථ ඉත්ථියොව නිසජ්ජාපිතා. රඤ්ඤො පරෙසං දුරුපසඞ්කමනභාවදස්සනත්ථං ¶ තා පුරිසවෙසං ගාහාපෙත්වා ආවුධහත්ථා කාරිතා. පටිවෙදෙසීති ඤාපෙසි. තදෙවාති ගමනං, අගමනමෙව වා.

159. මහඤ්චාති කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘මහතාචා’’ති. මහච්චාති මහතියා ¶ , ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තං, මහන්තෙනාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘රාජානුභාවෙනා’’ති ‘‘ද්වින්නං මහාරට්ඨානං ඉස්සරියසිරී’’ති අඞ්ගමගධරට්ඨානං ආධිපච්චමාහ. ආසත්තඛග්ගානීති අංසෙ ඔලම්බනවසෙන සන්නද්ධඅසීනි. කුලභොගඉස්සරියාදිවසෙන මහතී මත්තා එතෙසන්ති මහාමත්තා, මහානුභාවා රාජපුරිසා. විජ්ජාධරතරුණා වියාති විජ්ජාධරකුමාරා විය. රට්ඨියපුත්තාති භොජපුත්තා. හත්ථිඝටාති හත්ථිසමූහා. අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනාති අවිච්ඡෙදවසෙන ගමනෙන අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධා.

චිත්තුත්රාසො සයං භායනට්ඨෙන භයං යථා තථා භායතීති කත්වා. ඤාණං භායිතබ්බෙ එව වත්ථුස්මිං භයතො උපට්ඨිතෙ ‘‘භායිතබ්බමිද’’න්ති භයතො තීරණතො භයං. තෙනෙවාහ ‘‘භයතුපට්ඨානඤාණං පන භායති නභායතීති? න භායති. තඤ්හි අතීතා සඞ්ඛාරා නිරුද්ධා, පච්චුප්පන්නා නිරුජ්ඣන්ති, අනාගතා නිරුජ්ඣිස්සන්තීති තීරණමත්තමෙව හොතී’’ති (විසුද්ධි. 2.751). ආරම්මණං ¶ භායති එතස්මාති භයං. ඔතප්පං පාපතො භායති එතෙනාති භයං. භයානකන්ති භායනාකාරො. භයන්ති ඤාණභයං. සංවෙගන්ති සහොත්තප්පඤාණං සන්තාසන්ති සබ්බසො උබ්බිජ්ජනං. භායිතබ්බට්ඨෙන භයං භීමභාවෙන භෙරවන්ති භයභෙරවං, භීතබ්බවත්ථු. තෙනාහ ‘‘ආගච්ඡතී’’ති.

භීරුං ¶ පසංසන්තීති පාපතො භායනතො උත්තසනතො භීරුං පසංසන්ති පණ්ඩිතා. න හි තත්ථ සූරන්ති තස්මිං පාපකරණෙ සූරං පගබ්භධංසිනං න හි පසංසන්ති. තෙනාහ ‘‘භයා හි සන්තො න කරොන්ති පාප’’න්ති. තත්ථ භයාති පාපුත්රාසතො, ඔත්තප්පහෙතූති අත්ථො. සරීරචලනන්ති භයවසෙනසරීරසංකම්පො. එකෙති උත්තරවිහාරවාසිනො. ‘‘රාජගහෙ’’තිආදි තෙසං අධිප්පායවිවරණං. කාමං වයතුල්යො ‘‘වයස්සො’’ති වුච්චති, රූළ්හිරෙසො, යො කොචි පන සහායො වයස්සො, තස්මා වයස්සාභිලාපොති සහායාභිලාපො. න විප්පලම්භෙසීති න විසංවාදෙසි. විනස්සෙය්යාති චිත්තවිඝාතෙන විහඤ්ඤෙය්ය.

160. භගවතො තෙජොති බුද්ධානුභාවො. රඤ්ඤො සරීරං ඵරි යථා තං සොණදණ්ඩස්ස බ්රාහ්මණස්ස භගවතො සන්තිකං ගච්ඡන්තස්ස අන්තොවනසණ්ඩගතස්ස. එකෙති උත්තරවිහාරවාසිනො.

161. යෙන, තෙනාති ච භුම්මත්ථෙ කරණවචනන්ති ආහ ‘‘යත්ථ භගවා, තත්ථ ගතො’’ති. තදා ¶ තස්මිං භික්ඛුසඞ්ඝෙ තුණ්හීභාවස්ස අනවසෙසතො බ්යාපිභාවං දස්සෙතුං ‘‘තුණ්හීභූතං තුණ්හීභූත’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යතො යතො…පෙ… මෙවාති අත්ථො’’ති. හත්ථස්ස කුකතත්තා අසංයමො අසම්පජඤ්ඤකිරියා හත්ථකුක්කුච්චන්ති වෙදිතබ්බො. වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පත්ථො, තෙන තදඤ්ඤො අසංයමභාවො විභාවිතොති දට්ඨබ්බං. තත්ථ පන චක්ඛුඅසංයමො සබ්බපඨමො, දුන්නිවාරො චාති තදභාවං දස්සෙතුං ¶ ‘‘සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිත’’න්තිආදි වුත්තං. කායිකවාචසිකෙන උපසමෙන ලද්ධෙන ඉතරොපි අනුමානතො ලද්ධො එව හොතීති ආහ ‘‘මානසිකෙන චා’’ති. උපසමන්ති සංයමං, ආචාරසම්පත්තින්ති අත්ථො. පඤ්චපරිවට්ටෙති පඤ්චපුරිසපරිවට්ටෙ. පඤ්චහාකාරෙහීති ‘‘ඉට්ඨානිට්ඨෙ ¶ තාදී’’ති (මහානි. 38, 192) එවං ආදිනා ආගතෙහි, පඤ්චවිධඅරියිද්ධිසිද්ධෙහි ච පඤ්චහි පකාරෙහි. තාදිලක්ඛණෙති තාදිභාවෙ.

162. න මෙ පඤ්හවිස්සජ්ජනෙ භාරො අත්ථීති සත්ථු සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණචාරතාදස්සනං. යදාකඞ්ඛසීති න වදන්ති, කථං පන වදන්තීති ආහ ‘‘සුත්වා වෙදිස්සාමා’’ති පදෙසඤාණෙ ඨිතත්තා. බුද්ධා පන සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘යක්ඛනරින්දදෙවසමණබ්රාහ්මණපරිබ්බාජකාන’’න්ති ඉදං ‘‘පුච්ඡාවුසො යදාකඞ්ඛසී’’තිආදීනි (සං. නි. 1.237, 246; සු. නි. ආළවකසුත්තෙ) සුත්තපදානි පුච්ඡන්තානං යෙසං පුග්ගලානං වසෙන ආගතානි, තං දස්සනත්ථං. ‘‘පුච්ඡාවුසො යදාකඞ්ඛසී’’ති ඉදං ආළවකස්ස යක්ඛස්ස ඔකාසකරණං, සෙසානි නරින්දාදීනං. මනසිච්ඡසීති මනසා ඉච්ඡසි. පුච්ඡව්හො, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡථාති බාවරිස්ස සංසයං මනසා පුච්ඡව්හො. තුම්හාකං පන සබ්බෙසං යං කිඤ්චි සබ්බසංසයං මනසා, අඤ්ඤථා ච, යථා ඉච්ඡථ, තථා පුච්ඡව්හොති අධිප්පායො.

සාධුරූපාති සාධුසභාවා. ධම්මොති පවෙණීධම්මො. වුද්ධන්ති සීලාදීහි බුද්ධිප්පත්තං, ගරුන්ති අත්ථො. එස භාරොති එස සංසයූපච්ඡෙදනසඞ්ඛාතො භාරො, ආගතො භාරො අවස්සං ආවහිතබ්බොති අධිප්පායො. ඤත්වා සයන්ති පරූපදෙසෙන විනා සයමෙව ඤත්වා.

සුචිරතෙනාති එවං නාමකෙන බ්රාහ්මණෙන. තග්ඝාති ¶ එකංසෙන. යථාපි කුසලො තථාති යථා සබ්බධම්මකුසලො සබ්බවිදූ ජානාති කථෙති, තථා අහමක්ඛිස්සං. රාජා ච ඛො තං යදි කාහති වා න වාති යො තං ඉධ පුච්ඡිතුං පෙසෙසි, සො රාජානං තයා පුච්ඡිතං කරොතු වා මා වා, අහං පන තෙ අක්ඛිස්සං අක්ඛිස්සාමි, ආචික්ඛිස්සාමීති අත්ථො.

163. සිප්පනට්ඨෙන සික්ඛිතබ්බතාය ච සිප්පමෙව සිප්පායතනං ජීවිකාය කාරණභාවතො ¶ . සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස තෙ කතමෙති අත්ථො. පුථු සිප්පායතනානීති හි සාධාරණතො සිප්පානි උද්දිසිත්වා උපරි තංතංසිප්පූපජීවිනො නිද්දිට්ඨා පුග්ගලාධිට්ඨානකථාය පපඤ්චං පරිහරිතුං. අඤ්ඤථා යථාධිප්පෙතානි තාව සිප්පායතනානි දස්සෙත්වා පුන තංතංසිප්පූපජීවීසු දස්සියමානෙසු පපඤ්චො සියාති. තෙනාහ ‘‘හත්ථාරොහා’’තිආදි.

හත්ථිං ¶ ආරොහන්ති, ආරොහාපයන්ති චාති හත්ථාරොහා. යෙහි පයොගෙහි පුරිසො හත්ථිනො ආරොහනයොග්ගො හොති, හත්ථිස්ස තං පයොගං විධායතං සබ්බෙසං පෙතෙසං ගහණං. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙපී’’තිආදි. තත්ථ හත්ථාචරියා නාම යෙ හත්ථිනො හත්ථාරොහකානඤ්ච සික්ඛපකා. හත්ථිවෙජ්ජා නාම හත්ථිභිසක්කා. හත්ථිමෙණ්ඩා නාම හත්ථීනං පාදරක්ඛකා. ආදි-සද්දෙන හත්ථීනං යවසදායකාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. අස්සාරොහා රථිකාති එත්ථාපි එසෙව නයො. රථෙ නියුත්තා රථිකා. රථරක්ඛා නාම රථස්ස ආණිරක්ඛකා. ධනුං ගණ්හන්ති, ගණ්හාපෙන්ති චාති ධනුග්ගහා, ඉස්සාසා ¶ ධනුසිප්පස්ස සික්ඛාපකා ච. තෙනාහ ‘‘ධනුආචරියා ඉස්සාසා’’ති. චෙලෙන චෙලපටාකාය යුද්ධෙ අකන්ති ගච්ඡන්තීති චෙලකාති ආහ ‘‘යෙ යුද්ධෙ ජයධජං ගහෙත්වා පුරතො ගච්ඡන්තී’’ති. යථා තථා ඨිතෙ සෙනිකෙ බ්යූහකරණවසෙන තතො චලයන්ති උච්චාලෙන්තීති චලකා. සකුණග්ඝිආදයො විය මංසපිණ්ඩං පරසෙනාසමූහං සාහසිකමහායොධතාය ඡෙත්වා ඡෙත්වා දයන්ති උප්පතිත්වා උප්පතිත්වා ගච්ඡන්තීති පිණ්ඩදායකා. දුතියවිකප්පෙ පිණ්ඩෙ දයන්ති ජනසම්මද්දෙ උප්පතන්තා විය ගච්ඡන්තීති පිණ්ඩදායකාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. උග්ගතුග්ගතාති ථාමජවපරක්කමාදිවසෙන අතිවිය උග්ගතා උග්ගාති අත්ථො. පක්ඛන්දන්තීති අත්තනො වීරසූරභාවෙන අසජ්ජමානා පරසෙනං අනුපවිසන්තීති අත්ථො. ථාමජවබලපරක්කමාදිසම්පත්තියා මහානාගා විය මහානාගා. එකන්තසූරාති එකාකිසූරා අත්තනො සූරභාවෙනෙව එකාකිනො හුත්වා යුජ්ඣනකා. සජාලිකාති සවම්මිකා. සරපරිත්තාණචම්මන්ති චම්මපරිසිබ්බිතං ඛෙටකං, චම්මමයං වා ඵලකං. ඝරදාසයොධාති අන්තොජාතයොධා.

ආළාරං වුච්චති මහානසං, තත්ථ නියුත්තාති ආළාරිකා, භත්තකාරා. පූවිකාති පූවසම්පාදකා, යෙ පූවමෙව නානප්පකාරතො සම්පාදෙත්වා වික්කිණන්තා ජීවන්ති. කෙසනඛලිඛනාදිවසෙන මනුස්සානං අලඞ්කාරවිධිං කප්පෙන්ති සංවිදහන්තීති කප්පකා. න්හාපකාති චුණ්ණවිලෙපනාදීහි ¶ මලහරණවණ්ණසම්පාදනවිධිනා න්හාපෙන්තීති න්හාපකා. නවන්තාදිවිධිනා පවත්තො ගණනගන්ථො අන්තරා ඡිද්දාභාවෙන අච්ඡිද්දකොති වුච්චති, තං ගණනං උපනිස්සාය ජීවන්තා අච්ඡිද්දකපාඨකා. හත්ථෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනං හත්ථමුද්දා ¶ හත්ථ-සද්දො චෙත්ථ තදෙකදෙසෙසු අඞ්ගුලීසු දට්ඨබ්බො. ‘‘න භුඤ්ජමානො සබ්බං හත්ථං මුඛෙ පක්ඛිපිස්සාමී’’තිආදීසු විය, තස්මා අඞ්ගුලිසඞ්කොචනාදිනා ¶ ගණනා හත්ථමුද්දාය ගණනා. චිත්තකාරාදීනීති. ආදි-සද්දෙන භමකාරකොට්ටකලෙඛක විලීවකාරාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සන්දිට්ඨිකමෙවාති අසම්පරායිකතාය සාමං දට්ඨබ්බං, සයං අනුභවිතබ්බං අත්තපච්චක්ඛං දිට්ඨධම්මිකන්ති අත්ථො. සුඛිතන්ති සුඛප්පත්තං. උපරීති දෙවලොකෙ. සො හි මනුස්සලොකතො උපරිමො. කම්මස්ස කතත්තා නිබ්බත්තනතො තස්ස ඵලං තස්ස අග්ගිසිඛා විය හොති, තඤ්ච උද්ධං දෙවලොකෙති ආහ ‘‘උද්ධං අග්ගං අස්සා අත්ථීති උද්ධග්ගිකා’’ති. සග්ගං අරහතීති අත්තනො ඵලභූතං සග්ගං අරහති, තත්ථ සා නිබ්බත්තනාරහොති අත්ථො. සුඛවිපාකාති ඉට්ඨවිපාකවිපච්චනීකා. සුට්ඨු අග්ගෙති අතිවිය උත්තමෙ උළාරෙ. දක්ඛන්ති වඩ්ඪන්ති එතායාති දක්ඛිණා, පරිච්චාගමයං පුඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘දක්ඛිණං දාන’’න්ති.

මග්ගො ¶ සාමඤ්ඤං සමිතපාපසමණභාවොති කත්වා. යස්මා අයං රාජා පබ්බජිතානං දාසකස්සකාදීනං ලොකතො අභිවාදනාදිලාභො සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලන්ති චින්තෙත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඊදිසමත්ථං ජානන්තො’’ති වීමංසන්තො පූරණාදිකෙ පුච්ඡිත්වා තෙසං කථාය අනාරාධිතචිත්තො භගවන්තම්පි තමත්ථං පුච්ඡි, තස්මා වුත්තං ‘‘උපරි ආගතං පන දාසකස්සකොපමං සන්ධාය පුච්ඡතී’’ති.

කණ්හපක්ඛන්ති යථාපුච්ඡිතෙ අත්ථෙ ලබ්භමානං දිට්ඨිගතූපසඤ්හිතං සංකිලෙසපක්ඛං. සුක්කපක්ඛන්ති තබ්බිධුරං උපරිසුත්තාගතං වොදානපක්ඛං. සමණකොලාහලන්ති සමණකොතූහලං තංතංසමණවාදානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධං. සමණභණ්ඩනන්ති තෙනෙව විරොධෙන ‘‘එවංවාදීනං තෙසං සමණබ්රාහ්මණානං අයං දොසො, එවංවාදීනං අයං දොසො’’ති එවං තංතංවාදස්ස පරිභාසනං. රඤ්ඤො භාරං කරොන්තො අත්තනො දෙසනාකොසල්ලෙනාති අධිප්පායො.

164. පණ්ඩිතපතිරූපකානන්ති ආමං විය පක්කානං පණ්ඩිතාභාසානං.

165. එකං ¶ ඉදාහන්ති එකාහං. ඉධ-සද්දො චෙත්ථ නිපාතමත්තං, එකාහං සමයං තිච්චෙව අත්ථො. සරිතබ්බයුත්තන්ති අනුස්සරණානුච්ඡවිකං.

166. සහත්ථා කරොන්තස්සාති සහත්ථෙනෙව කරොන්තස්ස. නිස්සග්ගියථාවරාදයොපි ඉධ සහත්ථකරණෙනෙව ¶ සඞ්ගහිතා. හත්ථාදීනීති හත්ථපාදකණ්ණනාසාදීනි. පචනං දහනං විබාධනන්ති ආහ ‘‘දණ්ඩෙන උප්පීළෙන්තස්සා’’ති. පපඤ්චසූදනියං ‘‘තජ්ජෙන්තස්ස වා’’ති අත්ථො වුත්තො, ඉධ පන තජ්ජනං පරිභාසනං දණ්ඩෙනෙව සඞ්ගහෙත්වා ‘‘දණ්ඩෙන උප්පීළෙන්තස්ස’’ ඉච්චෙව වුත්තං. සොකං සයං ¶ කරොන්තස්සාති පරස්ස සොකකාරණං සයං කරොන්තස්ස, සොකං වා උප්පාදෙන්තස්ස. පරෙහීති අත්තනො වචනකරෙහි. සයම්පි ඵන්දතොති පරස්ස විබාධනපයොගෙන සයම්පි ඵන්දතො. ‘‘අතිපාතාපයතො’’ති පදං සුද්ධකත්තුඅත්ථෙ හෙතුකත්තුඅත්ථෙ ච වත්තතීති ආහ ‘‘හනන්තස්සාපි හනාපෙන්තස්සාපී’’ති. කාරණවසෙනාති කාරාපනවසෙන.

ඝරස්ස භිත්ති අන්තො බහි ච සන්ධිතා හුත්වා ඨිතා ඝරසන්ධි. කිඤ්චිපි අසෙසෙත්වා නිරවසෙසො ලොපො නිල්ලොපො. එකාගාරෙ නියුත්තො විලොපො එකාගාරිකො. පරිතො සබ්බසො පන්ථෙ හනනං පරිපන්ථො. පාපං න කරීයති පුබ්බෙ අසඤ්ඤතො උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා, තස්මා නත්ථි පාපං. යදි එවං කථං සත්තා පාපෙ පටිපජ්ජන්තීති ආහ ‘‘සත්තා පන පාපං කරොමාති එවං සඤ්ඤිනො හොන්තී’’ති. එවං කිරස්ස හොති – ඉමෙසඤ්හි සත්තානං හිංසාදිකිරියා න අත්තානං ඵුසති තස්ස නිච්චතාය නිබ්බිකාරත්තා සරීරං පන අචෙතනං කට්ඨකලිඞ්ගරූපමං, තස්මිං විකොපිතෙපි න කිඤ්චි පාපන්ති. ඛුරනෙමිනාති නිසිතඛුරමයනෙමිනා.

ගඞ්ගාය දක්ඛිණා දිසා අප්පතිරූපදෙසො, උත්තරා දිසා පතිරූපදෙසොති අධිප්පායෙන‘‘දක්ඛිණඤ්ච’’තිආදි වුත්තන්ති ආහ ‘‘දක්ඛිණතීරෙ මනුස්සා කක්ඛළා’’තිආදි. මහායාගන්ති මහාවිජිතයඤ්ඤසදිසං මහායාගං. උපොසථකම්මෙන වාති උපොසථකම්මෙන ච. දම-සද්දො හි ඉන්ද්රියසංවරස්ස උපොසථසීලස්ස ච වාචකො ඉධාධිප්පෙතො. කෙචි පන ‘‘උපොසථකම්මෙනාති ඉදං ඉන්ද්රියදමනස්ස විසෙසනං, තස්මා ‘උපොසථකම්මභූතෙන ඉන්ද්රියදමනෙනා’’ති අත්ථං වදන්ති ¶ . සීලසංයමෙනාති කායිකවාචසිකසංවරෙන ¶ . සච්චවජ්ජෙනාති සච්චවාචාය, තස්සා විසුං වචනං ලොකෙ ගරුතරපුඤ්ඤසම්මතභාවතො. යථා හි පාපධම්මෙසු මුසාවාදො ගරු, එවං පුඤ්ඤධම්මෙසු සච්චවාචා. තෙනාහ භගවා ‘‘එකං ධම්මං අතීතස්සා’’තිආදි. පවත්තීති යො ‘‘කරොතී’’ති වුච්චති, තස්ස සන්තානෙ ඵලුප්පත්තිපච්චයභාවෙන උප්පත්ති. සබ්බථාති ‘‘කරොතො’’තිආදිනා වුත්තෙන සබ්බප්පකාරෙන. කිරියමෙව පටික්ඛිපති, න රඤ්ඤා පුට්ඨං සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලං බ්යාකරොතීති අධිප්පායො. ඉදං අවධාරණං විපාකපටික්ඛෙපනිවත්තනත්ථං. යො හි කම්මං පටික්ඛිපති, තෙන අත්ථතො විපාකොපි පටික්ඛිත්තො එව නාම හොති. තථා හි වක්ඛති ‘‘කම්මං පටිබාහන්තෙනාපී’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 1.170-172).

පටිරාජූහි ¶ අනභිභවනීයභාවෙන විසෙසතො ජිතන්ති විජිතං, ආණාපවත්තිදෙසො. ‘‘මා මය්හං විජිතෙ වසථා’’ති අපසාදනා පබ්බජිතස්ස විහෙඨනා පබ්බාජනාති කත්වා වුත්තං ‘‘අපසාදෙතබ්බන්ති විහෙඨෙතබ්බ’’න්ති. උග්ගණ්හනං තෙන වුත්තස්ස අත්ථස්ස ‘‘එවමෙත’’න්ති උපධාරණං සල්ලක්ඛණං, නිකුජ්ජනං තස්ස අද්ධනියභාවාපාදනවසෙන චිත්තෙන සන්ධාරණං. තදුභයං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘අනුග්ගණ්හන්තො අනිකුජ්ජන්තො’’ති. තෙනාහ ‘‘සාරවසෙන අග්ගණ්හන්තො’’තිආදි.

168. උභයෙනාති හෙතුපච්චයපටිසෙධනවචනෙන. සංකිලෙසපච්චයන්ති සංකිලිස්සනස්ස මලීනභාවස්ස කාරණං. විසුද්ධිපච්චයන්ති සඞ්කිකිලෙසතො විසුද්ධියා වොදානස්ස කාරණං. අත්තකාරොති ¶ තෙන තෙන සත්තෙන අත්තනා කාතබ්බකම්මං අත්තනා නිප්ඵාදෙතබ්බපයොගො. පරකාරන්ති පරස්ස වාහසා ඉජ්ඣනකපයොජනං. තෙනාහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. මහාසත්තන්ති අන්තිමභවිකං මහාබොධිසත්තං, පච්චෙකබොධිසත්තස්සපි එත්ථෙව සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. මනුස්සසොභග්යතන්ති මනුස්සෙසු සුභගභාවං. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන. කම්මවාදස්ස කිරියවාදස්ස පටික්ඛිපනෙන ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ කම්මං කණ්හං කණ්හවිපාක’’න්තිආදි (අ. නි. 4.232) නයප්පවත්තෙ ජිනචක්කෙ පහාරං දෙති නාම. නත්ථි පුරිසකාරෙති යථාවුත්තඅත්තකාරපරකාරාභාවතො එව සත්තානං පච්චත්තපුරිසකාරො නාම කොචි නත්ථීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. නත්ථි බලන්ති සත්තානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකනිබ්බානසම්පත්තිආවහං බලං නාම කිඤ්චි නත්ථි. තෙනාහ ¶ ‘‘යම්හී’’තිආදි. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං, සංකිලෙසිකම්පි චායං බලං පටික්ඛිපතෙව. යදි වීරියාදීනි පුරිසකාරවෙවචනානි, කස්මා විසුං ගහණන්ති ආහ ‘‘ඉදං නො වීරියෙනා’’තිආදි. සද්දත්ථතො පන තස්සා තස්සා කිරියාය උස්සන්නට්ඨෙන බලං. සූරවීරභාවාවහට්ඨෙන වීරියං. තදෙව දළ්හභාවතො, පොරිසධුරං වහන්තෙන පවත්තෙතබ්බතො ච පුරිසථාමො. පරං පරං ඨානං අක්කමනප්පවත්තියා පුරිසපරක්කමොති වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

සත්තයොගතො රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය සත්තා. පාණනතො අස්සසනපස්සසනවසෙන පවත්තියා පාණා. තෙ පන සො එකින්ද්රියාදිවසෙන විභජිත්වා වදතීති ආහ ‘‘එකින්ද්රියො’’තිආදි. අණ්ඩකොසාදීසු භවනතො ‘‘භූතා’’ති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘අණ්ඩකොස…පෙ… වදතී’’ති ¶ . ජීවනතො පාණං ධාරෙන්තා විය වඩ්ඪනතො ජීවා. තෙනාහ ‘‘සාලියවා’’තිආදි. නත්ථි එතෙසං සංකිලෙසවිසුද්ධීසු වසොති අවසා. නත්ථි නෙසං බලං වීරියං ¶ චාති අබලා අවීරියා. නියතාති අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතාභෙජ්ජමණිනො විය නියතප්පවත්තිතාය ගතිජාතිබන්ධාපවග්ගවසෙන නියාමො. තත්ථ තත්ථ ගමනන්ති ඡන්නං අභිජාතීනං තාසු තාසු ගතීසු උපගමනං සමවායෙන සමාගමො. සභාවොයෙවාති යථා කණ්ටකස්ස තිඛිණතා, කපිත්ථඵලානං පරිමණ්ඩලතා, මිගපක්ඛීනං විචිත්තාකාරතා, එවං සබ්බස්සාපි ලොකස්ස හෙතුපච්චයෙන විනා තථා තථා පරිණාමො අයං සභාවො එව අකිත්තිමොයෙව. තෙනාහ ‘‘යෙන හී’’තිආදි. ඡළාභිජාතියො පරතො විත්ථාරීයන්ති. ‘‘සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තී’’ති වදන්තො අදුක්ඛමසුඛභූමිං සබ්බෙන සබ්බං න ජානාතීති උල්ලිඞ්ගන්තො ‘‘අඤ්ඤා අදුක්ඛමසුඛභූමි නත්ථීති දස්සෙතී’’ති ආහ.

පමුඛයොනීනන්ති මනුස්සතිරච්ඡානාදීසු ඛත්තියබ්රාහ්මණාදිසීහබ්යග්ඝාදිවසෙන පධානයොනීනං. සට්ඨිසතානීති ඡසහස්සානි. ‘‘පඤ්ච ච කම්මුනො සතානී’’ති පදස්ස අත්ථදස්සනං ‘‘පඤ්චකම්මසතානි චා’’ති. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා ‘‘කෙවලං තක්කමත්තකෙන නිරත්ථකං දිට්ඨිං දීපෙතී’’ති ඉමමෙවත්ථං අතිදිසති. එත්ථ ච ‘‘තක්කමත්තකෙනා’’ති ඉමිනා යස්මා තක්කිකා නිරඞ්කුසතාය පරිකප්පනස්ස යං කිඤ්චි අත්තනො පරිකප්පිතං සාරතො ¶ මඤ්ඤමානා තථෙව අභිනිවිස්ස තක්කදිට්ඨිගාහං ගණ්හන්ති, තස්මා න තෙසං දිට්ඨිවත්ථුස්මිං විඤ්ඤූහි විචාරණා කාතබ්බාති දස්සෙති. කෙචීති උත්තරවිහාරවාසිනො. තෙ හි ‘‘පඤ්ච කම්මානීති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායා ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි ‘පඤ්ච කම්මානී’ති පඤ්ඤාපෙන්තී’’ති වදන්ති. කම්මන්ති ලද්ධීති ඔළාරිකභාවතො පරිපුණ්ණකම්මන්ති ලද්ධි. මනොකම්මං ¶ අනොළාරිකත්තා උපඩ්ඪකම්මන්ති ලද්ධීති යොජනා. ද්වට්ඨිපටිපදාති ‘‘ද්වාසට්ඨි පටිපදා’’ති වත්තබ්බෙ සභාවනිරුත්තිං අජානන්තො ‘‘ද්වට්ඨිපටිපදා’’ති වදති. එකස්මිං කප්පෙති එකස්මිං මහාකප්පෙ, තත්ථාපි ච විවට්ටට්ඨායීසඤ්ඤිතෙ එකස්මිං අසඞ්ඛ්යෙය්යෙකප්පෙ.

උරබ්භෙ හනන්තීති ඔරබ්භිකා. එවං සූකරිකාදයො වෙදිතබ්බා. ලුද්දාති අඤ්ඤෙපි යෙ කෙචි මාගවිකනෙසාදා. තෙ පාපකම්මපසුතතාය ‘‘කණ්හාභිජාතීති වදති. භික්ඛූ’’ති බුද්ධසාසනෙ භික්ඛූ. තෙ කිර ‘‘සඡන්දරාගා පරිභුඤ්ජන්තී’’ති අධිප්පායෙන ‘‘චතූසු පච්චයෙසු කණ්ටකෙ පක්ඛිපිත්වා ඛාදන්තී’’ති වදති. කස්මාති චෙ? යස්මා ‘‘තෙ පණීතපණීතෙ පච්චයෙ පටිසෙවන්තී’’ති තස්ස මිච්ඡාගාහො, තස්මා ඤායලද්ධෙපි පච්චයෙ භුඤ්ජමානා ආජීවකසමයස්ස විලොමගාහිතාය පච්චයෙසු කණ්ටකෙ පක්ඛිපිත්වා ඛාදන්ති නාමාති වදතීති අපරෙ. එකෙ පබ්බජිතා, යෙ සවිසෙසං අත්තකිලමථානුයොගං අනුයුත්තා. තථා හි තෙ කණ්ටකෙ වත්තන්තා විය හොන්තීති ‘‘කණ්ටකවුත්තිකා’’ති වුත්තා. ඨත්වා භුඤ්ජනනහානපටික්ඛෙපාදිවතසමායොගෙන පණ්ඩරතරා ¶ . ‘‘අචෙලකසාවකා’’ති ආජීවකසාවකෙ වදති. තෙ කිර ආජීවකලද්ධියා විසුද්ධචිත්තතාය නිගණ්ඨෙහිපි පණ්ඩරතරා. නන්දාදයො හි තථාරූපං ආජීවකපටිපත්තිං උක්කංසං පාපෙත්වා ඨිතා. තස්මා නිගණ්ඨෙහි ආජීවකසාවකෙහි ච පණ්ඩරතරා පරමසුක්කාභිජාතීති අයං තස්ස ලද්ධි.

පුරිසභූමියොති පධානපුග්ගලෙන නිද්දෙසො. ඉත්ථීනම්පි තා භූමියො ඉච්ඡන්තෙව. ‘‘භික්ඛු ච පන්නකො’’තිආදි තෙසං පාළියෙව. තත්ථ පන්නකොති භික්ඛාය විචරණකො, තෙසං වා පටිපත්තියා පටිපන්නකො. ජිනොති ජිණ්ණො ජරාවසෙන හීනධාතුකො, අත්තනො ¶ වා පටිපත්තියා පටිපක්ඛං ජිනිත්වා ඨිතො. සො කිර තථාභූතො ධම්මම්පි කස්සචි න කථෙසි. තෙනාහ ‘‘න කිඤ්චි ආහා’’ති. ඔට්ඨවදනාදිවිප්පකාරෙ කතෙපි ඛමනවසෙන න කිඤ්චි වදතීතිපි වදන්ති. අලාභින්ති ‘‘සො න කුම්භිමුඛා පටිග්ගණ්හාතී’’තිආදිනා ¶ (දී. නි. 1.394) නයෙන වුත්තඅලාභහෙතුසමායොගෙන අලාභිං, තතොයෙව ජිඝච්ඡාදුබ්බලපරෙතතාය සයනපරායනං ‘‘සමණං පන්නභූමී’’ති වදති.

ආජීවවුත්තිසතානීති සත්තානං ආජීවභූතානි ජීවිකාවුත්තිසතානි. පසුග්ගහණෙන එළකජාති ගහිතා, මිගග්ගහණෙන රුරුගවයාදිසබ්බමිගජාති. බහූ දෙවාති චාතුමහාරාජිකාදිබ්රහ්මකායිකාදිවසෙන, තෙසං අන්තරභෙදවසෙන බහූ දෙවා. තත්ථ චාතුමහාරාජිකානං එකච්චභෙදො මහාසමයසුත්තවසෙන (දී. නි. 2.331) දීපෙතබ්බො. මනුස්සාපි අනන්තාති දීපදෙසකුලවංසාජීවාදිවිභාගවසෙන මනුස්සාපි අනන්තභෙදා. පිසාචා එව පෙසාචා. තෙ අපරපෙතාදයො මහන්තමහන්තා. ඡද්දන්තදහමන්දාකිනියො කුවාළියමුචලින්දනාමෙන වදති.

පවුටාති පබ්බගණ්ඨිකා. පණ්ඩිතොපි ¶ …පෙ… උද්ධං න ගච්ඡති, කස්මා? සත්තානං සංසරණකාලස්ස නියතභාවතො. අපරිපක්කං සංසරණනිමිත්තං සීලාදිනා පරිපාචෙති නාම සීඝංයෙව විසුද්ධිප්පත්තියා. පරිපක්කං කම්මං ඵුස්ස ඵුස්ස පත්වා පත්වා කාලෙන පරිපක්කභාවානාපාදනෙන බ්යන්තිං කරොති නාම.

සුත්තගුළෙති සුත්තවට්ටියං. ‘‘නිබ්බෙඨියමානමෙව පලෙතී’’ති උපමාය සත්තානං සංසාරො අනුක්කමෙන ඛීයතෙව, න තස්ස වඩ්ඪතීති දස්සෙති පරිච්ඡින්නරූපත්තා.

171. දින්නන්ති ¶ දෙය්යධම්මසීසෙන දානං වුත්තන්ති ආහ ‘‘දින්නස්ස ඵලාභාවං වදතී’’ති, දින්නං පන අන්නාදිවත්ථුං කථං පටික්ඛිපති. එසෙව නයො යිට්ඨං හුතන්ති එත්ථාපි. මහායාගොති සබ්බසාධාරණං මහාදානං. පාහුනකසක්කාරොති පාහුනභාවෙන කාතබ්බසක්කාරො. ඵලන්ති ආනිසංසඵලං, නිස්සන්දඵලඤ්ච. විපාකොති සදිසඵලං. පරලොකෙ ඨිතස්ස අයං ලොකො නත්ථීති පරලොකෙ ඨිතස්ස කම්මුනා ලද්ධබ්බො අයං ලොකො න හොති. ඉධලොකෙ ඨිතස්සාපි පරලොකො නත්ථීති ඉධලොකෙ ඨිතස්ස කම්මුනා ලද්ධබ්බො පරලොකො න හොති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘සබ්බෙ ¶ තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජන්තී’’ති. ඉමෙ සත්තා යත්ථ යත්ථ භවෙ, යොනිආදීසු ච ඨිතා තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජන්ති නිරුදයවිනාසවසෙන විනස්සන්ති. ඵලාභාවවසෙනාති මාතාපිතූසු සම්මාපටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තීනං ඵලස්ස අභාවවසෙන ‘‘නත්ථි මාතා, නත්ථි පිතා’’ති වදති, න මාතාපිතූනං, නාපි තෙසු ඉදානි කයිරමානසක්කාරාසක්කාරානං අභාවවසෙන තෙසං ලොකපච්චක්ඛත්තා. පුබ්බුළකස්ස විය ඉමෙසං සත්තානං උප්පාදො නාම කෙවලො, න චවිත්වා ආගමනපුබ්බකොති දස්සනත්ථං ‘‘නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘චවිත්වා උපපජ්ජනකසත්තා නාම නත්ථීති වදතී’’ති. සමණෙන නාම යාථාවතො ¶ ජානන්තෙන කස්සචි කිඤ්චි අකථෙත්වා සඤ්ඤතෙන භවිතබ්බං, අඤ්ඤථා ආහොපුරිසිකා නාම සියා. කිඤ්හි පරො පරස්ස කරිස්සති? තථා ච අත්තනො සම්පාදනස්ස කස්සචි අවස්සයො එව න සියා තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජනතොති ආහ ‘‘යෙ ඉමඤ්ච…පෙ… පවෙදෙන්තී’’ති.

චතූසු මහාභූතෙසු නියුත්තොති චාතුමහාභූතිකො. යථා පන මත්තිකාය නිබ්බත්තං භාජනං මත්තිකාමයං, එවං අයං චතූහි මහාභූතෙහි නිබ්බත්තොති ආහ ‘‘චතුමහාභූතමයො’’ති. අජ්ඣත්තිකපථවීධාතූති සත්තසන්තානගතා පථවීධාතු. බාහිරපථවීධාතුන්ති බහිද්ධා මහාපථවිං. උපගච්ඡතීති බාහිරපථවිකායතො තදෙකදෙසභූතා පථවී ආගන්ත්වා අජ්ඣත්තිකභාවප්පත්තියා සත්තභාවෙන සණ්ඨිතා ඉදානි ඝටාදිගතපථවී විය තමෙව බාහිරපථවිකායං උපෙති උපගච්ඡති සබ්බසො තෙන නිබ්බිසෙසතං එකීභාවමෙව ගච්ඡති. ආපාදීසුපි එසෙව නයොති එත්ථ පජ්ජුන්නෙන මහාසමුද්දතො ගහිතආපො විය වස්සොදකභාවෙන පුනපි මහාසමුද්දමෙව, සූරියරස්මිතො ගහිතං ඉන්දග්ගිසඞ්ඛාතතෙජො විය පුන සූරියරස්මිං, මහාවායුඛන්ධතො නිග්ගතමහාවාතො විය තමෙව වායුඛන්ධං උපෙති උපගච්ඡතීති දිට්ඨිගතිකස්ස අධිප්පායො. මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි ආකාසං පක්ඛන්දන්ති තෙසං විසයාභාවාති වදන්ති. විසයිගහණෙන හි විසයාපි ගහිතා එව හොන්තීති. ගුණාගුණපදානීති ගුණදොසකොට්ඨාසා. සරීරමෙව පදානීති අධිප්පෙතං සරීරෙන තංතංකිරියාය ¶ පජ්ජිතබ්බතො. දබ්බන්ති මුය්හන්තීති දත්තූ, මූළ්හපුග්ගලා. තෙහි දත්තූහි ¶ බාලමනුස්සෙහි. ‘‘පරලොකො අත්ථී’’ති මති යෙසං, තෙ අත්ථිකා, තෙසං වාදොති අත්ථිකවාදො, තං අත්ථිකවාදං.

කම්මං ¶ පටිබාහති අකිරියවාදිභාවතො. විපාකං පටිබාහති සබ්බෙන සබ්බං ආයතිං උපපත්තියා පටික්ඛිපනතො. උභයං පටිබාහති සබ්බසො හෙතුපටිබාහනෙනෙව ඵලස්සපි පටික්ඛිත්තත්තා. උභයන්ති හි කම්මං විපාකඤ්චාති උභයං. සො හි ‘‘අහෙතූ අප්පච්චයා සත්තා සංකිලිස්සන්ති, විසුජ්ඣන්ති චා’’ති (දී. නි. 1.168; ම. නි. 2.100, 227; සං. නි. 3.212) වදන්තො කම්මස්ස විය විපාකස්සාපි සංකිලෙසවිසුද්ධීනං පච්චයත්තාභාවවචනතො තදුභයං පටිබාහති නාම. විපාකො පටිබාහිතො හොති අසති කම්මෙ විපාකාභාවතො. කම්මං පටිබාහිතං හොති අසති විපාකෙ කම්මස්ස නිරත්ථකභාවාපත්තිතො. අත්ථතොති සරූපෙන. උභයප්පටිබාහකාති විසුං විසුං තංතංදිට්ඨිදීපකභාවෙන පාළියං ආගතාපි පච්චෙකං තිවිධදිට්ඨිකා එව උභයපටිබාහකත්තා. උභයප්පටිබාහකාති හි හෙතුවචනං. ‘‘අහෙතුකවාදා චෙවා’’තිආදි පටිඤ්ඤාවචනං. යො හි විපාකපටිබාහනෙන නත්ථිකදිට්ඨිකො උච්ඡෙදවාදී, සො අත්ථතො කම්මපටිබාහනෙන අකිරියදිට්ඨිකො, උභයපටිබාහනෙන අහෙතුකදිට්ඨිකො ච හොති. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො.

සජ්ඣායන්තීති තං දිට්ඨිදීපකං ගන්ථං උග්ගහෙත්වා පඨන්ති. වීමංසන්තීති තස්ස අත්ථං විචාරෙන්ති. ‘‘තෙස’’න්තිආදි වීමංසනාකාරදස්සනං. තස්මිං ආරම්මණෙති යථාපරිකප්පිතකම්මඵලාභාවාදිකෙ ‘‘කරොතො න කරීයති පාප’’න්ති ආදිනයප්පවත්තාය ලද්ධියා ආරම්මණෙ. මිච්ඡාසති සන්තිට්ඨතීති ‘‘කරොතො න කරීයති පාප’’න්තිආදිවසෙන අනුස්සවූපලද්ධෙ අත්ථෙ තදාකාරපරිවිතක්කනෙහි සවිග්ගහෙ විය සරූපතො චිත්තස්ස පච්චුපට්ඨිතෙ චිරකාලපරිචයෙන එවමෙතන්ති නිජ්ඣානක්ඛමභාවූපගමනෙන නිජ්ඣානක්ඛන්තියා ¶ තථාගහිතෙ පුනප්පුනං තථෙව ආසෙවන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස මිච්ඡාවිතක්කෙන සමාදියමානා මිච්ඡාවායාමූපත්ථම්භිතා අතංසභාවං ‘‘තංසභාව’’න්ති ගණ්හන්තී මිච්ඡාසතීති ලද්ධනාමා තංලද්ධිසහගතා තණ්හා සන්තිට්ඨති. චිත්තං එකග්ගං හොතීති යථාසකං විතක්කාදිපච්චයලාභෙන තස්මිං ආරම්මණෙ අවට්ඨිතතාය අනෙකග්ගතං පහාය එකග්ගං අප්පිතං විය හොති. චිත්තසීසෙන මිච්ඡාසමාධි එව වුත්තො. සොපි හි පච්චයවිසෙසෙහි ලද්ධභාවනාබලො ඊදිසෙ ඨානෙ සමාධානපතිරූපකිච්චකරොයෙව, වාළවිජ්ඣනාදීසු වියාති දට්ඨබ්බං. ජවනානි ජවන්තීති අනෙකක්ඛත්තුං තෙනාකාරෙන පුබ්බභාගියෙසු ජවනවාරෙසු පවත්තෙසු ¶ සබ්බපච්ඡිමෙ ජවනවාරෙ සත්ත ජවනානි ¶ ජවන්ති. පඨමෙ ජවනෙ සතෙකිච්ඡා හොන්ති. තථා දුතියාදීසූති ධම්මසභාවදස්සනමත්තමෙතං, න පන තස්මිං ඛණෙ තෙසං තිකිච්ඡා කෙනචි සක්කා කාතුං.

තත්ථාති තෙසු තීසු මිච්ඡාදස්සනෙසු. කොචි එකං දස්සනං ඔක්කමතීති යස්ස එකස්මිංයෙව අභිනිවෙසො ආසෙවනා ච පවත්තා, සො එකමෙව දස්සනං ඔක්කමති. යස්ස පන ද්වීසු තීසුපි වා අභිනිවෙසො ආසෙවනා ච පවත්තා, සො ද්වෙ තීණිපි ඔක්කමති, එතෙන යා පුබ්බෙ උභයපටිබාහකතාමුඛෙන දීපිතා අත්ථසිද්ධා සබ්බදිට්ඨිකතා, සා පුබ්බභාගියා. යා පන මිච්ඡත්තනියාමොක්කන්තිභූතා, සා යථාසකං පච්චයසමුදාගමසිද්ධිතො භින්නාරම්මණානං විය විසෙසාධිගමානං එකජ්ඣං අනුප්පත්තියා අසඞ්කිණ්ණා එවාති දස්සෙති. ‘‘එකස්මිං ඔක්කන්තෙපී’’තිආදිනා තිස්සන්නම්පි දිට්ඨීනං සමානබලතං සමානඵලතඤ්ච දස්සෙති. තස්මා තිස්සොපි චෙතා එකස්ස උප්පන්නා අබ්බොකිණ්ණා එව, එකාය විපාකෙ දින්නෙ ¶ ඉතරා අනුබලප්පදායිකායො හොන්ති. ‘‘වට්ටඛාණු නාමෙසා’’ති ඉදං වචනං නෙය්යත්ථං, න නීතත්ථං. තථා හි පපඤ්චසූදනියං ‘‘කිං පනෙස එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නියතො හොති, උදාහු අඤ්ඤස්මිං පීති? එකස්මිංයෙව නියතො, ආසෙවනවසෙන පන භවන්තරෙපි තං තං දිට්ඨිං රොචෙති යෙවා’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 3.129) වුත්තං. අකුසලඤ්හි නාමෙතං අබලං දුබ්බලං, න කුසලං විය සබලං මහාබලං. තස්මා ‘‘එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නියතො’’ති වුත්තං. අඤ්ඤථා සම්මත්තනියාමො විය මිච්ඡත්තනියාමොපි අච්චන්තිකො සියා, න ච අච්චන්තිකො. යදි එවං වට්ටඛාණුජොතනා කථන්ති ආහ ‘‘ආසෙවනවසෙන පනා’’තිආදි. තස්මා යථා ‘‘සකිං නිමුග්ගොපි නිමුග්ගො එව බාලො’’ති වුත්තං, එවං වට්ටඛාණුජොතනා. යාදිසෙ හි පච්චයෙ පටිච්ච අයං තං තං දස්සනං ඔක්කන්තො පුන කදාචි තප්පටිපක්ඛෙ පච්චයෙ පටිච්ච තතො සීසුක්ඛිපනමස්ස න හොතීති න වත්තබ්බං, තස්මා ‘‘යෙභුය්යෙන හි එවරූපස්ස භවතො වුට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති වුත්තං.

තස්මාති යස්මා එවං සංසාරඛාණුභාවස්සපි පච්චයො අපණ්ණකජාතො, තස්මා. භූතිකාමොති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථානං වසෙන අත්තනො ගුණෙහි වඩ්ඪිකාමො.

174. අකතාති ¶ සමෙන විසමෙන වා කෙනචි හෙතුනා න කතා න විහිතා. කතවිධො කරණවිධි නත්ථි එතෙසන්ති අකතවිධානා ¶ . පදද්වයෙනාපි ලොකෙ කෙනචි හෙතුපච්චයෙන නෙසං අනිබ්බත්තනභාවං දස්සෙති. ඉද්ධියාපි න නිම්මිතාති කස්සචි ඉද්ධිමතො චෙතොවසිප්පත්තස්ස දෙවස්ස ¶ , ඉස්සරාදිනො වා ඉද්ධියාපි න නිම්මිතා. අනිම්මාපිතා කස්සචි අනිම්මාපිතා. වුත්තත්ථමෙවාති බ්රහ්මජාලවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.30) වුත්තත්ථමෙව. වඤ්ඣාති වඤ්ඣපසුවඤ්ඣතාලාදයො විය අඵලා, කස්සචි අජනකාති අත්ථො, එතෙන පථවිකායාදීනං රූපාදිජනකභාවං පටික්ඛිපති. රූපසද්දාදයො හි පථවිකායාදීහි අප්පටිබද්ධවුත්තිකාති තස්ස ලද්ධි. පබ්බතකූටං විය ඨිතාති කූටට්ඨා, යථා පබ්බතකූටං කෙනචි අනිබ්බත්තිතං, කස්සචි ච අනිබ්බත්තකං, එවමෙතෙ පීති අධිප්පායො. යමිදං ‘‘බීජතො අඞ්කුරාදි ජායතී’’ති වුච්චති, තං විජ්ජමානමෙව තතො නික්ඛමති, න අවිජ්ජමානං, අඤ්ඤථා අඤ්ඤතොපි අඤ්ඤස්ස උපලද්ධි සියාති අධිප්පායො. ඨිතත්තාති නිබ්බිකාරාභාවෙන ඨිතත්තා. න චලන්තීති විකාරං නාපජ්ජන්ති. විකාරාභාවතො හි තෙසං සත්තන්නං කායානං එසිකට්ඨායිට්ඨිතතා. අනිඤ්ජනඤ්ච අත්තනො පකතියා අවට්ඨානමෙව. තෙනාහ ‘‘න විපරිණමන්තී’’ති. අවිපරිණාමධම්මත්තා එව හි තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං න බ්යාබාධෙන්ති. සති හි විකාරං ආපාදෙතබ්බතාය බ්යාබාධකතාපි සියා, තථා අනුග්ගහෙතබ්බතාය අනුග්ගාහකතාති තදභාවං දස්සෙතුං පාළියං නාලන්තිආදි වුත්තං. පථවී එව කායෙකදෙසත්තා පථවිකායො. ජීවසත්තමානං කායානං නිච්චතාය නිබ්බිකාරභාවතො න ¶ හන්තබ්බතා, න ඝාතෙතබ්බතා චාති නෙව කොචි හන්තා වා ඝාතෙතා වා, තෙනෙවාහ ‘‘සත්තන්නං ත්වෙව කායාන’’න්තිආදි. යදි කොචි හන්තා නත්ථි, කථං සත්ථප්පහාරොති ආහ ‘‘යථා මුග්ගරාසි ආදීසූ’’තිආදි. කෙවලං සඤ්ඤාමත්තමෙව හොති. හනනඝාතනාදි පන පරමත්ථතො නත්ථෙව කායානං අවිකොපනීයභාවතොති අධිප්පායො.

177. චත්තාරො යාමා භාගා චතුයාමා, චතුයාමා එව චාතුයාමා, භාගත්ථො හි ඉධ යාම-සද්දො යථා ‘‘රත්තියා පඨමො යාමො’’ති ¶ . සො පනෙත්ථ භාගො සංවරලක්ඛණොති ආහ ‘‘චාතුයාමසංවුතොති චතුකොට්ඨාසෙන සංවරෙන සංවුතො’’ති. පටික්ඛිත්තසබ්බසීතොදකොති පටික්ඛිත්තසබ්බසීතොදකපරිභොගො. සබ්බෙන පාපවාරණෙන යුත්තොති සබ්බප්පකාරෙන සංවරලක්ඛණෙන සමන්නාගතො. ධුතපාපොති සබ්බෙන නිජ්ජරලක්ඛණෙන පාපවාරණෙන විධුතපාපො. ඵුට්ඨොති අට්ඨන්නම්පි කම්මානං ඛෙපනෙන මොක්ඛප්පත්තියා කම්මක්ඛයලක්ඛණෙන සබ්බෙන පාපවාරණෙන ඵුට්ඨො තං පත්වා ඨිතො. කොටිප්පත්තචිත්තොති මොක්ඛාධිගමෙනෙව උත්තමමරියාදප්පත්තචිත්තො. යතත්තොති කායාදීසු ඉන්ද්රියෙසු සංයමෙතබ්බස්ස අභාවතො සංයතචිත්තො. සුප්පතිට්ඨිතචිත්තොති නිස්සෙසතො සුට්ඨු පතිට්ඨිතචිත්තො. සාසනානුලොමං නාම පාපවාරණෙන යුත්තතා. තෙනාහ ‘‘ධුතපාපො’’තිආදි. අසුද්ධලද්ධිතායාති ‘‘අත්ථි ජීවො, සො ච සියා නිච්චො, සියා අනිච්චො’’ති එවමාදිඅසුද්ධලද්ධිතාය ¶ . සබ්බාති කම්මපකතිවිභාගාදිවිසයා සබ්බා නිජ්ඣානක්ඛන්තියො. දිට්ඨියෙ වාති මිච්ඡාදිට්ඨියො එව ජාතා.

179-181. අමරාවික්ඛෙපෙ ¶ වුත්තනයො එවාති බ්රහ්මජාලෙ අමරාවික්ඛෙපවාදසංවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.61-63) වුත්තනයො එව වික්ඛෙපබ්යාකරණභාවතො, තථෙව චෙත්ථ වික්ඛෙපවාදස්ස ආගතත්තා.

පඨමසන්දිට්ඨිකසාමඤ්ඤඵලවණ්ණනා

183. යථා තෙ රුච්චෙය්යාති ඉදානි මයා පුච්ඡියමානො අත්ථො යථා තව චිත්තෙ රොචෙය්ය. ඝරදාසියා කුච්ඡිස්මිං ජාතො අන්තොජාතො. ධනෙන කීතො ධනක්කීතො. බන්ධග්ගාහගහිතො කරමරානීතො. සාමන්ති සයමෙව. දාසබ්යන්ති දාසභාවං. කොචි දාසොපි සමානො අලසො කම්මං අකරොන්තො ‘‘කම්මකාරො’’ති න වුච්චතීති ආහ ‘‘අනලසො කම්මකරණසීලොයෙවා’’ති. පඨමමෙවාති ආසන්නතරට්ඨානූපසඞ්කමනතො පගෙව පුරෙතරමෙව. පච්ඡාති සාමිකස්ස නිපජ්ජාය පච්ඡා. සයනතො අවුට්ඨිතෙති රත්තියා විභායනවෙලාය සෙය්යතො අවුට්ඨිතෙ. පච්චූසකාලතො පට්ඨායාති අතීතාය ¶ රත්තියා පච්චූසකාලතො පට්ඨාය. යාව සාමිනො රත්තිං නිද්දොක්කමනන්ති අපරාය පදොසවෙලායං යාව නිද්දොක්කමනං. කිං කාරන්ති කිං කරණීයං, කිංකාරභාවතො පුච්ඡිත්වා කාතබ්බවෙය්යාවච්චන්ති අත්ථො.

දෙවො වියාති ආධිපච්චපරිවාරාදිසම්පත්තිසමන්නාගතො පධානදෙවො විය. සො වතස්සාහන්ති සො වත අස්සං අහං. සො රාජා විය අහම්පි භවෙය්යං, කථං පුඤ්ඤානි කරෙය්යං, යදි පුඤ්ඤානි උළාරානි කරෙය්යන්ති යොජනා. ‘‘සො වතස්ස’ස්ස’’න්ති පාඨෙ සො රාජා අස්ස අහං අස්සං වත, යදි පුඤ්ඤානි කරෙය්යන්ති යොජනා. තෙනාහ ‘‘අයමෙවත්ථො’’ති. අස්සන්ති උත්තමපුරිසප්පයොගෙ අහං-සද්දො අප්පයුත්තොපි පයුත්තො එව හොති. යාවජීවං න සක්ඛිස්සාමි දාතුන්ති යාවජීවං දානත්ථාය උස්සාහං කරොන්තොපි යං රාජා එකං දිවසං දෙති ¶ , තතො සතභාගම්පි දාතුං න සක්ඛිස්සාමි. තස්මා පබ්බජිස්සාමීති පබ්බජ්ජායං උස්සාහං කත්වාති යොජනා.

කායෙන ¶ සංවුතොති කායෙන සංවරිතබ්බං කායද්වාරෙන පවත්තනකං පාපධම්මං සංවරිත්වා විහරෙය්යාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘කායෙන පිහිතො හුත්වා’’තිආදි. ඝාසච්ඡාදනෙන පරමතායාති ඝාසච්ඡාදනපරියෙසනෙ සල්ලෙඛවසෙන පරමතාය, උක්කට්ඨභාවෙ සණ්ඨිතො ඝාසච්ඡාදනමෙව වා පරමං පරා කොටි එතස්ස, න තතො පරං කිඤ්චි ආමිසජාතං පරියෙසති පච්චාසිසති චාති ඝාසච්ඡාදනපරමො, තබ්භාවො ඝාසච්ඡාදනපරමතා, තස්සා ඝාසච්ඡාදනපරමතාය. විවෙකට්ඨකායානන්ති ගණසඞ්ගණිකතො පවිවිත්තෙ ඨිතකායානං. නෙක්ඛම්මාභිරතානන්ති ඣානාභිරතානං. තාය එව ඣානාභිරතියා පරමං උත්තමං වොදානං විසුද්ධිං පත්තතාය පරමවොදානප්පත්තානං. කිලෙසූපධිඅභිසඞ්ඛාරූපධීනං අච්චන්තවිගමෙන නිරුපධීනං. විසඞ්ඛාරගතානන්ති අධිගතනිබ්බානානං. එත්ථ ච පඨමො විවෙකො ඉතරෙහි ද්වීහි විවෙකෙහි සහාපි පත්තබ්බො විනාපි, තථා දුතියො. තතියො පන ඉතරෙහි ද්වීහි සහෙව පත්තබ්බො, න විනාති දට්ඨබ්බං. ගණෙ ජනසමාගමෙ සන්නිපතනං ගණසඞ්ගණිකා, තං පහාය එකො විහරති චරති පුග්ගලවසෙන අසහායත්තා. චිත්තෙ කිලෙසානං සන්නිපතනං චිත්තකිලෙසසඞ්ගණිකා, තං පහාය එකො විහරති කිලෙසවසෙන අසහායත්තා. මග්ගස්ස ¶ එකචිත්තක්ඛණිකත්තා, ගොත්රභුආදීනඤ්ච ආරම්මණමත්තත්තා න තෙසං වසෙන සාතිසයා නිබ්බුතිසුඛසම්ඵුසනා, ඵලසමාපත්තිනිරොධසමාපත්තිවසෙන සාතිසයාති ආහ ‘‘ඵලසමාපත්තිං වා නිරොධසමාපත්තිං වා පවිසිත්වා’’ති. ඵලපරියොසානො හි නිරොධොති.

184. අභිහරිත්වාති අභිමුඛීභාවෙන නෙත්වා. ‘‘අහං චීවරාදීහි පයොජනං සාධෙස්සාමී’’ති වචනසෙසො. සප්පායන්ති ¶ සබ්බගෙලඤ්ඤපහරණවසෙන උපකාරාවහං. භාවිනා අනත්ථතො පරිපාලනවසෙන ගොපනා රක්ඛාගුත්ති. පච්චුප්පන්නස්ස නිසෙධවසෙන ආවරණගුත්ති.

දුතියසන්දිට්ඨිකසාමඤ්ඤඵලවණ්ණනා

186. කසතීති කසිං කරොති. ගහපතිකොති එත්ථ ක-සද්දො අප්පත්ථොති ආහ ‘‘එකගෙහමත්තෙ ජෙට්ඨකො’’ති, තෙන අනෙකකුලජෙට්ඨකභාවං පටික්ඛිපති. කරං කරොතීති කරං සම්පාදෙති. වඩ්ඪෙතීති උපරූපරි සම්පාදනෙන වඩ්ඪෙති. එවං අප්පම්පි පහාය පබ්බජිතුං දුක්කරන්ති අයමත්ථො ලටුකිකොපමසුත්තෙන (ම. නි. 2.151, 152) දීපෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘සෙය්යථාපි, උදායි, පුරිසො දලිද්දො අස්සකො අනාළ්හියො, තස්සස්ස එකං අගාරකං ඔලුග්ගවිලුග්ගං කාකාතිදායිං නපරමරූප’’න්ති විත්ථාරො. යදි අප්පම්පි භොගං පහාය පබ්බජිතුං දුක්කරං, කස්මා දාසවාරෙ භොගග්ගහණං න කතන්ති ආහ ‘‘දාසවාරෙ පනා’’තිආදි. යථා ¶ ච දාසස්ස භොගාපි අභොගා පරායත්තභාවතො, එවං ඤාතයො පීති දාසවාරෙ ඤාතිපරිවට්ටග්ගහණම්පි න කතන්ති දට්ඨබ්බං.

189. එවරූපාහීති යථාවුත්තදාසකස්සකූපමාසදිසාහි උපමාහි සාමඤ්ඤඵලං දීපෙතුං පහොති භගවා සකලම්පි රත්තින්දිවං තතො භිය්යොපි අනන්තපටිභානතාය විචිත්තනයදෙසනභාවතො. තථාපීති සතිපි දෙසනාය උත්තරුත්තරාධිකනානානයවිචිත්තභාවෙ.

එකත්ථමෙතං පදං සාධුසද්දස්සෙව ක-කාරෙන වඩ්ඪිත්වා වුත්තත්තා, තෙනෙව සාධුක-සද්දස්ස අත්ථං වදන්තෙන අත්ථුද්ධාරවසෙන සාධු-සද්දො උදාහටො. ආයාචනෙති අභිමුඛයාචනෙ, අභිපත්ථනායන්ති අත්ථො ¶ . සම්පටිච්ඡනෙති පටිග්ගණ්හනෙ ¶ . සම්පහංසනෙති සංවිජ්ජමානගුණවසෙන හංසනෙ තොසනෙ, උදග්ගතාකරණෙති අත්ථො. ධම්මරුචීති පුඤ්ඤකාමො. පඤ්ඤාණවාති පඤ්ඤවා. අද්දුබ්භොති අදූසකො, අනුපඝාතකොති අත්ථො. ඉධාපීති ඉමස්මිං සාමඤ්ඤඵලෙපි. අයං සාධු-සද්දො. දළ්හීකම්මෙති සක්කච්ච කිරියායං. ආණත්තියන්ති ආණාපනෙ. ‘‘සුණොහි සාධුකං මනසි කරොහී’’ති හි වුත්තෙ සාධුක-සද්දෙන සවනමනසිකාරානං සක්කච්චකිරියා විය තදාණාපනම්පි ජොතිතං හොති, ආයාචනත්ථතා විය චස්ස ආණාපනත්ථතා වෙදිතබ්බා. සුන්දරෙපීති සුන්දරත්ථෙපි. ඉදානි යථාවුත්තෙන සාධුක-සද්දස්ස අත්ථත්තයෙන පකාසිතං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘දළ්හීකම්මත්ථෙන හී’’තිආදි වුත්තං.

මනසි කරොහීති එත්ථ මනසිකාරො න ආරම්මණපටිපාදනලක්ඛණො, අථ ඛො වීථිපටිපාදනජවනපටිපාදනමනසිකාරපුබ්බකං චිත්තෙ ඨපනලක්ඛණොති දස්සෙන්තො ‘‘ආවජ්ජා’’තිආදිමාහ. සොතින්ද්රියවික්ඛෙපවාරණං සවනෙ නියොජනවසෙන කිරියන්තරපටිසෙධනභාවතො, සොතං ඔදහාති අත්ථො. මනින්ද්රියවික්ඛෙපවාරණං අඤ්ඤචින්තාපටිසෙධනතො. බ්යඤ්ජනවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං ‘‘සාධුක’’න්ති විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා. පච්ඡිමස්ස අත්ථවිපල්ලාසග්ගාහවාරණෙපි එසෙව නයො. ධාරණූපපරික්ඛාදීසූති ආදි-සද්දෙන තුලනතීරණාදිකෙ, දිට්ඨියා සුප්පටිවිධෙ ච සඞ්ගණ්හාති. සබ්යඤ්ජනොති එත්ථ යථාධිප්පෙතමත්ථං බ්යඤ්ජයතීති බ්යඤ්ජනං, සභාවනිරුත්ති. සහ බ්යඤ්ජනෙනාති සබ්යඤ්ජනො, බ්යඤ්ජනසම්පන්නොති අත්ථො. සාත්ථොති අරණීයතො උපගන්තබ්බතො අනුධාතබ්බතො අත්ථො, චතුපාරිසුද්ධිසීලාදිකො ¶ . තෙන සහ අත්ථෙනාති සාත්ථො, අත්ථසම්පන්නොති අත්ථො. ධම්මගම්භීරොතිආදීසු ධම්මො නාම තන්ති. දෙසනා ¶ නාම තස්සා මනසා වවත්ථාපිතාය තන්තියා දෙසනා. අත්ථො නාම තන්තියා අත්ථො. පටිවෙධො නාම තන්තියා, තන්තිඅත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධො. යස්මා චෙතෙ ධම්මදෙසනා අත්ථප්පටිවෙධා සසාදීහි විය මහාසමුද්දො මන්දබුද්ධීහි දුක්ඛොගාහා, අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච, තස්මා ගම්භීරා. තෙන වුත්තං ‘‘යස්මා අයං ධම්මො…පෙ… සාධුකං මනසි කරොහී’’ති. එත්ථ ච පටිවෙධස්ස දුක්කරභාවතො ධම්මත්ථානං, දෙසනාඤාණස්ස දුක්කරභාවතො දෙසනාය දුක්ඛොගාහතා, පටිවෙධස්ස පන උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය, ඤාණුප්පත්තියා ච දුක්කරභාවතො දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා. දෙසනං නාම ¶ උද්දිසනං, තස්ස නිද්දිසනං භාසනන්ති ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘විත්ථාරතො භාසිස්සාමී’’ති. පරිබ්යත්තං කථනඤ්හි භාසනං, තෙනාහ ‘‘දෙසෙස්සාමීති…පෙ… විත්ථාරදීපන’’න්ති.

යථාවුත්තමත්ථං සුත්තපදෙන සමත්ථෙතුං ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. සාළිකායිව නිග්ඝොසොති සාළිකාය ආලාපො විය මධුරො කණ්ණසුඛො පෙමනීයො. පටිභානන්ති සද්දො. උදීරයීති උච්චාරීයති, වුච්චති වා.

එවං වුත්තෙ උස්සාහජාතොති එවං ‘‘සුණොහි සාධුකං මනසි කරොහි භාසිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘න කිර භගවා සඞ්ඛෙපෙනෙව දෙසෙස්සති, විත්ථාරෙනපි භාසිස්සතී’’ති සඤ්ජාතුස්සාහො හට්ඨතුට්ඨො හුත්වා.

190. ‘‘ඉධා’’ති ඉමිනා වුච්චමානං අධිකරණං තථාගතස්ස උප්පත්තිට්ඨානභූතං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘දෙසාපදෙසෙ නිපාතො’’ති. ‘‘ස්වාය’’න්ති සාමඤ්ඤතො ඉධසද්දමත්තං ගණ්හාති, න යථාවිසෙසිතබ්බං ඉධ-සද්දං. තථා හි වක්ඛති ‘‘කත්ථචි පදපූරණමත්තමෙවා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.190). ලොකං උපාදාය වුච්චති ලොක-සද්දෙන සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තත්තා ¶ . සෙසපදද්වයෙ පන පදන්තරසන්නිධානමත්තෙන තං තං උපාදාය වුත්තතා දට්ඨබ්බා. ඉධ තථාගතො ලොකෙති හි ජාතිඛෙත්තං, තත්ථාපි අයං චක්කවාළො ‘‘ලොකො’’ති අධිප්පෙතො. සමණොති සොතාපන්නො. දුතියො සමණොති සකදාගාමී. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කතමො ච භික්ඛවෙ සමණො? ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛු තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොතී’’තිආදි (අ. නි. 4.241). ‘‘කතමො ච භික්ඛවෙ දුතියො සමණො? ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛු තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා රාගදොසමොහානං තනුත්තා’’තිආදි (අ. නි. 4.241). ඔකාසන්ති කඤ්චි පදෙසං. ඉධෙව තිට්ඨමානස්සාති ඉමිස්සා එව ඉන්දසාලගුහායං තිට්ඨමානස්ස.

පදපූරණමත්තමෙව ¶ ඔකාසාපදිසනස්සාපි අසම්භවතො අත්ථන්තරස්ස අබොධනතො. අරහන්ති ආදයො සද්දා විත්ථාරිතාති යොජනා. අත්ථතො විත්ථාරණං සද්දමුඛෙනෙව හොතීති සද්දග්ගහණං. යස්මා. ‘‘අපරෙහිපි අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො’’තිආදිනා උදානට්ඨකථාදීසු, (උදා. අට්ඨ. 18; ඉතිවු. අට්ඨ. 38) අරහන්ති ආදයො විසුද්ධිමග්ගටීකායං අපරෙහි පකාරෙහි විත්ථාරිතා ¶ , තස්මාතෙසු වුත්තානයෙනපි සො (විසුද්ධි. ටී. 1.129, 130) අත්ථො වෙදිතබ්බො. තථාගතස්ස සත්තනිකායන්තොගධතාය ‘‘ඉධ පන සත්තලොකො අධිප්පෙතො’’ති වත්වා තත්ථායං යස්මිං සත්තනිකායෙ යස්මිඤ්ච ඔකාසෙ උප්පජ්ජති, තං දස්සෙතුං ‘‘සත්තලොකෙ උප්පජ්ජමානොපි චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තථාගතො න දෙවලොකෙ උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආගමිස්සති. සාරප්පත්තාති කුලභොගිස්සරියාදිවසෙන සාරභූතා. බ්රාහ්මණගහපතිකාති බ්රහ්මායුපොක්ඛරසාතිආදිබ්රාහ්මණා ¶ චෙව අනාථපිණ්ඩිකාදිගහපතිකා ච.

‘‘සුජාතායා’’තිආදිනා වුත්තෙසු චතූසු විකප්පෙසු පඨමො විකප්පො බුද්ධභාවාය ආසන්නතරපටිපත්තිදස්සනවසෙන වුත්තො. ආසන්නතරාය හි පටිපත්තියා ඨිතො ‘‘උප්පජ්ජතීති’’ වුච්චති උප්පාදස්ස එකන්තිකත්තා, පගෙව පටිපත්තියා මත්ථකෙ ඨිතො. දුතියො බුද්ධභාවාවහපබ්බජ්ජතො පට්ඨාය ආසන්නපටිපත්තිදස්සනවසෙන, තතියො බුද්ධකරධම්ම පාරිපූරිතො පට්ඨාය බුද්ධභාවාය පටිපත්තිදස්සනවසෙන. න හි මහාසත්තානං උප්පතිභවූපපත්තිතො පට්ඨාය බොධිසම්භාරසම්භරණං නාම අත්ථි. චතුත්ථො බුද්ධකරධම්මසමාරම්භතො පට්ඨාය. බොධියා නියතභාවප්පත්තිතො පභුති හි විඤ්ඤූහි ‘‘බුද්ධො උප්පජ්ජතී’’ති වත්තුං සක්කා උප්පාදස්ස එකන්තිකත්තා. යථා පන සන්දන්ති නදියොති සන්දනකිරියාය අවිච්ඡෙදමුපාදාය වත්තමානප්පයොගො, එවං උප්පාදත්ථාය පටිපජ්ජනකිරියාය අවිච්ඡෙදමුපාදාය චතූසු විකප්පෙසු ‘‘උප්පජ්ජති නාමා’’ති වුත්තං. සබ්බපඨමං උප්පන්නභාවන්ති චතූසු විකප්පෙසු සබ්බපඨමං වුත්තං තථාගතස්ස උප්පන්නතාසඞ්ඛාතං අත්ථිභාවං. තෙනාහ ‘‘උප්පන්නො හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො’’ති.

සො භගවාති යො ‘‘තථාගතො අරහ’’න්තිආදිනා කිත්තිතගුණො, සො භගවා. ‘‘ඉමං ලොක’’න්ති නයිදං මහාජනස්ස සම්මුඛමත්තං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො අනවසෙසං පරියාදායාති දස්සෙතුං ‘‘සදෙවක’’න්තිආදි වුත්තං, තෙනාහ ‘‘ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙතී’’ති. පජාතත්තාති යථාසකං කම්මකිලෙසෙහි නිබ්බත්තත්තා. පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං පාරිසෙසඤායෙන ඉතරෙසං පදන්තරෙහි සඞ්ගහිතත්තා. සදෙවකන්ති ච අවයවෙන විග්ගහො සමුදායො සමාසත්ථො. ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං පච්චාසත්තිඤායෙන. තත්ථ හි සො ජාතො, තංනිවාසී ච. බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණන්ති එත්ථාපි එසෙව ¶ නයො. පච්චත්ථික ¶ …පෙ… සමණබ්රාහ්මණග්ගහණන්ති නිදස්සනමත්තමෙතං අපච්චත්ථිකානං, අසමිතාබාහිතපාපානඤ්ච සමණබ්රාහ්මණානං සස්සමණබ්රාහ්මණීවචනෙන ගහිතත්තා. කාමං ‘‘සදෙවක’’න්තිආදි ¶ විසෙසනානං වසෙන සත්තවිසයො ලොකසද්දොති විඤ්ඤායති තුල්යයොගවිසයත්තා තෙසං, ‘‘සලොමකො සපක්ඛකො’’තිආදීසු පන අතුල්යයොගෙපි අයං සමාසො ලබ්භතීති බ්යභිචාරදස්සනතො පජාගහණන්ති ආහ ‘‘පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණ’’න්ති.

අරූපිනො සත්තා අත්තනො ආනෙඤ්ජවිහාරෙන විහරන්තා දිබ්බන්තීති දෙවාති ඉමං නිබ්බචනං ලභන්තීති ආහ ‘‘සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරලොකො ගහිතො’’ති. තෙනාහ ‘‘ආකාසානඤ්චායතනූපගානං දෙවානං සහබ්යත’’න්ති (අ. නි. 3.117). සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකො ගහිතො තස්ස සවිසෙසං මාරස්ස වසෙ වත්තනතො. රූපී බ්රහ්මලොකො ගහිතො අරූපීබ්රහ්මලොකස්ස විසුං ගහිතත්තා. චතුපරිසවසෙනාති ඛත්තියාදිචතුපරිසවසෙන, ඉතරා පන චතස්සො පරිසා සමාරකාදිග්ගහණෙන ගහිතා එවාති. අවසෙසසබ්බසත්තලොකො නාගගරුළාදිභෙදො.

එත්තාවතා ච භාගසො ලොකං ගහෙත්වා යොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙන තෙන විසෙසෙන අභාගසො ලොකං ගහෙත්වා යොජනං දස්සෙතුං ‘‘අපි චෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතොති උක්කංසගතිවිජානනෙන. පඤ්චසු හි ගතීසු දෙවගතිපරියාපන්නාව සෙට්ඨා, තත්ථාපි අරූපිනො දූරසමුස්සාරිතකිලෙසදුක්ඛතාය, සන්තපණීතආනෙඤ්ජවිහාරසමඞ්ගිතාය, අතිදීඝායුකතායාති එවමාදීහි විසෙසෙහි අතිවිය උක්කට්ඨා. ‘‘බ්රහ්මා මහානුභාවො’’තිආදි දසසහස්සියං මහාබ්රහ්මුනො වසෙන වදති. ‘‘උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො’’ති ¶ හි වුත්තං. අනුත්තරන්ති සෙට්ඨං නව ලොකුත්තරං. භාවානුක්කමොති භාවවසෙන පරෙසං අජ්ඣාසයවසෙන ‘‘සදෙවක’’න්තිආදීනං පදානං අනුක්කමො.

තීහාකාරෙහීති දෙවමාරබ්රහ්මසහිතතාසඞ්ඛාතෙහි තීහි පකාරෙහි. තීසු පදෙසූති ‘‘සදෙවක’’න්තිආදීසු තීසු පදෙසු. තෙන තෙනාකාරෙනාති සදෙවකත්තාදිනා තෙන තෙන පකාරෙන. තෙධාතුකමෙව පරියාදින්නන්ති පොරාණා පනාහූති යොජනා.

අභිඤ්ඤාති ¶ ය-කාරලොපෙනායං නිද්දෙසො, අභිජානිත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤාය අධිකෙන ඤාණෙන ඤත්වා’’ති. අනුමානාදිපටික්ඛෙපොති අනුමානඋපමානඅත්ථාපත්තිආදිපටික්ඛෙපො එකප්පමාණත්තා. සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණචාරතාය හි සබ්බපච්චක්ඛා බුද්ධා භගවන්තො.

අනුත්තරං ¶ විවෙකසුඛන්ති ඵලසමාපත්තිසුඛං, තෙන ඨිතිමිස්සාපි [වීථිමිස්සාපි (සාරත්ථ. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනායං) ධිතිමිස්සාපි (ක)] කදාචි භගවතො ධම්මදෙසනා හොතීති හිත්වාපීති පි-සද්දග්ගහණං. භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො යස්මිං ඛණෙ පරිසා සාධුකාරං වා දෙති, යථාසුතං වා ධම්මං පච්චවෙක්ඛති, තං ඛණං පුබ්බභාගෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, යථාපරිච්ඡෙදඤ්ච සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙති. උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස වසෙන අප්පං වා විපඤ්චිතඤ්ඤුස්ස, නෙය්යස්ස වා වසෙන බහුං වා දෙසෙන්තො. ධම්මස්ස කල්යාණතා නිය්යානිකතාය, නිය්යානිකතා ච සබ්බසො අනවජ්ජභාවෙනෙවාති ආහ ‘‘අනවජ්ජමෙව කත්වා’’ති. දෙසකායත්තෙන ආණාදිවිධිනා අභිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනාති සා පරියත්තිධම්මවසෙන වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘දෙසනාය තාව චතුප්පදිකායපි ගාථායා’’තිආදි. නිදානනිගමනානිපි සත්ථුනො දෙසනාය අනුවිධානතො තදන්තොගධානි එවාති ආහ ‘‘නිදානමාදි, ඉදං එවොචාති පරියොසාන’’න්ති.

සාසිතබ්බපුග්ගලගතෙන යථාපරාධාදිසාසිතබ්බභාවෙන ¶ අනුසාසනං තදඞ්ගවිනයාදිවසෙන විනයනං සාසනන්ති තං පටිපත්තිධම්මවසෙන වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සීලසමාධිවිපස්සනා’’තිආදි. කුසලානං ධම්මානන්ති අනවජ්ජධම්මානං සීලස්ස, සමථවිපස්සනානඤ්ච සීලදිට්ඨීනං ආදිභාවො තං මූලකත්තා උත්තරිමනුස්සධම්මානං. අරියමග්ගස්ස අන්තද්වයවිගමෙන මජ්ඣිමපටිපදාභාවො විය, සම්මාපටිපත්තියා ආරබ්භනිප්ඵත්තීනං වෙමජ්ඣත්තාපි මජ්ඣභාවොති වුත්තං. ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ…පෙ… මජ්ඣං නාමා’’ති. ඵලං පරියොසානං නාම සඋපාදිසෙසතාවසෙන, නිබ්බානං පරියොසානං නාම අනුපාදිසෙසතාවසෙන. ඉදානි තෙසං ද්වින්නම්පි සාසනස්ස පරියොසානතං ආගමෙන දස්සෙතුං ‘‘එතදත්ථමිද’’න්තිආදි ආහ. ඉධ දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං අධිප්පෙතං ‘‘සබ්යඤ්ජන’’න්තිආදි වචනතො. තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ කතාවධිසද්දප්පබන්ධො ගාථාවසෙන, සුත්තවසෙන ච වවත්ථිතො පරියත්තිධම්මො, යො ¶ ඉධ ‘‘දෙසනා’’ති වුත්තො, තස්ස පන අත්ථො විසෙසතො සීලාදි එවාති ආහ ‘‘භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො…පෙ… දස්සෙතී’’ති. තත්ථ සීලං දස්සෙත්වාති සීලග්ගහණෙන සසම්භාරං සීලං ගහිතං, තථා මග්ගග්ගහණෙන සසම්භාරො මග්ගොති තදුභයවසෙන අනවසෙසතො පරියත්ති අත්ථං පරියාදියති. තෙනාති සීලාදිදස්සනෙන. අත්ථවසෙන හි ඉධ දෙසනාය ආදිකල්යාණාදිභාවො අධිප්පෙතො. කථිකසණ්ඨිතීති කථිකස්ස සණ්ඨානං කථනවසෙන සමවට්ඨානං.

න සො සාත්ථං දෙසෙති නිය්යානත්ථවිරහතො තස්සා දෙසනාය. එකබ්යඤ්ජනාදියුත්තා වාති සිථිලාදිභෙදෙසු බ්යඤ්ජනෙසු එකප්පකාරෙමෙව, ද්විපකාරෙමෙව වා බ්යඤ්ජනෙන යුත්තා වා දමිළභාසා විය ¶ . විවටකරණතාය ඔට්ඨෙ අඵුසාපෙත්වා උච්චාරෙතබ්බතො සබ්බනිරොට්ඨබ්යඤ්ජනා වා කිරාතභාසා ¶ විය. සබ්බස්සෙව [සබ්බත්ථෙව (සාරත්ථ. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනායං 1)] විස්සජ්ජනීයයුත්තතාය සබ්බවිස්සට්ඨබ්යඤ්ජනා වා සවරභාසා [යවනභාසා (සාරත්ථ. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනායං)] විය. සබ්බස්සෙව [සබ්බත්ථෙව (සාරත්ථ. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනායං)] සානුසාරතාය සබ්බනිග්ගහිතබ්යඤ්ජනා වා පාරසිකාදිමිලක්ඛුභාසා විය. සබ්බාපෙසා බ්යඤ්ජනෙකදෙසවසෙන පවත්තියා අපරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනාති කත්වා ‘‘අබ්යඤ්ජනා’’ති වුත්තා.

ඨානකරණානි සිථිලානි කත්වා උච්චාරෙතබ්බං අක්ඛරං පඤ්චසු වග්ගෙසු පඨමතතියන්ති එවමාදි සිථිලං. තානි අසිථිලානි කත්වා උච්චාරෙතබ්බං අක්ඛරං වග්ගෙසු දුතියචතුත්ථන්ති එවමාදි ධනිතං. ද්විමත්තකාලං දීඝං. එකමත්තකාලං රස්සං තදෙව ලහුකං. ලහුකමෙව සංයොගපරං, දීඝඤ්ච ගරුකං. ඨානකරණානි නිග්ගහෙත්වා උච්චාරෙතබ්බං නිග්ගහිතං. පරෙන සම්බන්ධං කත්වා උච්චාරෙතබ්බං සම්බන්ධං. තථා නසම්බන්ධං වවත්ථිතං. ඨානකරණානි නිස්සට්ඨානි කත්වා උච්චාරෙතබ්බං විමුත්තං. දසධාති එවං සිථිලාදිවසෙන බ්යඤ්ජනබුද්ධියා අක්ඛරුප්පාදකචිත්තස්ස සබ්බාකාරෙන පභෙදො. සබ්බානි හි අක්ඛරානි චිත්තසමුට්ඨානානි යථාධිප්පෙතත්ථං බ්යඤ්ජනතො බ්යඤ්ජනානි චාති.

අමක්ඛෙත්වාති අමිලෙච්ඡෙත්වා, අවිනාසෙත්වා, අහාපෙත්වාති වා අත්ථො. භගවා යමත්ථං ඤාපෙතුං එකං ගාථං, එකං වාක්යං වා දෙසෙති, තමත්ථං තාය දෙසනාය පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනාය එව දෙසෙතීති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනමෙව කත්වා ධම්මං දෙසෙතී’’ති. ඉධ කෙවලසද්දො අනවසෙසවාචකො, න අවොමිස්සකාදිවාචකොති ආහ ‘‘සකලාධිවචන’’න්ති. පරිපුණ්ණන්ති සබ්බසො පුණ්ණං, තං පන කෙනචි ඌනං, අධිකං වා න හොතීති ¶ ‘‘අනූනාධිකවචන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ යදත්ථං ¶ දෙසිතො, තස්ස සාධකත්තා අනූනතා වෙදිතබ්බා, තබ්බිධුරස්ස පන අසාධකත්තා අනධිකතා. සකලන්ති සබ්බභාගවන්තං. පරිපුණ්ණන්ති සබ්බසො පරිපුණ්ණමෙව, තෙනාහ ‘‘එකදෙසනාපි අපරිපුණ්ණා නත්ථී’’ති. අපරිසුද්ධා දෙසනා හොති තණ්හාය සංකිලිට්ඨත්තා. ලොකාමිසං චීවරාදයො පච්චයා තත්ථ අගධිතචිත්තතාය ලොකාමිසනිරපෙක්ඛො. හිතඵරණෙනාති හිතූපසංහාරෙන. මෙත්තාභාවනාය කරණභූතාය මුදුහදයො. උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතෙනාති සකලසංකිලෙසතො, වට්ටදුක්ඛතො ච උද්ධරණාකාරාවට්ඨිතෙන චිත්තෙන, කාරුණාධිප්පායෙනාති අත්ථො.

‘‘ඉතො පට්ඨාය දස්සාමෙව, එවඤ්ච දස්සාමී’’ති සමාදාතබ්බට්ඨෙන වතං. පණ්ඩිතපඤ්ඤත්තතාය ¶ සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මං බ්රහ්මානං වා චරියන්ති බ්රහ්මචරියං දානං. මච්ඡරියලොභාදිනිග්ගණ්හනෙන සුචිණ්ණස්ස. ඉද්ධීති දෙවිද්ධි. ජුතීති පභා, ආනුභාවො වා. බලවීරියූපපත්තීති එවං මහතා බලෙන ච වීරියෙන ච සමන්නාගමො. පුඤ්ඤන්ති පුඤ්ඤඵලං. වෙය්යාවච්චං බ්රහ්මචරියං සෙට්ඨා චරියාති කත්වා. එස නයො සෙසෙපි.

තස්මාති යස්මා සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සකලං සාසනං ඉධ ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති අධිප්පෙතං තස්මා. ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති ඉමිනා සමානාධිකරණානි සබ්බපදානි යොජෙත්වා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති…පෙ… පකාසෙතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති ආහ.

191. වුත්තප්පකාරසම්පදන්ති යථාවුත්තං ආදිකල්යාණතාදිගුණසම්පදං, දූරසමුස්සාරිතමානස්සෙව සාසනෙ සම්මාපටිපත්ති සම්භවති, න මානජාතිකස්සාති ආහ ‘‘නිහතමානත්තා’’ති. උස්සන්නත්තාති බහුලභාවතො. භොගාරොග්යාදිවත්ථුකා මදා සුප්පහෙය්යා හොන්ති නිමිත්තස්ස අනවත්ථානතො, න තථා කුලවිජ්ජාමදා, තස්මා ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලානං පබ්බජිතානම්පි ¶ ජාතිවිජ්ජා නිස්සාය මානජප්පනං දුප්පජහන්ති ආහ ‘‘යෙභුය්යෙන හි…පෙ… මානං කරොන්තී’’ති. විජාතිතායාති නිහීනජාතිතාය. පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්තීති සුවිසුද්ධං කත්වා සීලං රක්ඛිතුං න සක්කොන්ති. සීලවසෙන හි සාසනෙ පතිට්ඨා, පතිට්ඨාතුන්ති වා සච්චපටිවෙධෙන ලොකුත්තරාය පතිට්ඨාය පතිට්ඨාතුං. සා හි නිප්පරියායතො සාසනෙ පතිට්ඨා නාම, යෙභුය්යෙන ච උපනිස්සයසම්පන්නා සුජාතා එව හොන්ති, න දුජ්ජාතා.

පරිසුද්ධන්ති ¶ රාගාදීනං අච්චන්තමෙව පහානදීපනතො නිරුපක්කිලෙසතාය සබ්බසො පරිසුද්ධං. සද්ධං පටිලභතීති පොථුජ්ජනිකසද්ධාවසෙන සද්දහති. විඤ්ඤූජාතිකානඤ්හි ධම්මසම්පත්තිග්ගහණපුබ්බිකා සද්ධා සිද්ධි ධම්මප්පමාණධම්මප්පසන්නභාවතො. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා, යො එවං ස්වාක්ඛාතධම්මො’’ති සද්ධං පටිලභති. ජායම්පතිකාති ඝරණීපතිකා. කාමං ‘‘ජායම්පතිකා’’ති වුත්තෙ ඝරසාමිකඝරසාමිනීවසෙන ද්වින්නංයෙව ගහණං විඤ්ඤායති. යස්ස පන පුරිසස්ස අනෙකා පජාපතියො, තත්ථ කිං වත්තබ්බං, එකායාපි සංවාසො සම්බාධොති දස්සනත්ථං ‘‘ද්වෙ’’ති වුත්තං. රාගාදිනා සකිඤ්චනට්ඨෙන, ඛෙත්තවත්ථු ආදිනා සපලිබොධට්ඨෙන රාගරජාදීනං ආගමනපථතාපි උට්ඨානට්ඨානතා එවාති ද්වෙපි වණ්ණනා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. අලග්ගනට්ඨෙනාති අස්සජ්ජනට්ඨෙන අප්පටිබද්ධභාවෙන. එවං අකුසලකුසලප්පවත්තීනං ඨානභාවෙන ඝරාවාසපබ්බජ්ජානං සම්බාධබ්භොකාසතං දස්සෙත්වා ඉදානි කුසලප්පවත්තියා එව අට්ඨානට්ඨානභාවෙන තෙසං තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං.

සඞ්ඛෙපකථාති ¶ විසුං විසුං පදුද්ධාරං අකත්වා සමාසතො අත්ථවණ්ණනා. එකම්පි දිවසන්ති එකදිවසමත්තම්පි. අඛණ්ඩං කත්වාති දුක්කටමත්තස්සපි අනාපජ්ජනෙන අඛණ්ඩිතං කත්වා. කිලෙසමලෙන අමලීනන්ති තණ්හාසංකිලෙසාදිනා අසංකිලිට්ඨං කත්වා. පරියොදාතට්ඨෙන නිම්මලභාවෙන සඞ්ඛං විය ලිඛිතං ධොතන්ති සඞ්ඛලිඛිතන්ති ¶ ආහ ‘‘ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාග’’න්ති. ‘‘අජ්ඣාවසතා’’ති පදප්පයොගෙන ‘‘අගාර’’න්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘අගාරමජ්ඣෙ’’ති. කසායෙන රත්තානි වත්ථානි කාසායානීති ආහ ‘‘කසායරසපීතතායා’’ති. පරිදහිත්වාති නිවාසෙත්වා චෙව පාරුපිත්වා ච. අගාරවාසො අගාරං උත්තරපදලොපෙන, තස්ස වඩ්ඪිආවහං අගාරස්ස හිතං.

192. භොගක්ඛන්ධොති භොගසමුදායො. ආබන්ධනට්ඨෙනාති ‘‘පුත්තො නත්තා’’තිආදිනා පෙමවසෙන සපරිච්ඡෙදං බන්ධනට්ඨෙන. ‘‘අම්හාකමෙතෙ’’ති ඤායන්තීති ඤාතී. පිතාමහපිතුපුත්තාදිවසෙන පරිවත්තනට්ඨෙන පරිවට්ටො.

193. පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති පාතිමොක්ඛසංවරෙන පිහිතකායවචීද්වාරො, තථාභූතො ච යස්මා තෙන සංවරෙන උපෙතො නාම හොති ¶ , තස්මා වුත්තං ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරෙන සමන්නාගතො’’ති. ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නො’’තිආදි තස්සෙව පාතිමොක්ඛසංවරසමන්නාගමස්ස පච්චයදස්සනං. අප්පමත්තකෙසූති අසඤ්චිච්ච ආපන්නඅනුඛුද්දකෙසු චෙව සහසා උප්පන්නඅකුසලචිත්තුප්පාදෙසු ච. භයදස්සාවීති භයදස්සනසීලො. සම්මා ආදියිත්වාති සක්කච්චං යාවජීවං අවීතික්කමවසෙන ආදියිත්වා. තං තං සික්ඛාපදන්ති තං තං සික්ඛාකොට්ඨාසං. එත්ථාති එතස්මිං ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’ති පාඨෙ. සඞ්ඛෙපොති සඞ්ඛෙපවණ්ණනා. විත්ථාරො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.14) වුත්තො, තස්මා සො තත්ථ, තංසංවණ්ණනාය (විසුද්ධි. ටී. 1.14) ච වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

ආචාරගොචරග්ගහණෙනෙවාති ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නො’’ති වචනෙනෙව. තෙනාහ ‘‘කුසලෙ කායකම්මවචීකම්මෙ ගහිතෙපී’’ති. අධිකවචනං අඤ්ඤමත්ථං බොධෙතීති කත්වා තස්ස ආජීවපාරිසුද්ධිසීලස්ස උප්පත්තිද්වාරදස්සනත්ථං…පෙ… කුසලෙනාති වුත්තං, සබ්බසො අනෙසනප්පහානෙන අනවජ්ජෙනාති අත්ථො. යස්මා ‘‘කතමෙ ¶ ච ථපති කුසලා සීලා කුසලං කායකම්මං කුසලං වචීකම්ම’’න්ති (ම. නි. 2.265) සීලස්ස කුසලකායවචීභාවං දස්සෙත්වා ‘‘ආජීවපරිසුද්ධම්පි ඛො අහං ථපති සීලස්මිං වදාමී’’ති (ම. නි. 2.265) එවං පවත්තාය මුණ්ඩිකසුත්තදෙසනාය ‘‘කායකම්මවචීකම්මෙන සමන්නාගතො කුසලෙන, පරිසුද්ධාජීවො’’ති ¶ අයං දෙසනා එකසඞ්ගහා අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මුණ්ඩිකසුත්තවසෙන වා එවං වුත්ත’’න්ති. සීලස්මිං වදාමීති ‘‘සීල’’න්ති වදාමි, ‘‘සීලස්මිං අන්තොගධං පරියාපන්න’’න්ති වදාමීති වා අත්ථො. පරියාදානත්ථන්ති පරිග්ගහත්ථං.

තිවිධෙන සීලෙනාති චූළසීලං මජ්ඣිමසීලං මහාසීලන්ති එවං තිවිධෙන සීලෙන. මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු, න කායපඤ්චමෙසු. යථාලාභයථාබලයථාසාරුප්පප්පකාරවසෙන තිවිධෙන සන්තොසෙන.

194-211. ‘‘සීලස්මි’’න්ති ඉදං නිද්ධාරණෙ භුම්මන්ති ආහ ‘‘එකං සීලං හොතීති අත්ථො’’ති. අයමෙව අත්ථොති පච්චත්තවචනත්ථො එව. බ්රහ්මජාලෙති බ්රහ්මජාලවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.7).

212. අත්තානුවාදපරානුවාදදණ්ඩභයාදීනි ¶ අසංවරමූලකානි. සීලස්සාසංවරතොති සීලස්ස අසංවරණතො, සීලසංවරාභාවතොති අත්ථො. භවෙය්යාති උප්පජ්ජෙය්ය. යථාවිධානවිහිතෙනාති යථාවිධානසම්පාදිතෙන. අවිප්පටිසාරාදිනිමිත්තං ¶ උප්පන්නචෙතසිකසුඛසමුට්ඨානෙහි පණීතරූපෙහි ඵුට්ඨසරීරස්ස උළාරං කායිකං සුඛං භවතීති ආහ ‘‘අවිප්පටිසාර…පෙ… පටිසංවෙදෙතී’’ති.

213. විසෙසො කම්මත්ථාපෙක්ඛතාය සාමඤ්ඤස්ස න තෙහි පරිචත්තොති ආහ ‘‘චක්ඛු-සද්දො කත්ථචි බුද්ධචක්ඛුම්හි වත්තතී’’ති. විජ්ජමානමෙව හි අභිධෙය්යෙ විසෙසත්ථං විසෙසන්තරනිවත්තනවසෙන විසෙසසද්දො විභාවෙති, න අවිජ්ජමානං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං බුද්ධානංයෙව චක්ඛුදස්සනන්ති බුද්ධචක්ඛු, ආසයානුසයඤාණං, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණඤ්ච. සමන්තතො සබ්බසො දස්සනට්ඨෙන සමන්තචක්ඛු, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. අරියමග්ගත්තයපඤ්ඤාති හෙට්ඨිමෙ අරියමග්ගත්තයෙ පඤ්ඤා. ඉධාති ‘‘චක්ඛුනා රූප’’න්ති ඉමස්මිං පාඨෙ. අයං චක්ඛු-සද්දො පසාද…පෙ… වත්තති නිස්සයවොහාරෙ නිස්සිතස්ස වත්තබ්බතො යථා. ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. අසම්මිස්සන්ති කිලෙසදුක්ඛෙන අවොමිස්සං. තෙනාහ ‘‘පරිසුද්ධ’’න්ති ¶ . සති හි සුවිසුද්ධෙ ඉන්ද්රියසංවරෙ, පධානභූතපාපධම්මවිගමෙන අධිචිත්තානුයොගො හත්ථගතො එවං හොතීති ආහ ‘‘අධිචිත්තසුඛං පටිසංවෙදෙතී’’ති.

214. සමන්තතො, පකට්ඨං වා සවිසෙසං ජානාතීති සම්පජානො, සම්පජානස්ස භාවො සම්පජඤ්ඤං, තථාපවත්තඤාණං. තස්ස විභජනං සම්පජඤ්ඤභාජනීයං, තස්මිං සම්පජඤ්ඤභාජනීයම්හි. අභික්කමනං අභික්කන්තන්ති ආහ ‘‘අභික්කන්තං වුච්චති ගමන’’න්ති. තථා පටික්කමනං ¶ පටික්කන්තන්ති ආහ ‘‘පටික්කන්තං නිවත්තන’’න්ති. නිවත්තනන්ති ච නිවත්තිමත්තං. නිවත්තිත්වා පන ගමනං ගමනමෙව. අභිහරන්තොති ගමනවසෙන කායං උපනෙන්තො. ඨානනිසජ්ජාසයනෙසු යො ගමනවිධුරො කායස්ස පුරතො අභිහාරො, සො අභික්කමො, පච්ඡතො අපහරණං පටික්කමොති දස්සෙන්තො ‘‘ඨානෙපී’’තිආදිමාහ. ආසනස්සාති ¶ පීඨකාදිආසනස්ස. පුරිමඅඞ්ගාභිමුඛොති අටනිකාදිපුරිමාවයවාභිමුඛො. සංසරන්තොති සංසප්පන්තො. පච්චාසංසරන්තොති පටිආසප්පන්තො. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා නිපන්නස්සෙව අභිමුඛසංසප්පනපටිආසප්පනානි නිදස්සෙති.

සම්මා පජානනං සම්පජානං, තෙන අත්තනා කාතබ්බකිච්චස්ස කරණසීලො සම්පජානකාරීති ආහ ‘‘සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චකාරී’’ති. සම්පජානසද්දස්ස සම්පජඤ්ඤපරියායතා පුබ්බෙ වුත්තා එව. සම්පජඤ්ඤං කරොතෙවාති අභික්කන්තාදීසු අසම්මොහං උප්පාදෙති එව. සම්පජඤ්ඤස්ස වා කාරො එතස්ස අත්ථීති සම්පජානකාරී. ධම්මතො වඩ්ඪිසඞ්ඛාතෙන සහ අත්ථෙන වත්තතීති සාත්ථකං, අභික්කන්තාදි. සාත්ථකස්ස සම්පජානනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. සප්පායස්ස අත්තනො හිතස්ස සම්පජානනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමාදීසු භික්ඛාචාරගොචරෙ, අඤ්ඤත්ථාපි ච පවත්තෙසු අවිජහිතෙ කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ගොචරෙ සම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනමෙව සම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. පරිග්ගහෙත්වාති තූලෙත්වා තීරෙත්වා පටිසඞ්ඛායාති, අත්ථො. සඞ්ඝදස්සනෙනෙව උපොසථපවාරණාදිඅත්ථං ගමනං සඞ්ගහිතං. අසුභදස්සනාදීති ආදි-සද්දෙන කසිණපරිකම්මාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො ¶ . සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘චෙතියං වා බොධිං වා දිස්වාපි හී’’තිආදි වුත්තං. අරහත්තං පාපුණාතීති උක්කට්ඨනිද්දෙසො එසො. සමථවිපස්සනුප්පාදනම්පි හි භික්ඛුනො වඩ්ඪියෙව. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො.

තස්මිං පනාති සාත්ථකසම්පජඤ්ඤවසෙන පරිග්ගහිතඅත්ථෙ. ‘‘අත්ථොති ධම්මතො වඩ්ඪී’’ති යං සාත්ථකන්ති ¶ අධිප්පෙතං, තං සප්පායං එවාති සියා කස්සචි ආසඞ්කාති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘චෙතියදස්සනං තාවා’’තිආදි ආරද්ධං. චිත්තකම්මරූපකානි වියාති චිත්තකම්මකතා පටිමායො විය, යන්තපයොගෙන වා විචිත්තකම්මා පටිමායො විය. අසමපෙක්ඛනං ගෙහස්සිත අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාවසෙන ආරම්මණස්ස අයොනිසො ගහණං. යං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස පුථුජ්ජනස්සා’’තිආදි (ම. නි. 3.308). හත්ථිආදිසම්මද්දෙන ජීවිතන්තරායො. විසභාගරූපදස්සනාදිනා බ්රහ්මචරියන්තරායො.

පබ්බජිතදිවසතො ¶ පට්ඨාය භික්ඛූනං අනුවත්තනකථා ආචිණ්ණා, අනනුවත්තනකථා පන තස්සා දුතියා නාම හොතීති ආහ ‘‘ද්වෙ කථා නාම න කථිතපුබ්බා’’ති. එවන්ති ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිකං සබ්බම්පි වුත්තාකාරං පච්චාමසති, න ‘‘පුරිසස්ස මාතුගාමාසුභ’’න්තිආදිකං වුච්චමානං.

යොගකම්මස්ස පවත්තිට්ඨානතාය භාවනාය ආරම්මණං ‘‘කම්මට්ඨාන’’න්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතං ගොචර’’න්ති. උග්ගහෙත්වාති යථා උග්ගහනිමිත්තං උප්පජ්ජති, එවං උග්ගහකොසල්ලස්ස සම්පාදනවසෙන උග්ගහෙත්වා ¶ .

හරතීති කම්මට්ඨානං පවත්තෙති, යාව පිණ්ඩපාතපටික්කමා අනුයුඤ්ජතීති අත්ථො. න පච්චාහරතීති ආහාරූපයොගතො යාව දිවාඨානුපසඞ්කමනා කම්මට්ඨානං න පටිනෙති. සරීරපරිකම්මන්ති මුඛධොවනාදිසරීරපටිජග්ගනං. ද්වෙ තයො පල්ලඞ්කෙති ද්වෙ තයො නිසජ්ජාවාරෙ ද්වෙ තීණි උණ්හාසනානි. තෙනාහ ‘‘උසුමං ගාහාපෙන්තො’’ති. කම්මට්ඨානසීසෙනෙවාති කම්මට්ඨානමුඛෙනෙව කම්මට්ඨානං අවිජහන්තො එව, තෙන ‘‘පත්තොපි අචෙතනො’’තිආදිනා (දී. නි. අට්ඨ. 1.214) වක්ඛමානං කම්මට්ඨානං, යථාපරිහරියමානං වා අවිජහිත්වාති දස්සෙති. තථෙවාති තික්ඛත්තුමෙව. පරිභොගචෙතියතො සාරීරිකචෙතියං ගරුතරන්ති කත්වා ‘‘චෙතියං වන්දිත්වා’’ති පුබ්බකාලකිරියාය වසෙන වුත්තං. තථා හි අට්ඨකථායං ‘‘චෙතියං බාධයමානා බොධිසාඛා හරිතබ්බා’’ති වුත්තා. බුද්ධගුණානුස්සරණවසෙනෙව බොධියං පණිපාතකරණන්ති ආහ ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො සම්මුඛා විය නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා’’ති. ගාමසමීපෙති ගාමස්ස උපචාරට්ඨානෙ. ජනසඞ්ගහත්ථන්ති ‘‘මයි අකථෙන්තෙ එතෙසං කො කථෙස්සතී’’ති ධම්මානුග්ගහෙන ජනසඞ්ගහත්ථං. තස්මාති යස්මා ‘‘ධම්මකථා නාම කථෙතබ්බා එවා’’ති අට්ඨකථාචරියා වදන්ති, යස්මා ච ධම්මකථා කම්මට්ඨානවිනිමුත්තා නාම නත්ථි, තස්මා. කම්මට්ඨානසීසෙනෙවාති අත්තනා පරිහරියමානං කම්මට්ඨානං අවිජහන්තො ¶ තදනුගුණංයෙව ධම්මකථං කථෙත්වා. අනුමොදනං වත්වාති එත්ථාපි ‘‘කම්මට්ඨානසීසෙනෙවා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

සම්පත්තපරිච්ඡෙදෙනෙවාති ‘‘පරිචිතො අපරිචිතො’’තිආදි විභාගං අකත්වා සම්පත්තකොටියා එව, සමාගමමත්තෙනෙවාති අත්ථො. භයෙති පරචක්කාදිභයෙ.

‘‘කම්මජතෙජො’’ති ¶ ¶ ගහණිං සන්ධායාහ. කම්මට්ඨානං වීථිං නාරොහති ඛුදාපරිස්සමෙන කිලන්තකායත්තා සමාධානාභාවතො. අවසෙසට්ඨානෙති යාගුයා අග්ගහිතට්ඨානෙ. පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛන්ති කම්මට්ඨානුපට්ඨානස්ස අවිච්ඡෙදදස්සනමෙතං, යථා පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං පවත්තාය සරපටිපාතියා අනවිච්ඡෙදො, එවමෙතස්සපීති.

නික්ඛිත්තධුරො භාවනානුයොගෙ. වත්තපටිපත්තියා අපූරණෙන සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා. ‘‘කාමෙසු අවීතරාගො හොති, කායෙ අවීතරාගො, රූපෙ අවීතරාගො, යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරති, අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියං චරතී’’ති (දී. නි. 3.320; ම. නි. 1.186) එවං වුත්තපඤ්චවිධචෙතොඛිලවිනිබන්ධචිත්තො. චරිත්වාති පවත්තිත්වා.

ගතපච්චාගතිකවත්තවසෙනාති භාවනාසහිතංයෙව භික්ඛාය ගතපච්චාගතං ගමනපච්චාගමනං එතස්ස අත්ථීති ගතපච්චාගතිකං, තදෙව වත්තං, තස්ස වසෙන. අත්තකාමාති අත්තනො හිතසුඛං ඉච්ඡන්තා, ධම්මච්ඡන්දවන්තොති අත්ථො. ධම්මො හි හිතං තන්නිමිත්තකඤ්ච සුඛන්ති. අථ වා විඤ්ඤූනං නිබ්බිසෙසත්තා, අත්තභාවපරියාපන්නත්තා ච අත්තා නාම ධම්මො, තං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අත්තකාමා.

උසභං නාම වීසති යට්ඨියො. තාය සඤ්ඤායාති තාය පාසාණසඤ්ඤාය, එත්තකං ඨානං ආගතාති ජානන්තාති අධිප්පායො. සොයෙව නයොති ‘‘අයං භික්ඛූ’’තිආදිකො යො ඨානෙ වුත්තො, සො එව නිසජ්ජායපි නයො. පච්ඡතො ආගච්ඡන්තානං ඡින්නභත්තභාවභයෙනපි යොනිසොමනසිකාරං පරිබ්රූහෙති. මද්දන්තාති ¶ ධඤ්ඤකරණට්ඨානෙ සාලිසීසානි මද්දන්තා.

මහාපධානං පූජෙස්සාමීති අම්හාකං අත්ථාය ලොකනාථෙන ඡවස්සානි කතං දුක්කරචරියමෙවාහං යථාසත්ති පූජෙස්සාමීති. පටිපත්තිපූජා හි සත්ථුපූජා, න ආමිසපූජාති. ‘‘ඨානචඞ්කමමෙවා’’ති ¶ අධිට්ඨාතබ්බඉරියාපථවසෙන වුත්තං, න භොජනාදිකාලෙසු අවස්සං කත්තබ්බනිසජ්ජාය පටික්ඛෙපවසෙන.

වීථිං ඔතරිත්වා ඉතො චිතො ච අනොලොකෙත්වා පඨමමෙව වීථියො සල්ලක්ඛෙතබ්බාති ආහ ‘‘වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති. යං සන්ධාය වුච්චති ¶ ‘‘පාසාදිකෙන අභික්කන්තෙනා’’ති, තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා’’තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආගමිස්සති. අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතන්ති ‘‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58; මහානි. 206) වුත්තෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කත්වා. ‘‘නෙව දවායා’’තිආදි පටික්ඛෙපදස්සනං.

පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති, යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොතීති සම්බන්ධො. එවං සබ්බත්ථ ඉතො පරෙසුපි. තත්ථ පච්චෙකබොධියා උපනිස්සයසම්පදා කප්පානං ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි, සතසහස්සඤ්ච තජ්ජාපුඤ්ඤඤාණසම්භරණං. සාවකබොධියා අග්ගසාවකානං අසඞ්ඛ්යෙය්යං, කප්පසතසහස්සඤ්ච, මහාසාවකානං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.1288) සතසහස්සමෙව තජ්ජාපුඤ්ඤඤාණසම්භරණං. ඉතරෙසං අතීතාසු ජාතීසු විවට්ටසන්නිස්සයවසෙන නිබ්බත්තිතං නිබ්බෙධභාගියං කුසලං. බාහියො දාරුචීරියොති බාහියවිසයෙ සඤ්ජාතසංවඩ්ඪතාය බාහියො, දාරුචීරපරිහරණෙන දාරුචීරියොති ච සමඤ්ඤාතො. සො හි ආයස්මා ‘‘තස්මාතිහ ¶ තෙ, බාහිය, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සති, සුතෙ, මුතෙ, විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තං භවිස්සතී’ති, එවඤ්හි තෙ බාහිය සික්ඛිතබ්බං. යතො ඛො තෙ බාහිය දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සති, සුතෙ, මුතෙ, විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තං භවිස්සති, තතො ත්වං, බාහිය, න තෙන. යතො ත්වං, බාහිය, න තෙන, තතො ත්වං, බාහිය, න තත්ථ. යතො ත්වං, බාහිය, න තත්ථ, තතො ත්වං, බාහිය, නෙවිධ න හුරං න උභයමන්තරෙන. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති (උදා. 10) එත්තකාය දෙසනාය අරහත්තං සච්ඡාකාසි. එවං සාරිපුත්තත්ථෙරාදීනං මහාපඤ්ඤතාදිදීපනානි සුත්තපදානි විත්ථාරතො වෙදිතබ්බානි.

තන්ති අසම්මුය්හනං එවන්ති ඉදානි වුච්චමානමාකාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. ‘‘අත්තා අභික්කමතී’’ති ඉමිනා අන්ධපුථුජ්ජනස්ස දිට්ඨිගාහවසෙන අභික්කමෙ සම්මුය්හනං දස්සෙති, ‘‘අහං අභික්කමාමී’’ති පන ඉමිනා මානගාහවසෙන. තදුභයං පන තණ්හාය විනා න හොතීති තණ්හගාහවසෙනපි සම්මුය්හනං දස්සිතමෙව හොති. ‘‘තථා අසම්මුය්හන්තො’’ති වත්වා තං අසම්මුය්හනං යෙන ඝනවිනිබ්භොගෙන හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘අභික්කමාමී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ¶ යස්මා ¶ වායොධාතුයා අනුගතා තෙජොධාතු උද්ධරණස්ස පච්චයො. උද්ධරණගතිකා හි තෙජොධාතූති. උද්ධරණෙ වායොධාතුයා තස්සා අනුගතභාවො, තස්මා ඉමාසං ද්වින්නමෙත්ථ සාමත්ථියතො අධිමත්තතා, ඉතරාසඤ්ච ඔමත්තතාති දස්සෙන්තො ‘‘එකෙකපාදුද්ධරණෙ…පෙ… බලවතියොති ආහ. යස්මා පන තෙජොධාතුයා අනුගතා වායොධාතු අතිහරණවීතිහරණානං පච්චයො. තිරියගතිකාය හි වායොධාතුයා අතිහරණවීතිහරණෙසු සාතිසයො බ්යාපාරොති. තෙජොධාතුයා තස්සා අනුගතභාවො, තස්මා ඉමාසං ද්වින්නමෙත්ථ සාමත්ථියතො අධිමත්තතා, ඉතරාසඤ්ච ඔමත්තතාති දස්සෙන්තො ¶ ‘‘තථා අතිහරණවීතිහරණෙසූ’’ති ආහ. සතිපි අනුගමකඅනුගන්තබ්බතාවිසෙසෙ තෙජොධාතුවායොධාතුභාවමත්තං සන්ධාය තථා-සද්දග්ගහණං,. තත්ථ අක්කන්තට්ඨානතො පාදස්ස උක්ඛිපනං උද්ධරණං. ඨිතට්ඨානං අතික්කමිත්වා පුරතො හරණං අතිහරණං, ඛාණුආදිපරිහරණත්ථං, පතිට්ඨිතපාදඝට්ටනපරිහරණත්ථං වා පස්සෙන හරණං වීතිහරණං. යාව පතිට්ඨිතපාදො, තාව ආහරණං අතිහරණං, තතො පරං හරණං වීතිහරණන්ති අයං වා එතෙසං විසෙසො.

යස්මා පථවීධාතුයා අනුගතා ආපොධාතු වොස්සජ්ජනස්ස පච්චයො. ගරුතරසභාවා හි ආපොධාතූති. වොස්සජ්ජනෙ පථවීධාතුයා තස්සා අනුගතභාවො, තස්මා තාසං ද්වින්නමෙත්ථ සාමත්ථියතො අධිමත්තතා, ඉතරාසඤ්ච ඔමත්තතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වොස්සජ්ජනෙ…පෙ… බලවතියො’’ති. යස්මා පන ආපොධාතුයා අනුගතා පථවීධාතු සන්නික්ඛෙපනස්ස පච්චයො, පතිට්ඨාභාවෙ විය පතිට්ඨාපනෙපි තස්සා සාතිසයකිච්චත්තා ආපොධාතුයා තස්සා අනුගතභාවො, තථා ඝට්ටනකිරියාය පථවීධාතුයා වසෙන සන්නිරුජ්ඣනස්ස සිජ්ඣනතො තත්ථාපි පථවීධාතුයා ආපොධාතුඅනුගතභාවො, තස්මා වුත්තං ‘‘තථා සන්නික්ඛෙපනසන්නිරුජ්ඣනෙසූ’’ති.

තත්ථාති තස්මිං අභික්කමනෙ, තෙසු වා වුත්තෙසු උද්දරණාදීසු කොට්ඨාසෙසු. උද්ධරණෙති උද්ධරණක්ඛණෙ. රූපාරූපධම්මාති උද්ධරණාකාරෙන පවත්තා රූපධම්මා, තංසමුට්ඨාපකා අරූපධම්මා ච. අතිහරණං ¶ න පාපුණන්ති ඛණමත්තාවට්ඨානතො. තත්ථ තත්ථෙවාති යත්ථ යත්ථ උප්පන්නා, තත්ථ තත්ථෙව. න හි ධම්මානං දෙසන්තරසඞ්කමනං අත්ථි. ‘‘පබ්බං පබ්බ’’තිආදි උද්ධරණාදිකොට්ඨාසෙ සන්ධාය සභාගසන්තතිවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අතිඉත්තරො හි රූපධම්මානම්පි ¶ පවත්තික්ඛණො, ගමනස්සාදීනං, දෙවපුත්තානං හෙට්ඨුපරියෙන පටිමුඛං ධාවන්තානං සිරසි පාදෙ ච බන්ධඛුරධාරා සමාගමතොපි සීඝතරො. යථා තිලානං භජ්ජියමානානං පටපටායනෙන භෙදො ලක්ඛීයති, එවං සඞ්ඛතධම්මානං උප්පාදෙනාති දස්සනත්ථං ‘‘පටපටායන්තා’’ති වුත්තං. උප්පන්නා හි එකන්තතො භිජ්ජන්තීති. ‘‘සද්ධිං රූපෙනා’’ති ඉදං තස්ස තස්ස චිත්තස්ස නිරොධෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣනකරූපධම්මානං වසෙන වුත්තං, යං තතො සත්තරසමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං. අඤ්ඤථා යදි ¶ රූපාරූපධම්මා සමානක්ඛණා සියුං, ‘‘රූපං ගරුපරිණාමං දන්ධනිරොධ’’න්තිආදිවචනෙහි විරොධො සියා, තථා ‘‘නාහං භික්ඛවෙ අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං ලහුපරිවත්තං, යථයිදං චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48) එවං ආදිපාළියා. චිත්තචෙතසිකා හි සාරම්මණසභාවා යථාබලං අත්තනො ආරම්මණපච්චයභූතමත්ථං විභාවෙන්තො එව උප්පජ්ජන්තීති තෙසං තංසභාවනිප්ඵත්තිඅනන්තරං නිරොධො. රූපධම්මා පන අනාරම්මණා පකාසෙතබ්බා, එවං තෙසං පකාසෙතබ්බභාවනිප්ඵත්ති සොළසහි චිත්තෙහි හොතීති තඞ්ඛණායුකතා තෙසං ඉච්ඡිතා, ලහුවිඤ්ඤාණවිසයසඞ්ගතිමත්තප්පච්චයතාය තිණ්ණං ඛන්ධානං, විසයසඞ්ගතිමත්තතාය ච විඤ්ඤාණස්ස ලහුපරිවත්තිතා, දන්ධමහාභූතප්පච්චයතාය රූපධම්මානං දන්ධපරිවත්තිතා. නානාධාතුයා යථාභූතඤාණං ඛො පන තථාගතස්සෙව, තෙන ච පුරෙජාතපච්චයො රූපධම්මොව වුත්තො, පච්ඡාජාතපච්චයො ච තථෙවාති රූපාරූපධම්මානං සමානක්ඛණතා න යුජ්ජතෙව. තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අඤ්ඤං ¶ උප්පජ්ජතෙ චිත්තං, අඤ්ඤං චිත්තං නිරුජ්ඣතීති යං පුරිමුප්පන්නං චිත්තං, තං අඤ්ඤං, තං පන නිරුජ්ඣන්තං අපරස්ස අනන්තරාදිපච්චයභාවෙනෙව නිරුජ්ඣතීති තථාලද්ධපච්චයං අඤ්ඤං උප්පජ්ජතෙ චිත්තං. යදි එවං තෙසං අන්තරො ලබ්භෙය්යාති? නොති ආහ ‘‘අවීචි මනුප්පබන්ධො’’ති, යථා වීචි අන්තරො න ලබ්භති, ‘‘තදෙවෙත’’න්ති අවිසෙසවිදූ මඤ්ඤන්ති, එවං අනු අනු පබන්ධො චිත්තසන්තානො රූපසන්තානො ච නදීසොතොව නදියං උදකප්පවාහො විය වත්තති.

අභිමුඛං ¶ ලොකිතං ආලොකිතන්ති ආහ ‘‘පුරතො පෙක්ඛන’’න්ති. යස්මා යංදිසාභිමුඛො ගච්ඡති, තිට්ඨති, නිසීදති වා තදභිමුඛං පෙක්ඛනං ආලොකිතං, තස්මා තදනුගතවිදිසාලොකනං විලොකිතන්ති ආහ ‘‘විලොකිතං නාම අනුදිසාපෙක්ඛන’’න්ති. සම්මජ්ජනපරිභණ්ඩාදිකරණෙ ඔලොකිතස්ස, උල්ලොකහරණාදීසු උල්ලොකිතස්ස, පච්ඡතො ආගච්ඡන්තපරිස්සයස්ස පරිවජ්ජනාදීසු අපලොකිතස්ස සියා සම්භවොති ආහ ‘‘ඉමිනා වා මුඛෙන සබ්බානිපි තානි ගහිතානෙවා’’ති.

කායසක්ඛින්ති කායෙන සච්ඡිකතවන්තං, පච්චක්ඛකාරිනන්ති අත්ථො. සො හි ආයස්මා විපස්සනාකාලෙ ‘‘යමෙවාහං ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතං නිස්සාය සාසනෙ අනභිරතිආදිවිප්පකාරං පත්තො, තමෙව සුට්ඨු නිග්ගහෙස්සාමී’’ති උස්සාහජාතො බලවහිරොත්තප්පො, තත්ථ ච කතාධිකාරත්තා ඉන්ද්රියසංවරෙ උක්කංසපාරමිප්පත්තො, තෙනෙව නං සත්ථා ‘‘එතදග්ගං භික්ඛවෙ මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං, යදිදං නන්දො’’ති (අ. නි. 1.235) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

සාත්ථකතා ¶ ච සප්පායතා ච වෙදිතබ්බා ආලොකිතවිලොකිතස්සාති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. තස්මාති කම්මට්ඨානාවිජහනස්සෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤභාවතොති වුත්තමෙවත්ථං හෙතුභාවෙන පච්චාමසති. අත්තනො ¶ කම්මට්ඨානවසෙනෙව ආලොකනවිලොකනං කාතබ්බං, ඛන්ධාදිකම්මට්ඨානා අඤ්ඤො උපායො න ගවෙසිතබ්බොති අධිප්පායො. ආලොකිතාදිසමඤ්ඤාපි යස්මා ධම්මමත්තස්සෙව පවත්තිවිසෙසො, තස්මා තස්ස යාථාවතො පජානනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති දස්සෙතුං ‘‘අබ්භන්තරෙ’’තිආදි වුත්තං. චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙනාති කිරියමයචිත්තසමුට්ඨානාය වායොධාතුයා චලනාකාරප්පවත්තිවසෙන. අධො සීදතීති අධො ගච්ඡති. උද්ධං ලඞ්ඝෙතීති ලඞ්ඝං විය උපරි ගච්ඡති.

අඞ්ගකිච්චං සාධයමානන්ති පධානභූතඅඞ්ගකිච්චං නිප්ඵාදෙන්තං හුත්වාති අත්ථො. ‘‘පඨමජවනෙපි…පෙ… න හොතී’’ති ඉදං පඤ්චද්වාරවීථියං ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’ති රජ්ජනාදීනං අභාවං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි ආවජ්ජන වොට්ඨබ්බපනානං අයොනිසො ආවජ්ජනවොට්ඨබ්බනවසෙන ඉට්ඨෙ ඉත්ථිරූපාදිම්හි ලොභමත්තං, අනිට්ඨෙ ¶ ච පටිඝමත්තං උප්පජ්ජති, මනොද්වාරෙ පන ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’ති රජ්ජනාදි හොති. තස්ස පඤ්චද්වාරජවනං මූලං, යථාවුත්තං වා සබ්බං භවඞ්ගාදි. එවං මනොද්වාරජවනස්ස මූලවසෙන මූලපරිඤ්ඤා වුත්තා. ආගන්තුකතාවකාලිකතා පන පඤ්චද්වාරජවනස්සෙව අපුබ්බභාවවසෙන, ඉත්තරභාවවසෙන ච වුත්තා. ‘‘හෙට්ඨුපරියවසෙන භිජ්ජිත්වා පතිතෙසූ’’ති හෙට්ඨිමස්ස උපරිමස්ස ච අපරාපරං භඞ්ගප්පත්තිමාහ.

තන්ති ජවනං, තස්ස අයුත්තන්ති සම්බන්ධො. ආගන්තුකො අබ්භාගතො.

උදයබ්බයපරිච්ඡින්නො තාවතකො කාලො එතෙසන්ති තාවකාලිකානි.

එතං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. සමවායෙති සාමග්ගියං ¶ . තත්ථාති පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන ආලොකනවිලොකනෙ පඤ්ඤායමානෙ තබ්බිනිමුත්තො කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති.

‘‘උපනිස්සයපච්චයො’’ති ඉදං සුත්තන්තනයෙන පරියායතො වුත්තං. සහජාතපච්චයොති නිදස්සනමත්තමෙතං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතාදිපච්චයානම්පි ලබ්භනතො.

කාලෙ සමඤ්ඡිතුං යුත්තකාලෙ සමඤ්ඡන්තස්ස. තථා පසාරෙන්තස්සාති එත්ථාපි. මණිසප්පො නාම එකා සප්පජාතීති වදන්ති. ලළනන්ති කම්පනං, ලීළාකරණං වා.

උණ්හපකතිකො ¶ පරිළාහබහුලකායො. සීලවිදූසනෙන අහිතාවහත්තා මිච්ඡාජීවවසෙන උප්පන්නං අසප්පායං. ‘‘චීවරම්පි අචෙතන’’න්තිආදිනා චීවරස්ස විය කායොපි අචෙතනොති කායස්ස අත්තසුඤ්ඤතාවිභාවනෙන ‘‘අබ්භන්තරෙ’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං පරිදීපෙන්තො ඉතරීතරසන්තොසස්ස කාරණං දස්සෙති, තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

චතුපඤ්චගණ්ඨිකාහතොති ආහතචතුපඤ්චගණ්ඨිකො, චතුපඤ්චගණ්ඨිකාහි වා ආහතො තථා.

අට්ඨවිධොපි ¶ අත්ථොති අට්ඨවිධොපි පයොජනවිසෙසො මහාසිවත්ථෙරවාදවසෙන ‘‘ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23, 422; ම. නි. 2.387; අ. නි. 2.341; 8.9; ධ. ස. 1355; විභ. 518; මහානි. 206) නයෙන වුත්තො දට්ඨබ්බො. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘නෙව දවායාතිආදිනා (ම. නි. 1.23, 422; ම. නි. 2.387; අ. නි. 8.9; ධ. ස. 1355; විභ. 518; මහානි. 206) නයෙනා’’ති පන පටික්ඛෙපඞ්ගදස්සනමුඛෙන දෙසනාය ආගතත්තා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පථවිසන්ධාරකජලස්ස තංසන්ධාරකවායුනා විය පරිභුත්තස්ස ආහාරස්ස වායොධාතුයාව ආසයෙ අවට්ඨානන්ති ආහ ‘‘වායොධාතුවසෙනෙව තිට්ඨතී’’ති. අතිහරතීති යාව මුඛා අභිහරති. වීතිහරතීති තතො කුච්ඡියං වීමිස්සං කරොන්තො ¶ හරති. අතිහරතීති වා මුඛද්වාරං අතික්කාමෙන්තො හරති. වීතිහරතීති කුච්ඡිගතං පස්සතො හරති, පරිවත්තෙතීති අපරාපරං චාරෙති. එත්ථ ච ආහාරස්ස ධාරණපරිවත්තනසඤ්චුණ්ණනවිසොසනානි පථවීධාතුසහිතා එව වායොධාතු කරොති, න කෙවලාති තානි පථවීධාතුයාපි කිච්චභාවෙන වුත්තානි. අල්ලත්තඤ්ච අනුපාලෙතීති යථා වායොධාතු ආදීහි අඤ්ඤෙහි විසොසනං න හොති, තථා අල්ලත්තඤ්ච අනුපාලෙති. තෙජොධාතූති ගහණීසඞ්ඛාතා තෙජොධාතු. සා හි අන්තොපවිට්ඨං ආහාරං පරිපාචෙති. අඤ්ජසො හොතීති ආහාරස්ස පවෙසනාදීනං මග්ගො හොති. ආභුජතීති පරියෙසනවසෙන, අජ්ඣොහරණජිණ්ණාජිණ්ණතාදිපටිසංවෙදනවසෙන ච ආවජ්ජෙති, විජානාතීති අත්ථො. තංතංවිජානනස්ස පච්චයභූතොයෙව හි පයොගො ‘‘සම්මාපයොගො’’ති වුත්තො. යෙන හි පයොගෙන පරියෙසනාදි නිප්ඵජ්ජති, සො තබ්බිසයවිජානනම්පි නිප්ඵාදෙති නාම තදවිනාභාවතො. අථ වා සම්මාපයොගං සම්මාපටිපත්ති මන්වාය ආගම්ම ආභුජති සමන්නාහරති. ආභොගපුබ්බකො හි සබ්බොපි විඤ්ඤාණබ්යාපාරොති තථා වුත්තං.

ගමනතොති භික්ඛාචාරවසෙන ගොචරගාමං උද්දිස්ස ගමනතො. පරියෙසනතොති ගොචරගාමෙ භික්ඛත්ථං ¶ ආහිණ්ඩනතො. පරිභොගතොති ආහාරස්ස පරිභුඤ්ජනතො. ආසයතොති පිත්තාදිආසයතො. ආසයති එත්ථ එකජ්ඣං පවත්තමානොපි කම්මඵලවවත්ථිතො හුත්වා මරියාදවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො සයති තිට්ඨති පවත්තතීති ආසයො ¶ , ආමාසයස්ස උපරි තිට්ඨනකො පිත්තාදිකො. මරියාදත්ථො හි අයමාකාරො. නිධානන්ති යථාභුත්තො ආහාරො ¶ නිචිතො හුත්වා තිට්ඨති එත්ථාති නිධානං, ආමාසයො. තතො නිධානතො. අපරිපක්කතොති ගහණීසඞ්ඛාතෙන කම්මජතෙජෙන අවිපක්කතො. පරිපක්කතොති යථාභුත්තස්ස ආහාරස විපක්කභාවතො. ඵලතොති නිප්ඵත්තිතො. නිස්සන්දතොති ඉතො චිතො ච නිස්සන්දනතො. සම්මක්ඛනතොති සබ්බසො මක්ඛනතො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාය (විසුද්ධි. ටී. 1.294) ගහෙතබ්බො.

සරීරතො සෙදා මුච්චන්තීති වෙගසංධාරණෙන උප්පන්නපරිළාහතො සරීරතො සෙදා මුච්චන්ති. අඤ්ඤෙ ච රොගා කණ්ණසූලභගන්දරාදයො. අට්ඨානෙති මනුස්සාමනුස්සපරිග්ගහිතෙ අයුත්තට්ඨානෙ ඛෙත්තදෙවායතනාදිකෙ. කුද්ධා හි අමනුස්සා, මනුස්සාපි වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්ති. නිස්සට්ඨත්තා නෙව අත්තනො, කස්සචි අනිස්සජ්ජිතත්තා, ජිගුච්ඡනීයත්තා ච න පරස්ස. උදකතුම්බතොති වෙළුනාළිආදිඋදකභාජනතො. තන්ති ඡඩ්ඩිතඋදකං.

අද්ධානඉරියාපථා චිරතරප්පවත්තිකා දීඝකාලිකා ඉරියාපථා. මජ්ඣිමා භික්ඛාචරණාදිවසෙන පවත්තා. චුණ්ණියඉරියාපථා විහාරෙ, අඤ්ඤත්ථාපි ඉතො චිතො ච පරිවත්තනාදිවසෙන පවත්තාති වදන්ති. ‘‘ගතෙති ගමනෙ’’ති පුබ්බෙ අභික්කමපටික්කමග්ගහණෙන ගමනෙනපි පුරතො පච්ඡතො ච කායස්ස අභිහරණං වුත්තන්ති ඉධ ගමනමෙව ගහිතන්ති කෙචි.

යස්මා මහාසිවත්ථෙරවාදෙ අනන්තරෙ අනන්තරෙ ඉරියාපථෙ පවත්තරූපාරූපධම්මානං තත්ථ තත්ථෙව නිරොධදස්සනවසෙන සම්පජානකාරිතා ගහිතාති තං සම්පජඤ්ඤවිපස්සනාචාරවසෙන වෙදිතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘තයිදං මහාසිවත්ථෙරෙන වුත්තං අසම්මොහධුරං මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ අධිප්පෙත’’න්ති. ඉමස්මිං පන සාමඤ්ඤඵලෙ සබ්බම්පි ¶ චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං ලබ්භති යාවදෙව සාමඤ්ඤඵලවිසෙසදස්සනපරත්තා ඉමිස්සා දෙසනාය. ‘‘සතිසම්පයුත්තස්සෙවා’’ති ඉදං යථා සම්පජඤ්ඤස්ස කිච්චතො පධානතා ගහිතා, එවං සතියා පීති දස්සනත්ථං වුත්තං, න සතියා සබ්භාවමත්තදස්සනත්ථං. න හි කදාචි සතිරහිතා ඤාණප්පවත්ති අත්ථි. ‘‘එතස්ස හි පදස්ස අයං විත්ථාරො’’ති ඉමිනා සතියා ඤාණෙන සමධුරතංයෙව විභාවෙති. එතානි ¶ පදානීති ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතී’’තිආදීනි ¶ පදානි. විභත්තානෙවාති විසුං කත්වා විභත්තානියෙව, ඉමිනාපි සම්පජඤ්ඤස්ස විය සතියාපෙත්ථ පධානතමෙව විභාවෙති.

මජ්ඣිමභාණකා පන භණන්ති – එකො භික්ඛු ගච්ඡන්තො අඤ්ඤං චින්තෙන්තො අඤ්ඤං විතක්කෙන්තො ගච්ඡති, එකො කම්මට්ඨානං අවිස්සජ්ජෙත්වාව ගච්ඡති. තථා එකො තිට්ඨන්තො…පෙ… නිසීදන්තො…පෙ… සයන්තො අඤ්ඤං චින්තෙන්තො අඤ්ඤං විතක්කෙන්තො සයති, එකො කම්මට්ඨානං අවිස්සජ්ජෙත්වාව සයති, එත්තකෙන පන න පාකටං හොතීති චඞ්කමනෙන දීපෙන්ති. යො හි භික්ඛු චඞ්කමං ඔතරිත්වා ච චඞ්කමනකොටියං ඨිතො පරිග්ගණ්හාති ‘‘පාචීනචඞ්කමනකොටියං පවත්තා රූපාරූපධම්මා පච්ඡිමචඞ්කමනකොටිං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, පච්ඡිමචඞ්කමනකොටියං පවත්තාපි පාචීනචඞ්කමනකොටිං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, චඞ්කමනමජ්ඣෙ පවත්තා උභො කොටියො අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, චඞ්කමනෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා ඨානං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, ඨානෙ පවත්තා නිසජ්ජං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, නිසජ්ජාය පවත්තා සයනං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති එවං පරිග්ගණ්හන්තො පරිග්ගණ්හන්තොයෙව භවඞ්ගං ඔතරති. උට්ඨහන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව උට්ඨහති, අයං භික්ඛු ගතාදීසු සම්පජානකාරී නාම හොතීති ¶ . එවම්පි න සොත්තෙ කම්මට්ඨානං අවිභූතං හොති, තස්මා භික්ඛු යාව සක්කොති, තාව චඞ්කමිත්වා ඨත්වා නිසීදිත්වා සයමානො එවං පරිග්ගහෙත්වා සයති ‘‘කායො අචෙතනො, මඤ්චො අචෙතනො, කායො න ජානාති ‘අහං මඤ්චෙ සයිතො’ති, මඤ්චො න ජානාති ‘මයි කායො සයිතො’ති, අචෙතනො කායො අචෙතනෙ මඤ්චෙ සයිතො’’ති එවං පරිග්ගණ්හන්තො එව චිත්තං භවඞ්ගෙ ඔතාරෙති. පබුජ්ඣන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව පබුජ්ඣති, අයං සොත්තෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. කායාදීකිරියානිබ්බත්තනෙන තම්මයත්තා, ආවජ්ජනකිරියා සමුට්ඨිතත්තා ච ජවනං සබ්බම්පි වා ඡද්වාරප්පවත්තං කිරියමයපවත්තං නාම. තස්මිං සති ජාගරිතං නාම හොතීති පරිග්ගණ්හන්තො ජාගරිතෙ සම්පජානකාරී නාම. අපි ච රත්තින්දිවං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා පඤ්ච කොට්ඨාසෙ ජග්ගන්තොපි ජාගරිතෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. විමුත්තායතනසීසෙන ධම්මං දෙසෙන්තොපි බත්තිංසතිරච්ඡානකථං පහාය දසකථාවත්ථුනිස්සිතසප්පායකථං කථෙන්තොපි භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම. අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු චිත්තරුචියං මනසිකාරං පවත්තෙන්තොපි දුතියං ඣානං සමාපන්නොපි ¶ තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී නාම. දුතියඤ්හි ඣානං වචීසඞ්ඛාරවිරහතො විසෙසතො තුණ්හීභාවො නාමාති. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන, සත්තසුපි ඨානෙසු චතුධාති අත්ථො.

215. යස්ස ¶ සන්තොසස්ස අත්තනි අත්ථිතාය භික්ඛු ‘‘සන්තුට්ඨො’’ති වුච්චති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතො’’ති ආහ. චීවරාදි යත්ථ කත්ථචි පච්චයෙ ¶ සන්තුස්සනෙන සමඞ්ගීභූතොති අත්ථො. අථ වා ඉතරං වුච්චති හීනං පණීතතො අඤ්ඤත්තා, තථා පණීතං ඉතරං හීනතො අඤ්ඤත්තා. අපෙක්ඛාසිද්ධා හි ඉතරතාති. ඉති යෙන ධම්මෙන හීනෙන වා පණීතෙන වා චීවරාදිපච්චයෙන සන්තුස්සති, සො තථා පවත්තො අලොභො ඉතරීතරපච්චයසන්තොසො, තෙන සමන්නාගතො. යථාලාභං අත්තනො ලාභානුරූපං සන්තොසො යථාලාභසන්තොසො. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. ලබ්භතීති වා ලාභො, යො යො ලාභො යථාලාභං, තෙන සන්තොසො යථාලාභසන්තොසො.බලන්ති කායබලං. සාරුප්පන්ති පකතිදුබ්බලාදීනං අනුච්ඡවිකතා.

යථාලද්ධතො අඤ්ඤස්ස අපත්ථනා නාම සියා අප්පිච්ඡතායපි පවත්තිආකාරොති තතො විනිවත්තිතමෙව සන්තොසස්ස සරූපං දස්සෙන්තො ‘‘ලභන්තොපි න ගණ්හාතී’’ති ආහ. තං පරිවත්තෙත්වාති පකතිදුබ්බලාදීනං ගරුචීවරං න ඵාසුභාවාවහං, සරීරඛෙදාවහඤ්ච හොතීති පයොජනවසෙන, න අත්රිච්ඡතාදිවසෙන තං පරිවත්තෙත්වා. ලහුකචීවරපරිභොගො න සන්තොසවිරොධීති ආහ ‘‘ලහුකෙන යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොතී’’ති. මහග්ඝං චීවරං බහූනි වා චීවරානි ලභිත්වාපි තානි විස්සජ්ජෙත්වා තදඤ්ඤස්ස ගහණං යථාසාරුප්පනයෙ ඨිතත්තා න සන්තොසවිරොධීති ආහ ‘‘තෙසං…පෙ… ධාරෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොතී’’ති. එවං සෙසපච්චයෙපි යථාබලයථාසාරුප්පනිද්දෙසෙසු අපි-සද්දග්ගහණෙ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො.

මුත්තහරීතකන්ති ගොමුත්තපරිභාවිතං, පූතිභාවෙන වා ඡඩ්ඩිතං හරීතකං. බුද්ධාදීහි වණ්ණිතන්ති ‘‘පූතිමුත්තභෙසජ්ජං නිස්සාය පබ්බජ්ජා’’තිආදිනා (මහාව. 73, 128) සම්මාසම්බුද්ධාදීහි ¶ පසත්ථං. අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨීසු ¶ භික්ඛූ නියොජෙන්තො පරමසන්තුට්ඨොව හොති පරමෙන උක්කංසගතෙන සන්තොසෙන සමන්නාගතත්තා.

කායං පරිහරන්ති පොසෙන්තීති කායපරිහාරිකා. තථා කුච්ඡිපරිහාරිකා වෙදිතබ්බා. කුච්ඡිපරිහාරිකතා ච අජ්ඣොහරණෙන සරීරස්ස ඨිතියා උපකාරකතාවසෙන ඉච්ඡිතාති බහිද්ධාව කායස්ස උපකාරකතාවසෙන කායපරිහාරිකතා දට්ඨබ්බා.

පරික්ඛාරමත්තාති පරික්ඛාරග්ගහණං. තත්රට්ඨකපච්චත්ථරණන්ති අත්තනා අනධිට්ඨහිත්වා තත්ථෙව තිට්ඨනකපච්චත්ථරණං ¶ . පච්චත්ථරණාදීනඤ්චෙත්ථ නවමාදිභාවො යථාවුත්තපටිපාටියා දට්ඨබ්බො, න තෙසං තථා පතිනියතභාවතො. කස්මා? තථා නධාරණතො. දුප්පොසභාවෙන මහාගජා වියාති මහාගජා. යදි ඉතරෙපි අප්පිච්ඡතාදිසභාවා, කිං තෙසම්පි වසෙන අයං දෙසනා ඉච්ඡිතාති? නොති ආහ ‘‘භගවා පනා’’තිආදි. කායපරිහාරො පයොජනං එතෙනාති කායපරිහාරිකං. තෙනාහ ‘‘කායං පරිහරණමත්තකෙනා’’ති.

චතූසු දිසාසු සුඛවිහාරතාය සුඛවිහාරට්ඨානභූතා චතස්සො දිසා එතස්සාති චතුද්දිසො චතුද්දිසො එව චාතුද්දිසො. තාසු එව කත්ථචි සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා භයෙන න පටිහනති, සයං වා තෙන න පටිහඤ්ඤතීති අප්පටිඝො. සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙනාති උච්චාවචෙන පච්චයෙන සකෙන, සන්තෙන, සමමෙව ච තුස්සනකො. පරිච්ච සයන්ති, කායචිත්තානි පරිසයන්ති අභිභවන්තීති පරිස්සයා, සීහබ්යග්ඝාදයො, කාමච්ඡන්දාදයො ච, තෙ පරිස්සයෙ අධිවාසනඛන්තියා විනයාදීහි ච සහිතා ඛන්තා, අභිභවිතා ච. ථද්ධභාවකරභයාභාවෙන අඡම්භී. එකො චරෙති එකාකී හුත්වා චරිතුං සක්කුණෙය්ය. ඛග්ගවිසාණකප්පොති තාය එව එකවිහාරිතාය ඛග්ගමිගසිඞ්ගසමො.

අසඤ්ජාතවාතාභිඝාතෙහි ¶ සියා සකුණො අපක්ඛකොති ‘‘පක්ඛී සකුණො’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තො.

216. වත්තබ්බතං ආපජ්ජතීති ‘‘අසුකස්ස භික්ඛුනො අරඤ්ඤෙ තිරච්ඡානගතානං විය, වනචරකානං විය ච නිවාසමත්තමෙව, න පන අරඤ්ඤවාසානුච්ඡවිකා ¶ කාචි සම්මාපටිපත්තී’’ති අපවාදවසෙන වත්තබ්බතං, ආරඤ්ඤකෙහි වා තිරච්ඡානගතෙහි, වනචරවිසභාගජනෙහි වා සද්ධිං විප්පටිපත්තිවසෙන වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. කාළකසදිසත්තා කාළකං, ථුල්ලවජ්ජං. තිලකසදිසත්තා තිලකං, අණුමත්තවජ්ජං.

විවිත්තන්ති ජනවිවිත්තං. තෙනාහ ‘‘සුඤ්ඤ’’න්ති. තං පන ජනසද්දඝොසාභාවෙනෙව වෙදිතබ්බං සද්දකණ්ටකත්තා ඣානස්සාති ආහ ‘‘අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසන්ති අත්ථො’’ති. එතදෙවාති නිස්සද්දතංයෙව. විහාරො පාකාරපරිච්ඡින්නො සකලො ආවාසො. අඩ්ඪයොගොති දීඝපාසාදො, ‘‘ගරුළසණ්ඨානපාසාදො’’තිපි වදන්ති. පාසාදොති චතුරස්සපාසාදො. හම්මියං මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො ¶ . අට්ටො පටිරාජූනං පටිබාහනයොග්ගො චතුපඤ්චභූමකො පතිස්සයවිසෙසො. මාළො එකකූටසඞ්ගහිතො අනෙකකොණවන්තො පතිස්සයවිසෙසො. අපරො නයො විහාරො නාම දීඝමුඛපාසාදො. අඩ්ඪයොගො එකපස්සච්ඡදනකසෙනාසනං. තස්ස කිර එකපස්සෙ භිත්ති උච්චතරා හොති, ඉතරපස්සෙ නීචා, තෙන තං එකපස්සඡදනකං හොති. පාසාදො නාම ආයතචතුරස්සපාසාදො. හම්මියං මුණ්ඩච්ඡදනකං චන්දිකඞ්ගණයුත්තං. ගුහා නාම කෙවලා පබ්බතගුහා. ලෙණං ද්වාරබද්ධං පබ්භාරං. සෙසං වුත්තනයමෙව. මණ්ඩපොති සාඛාමණ්ඩපො.

විහාරසෙනාසනන්ති පතිස්සයභූතං සෙනාසනං. මඤ්චපීඨසෙනාසනන්ති මඤ්චපීඨඤ්චෙව මඤ්චපීඨසම්බන්ධසෙනාසනඤ්ච. චිමිලිකාදි සන්ථරිතබ්බතො සන්ථතසෙනාසනං. අභිසඞ්ඛරණාභාවතො ¶ සයනස්ස නිසජ්ජාය ච කෙවලං ඔකාසභූතං සෙනාසනං. ‘‘විවිත්තං සෙනාසන’’න්ති ඉමිනා සෙනාසනග්ගහණෙන සඞ්ගහිතමෙව සාමඤ්ඤජොතනාභාවතො.

යදි එවං කස්මා ‘‘අරඤ්ඤ’’න්තිආදි වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉම පනා’’තිආදි. ‘‘භික්ඛුනීනං වසෙන ආගත’’න්ති ඉදං විනයෙ තථා ආගතතං සන්ධාය වුත්තං, අභිධම්මෙපි පන ‘‘අරඤ්ඤන්ති නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා, සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති (විභ. 529) ආගතමෙව. තත්ථ හි යං න ගාමපදෙසන්තොගධං, තං ‘‘අරඤ්ඤ’’න්ති නිප්පරියායවසෙන තථා වුත්තං. ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.31) යං වුත්තං, තං යුත්තං,තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. රුක්ඛමූලන්ති රුක්ඛසමීපං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යාවතා ¶ මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ සමන්තා ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි නිපතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූල’’න්ති. සෙල-සද්දො අවිසෙසතො පබ්බතපරියායොති කත්වා වුත්තං ‘‘පබ්බතන්ති සෙල’’න්ති, න සිලාමයමෙව, පංසුමයාදිකො තිවිධොපි පබ්බතො එවාති. විවරන්ති ද්වින්නං පබ්බතානං මිථො ආසන්නතරෙ ඨිතානං ඔවරකාදිසදිසං විවරං, එකස්මිංයෙව වා පබ්බතෙ. උමඞ්ගසදිසන්ති සුදුඞ්ගාසදිසං. මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානන්ති පකතිසඤ්චාරවසෙන මනුස්සෙහි න සඤ්චරිතබ්බට්ඨානං. ආදි-සද්දෙන ‘‘වනපත්ථන්ති ¶ වනසණ්ඨානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං, වනපත්ථන්ති භීසනකානමෙතං, වනපත්ථන්ති සලොමහංසානමෙතං, වනපත්ථන්ති පරියන්තානමෙතං, වනපත්ථන්ති න මනුස්සූපචාරානමෙතං, වනපත්ථන්ති දුරභිසම්භවානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්ති (විභ. 531) ඉමං පාළිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. අච්ඡන්නන්ති කෙනචි ඡදනෙන අන්තමසො රුක්ඛසාඛායපි න ඡාදිතං. නික්කඩ්ඪිත්වාති නීහරිත්වා. පබ්භාරලෙණසදිසෙති පබ්භාරසදිසෙ ලෙණසදිසෙ ච.

පිණ්ඩපාතපරියෙසනං පිණ්ඩපාතො උත්තරපදලොපෙනාති ආහ ‘‘පිණ්ඩපාතපරියෙසනතො පටික්කන්තො’’ති ¶ . පල්ලඞ්කන්ති එත්ථ පරිසද්දො ‘‘සමන්තතො’’ති එතස්ස අත්ථෙ, තස්මා වාමොරුඤ්ච දක්ඛිණොරුඤ්ච සමං ඨපෙත්වා උභො පාදෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධිත්වා නිසජ්ජා පල්ලඞ්කන්ති ආහ ‘‘සමන්තතො ඌරුබද්ධාසන’’න්ති. ඌරූනං බන්ධනවසෙන නිසජ්ජා පල්ලඞ්කං. ආභුජිත්වාති ච යථා පල්ලඞ්කවසෙන නිසජ්ජා හොති, එවං උභො පාදෙ ආභුග්ගෙ භඤ්ජිතෙ කත්වා, තං පන උභින්නං පාදානං තථා සම්බන්ධතාකරණන්ති ආහ ‘‘බන්ධිත්වා’’ති.

හෙට්ඨිමකායස්ස ච අනුජුකං ඨපනං නිසජ්ජාවචනෙනෙව බොධිතන්ති ‘‘උජුං කාය’’න්ති එත්ථ කාය-සද්දො උපරිමකායවිසයොති ආහ ‘‘උපරිමං සරීරං උජුං ඨපෙත්වා’’ති. තං පන උජුකඨපනං සරූපතො, පයොජනතො ච දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨාරසා’’තිආදි වුත්තං. න පණමන්තීති න ඔනමන්ති. න පරිපතතීති න විගච්ඡති වීථිං න ලඞ්ඝෙති. තතො එව පුබ්බෙනාපරං විසෙසප්පත්තියා කම්මට්ඨානං වුඩ්ඪිං ඵාතිං වෙපුල්ලං උපගච්ඡති. පරිමුඛන්ති එත්ථ පරිසද්දො අභි-සද්දෙන සමානත්ථොති ¶ ආහ ‘‘කම්මට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණතො නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානංයෙව පුරක්ඛත්වාති අත්ථො. සමීපත්ථො වා පරිසද්දොති දස්සෙන්තො ‘‘මුඛසමීපෙ වා කත්වා’’ති ආහ. එත්ථ ච යථා ‘‘විවිත්තං සෙනාසනං භජතී’’තිආදිනා ¶ භාවනානුරූපං සෙනාසනං දස්සිතං, එවං ‘‘නිසීදතී’’ති ඉමිනා අලීනානුද්ධච්චපක්ඛියො සන්තො ඉරියාපථො දස්සිතො. ‘‘පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා’’ති ඉමිනා නිසජ්ජාය දළ්හභාවො, ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති ඉමිනා ආරම්මණපරිග්ගහූපායො. පරීති පරිග්ගහට්ඨො ‘‘පරිණායිකා’’තිආදීසු විය. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො ‘‘සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛ’’න්තිආදීසු විය. පටිපක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො හි නිය්යානට්ඨො, තස්මා පරිග්ගහිතනිය්යානන්ති සබ්බථා ගහිතාසම්මොසං පරිචත්තසම්මොසං සතිං කත්වා, පරමං සතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො.

217. අභිජ්ඣායති ගිජ්ඣති අභිකඞ්ඛති එතායාති අභිජ්ඣා, ලොභො. ලුජ්ජනට්ඨෙනාති භිජ්ජනට්ඨෙන, ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනට්ඨෙනාති අත්ථො. වික්ඛම්භනවසෙනාති එත්ථ වික්ඛම්භනං අනුප්පාදනං අප්පවත්තනං, න පටිපක්ඛානං සුප්පහීනතා. ‘‘පහීනත්තා’’ති ච පහීනසදිසතං සන්ධාය වුත්තං ඣානස්ස අනධිගතත්තා. තථාපි නයිදං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විය සභාවතො විගතාභිජ්ඣං, අථ ඛො භාවනාවසෙන, තෙනාහ ‘‘න චක්ඛුවිඤ්ඤාණසදිසෙනා’’ති. එසෙව නයොති යථා ඉමස්ස චිත්තස්ස භාවනාය පරිභාවිතත්තා විගතාභිජ්ඣතා, එවං අබ්යාපන්නං විගතථිනමිද්ධං අනුද්ධතං නිබ්බිචිකිච්ඡඤ්චාති අත්ථො. පුරිමපකතින්ති පරිසුද්ධපණ්ඩරසභාවං. ‘‘යා ¶ චිත්තස්ස අකල්යතාති’’ආදිනා (ධ. ස. 1162; විභ. 546) ථිනස්ස, ‘‘යා කායස්ස අකල්යතා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1163; විභ. 546) ච මිද්ධස්ස අභිධම්මෙ නිද්දිට්ඨත්තා ¶ වුත්තං ‘‘ථිනං චිත්තගෙලඤ්ඤං, මිද්ධං චෙතසිකගෙලඤ්ඤ’’න්ති. සතිපි අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිප්පයොගෙ චිත්තකායලහුතාදීනං විය චිත්තචෙතසිකානං යථාකම්මං තං තං විසෙසස්ස යා තෙසං අකල්යතාදීනං විසෙසප්පච්චයතා, අයමෙතෙසං සභාවොති දට්ඨබ්බං. ආලොකසඤ්ඤීති එත්ථ අතිසයත්ථවිසිට්ඨඅත්ථි අත්ථාවබොධකො අයමීකාරොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රත්තිම්පි…පෙ… සමන්නාගතො’’ති. ඉදං උභයන්ති සතිසම්පජඤ්ඤමාහ. අතික්කමිත්වා වික්ඛම්භනවසෙන පජහිත්වා. ‘‘කථමිද’’න්ති පවත්තියා කථඞ්කථා, විචිකිච්ඡා. සා එතස්ස අත්ථීති කථඞ්කථී, න කථඞ්කථීති අකථංකථී, නිබ්බිචිකිච්ඡො. ලක්ඛණාදිභෙදතොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පච්චයපහානපහායකාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙපි හි භෙදතො වත්තබ්බාති.

218. තෙසන්ති ¶ ඉණවසෙන ගහිතධනානං. පරියන්තොති දාතබ්බසෙසො. සො බලවපාමොජ්ජං ලභති ‘‘ඉණපලිබොධතො මුත්තොම්හී’’ති. සොමනස්සං අධිගච්ඡති ‘‘ජීවිකානිමිත්තං අත්ථී’’ති.

219. විසභාගවෙදනුප්පත්තියාති දුක්ඛවෙදනුප්පත්තියා. දුක්ඛවෙදනා හි සුඛවෙදනාය කුසලවිපාකසන්තානස්ස විරොධිතාය විසභාගා. චතුඉරියාපථං ඡින්දන්තොති ¶ චතුබ්බිධම්පි ඉරියාපථප්පවත්තිං පච්ඡින්දන්තො. බ්යාධිකො හි යථා ඨානගමනෙසු අසමත්ථො, එවං නිසජ්ජාදීසුපි අසමත්ථො හොති. ආබාධෙතීති පීළෙති. වාතාදීනං විකාරො විසමාවත්ථා බ්යාධීති ආහ ‘‘තංසමුට්ඨානෙන දුක්ඛෙන දුක්ඛිතො’’ති. දුක්ඛවෙදනාය පන බ්යාධිභාවෙ මූලබ්යාධිනා ආබාධිකො ආදිතො බාධතීති කත්වා. අනුබන්ධබ්යාධිනා දුක්ඛිතො අපරාපරං සඤ්ජාතදුක්ඛොති කත්වා. ගිලානොති ධාතුසඞ්ඛයෙන පරික්ඛීණසරීරො. අප්පමත්තකං වා බලං බලමත්තා. තදුභයන්ති පාමොජ්ජං, සොමනස්සඤ්ච. තත්ථ ලභෙථ පාමොජ්ජං ‘‘රොගතො මුත්තොම්හී’’ති. අධිගච්ඡෙය්ය සොමනස්සං ‘‘අත්ථි මෙ කායෙ බල’’න්ති.

220. සෙසන්ති ‘‘තස්ස හි ‘බන්ධනා මුත්තොම්හී’ති ආවජ්ජයතො තදුභයං හොති. තෙන වුත්ත’’න්ති එවමාදි. වුත්තනයෙනෙවාති පඨමදුතියපදෙසු වුත්තනයෙනෙව. සබ්බපදෙසූති අවසිට්ඨපදෙසු තතියාදීසු කොට්ඨාසෙසු.

221-222. න අත්තනි අධීනොති න අත්තායත්තො. පරාධීනොති පරායත්තො. අපරාධීනතාය භුජො විය අත්තනො කිච්චෙ එසිතබ්බොති භුජිස්සො. සවසොති ආහ ‘‘අත්තනො සන්තකො’’ති. අනුදකතාය කං පානීයං තාරෙන්ති එත්ථාති කන්තාරොති ආහ ‘‘නිරුදකං දීඝමග්ග’’න්ති.

223. තත්රාති ¶ තස්මිං දස්සනෙ. අයන්ති ඉදානි වුච්චමානා සදිසතා. යෙන ඉණාදීනං උපමාභාවො, කාමච්ඡන්දාදීනඤ්ච උපමෙය්යභාවො හොති, සො නෙසං උපමොපමෙය්යසම්බන්ධො ¶ සදිසතාති දට්ඨබ්බං. යො යම්හි කාමච්ඡන්දෙන රජ්ජතීති යො පුග්ගලො යම්හි කාමරාගස්ස වත්ථුභූතෙ පුග්ගලෙ කාමච්ඡන්දවසෙන රත්තො හොති. තං වත්ථුං ගණ්හාතීති තං තණ්හාවත්ථුං ‘‘මමෙත’’න්ති ගණ්හාති.

නක්ඛත්තස්සාති මහස්ස. මුත්තොති බන්ධනතො මුත්තො.

විනයෙ අපකතඤ්ඤුනාති විනයක්කමෙ අකුසලෙන. සො හි කප්පියාකප්පියං යාථාවතො න ජානාති. තෙනාහ ‘‘කිස්මිඤ්චිදෙවා’’තිආදි.

ගච්ඡතිපීති ථොකං ථොකං ගච්ඡතිපි. ගච්ඡන්තො පන තාය එව උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතතාය තත්ථ තත්ථ තිට්ඨතිපි. ඊදිසෙ කන්තාරෙ ගතො ‘‘කො ජානාති කිං භවිස්සතී’’ති නිවත්තතිපි, තස්මා ගතට්ඨානතො අගතට්ඨානමෙව බහුතරං හොති. සද්ධාය ගණ්හිතුං සද්ධෙය්යං වත්ථුං ‘‘ඉදමෙව’’න්ති සද්දහිතුං න සක්කොති. අත්ථි නත්ථීති ‘‘අත්ථි නු ඛො, නත්ථි නු ඛො’’ති. අරඤ්ඤං පවිට්ඨස්ස ආදිම්හි එව සප්පනං ආසප්පනං. පරි පරිතො, උපරූපරි වා සප්පනං පරිසප්පනං. උභයෙනපි තත්ථෙව පරිබ්භමනං වදති. තෙනාහ ‘‘අපරියොගාහන’’න්ති. ඡම්භිතත්තන්ති අරඤ්ඤසඤ්ඤාය උප්පන්නං ඡම්භිතභාවං, උත්රාසන්ති අත්ථො.

224. තත්රායං සදිසතාති එත්ථාපි වුත්තනයානුසාරෙන සදිසතා වෙදිතබ්බා. යදග්ගෙන හි කාමච්ඡන්දාදයො ඉණාදිසදිසා, තදග්ගෙන තෙසං පහානං ආණණ්යාදිසදිසං අභාවොති කත්වා. ඡ ධම්මෙති අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො, අසුභභාවනානුයොගො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති ඉමෙ ඡ ධම්මෙ. භාවෙත්වාති බ්රූහෙත්වා. මහාසතිපට්ඨානෙ (දී. නි. 2.372-374) වණ්ණයිස්සාම තත්ථස්ස අනුප්පන්නානුප්පාදනඋප්පන්නපහානාදිවිභාවනවසෙන සවිසෙසං පාළියා ආගතත්තා. එස නයො ¶ බ්යාපාදාදිප්පහානකභාවෙපි. පරවත්ථුම්හීති ආරම්මණභූතෙ පරස්මිං වත්ථුස්මිං.

අනත්ථකරොති අත්තනො පරස්ස ච අනත්ථාවහො. ඡ ධම්මෙති මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො, මෙත්තාභාවනානුයොගො ¶ , කම්මස්සකතා, පටිසඞ්ඛානබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති ඉමෙ ඡ ධම්මෙ. තත්ථෙවාති මහාසතිපට්ඨානෙයෙව (දී. නි. 2.372-374). චාරිත්තසීලං උද්දිස්ස පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං ආචාරපණ්ණත්ති.

බන්ධනාගාරං ¶ පවෙසිතත්තා අලද්ධනක්ඛත්තානුභවො පුරිසො ‘‘නක්ඛත්තදිවසෙ බන්ධනාගාරං පවෙසිතො පුරිසො’’ති වුත්තො, නක්ඛත්තදිවසෙ එව වා තදනනුභවනත්ථං තථා කතො. මහාඅනත්ථකරන්ති දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථහාපනමුඛෙන මහතො අනත්ථස්ස කාරකං. ඡ ධම්මෙති අතිභොජනෙ නනිමිත්තග්ගාහො, ඉරියාපථසම්පරිවත්තනතා, ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරො, අබ්භොකාසවාසො, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති ඉමෙ ඡ ධම්මෙ.

උද්ධච්චකුක්කුච්චෙ මහාඅනත්ථකරන්ති පරායත්තතාපාදනතො වුත්තනයෙන මහතො අනත්ථස්ස කාරකන්ති. අත්ථො ඡ ධම්මෙති බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, වුඩ්ඪසෙවිතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති ඉමෙ ඡ ධම්මෙ.

බලවාති පච්චත්ථිකවිධමනසමත්ථෙන බලෙන බලවා. සජ්ජාවුධොති සන්නද්ධධනුආදිආවුධො. සූරවීරසෙවකජනවසෙන සපරිවාරො. තන්ති යථාවුත්තං පුරිසං. බලවන්තතාය, සජ්ජාවුධතාය, සපරිවාරතාය ච චොරා දූරතොව දිස්වා පලායෙය්යුං. අනත්ථකාරිකාති සම්මාපටිපත්තියා විබන්ධකරණතො වුත්තනයෙන අනත්ථකාරිකා. ඡ ධම්මෙති බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, අධිමොක්ඛබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති ¶ ඉමෙ ඡ ධම්මෙ. යථා බාහුසච්චාදීනි උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්ති, එවං විචිකිච්ඡාය පීති ඉධාපි බහුස්සුතතාදයො ගහිතා. කල්යාණමිත්තතා සප්පායකථා විය පඤ්චන්නං, තස්මා තස්ස තස්ස අනුච්ඡවිකසෙවනතා වෙදිතබ්බා. සම්මාපටිපත්තියා අප්පටිපත්තිනිමිත්තතාමුඛෙන විචිකිච්ඡා මිච්ඡාපටිපත්තිමෙව පරිබ්රූහෙතීති තස්සා පහානං දුච්චරිතවිධූනනූපායොති ආහ ‘‘දුච්චරිතකන්තාරං නිත්ථරිත්වා’’තිආදි.

225. පාමොජ්ජං නාම තරුණපීති, සා කථඤ්චිපි තුට්ඨාවත්ථාති ආහ ‘‘පාමොජ්ජං ජායතීති තුට්ඨාකාරො ජායතී’’ති. තුට්ඨස්සාති ඔක්කන්තිකභාවප්පත්තාය පීතියා වසෙන තුට්ඨස්ස. අත්තනො සවිප්ඵාරිකතාය, අත්තසමුට්ඨානපණීතරූපුප්පත්තියා ච සකලසරීරං ඛොභයමානා ඵරණලක්ඛණා පීති ජායති. පීතිසහිතං පීති උත්තරපදලොපෙන, කිං පන තං ¶ ? මනො. පීති මනො එතස්සාති පීතිමනො, තස්ස පීතිමනස්ස. තයිදං අත්ථමත්තමෙව දස්සෙන්තො ‘‘පීතිසම්පයුත්තචිත්තස්සා’’ති ¶ ආහ. කායොති ඉධ අරූපකලාපො අධිප්පෙතො, න වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයමෙවාති ආහ ‘‘නාමකායො පස්සම්භතී’’ති, පස්සද්ධිද්වයස්ස පීතිවසෙනෙත්ථ පස්සම්භනං අධිප්පෙතං. විගතදරථොති පහීනඋද්ධච්චාදිකිලෙසදරථො. වුත්තප්පකාරාය පුබ්බභාගභාවනාය වසෙන චෙතසිකසුඛං පටිසංවෙදෙන්තොයෙව තංසමුට්ඨානපණීතරූපඵුට්ඨසරීරතාය කායිකම්පි සුඛං වෙදෙතීති ආහ ‘‘කායිකම්පි චෙතසිකම්පි සුඛං වෙදයතී’’ති. ඉමිනාති ‘‘සුඛං පටිසංවෙදෙතී’’ති එවං වුත්තෙන. සංකිලෙසපක්ඛතො නික්ඛන්තත්තා, පඨමජ්ඣානපක්ඛිකත්තා ච නෙක්ඛම්මසුඛෙන. සුඛිතස්සාති සුඛිනො.

226. ‘‘චිත්තං ¶ සමාධියතී’’ති එතෙන උපචාරවසෙනපි අප්පනාවසෙනපි චිත්තස්ස සමාධානං කථිතං. එවං සන්තෙ ‘‘සො විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිකා දෙසනා කිමත්ථියාති ආහ ‘‘සො විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… වුත්ත’’න්ති. තත්ථ උපරිවිසෙසදස්සනත්ථන්ති පඨමජ්ඣානාදිඋපරිවත්තබ්බවිසෙසදස්සනත්ථං. න හි උපචාරසමාධිසමධිගමෙන විනා පඨමජ්ඣානාදිවිසෙසො සමධිගන්තුං සක්කා. පාමොජ්ජුප්පාදාදීහි කාරණපරම්පරා දුතියජ්ඣානාදිසමධිගමෙපි ඉච්ඡිතබ්බාව පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි විය දුතියමග්ගාදිසමධිගමෙති දට්ඨබ්බං. තස්ස සමාධිනොති ‘‘සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති එවං සාධාරණවසෙන වුත්තො යො අප්පනාලක්ඛණො, තස්ස සමාධිනො. පභෙදදස්සනත්ථන්ති දුතියජ්ඣානාදිවිභාගස්ස චෙව අභිඤ්ඤාදිවිභාගස්ස ච පභෙදදස්සනත්ථං. කරො වුච්චති පුප්ඵසම්භවං ගබ්භාසයෙ කරීයතීති කත්වා, කරතො ජාතො කායො කරජකායො, තදුපසනිස්සයො චතුසන්තතිරූපසමුදායො. කාමං නාමකායොපි විවෙකජෙන පීතිසුඛෙන තථාලද්ධුපකාරො, ‘‘අභිසන්දෙතී’’තිආදිවචනතො පන රූපකායො ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඉමං කරජකාය’’න්ති. අභිසන්දෙතීති අභිසන්දනං කරොති. තං පන ඣානමයෙන පීතිසුඛෙන කරජකායස්ස තින්තභාවාපාදනං, සබ්බත්ථකමෙව ලූඛභාවාපනයනන්ති ආහ ‘‘තෙමෙතී’’තිආදි, තයිදං අභිසන්දනං අත්ථතො යථාවුත්තපීතිසුඛසමුට්ඨානෙහි පණීතරූපෙහි කායස්ස පරිප්ඵරණං දට්ඨබ්බං. ‘‘පරිසන්දෙතී’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. සබ්බං එතස්ස අත්ථීති සබ්බවා, තස්ස සබ්බාවතො. අවයවාවයවිසම්බන්ධෙ අවයවිනි සාමිවචනන්ති ¶ අවයවීවිසයො සබ්බ-සද්දො, තස්මා වුත්තං ‘‘සබ්බකොට්ඨාසවතො’’ති. අඵුටං ¶ නාම න හොති යත්ථ යත්ථ කම්මජරූපං, තත්ථ තත්ථ චිත්තජරූපස්ස අභිබ්යාපනතො. තෙනාහ ‘‘උපාදින්නකසන්තතී’’තිආදි.

227. ඡෙකොති ¶ කුසලො. තං පනස්ස කොසල්ලං න්හානියචුණ්ණානං සන්නනෙ පිණ්ඩීකරණෙ ච සමත්ථතාවසෙන වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘පටිබලො’’තිආදි. කංස-සද්දො ‘‘මහතියා කංසපාතියා’’තිආදීසු සුවණ්ණෙ ආගතො.

‘‘කංසො උපහතො යථා’’තිආදීසු (ධ. ප. 134) කිත්තිමලොහෙ, කත්ථචි පණ්ණත්තිමත්තෙ ‘‘උපකංසො නාම රාජාපි මහාකංසස්ස අත්රජො’’තිආදි, [ජා. අට්ඨ. 4.10 ඝටපණ්ඩිතජාතකවණ්ණනායං (අත්ථතො සමානං)] ඉධ පන යත්ථ කත්ථචි ලොහෙති ආහ ‘‘යෙන කෙනචි ලොහෙන කතභාජනෙ’’ති. ස්නෙහානුගතාති උදකසිනෙහෙන අනුපවිසනවසෙන ගතා උපගතා. ස්නෙහපරෙතාති උදකසිනෙහෙන පරිතො ගතා සමන්තතො ඵුට්ඨා, තතො එව සන්තරබාහිරා ඵුට්ඨා සිනෙහෙන, එතෙන සබ්බසො උදකෙන තෙමිතභාවමාහ. ‘‘න ච පග්ඝරණී’’ති එතෙන තින්තස්සපි තස්ස ඝනථද්ධභාවං වදති. තෙනාහ ‘‘න ච බින්දුං බින්දු’’න්තිආදි.

229. තාහි තාහි උදකසිරාහි උබ්භිජ්ජතීති උබ්භිදං, උබ්භිදං උදකං එතස්සාති උබ්භිදොදකො. උබ්භින්නඋදකොති නදීතීරෙ ඛතකූපකො විය උබ්භිජ්ජනකඋදකො. උග්ගච්ඡනකඋදකොති ධාරාවසෙන උට්ඨහනඋදකො. කස්මා පනෙත්ථ උබ්භිදොදකොව රහදො ගහිතො, න ඉතරොති ආහ ‘‘හෙට්ඨා උග්ගච්ඡනඋදකඤ්හී’’තිආදි. ධාරානිපාතපුබ්බුළකෙහීති ¶ ධාරානිපාතෙහි උදකපුබ්බුළකෙහි ච, ‘‘ඵෙණපටලෙහි චා’’ති වත්තබ්බං. සන්නිසින්නමෙවාති අපරික්ඛොභතාය නිච්චලමෙව, සුප්පසන්නමෙවාති අධිප්පායො. සෙසන්ති ‘‘අභිසන්දෙතී’’තිආදිකං.

231. උප්පලානීති උප්පලගච්ඡානි. සෙතරත්තනීලෙසූති උප්පලෙසු, සෙතුප්පලරත්තුප්පලනීලුප්පලෙසූති අත්ථො. යං කිඤ්චි උප්පලං උප්පලමෙව සාමඤ්ඤගහණතො ¶ . සතපත්තන්ති එත්ථ සත-සද්දො බහුපරියායො ‘‘සතග්ඝී’’තිආදීසු විය, තෙන අනෙකසතපත්තස්සපි සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. ලොකෙ පන ‘‘රත්තං පදුමං, සෙතං පුණ්ඩරීක’’න්තිපි වුච්චති. යාව අග්ගා, යාව ච මූලා උදකෙන අභිසන්දනාදිසම්භවදස්සනත්ථං උදකානුග්ගතග්ගහණං. ඉධ උප්පලාදීනි විය කරජකායො, උදකං විය තතියජ්ඣානසුඛං.

233. යස්මා ¶ ‘‘පරිසුද්ධෙන චෙතසා’’ති චතුත්ථජ්ඣානචිත්තමාහ, තඤ්ච රාගාදිඋපක්කිලෙසාපගමනතො නිරුපක්කිලෙසං නිම්මලං, තස්මා ආහ ‘‘නිරුපක්කිලෙසට්ඨෙන පරිසුද්ධ’’න්ති. යස්මා පන පාරිසුද්ධියා එව පච්චයවිසෙසෙන පවත්තිවිසෙසො පරියොදාතතා සුවණ්ණස්ස නිඝංසනෙන පභස්සරතා විය, තස්මා ආහ ‘‘පභස්සරට්ඨෙන පරියොදාතන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති. ඉදන්ති ඔදාතවචනං. උතුඵරණත්ථන්ති උණ්හඋතුනො ඵරණදස්සනත්ථං. උතුඵරණං න හොති සවිසෙසන්ති අධිප්පායො, තෙනාහ ‘‘තඞ්ඛණ…පෙ… බලවං හොතී’’ති. වත්ථං විය කරජකායොති යොගිනො කරජකායො වත්ථං විය දට්ඨබ්බො උතුඵරණසදිසෙන චතුත්ථජ්ඣානසුඛෙන ඵරිතබ්බත්තා. පුරිසස්ස සරීරං විය චතුත්ථජ්ඣානං දට්ඨබ්බං උතුඵරණට්ඨානියස්ස සුඛස්ස නිස්සයභාවතො, තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. එත්ථ ච ‘‘පරිසුද්ධෙන චෙතසා’’ති චෙතො ගහණෙන ඣානසුඛං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, තෙනාහ ‘‘උතුඵරණං විය චතුත්ථජ්ඣානසුඛ’’න්ති. නනු ච චතුත්ථජ්ඣානෙ සුඛමෙව නත්ථීති? සච්චං නත්ථි සාතලක්ඛණසන්තසභාවත්තා පනෙත්ථ ¶ උපෙක්ඛා ‘‘සුඛ’’න්ති අධිප්පෙතා. තෙන වුත්තං සම්මොහවිනොදනියං ‘‘උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 232; විසුද්ධි. 2.644; පටි. ම. 105, මහානි. අට්ඨ. 27)

න අරූපජ්ඣානලාභීති න වෙදිතබ්බො අවිනාභාවතො, තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. තත්ථ චුද්දසහාකාරෙහීති කසිණානුලොමතො, කසිණපටිලොමතො, කසිණානුලොමපටිලොමතො, ඣානානුලොමතො, ඣානපටිලොමතො, ඣානානුලොමපටිලොමතො, ඣානුක්කන්තිකතො, කසිණුක්කන්තිකතො, ඣානකසිණුක්කන්තිකතො, අඞ්ගසඞ්කන්තිතො, ආරම්මණසඞ්කන්තිතො, අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තිතො, අඞ්ගවවත්ථානතො ¶ , ආරම්මණවවත්ථානතොති ඉමෙහි චුද්දසහාකාරෙහි. සතිපි ඣානෙසු ආවජ්ජනාදිවසීභාවෙ අයං වසීභාවො අභිඤ්ඤානිබ්බත්තනෙ එකන්තෙන ඉච්ඡිතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න හි…පෙ… හොතී’’ති. ස්වායං නයො අරූපසමාපත්තීහි විනා න ඉජ්ඣතීති තායපෙත්ථ අවිනාභාවො වෙදිතබ්බො. යදි එවං කස්මා පාළියං න ආරුප්පජ්ඣානානි ආගතානීති? විසෙසතො ච රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානපාදකත්තා සබ්බාභිඤ්ඤානං තදන්තොගධා කත්වා තාය දෙසිතා, න අරූපාවචරජ්ඣානානං ඉධ අනුපයොගතො, තෙනාහ ‘‘අරූපජ්ඣානානි ආහරිත්වා කථෙතබ්බානී’’ති.

234. සෙසන්ති ¶ ‘‘එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදීසු වත්තබ්බං. ඤෙය්යං ජානාතීති ඤාණං, තං පන ඤෙය්යං පච්චක්ඛං කත්වා පස්සතීති දස්සනං, ඤාණමෙව දස්සනන්ති ඤාණදස්සනං. තයිදං ඤාණදස්සනපදං සාසනෙ අඤ්ඤත්ථ ඤාණවිසෙසෙ නිරූළ්හං, තං සබ්බං අත්ථුද්ධාරවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘ඤාණදස්සනන්ති මග්ගඤාණම්පි වුච්චතී’’තිආදිමාහ. යස්මා විපස්සනාඤාණං තෙභූමකසඞ්ඛාරෙ අනිච්චාදිතො ජානාති, භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය පච්චක්ඛතො ච තෙ පස්සති තස්මා ආහ ‘‘ඉධ පන…පෙ… ඤාණදස්සනන්ති වුත්ත’’න්ති.

අභිනීහරතීති ¶ වුත්තනයෙන අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙ තස්මිං චිත්තෙ විපස්සනාක්කමෙන ජාතෙ විපස්සනාභිමුඛං පෙසෙති, තෙනාහ ‘‘විපස්සනා…පෙ… කරොතී’’ති. තදභිමුඛභාවො එව හිස්ස තන්නින්නතාදිකරතා. වුත්තොයෙව බ්රහ්මජාලෙ. ඔදනකුම්මාසෙහි උපචීයතීති ඔදනකුම්මාසූපචයො. අනිච්චධම්මොති පභඞ්ගුතාය අද්ධුවසභාවො. දුග්ගන්ධවිඝාතත්ථායාති සරීරෙ දුග්ගන්ධස්ස විගමාය. උච්ඡාදනධම්මොති උච්ඡාදෙතබ්බතාසභාවො. උච්ඡාදනෙන හි සරීරෙ සෙදගූථපිත්තසෙම්හාදිධාතුක්ඛොභගරුභාවදුග්ගන්ධානං අපගමො හොති. මහාසම්බාහනං මල්ලාදීනං බාහුවඩ්ඪනාදිඅත්ථං හොතීති ‘‘ඛුද්දකසම්බාහනෙනා’’ති වුත්තං. පරිමද්දනධම්මොති පරිමද්දිතබ්බතාසභාවො. භිජ්ජති චෙව විකිරති චාති අනිච්චතාවසෙන භිජ්ජති ච භින්නඤ්ච කිඤ්චි පයොජනං අසාධෙන්තං විප්පකිණ්ණඤ්ච හොති. රූපීති අත්තනො පච්චයභූතෙන උතුආහාරලක්ඛණෙන රූපවාති අයමෙත්ථ අත්ථො ඉච්ඡිතොති ආහ ‘‘ඡහි පදෙහි සමුදයො කථිතො’’ති. සංසග්ගෙ හි අයමීකාරො. සණ්ඨානසම්පාදනම්පි තථාරූපරූපුප්පාදනෙනෙව හොතීති උච්ඡාදනපරිමද්දනපදෙහිපි ¶ සමුදයො කථිතොති වුත්තං. එවං නවහි යථාරහං කායෙ සමුදයවයධම්මානුපස්සිතා දස්සිතා. නිස්සිතඤ්ච ඡට්ඨවත්ථුනිස්සිතත්තා විපස්සනාඤාණස්ස. පටිබද්ධඤ්ච තෙන විනා අප්පවත්තනතො, කායසඤ්ඤිතානං රූපධම්මානං ආරම්මණකරණතො ච.

235. සුට්ඨු භාති ඔභාසතීති සුභො, පභාසම්පත්තියාපි මණිනො භද්දතාති ආහ ‘‘සුභොති සුන්දරො’’ති. කුරුවින්දජාති ආදිජාතිවිසෙසොපි මණිනො ආකරපරිසුද්ධිමූලකො එවාති ආහ ‘‘පරිසුද්ධාකරසමුට්ඨිතො’’ති දොසනීහරණවසෙන පරිකම්මනිප්ඵත්තීති ආහ ‘‘සුට්ඨු කතපරිකම්මො අපනීතපාසාණසක්ඛරො’’ති. ඡවියා සණ්හභාවෙනස්ස අච්ඡතා, න සඞ්ඝාතස්සාති ආහ ‘‘අච්ඡොති තනුච්ඡවී’’ති, තෙනාහ ¶ ‘‘විප්පසන්නො’’ති. ධොවනවෙධනාදීහීති චතූසු පාසාණෙසු ධොවනෙන චෙව කාළකාදිඅපහරණත්ථාය සුත්තෙන ආවුනනත්ථාය ච විජ්ඣනෙන. තාපසණ්හකරණාදීනං ¶ සඞ්ගහො ආදි-සද්දෙන. වණ්ණසම්පත්තින්ති සුත්තස්ස වණ්ණසම්පත්තිං. මණි විය කරජකායො පච්චවෙක්ඛිතබ්බතො. ආවුතසුත්තං විය විපස්සනාඤාණං අනුපවිසිත්වා ඨිතත්තා. චක්ඛුමා පුරිසො විය විපස්සනාලාභී භික්ඛු සම්මදෙව දස්සනතො. තදාරම්මණානන්ති රූපධම්මාරම්මණානං. ඵස්සපඤ්චමකචිත්තචෙතසිකග්ගහණෙන ගහිතධම්මාපි විපස්සනාචිත්තුප්පාදපරියාපන්නා එවාති වෙදිතබ්බං. එවඤ්හි තෙසං විපස්සනාඤාණගතිකත්තා ‘‘ආවුතසුත්තං විය විපස්සනාඤාණ’’න්ති වචනං අවිරොධිතං හොති. කිං පනෙතෙ ඤාණස්ස ආවි භවන්ති, උදාහු පුග්ගලස්සාති? ඤාණස්ස. තස්ස පන ආවිභාවත්තා පුග්ගලස්ස ආවිභූතා නාම හොන්ති. ඤාණස්සාති ච පච්චවෙක්ඛණාඤාණස්ස.

මග්ගඤාණස්ස අනන්තරං, තස්මා ලොකියාභිඤ්ඤානං පරතො ඡට්ඨාභිඤ්ඤාය පුරතො වත්තබ්බං විපස්සනාඤාණං. එවං සන්තෙපීති යදිපායං ඤාණානුපුබ්බී, එවං සන්තෙපි. එතස්ස අන්තරාවාරො නත්ථීති පඤ්චසු ලොකියාභිඤ්ඤාසු කථිතාසු ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.65) විය ඡට්ඨාභිඤ්ඤා කථෙතබ්බාති එතස්ස අනභිඤ්ඤාලක්ඛණස්ස විපස්සනාඤාණස්ස තාසං අන්තරාවාරො න හොති. තස්මා තත්ථ අවසරාභාවතො ඉධෙව රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානානන්තරමෙව ¶ දස්සිතං විපස්සනාඤාණං. යස්මා චාති ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන න කෙවලං තදෙව, අථ ඛො ඉදම්පි කාරණං විපස්සනාඤාණස්ස ඉධෙව දස්සනෙති ඉමමත්ථං දීපෙති. දිබ්බෙන චක්ඛුනා භෙරවම්පි රූපං පස්සතොති එත්ථ ‘‘ඉද්ධිවිධඤාණෙන භෙරවං රූපං නිම්මිනිත්වා චක්ඛුනා පස්සතො’’තිපි වත්තබ්බං, එවම්පි අභිඤ්ඤාලාභිනො අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකස්ස භයං සන්තාසො උප්පජ්ජති. උච්චාවාලිකවාසි මහානාගත්ථෙරස්ස විය. පාටියෙක්කං සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලං. තෙනාහ භගවා –

‘‘යතො ¶ යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්තිආදි. (ධ. ප. 374);

236-7. මනෙන නිබ්බත්තිතන්ති අභිඤ්ඤාමනෙන නිබ්බත්තිතං. හත්ථපාදාදි අඞ්ගෙහි ච කප්පරජණ්ණුආදි පච්චඞ්ගෙහි ච. සණ්ඨානවසෙනාති කමලදලාදිසදිසසණ්ඨානමත්තවසෙන, න රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදිඉන්ද්රියවසෙන. සබ්බාකාරෙහීති වණ්ණසණ්ඨානඅවයවවිසෙසාදිසබ්බාකාරෙහි. තෙන ඉද්ධිමතා. සදිසභාවදස්සනත්ථමෙවාති සණ්ඨානතොපි වණ්ණතොපි අවයවවිසෙසතොපි සදිසභාවදස්සනත්ථමෙව. සජාතියං ඨිතො, න නාගිද්ධියා අඤ්ඤජාතිරූපො.

239. සුපරිකම්මකතමත්තිකාදයො ¶ විය ඉද්ධිවිධඤාණං විකුබ්බනකිරියාය නිස්සයභාවතො.

241. සුඛන්ති අකිච්ඡෙන, අකසිරෙනාති අත්ථො.

243. මන්දො උත්තානසෙය්යකදාරකොපි ‘‘දහරො’’ති වුච්චතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘යුවා’’ති වුත්තං. යුවාපි කොචි අනිච්ඡනකො අමණ්ඩනජාතිකො හොතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘මණ්ඩනකජාතිකො’’තිආදි වුත්තං, තෙනාහ ‘‘යුවාපීති’’ආදි. කාළතිලප්පමාණා බින්දවො කාළතිලකානි කාළා වා කම්මාසා, තිලප්පමාණා බින්දවො තිලකානි. වඞ්ගං නාම වියඞ්ගං. යොබ්බනපීළකාදයො මුඛදූසිපීළකා. මුඛගතො ¶ දොසො මුඛදොසො, ලක්ඛණවචනඤ්චෙතං මුඛෙ අදොසස්සාපි පාකටභාවස්ස අධිප්පෙතත්තා. යථා වා මුඛෙ දොසො, එවං මුඛෙ අදොසොපි මුඛදොසො සරලොපෙන. මුඛදොසො ච මුඛදොසො ච මුඛදොසොති එකසෙසනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එවඤ්හි ‘‘පරෙසං සොළසවිධං චිත්තං පාකටං හොතී’’ති වචනං සමත්ථිතං හොති.

245. පුබ්බෙනිවාසඤාණූපමායන්ති ¶ පුබ්බෙනිවාසඤාණස්ස දස්සිතඋපමායං. තං දිවසං කතකිරියා නාම පාකතිකසත්තස්සපි යෙභුය්යෙන පාකටා හොතීති දස්සනත්ථං තංදිවස-ග්ගහණං කතං. තංදිවසගතගාමත්තය-ග්ගහණෙනෙව මහාභිනීහාරෙහි අඤ්ඤෙසම්පි පුබ්බෙනිවාසඤාණලාභීනං තීසු භවෙසු කතකිරියා යෙභුය්යෙන පාකටා හොතීති දීපිතන්ති දට්ඨබ්බං.

247. අපරාපරං සඤ්චරන්තෙති තංතංකිච්චවසෙන ඉතො චිතො ච සඤ්චරන්තෙ. යථාවුත්තපාසාදොවිය භික්ඛුනො කරජකායො දට්ඨබ්බො තත්ථ පතිට්ඨිතස්ස දට්ඨබ්බදස්සනසිද්ධිතො. චක්ඛුමතො හි දිබ්බචක්ඛුසමධිගමො. යථාහ ‘‘මංසචක්ඛුස්ස උප්පාදො, මග්ගො දිබ්බස්ස චක්ඛුනො’’ති (ඉතිවු. 61). චක්ඛුමා පුරිසො විය අයමෙව දිබ්බචක්ඛුං පත්වා ඨිතො භික්ඛු දට්ඨබ්බස්ස දස්සනතො. ගෙහං පවිසන්තා විය එතං අත්තභාවගෙහං ඔක්කමන්තා, උපපජ්ජන්තාති අත්ථො. ගෙහා නික්ඛමන්තා විය එතස්මා අත්තභාවගෙහතො පක්කන්තා, චවන්තාති අත්ථො. එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අපරාපරං සඤ්චරණකසත්තාති පන පුනප්පුනං සංසාරෙ පරිබ්භමන්තා සත්තා. ‘‘තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තසත්තා’’ති පන ඉමිනා තස්මිං භවෙ ජාතසංවද්ධෙ සත්තෙ වදති. නනු චායං දිබ්බචක්ඛුඤාණකථා, එත්ථ කස්මා ‘‘තීසු භවෙසූ’’ති චතුවොකාරභවස්සාපි සඞ්ගහො කතොති ආහ ¶ ‘‘ඉදඤ්චා’’තිආදි. තත්ථ ඉදන්ති ‘‘තීසු භවෙසු නිබ්බත්තසත්තාන’’න්ති ඉදං වචනං. දෙසනාසුඛත්ථමෙවාති කෙවලං දෙසනාසුඛත්ථං, න චතුවොකාරභවෙ නිබ්බත්තසත්තානං දිබ්බචක්ඛුනො ආවිභාවසබ්භාවතො. න හි ‘‘ඨපෙත්වා අරූපභව’’න්ති වා ‘‘ද්වීසු ¶ භවෙසූ’’ති වා වුච්චමානෙ දෙසනා සුඛාවබොධා ච හොතීති.

248. විපස්සනාපාදකන්ති ¶ විපස්සනාය පදට්ඨානභූතං. විපස්සනා ච තිවිධා විපස්සකපුග්ගලභෙදෙන. මහාබොධිසත්තානඤ්හි පච්චෙකබොධිසත්තානඤ්ච විපස්සනා චින්තාමයඤාණසංවද්ධිතා සයම්භුඤාණභූතා, ඉතරෙසං සුතමයඤාණසංවද්ධිතා පරොපදෙසසම්භූතා නාම. සා ‘‘ඨපෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං අවසෙසරූපාරූපජ්ඣානානං අඤ්ඤතරතො වුට්ඨායා’’තිආදිනා අනෙකධා, අරූපමුඛවසෙන චතුධාතුවවත්ථානෙ වුත්තානං තෙසං තෙසං ධාතුපරිග්ගහමුඛානඤ්ච අඤ්ඤතරමුඛවසෙන අනෙකධා ච විසුද්ධිමග්ගෙ නානානයතො විභාවිතා. මහාබොධිසත්තානං පන චතුවීසතිකොටිසතසහස්සමුඛෙන පභෙදගමනතො නානානයං සබ්බඤ්ඤුතඤාණසන්නිස්සයස්ස අරියමග්ගඤාණස්ස අධිට්ඨානභූතං පුබ්බභාගඤාණගබ්භං ගණ්හාපෙන්තං පරිණතං ගච්ඡන්තං පරමගම්භීරං සණ්හසුඛුමතරං අනඤ්ඤසාධාරණං විපස්සනාඤාණං හොති, යං අට්ඨකථාසු ‘‘මහාවජිරඤාණ’’න්ති වුච්චති. යස්ස ච පවත්තිවිභාගෙන චතුවීසතිකොටිසතසහස්සප්පභෙදස්ස පාදකභාවෙන සමාපජ්ජියමානා චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යා දෙවසිකං සත්ථු වළඤ්ජනකසමාපත්තියො වුච්චන්ති, ස්වායං බුද්ධානං විපස්සනාචාරො පරමත්ථමඤ්ජුසායං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. ටී. 1.216) උද්දෙසතො දස්සිතො. අත්ථිකෙහි තතො ගහෙතබ්බො, ඉධ පන සාවකානං විපස්සනා අධිප්පෙතා.

ආසවානං ඛයඤාණායාති ආසවානං ඛෙපනතො සමුච්ඡින්දනතො ආසවක්ඛයො, අරියමග්ගො, තත්ථ ඤාණං ආසවානං ඛයඤාණං, තදත්ථං තෙනාහ ‘‘ආසවානං ඛයඤාණනිබ්බත්තනත්ථායා’’ති. ආසවා එත්ථ ඛීයන්තීති ආසවානං ඛයො නිබ්බානං. ඛෙපෙති පාපධම්මෙති ඛයො, මග්ගො. සො පන පාපක්ඛයො ආසවක්ඛයෙන විනා නත්ථීති ‘‘ඛයෙ ඤාණ’’න්ති එත්ථ ඛයග්ගහණෙන ¶ ආසවක්ඛයො වුත්තොති ආහ ‘‘ඛයෙ ඤාණ’’න්තිආදි. සමිතපාපො සමණොති කත්වා ආසවානං ඛීණත්තා සමණො නාම හොතීති ආහ ‘‘ආසවානං ඛයා සමණො හොතීති එත්ථ ඵල’’න්ති. ආසවවඩ්ඪියා සඞ්ඛාරෙ වඩ්ඪෙන්තො විසඞ්ඛාරතො සුවිදූරවිදූරොති ‘‘ආරා සො ආසවක්ඛයා’’ති එත්ථ ආසවක්ඛයපදං විසඞ්ඛාරාධිවචනන්ති ආහ ¶ ‘‘ආසවක්ඛයාති එත්ථ නිබ්බානං වුත්ත’’න්ති. භඞ්ගොති ¶ ආසවානං ඛණනිරොධො ‘‘ආසවානං ඛයො’’ති වුත්තොති යොජනා.

‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස තදා භික්ඛුනො පච්චක්ඛතො ගහිතභාවදස්සනං. ‘‘එත්තකං දුක්ඛ’’න්ති තස්ස පරිච්ඡිජ්ජග්ගහිතභාවදස්සනං. ‘‘න ඉතො භිය්යො’’ති තස්ස අනවසෙසෙත්වා ගහිතභාවදස්සනං. තෙනාහ ‘‘සබ්බම්පි දුක්ඛසච්ච’’න්තිආදි. සරසලක්ඛණපටිවෙධෙනාති සභාවසඞ්ඛාතස්ස ලක්ඛණස්ස අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣනෙන, අසම්මොහපටිවෙධොති ච. යථා තස්මිං ඤාණෙ පවත්තෙ පච්ඡා දුක්ඛසච්චස්ස සරූපාදිපරිච්ඡෙදෙ සම්මොහො න හොති, තථා පවත්ති, තෙනාහ ‘‘යථාභූතං පජානාතී’’ති. දුක්ඛං සමුදෙති එතස්මාති දුක්ඛසමුදයො, තණ්හාති ආහ ‘‘තස්ස චා’’තිආදි. යං ඨානං පත්වාති යං නිබ්බානං මග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයට්ඨෙන කාරණභූතං ආගම්ම, ‘‘පත්වා’’ති ච තදුභයවතො පුග්ගලස්ස පත්ති තදුභයස්ස පත්ති වියාති කත්වා වුත්තං. පත්වාති වා පාපුණනහෙතු. අප්පවත්තීති අප්පවත්තිනිමිත්තං, තෙ වා නප්පවත්තන්ති එත්ථාති අප්පවත්ති, නිබ්බානං. තස්සාති දුක්ඛනිරොධස්ස. සම්පාපකන්ති සච්ඡිකරණවසෙන සම්මදෙව පාපකං.

කිලෙසවසෙනාති ආසවසඞ්ඛාතකිලෙසවසෙන. යස්මා ආසවානං දුක්ඛසච්චපරියායො තප්පරියාපන්නත්තා, සෙසසච්චානඤ්ච තංසමුදයාදිපරියායො අත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘පරියායතො’’ති. දස්සෙන්තො සච්චානීති යොජනා. ආසවානංයෙව චෙත්ථ ගහණං ‘‘ආසවානං ඛයඤාණායා’’ති ආරද්ධත්තා. තථා හි ‘‘කාමාසවාපි චිත්තං විමුච්චතී’’තිආදිනා ¶ (දී. නි. 1.248; ම. නි. 1.433; ම. නි. 3.19) ආසවවිමුත්තිසීසෙනෙව සබ්බකිලෙසවිමුත්ති වුත්තා. ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං පජනාතී’’තිආදිනා මිස්සකමග්ගො ඉධ කථිතොති ‘‘සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙසී’’ති වුත්තං. ‘‘ජානතො පස්සතො’’ති ඉමිනා පරිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයා වුත්තා. ‘‘විමුච්චතී’’ති ඉමිනා පහානාභිසමයො වුත්තොති ආහ ‘‘ඉමිනා මග්ගක්ඛණං දස්සෙතී’’ති. ‘‘ජානතො පස්සතො’’ති වා හෙතුනිද්දෙසොයං. ජානනහෙතු දස්සනහෙතු කාමාසවාපි චිත්තං විමුච්චතීති යොජනා. ධම්මානඤ්හි සමානකාලිකානම්පි පච්චයප්පච්චයුප්පන්නතා සහජාතකොටියා ලබ්භතීති. භවාසවග්ගහණෙන චෙත්ථ භවරාගස්ස විය භවදිට්ඨියාපි සමවරොධොති දිට්ඨාසවස්සාපි ¶ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඛීණා ජාතීතිආදීහි පදෙහි. තස්සාති පච්චවෙක්ඛණාඤාණස්ස. භූමින්ති පවත්තිට්ඨානං.

යෙනාධිප්පායෙන ‘‘කතමා පනස්සා’’තිආදිනා චොදනා කතා, තං විවරන්තො ‘‘න තාවස්සා’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා මග්ගභාවනායාති අධිප්පායො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘පුබ්බෙව ඛීණත්තා’’ති. න අනාගතා අස්ස ජාති ඛීණාති යොජනා. න අනාගතාති ච අනාගතභාවසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා ලෙසෙන චොදෙති, තෙනාහ ‘‘අනාගතෙ වායාමාභාවතො’’ති. අනාගතවිසෙසො පනෙත්ථ අධිප්පෙතො, තස්ස ච ඛෙපනෙ වායාමොපි ලබ්භතෙව, තෙනාහ ‘‘යා පන මග්ගස්සා’’තිආදි. එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසූති භවත්තයග්ගහණං වුත්තනයෙන අනවසෙසතො ජාතියා ඛීණභාවදස්සනත්ථං. තන්ති යථාවුත්තං ජාතිං. සොති ඛීණාසවො භික්ඛු.

බ්රහ්මචරියවාසො නාම උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස නිබ්බත්තනං එවාති ආහ ‘‘පරිවුත්ථ’’න්ති. සම්මාදිට්ඨියා චතූසු සච්චෙසු පරිඤ්ඤාදිකිච්චසාධනවසෙන පවත්තමානාය සම්මාසඞ්කප්පාදීනම්පි දුක්ඛසච්චෙ පරිඤ්ඤාභිසමයානුගුණා පවත්ති, ඉතරසච්චෙසු ච ¶ නෙසං පහානාභිසමයාදිපවත්ති පාකටා එව, තෙන වුත්තං ‘‘චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාවසෙනා’’ති. දුක්ඛනිරොධමග්ගෙසු පරිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාභාවනා යාවදෙව සමුදයප්පහානත්ථායාති ආහ ‘‘තෙන තෙන මග්ගෙන පහාතබ්බකිලෙසා පහීනා’’ති. ඉත්ථත්තායාති ඉමෙ පකාරා ඉත්ථං, තබ්භාවො ඉත්ථත්තං, තදත්ථන්ති වුත්තං හොති. තෙ පන පකාරා අරියමග්ගබ්යාපාරභූතා පරිඤ්ඤාදයො ඉධාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘එවං සොළසකිච්චභාවායා’’ති. තෙ හි මග්ගං පච්චවෙක්ඛතො මග්ගානුභාවෙන පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති, පරිඤ්ඤාදීසු ච පහානමෙව පධානං තදත්ථත්තා ඉතරෙසන්ති ආහ ‘‘කිලෙසක්ඛයභාවාය වා’’ති. පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණවසෙන වා එවං වුත්තං. දුතියවිකප්පෙ ඉත්ථත්තායාති නිස්සක්කෙ සම්පදානවචනන්ති ආහ ‘‘ඉත්ථභාවතො’’ති. අපරන්ති අනාගතං. ඉමෙ පන චරිමකත්තභාවසඞ්ඛාතා පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති, එතෙන තෙසං අප්පතිට්ඨතං දස්සෙති. අපරිඤ්ඤාමූලිකා හි පතිට්ඨා. යථාහ ‘‘කබළීකාරෙ චෙ භික්ඛවෙ ආහාරෙ අත්ථි රාගො අත්ථි නන්දී අත්ථි ¶ තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරූළ්හ’’න්තිආදි. (සං. නි. 2.64; කථා. 296; මහානි. 7) තෙනෙවාහ ‘‘ඡින්නමූලකා රුක්ඛා වියා’’තිආදි.

249. පබ්බතමත්ථකෙති පබ්බතසිඛරෙ. තඤ්හි යෙභුය්යෙන සඞ්ඛිත්තං සඞ්කුචිතං හොතීති පාළියං ‘‘පබ්බතසඞ්ඛෙපෙ’’ති වුත්තං. පබ්බතපරියාපන්නො වා පදෙසො පබ්බතසඞ්ඛෙපො ¶ . අනාවිලොති අකාලුසියො, සා චස්ස අනාවිලතා කද්දමාභාවෙන හොතීති ආහ ‘‘නික්කද්දමො’’ති. සිප්පියොති සුත්තියො. සම්බුකාති සඞ්ඛලිකා. ඨිතාසුපි නිසින්නාසුපි ගාවීසු. විජ්ජමානාසූති ලබ්භමානාසු, ඉතරා ඨිතාපි නිසින්නාපි ‘‘චරන්තී’’ති වුච්චන්ති සහචරණනයෙන. තිට්ඨන්තමෙව, න පන කදාචිපි චරන්තං. ද්වයන්ති සිප්පිසම්බුකං, මච්ඡගුම්බන්ති ඉදං උභයං. තිට්ඨන්තන්ති වුත්තං චරන්තං ¶ පීති අධිප්පායො. ‘‘ඉතරඤ්ච ද්වය’’න්ති ච යථාවුත්තමෙව සිප්පිසම්බුකාදිද්වයං වදති. තඤ්හි චරතීති. කිං වා ඉමාය සහචරියාය, යථාලාභග්ගහණං පනෙත්ථ දට්ඨබ්බං. සක්ඛරකථලස්ස හි වසෙන තිට්ඨන්තන්ති. සිප්පිසම්බුකස්ස මච්ඡගුම්බස්ස ච වසෙන තිට්ඨන්තම්පි චරන්තං පීති යොජනා කාතබ්බා.

තෙසං දසන්නං ඤාණානං. තත්ථාති තස්මිං ආරම්මණවිභාගෙ, තෙසු වා ඤාණෙසු. භූමිභෙදතො, කාලභෙදතො, සන්තානභෙදතො චාති සත්තවිධාරම්මණං විපස්සනාඤාණං. ‘‘රූපායතනමත්තමෙවා’’ති ඉදං තස්ස ඤාණස්ස අභිනිම්මියමානෙ මනොමයෙ කායෙ රූපායතනමෙවාරබ්භ පවත්තනතො වුත්තං, න තත්ථ ගන්ධායතං ආදීනං අභාවතො. න හි රූපකලාපො ගන්ධායතං ආදිරහිතො අත්ථි. පරිනිප්ඵන්නමෙව නිම්මිතරූපං, තෙනාහ ‘‘පරිත්තපච්චුප්පන්නබහිද්ධාරම්මණ’’න්ති. ආසවක්ඛයඤාණං නිබ්බානාරම්මණමෙව සමානං පරිත්තත්තිකවසෙන අප්පමාණාරම්මණං, අජ්ඣත්තත්තිකවසෙන බහිද්ධාරම්මණං, අතීතත්තිකවසෙන නවත්තබ්බාරම්මණඤ්ච හොතීති ආහ ‘‘අප්පමාණබහිද්ධානවත්තබ්බාරම්මණ’’න්ති. කූටො ¶ විය කූටාගාරස්ස භගවතො දෙසනාය අරහත්තං උත්තමඞ්ගභූතන්ති ආහ ‘‘අරහත්තනිකූටෙනා’’ති. දෙසනං නිට්ඨාපෙසීති තිත්ථකරමතහරවිභාවිනිං නානාවිධකුහනලපනාදිමිච්ඡාජීවවිද්ධංසිනිං තිවිධසීලාලඞ්කතං පරමසල්ලෙඛපටිපත්තිදීපනිං ඣානාභිඤ්ඤාදිඋත්තරිමනුස්සධම්මවිභූසිතං චුද්දසවිධමහාසාමඤ්ඤඵලපටිමණ්ඩිතං අනඤ්ඤසාධාරණං දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

අජාතසත්තුඋපාසකත්තපටිවෙදනාකථාවණ්ණනා

250. ආදිමජ්ඣපරියොසානන්ති ¶ ආදිඤ්ච මජ්ඣඤ්ච පරියොසානඤ්ච. සක්කච්චං සගාරවං. ආරද්ධං ධම්මසඞ්ගාහකෙහි.

අභික්කන්තා විගතාති අත්ථොති ආහ ‘‘ඛයෙ දිස්සතී’’ති. තථා හි ‘‘නික්ඛන්තො පඨමො යාමො’’ති උපරි වුත්තං. අභික්කන්තතරොති අතිවිය කන්තතරො මනොරමො, තාදිසො ච සුන්දරො භද්දකො නාම හොතීති ආහ ‘‘සුන්දරෙ දිස්සතී’’ති. කොති දෙවනාගයක්ඛගන්ධබ්බාදීසු කො කතමො. මෙති මම. පාදානීති පාදෙ. ඉද්ධියාති ඉමාය එවරූපාය දෙවිද්ධියා. යසසාති ඉමිනා එදිසෙන පරිවාරෙන, පරිජනෙන ච. ජලන්ති විජ්ජොතමානො. අභික්කන්තෙනාති අතිවිය කන්තෙන කමනීයෙන අභිරූපෙන. වණ්ණෙනාති ඡවිවණ්ණෙන සරීරවණ්ණනිභාය ¶ . සබ්බා ඔභාසයං දිසාති දසපි දිසා පභාසෙන්තො චන්දො විය, සූරියො විය ච එකොභාසං එකාලොකං කරොන්තොති ගාථාය අත්ථො. අභිරූපෙති උළාරරූපෙ සම්පන්නරූපෙ.

‘‘චොරො චොරො, සප්පො සප්පො’’තිආදීසු භයෙ ආමෙඩිතං, ‘‘විජ්ඣ විජ්ඣ, පහර පහරා’’තිආදීසු කොධෙ, ‘‘සාධු සාධූතිආදීසු (ම. නි. 1.327; සං. නි. 2.127; 3.35; 5.1005) පසංසායං, ‘‘ගච්ඡ ගච්ඡ, ලුනාහි ලුනාහී’’තිආදීසු තුරිතෙ, ‘‘ආගච්ඡ ආගච්ඡා’’තිආදීසු කොතූහලෙ, ‘‘බුද්ධො බුද්ධොති චින්තෙන්තො’’තිආදීසු (බු. වං. 44) අච්ඡරෙ ¶ , ‘‘අභික්කමථායස්මන්තො අභික්කමථායස්මන්තො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.20; අ. නි. 9.11) හාසෙ, ‘‘කහං එකපුත්තක කහං එකපුත්තකා’’තිආදීසු (සං. නි. 2.63) සොකෙ, ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛ’’න්තිආදීසු (උදා. 20; දී. නි. 3.305; චූළව. 332) පසාදෙ. ච-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථො, තෙන ගරහාඅසම්මානාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ ‘‘පාපො පාපො’’තිආදීසු ගරහායං, ‘‘අභිරූපක අභිරූපකා’’තිආදීසු අසම්මානෙ දට්ඨබ්බං.

නයිදං ආමෙඩිතවසෙන ද්වික්ඛත්තුං වුත්තං, අථ ඛො අත්ථද්වයවසෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ ‘‘අභික්කන්ත’’න්ති වචනං අපෙක්ඛිත්වා නපුංසකලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. තං පන භගවතො වචනං ධම්මස්ස දෙසනාති කත්වා ¶ තථා වුත්තං. අත්ථමත්තදස්සනං වා එතං, තස්මා අත්ථවසෙනෙත්ථ ලිඞ්ගවිභත්තිපරිණාමො වෙදිතබ්බො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. දොසනාසනතොති රාගාදිකිලෙසවිධමනතො. ගුණාධිගමනතොති සීලාදිගුණානං සම්පාදනතො. යෙ ගුණෙ දෙසනා අධිගමෙති, තෙසු පධානභූතා දස්සෙතබ්බාති තෙ පධානභූතෙ තාව දස්සෙතුං ‘‘සද්ධාජනනතො පඤ්ඤාජනනතො’’ති වුත්තං. සද්ධාපමුඛා හි ලොකියා ගුණා පඤ්ඤාපමුඛා ලොකුත්තරා. සීලාදිඅත්ථසම්පත්තියා සාත්ථතො. සභාවනිරුත්තිසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනතො. සුවිඤ්ඤෙය්යසද්දපයොගතාය උත්තානපදතො. සණ්හසුඛුමභාවෙන දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්ථතාය ගම්භීරත්ථතො. සිනිද්ධමුදුමධුරසද්දපයොගතාය කණ්ණසුඛතො. විපුලවිසුද්ධපෙමනීයත්ථතාය හදයඞ්ගමතො. මානාතිමානවිධමනෙන අනත්තුක්කංසනතො. ථම්භසාරම්භනිම්මද්දනෙන අපරවම්භනතො. හිතාධිප්පායප්පවත්තියා, පරෙසං රාගපරිළාහාදිවූපගමනෙන ¶ ච කරුණාසීතලතො. කිලෙසන්ධකාරවිධමනෙන පඤ්ඤාවදාතතො. කරවීකරුතමඤ්ජුතාය ආපාථරමණීයතො. පුබ්බාපරාවිරුද්ධසුවිසුද්ධතාය විමද්දක්ඛමතො. ආපාථරමණීයතාය එව සුය්යමානසුඛතො. විමද්දක්ඛමතාය, හිතජ්ඣාසයප්පවත්තිතාය ච වීමංසියමානහිතතො. එවමාදීහීති ආදි-සද්දෙන සංසාරචක්කනිවත්තනතො සද්ධම්මචක්කප්පවත්තනතො, මිච්ඡාවාදවිද්ධංසනතො සම්මාවාදපතිට්ඨාපනතො, අකුසලමූලසමුද්ධරණතො ¶ කුසලමූලසංරොපනතො, අපායද්වාරපිධානතො සග්ගමග්ගද්වාරවිවරණතො, පරියුට්ඨානවූපසමනතො අනුසයසමුග්ඝාටනතොති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අධොමුඛට්ඨපිතන්ති කෙනචි අධොමුඛං ඨපිතං. හෙට්ඨාමුඛජාතන්ති සභාවෙනෙව හෙට්ඨාමුඛං ජාතං. උග්ඝාටෙය්යාති විවටං කරෙය්ය. හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘පුරත්ථාභිමුඛො, උත්තරාභිමුඛො වා ගච්ඡා’’තිආදීනි අවත්වා හත්ථෙ ගහෙත්වා නිස්සන්දෙහං කත්වා. ‘‘එස මග්ගො, එවං ගච්ඡා’’ති දස්සෙය්ය. කාළපක්ඛචාතුද්දසීති කාළපක්ඛෙ චාතුද්දසී. නික්කුජ්ජිතං ආධෙය්යස්ස අනාධාරභූතං භාජනං ආධාරභාවාපාදනවසෙන උක්කුජ්ජෙය්ය. අඤ්ඤාණස්ස අභිමුඛත්තා හෙට්ඨාමුඛජාතතාය සද්ධම්මවිමුඛං අධොමුඛට්ඨපිතතාය අසද්ධම්මෙ පතිතන්ති එවං පදද්වයං යථාරහං යොජෙතබ්බං, න යථාසඞ්ඛ්යං. කාමං කාමච්ඡන්දාදයො පටිච්ඡාදකා නීවරණභාවතො, මිච්ඡාදිට්ඨි පන සවිසෙසං පටිච්ඡාදිකා සත්තෙ මිච්ඡාභිනිවෙසනවසෙනාති ආහ ¶ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්න’’න්ති. තෙනාහ භගවා ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපරමාහං ¶ භික්ඛවෙ වජ්ජං වදාමී’’ති. සබ්බො අපායගාමිමග්ගො කුම්මග්ගො කුච්ඡිතො මග්ගොති කත්වා. සම්මාදිට්ඨිආදීනං උජුපටිපක්ඛතාය මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ මිච්ඡත්තධම්මා මිච්ඡාමග්ගා. තෙනෙව හි තදුභයපටිපක්ඛතං සන්ධාය ‘‘සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආවිකරොන්තෙනා’’ති වුත්තං. සප්පිආදිසන්නිස්සයො පදීපො න තථා උජ්ජලො, යථා තෙලසන්නිස්සයොති තෙලපජ්ජොත-ග්ගහණං. එතෙහි පරියායෙහීති එතෙහි නික්කුජ්ජිතුක්කුජ්ජනපටිච්ඡන්නවිවරණාදිඋපමොපමිතබ්බප්පකාරෙහි, එතෙහි වා යථාවුත්තෙහි නානාවිධකුහනලපනාදිමිච්ඡාජීවවිවිධමනාදිවිභාවනපරියායෙහි. තෙනාහ ‘‘අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතො’’ති.

පසන්නකාරන්ති පසන්නෙහි කාතබ්බං සක්කාරං. සරණන්ති පටිසරණං, තෙනාහ ‘‘පරායණ’’න්ති. පරායණභාවො ච අනත්ථනිසෙධනෙන, අත්ථසම්පටිපාදනෙන ච හොතීති ආහ ‘‘අඝස්ස තාතා, හිතස්ස ච විධාතා’’ති. අඝස්සාති දුක්ඛතොති වදන්ති, පාපතොති පන අත්ථො යුත්තො, නිස්සක්කෙ චෙතං සාමිවචනං. එත්ථ ච නායං ගමු-සද්දො නී-සද්දාදයො විය ද්විකම්මකො, තස්මා යථා ‘‘අජං ගාමං නෙතී’’ති වුච්චති, එවං ‘‘භගවන්තං සරණං ගච්ඡාමී’’ති වත්තුං න සක්කා, ‘‘සරණන්ති ගච්ඡාමී’’ති පන වත්තබ්බං. ඉති-සද්දො චෙත්ථ ලුත්තනිද්දිට්ඨො. තස්ස චායමත්ථො. ගමනඤ්ච තදධිප්පායෙන භජනං ජානනං වාති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා අධිප්පායෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘භජාමී’’තිආදීසු පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමං පච්ඡිමං අත්ථවචනං, භජනං වා සරණාධිප්පායෙන උපසඞ්කමනං, සෙවනං සන්තිකාවචරතා, පයිරුපාසනං වත්තපටිවත්තකරණෙන උපට්ඨානන්ති ¶ එවං සබ්බථාපි අනඤ්ඤසරණතංයෙව දීපෙති. ‘‘ගච්ඡාමී’’ති ¶ පදස්ස බුජ්ඣාමීති අයමත්ථො කථං ලබ්භතීති ආහ ‘‘යෙසඤ්හී’’තිආදි.

‘‘අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ’’ති පදද්වයෙනාපි ඵලට්ඨා එව දස්සිතා, න මග්ගට්ඨාති තෙ දස්සෙන්තො ‘‘යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චා’’තිආදිමාහ. නනු ච කල්යාණපුථුජ්ජනොපි ‘‘යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජතී’’ති වුච්චතීති? කිඤ්චාපි වුච්චති, නිප්පරියායෙන පන මග්ගට්ඨා එව තථා වත්තබ්බා, න ඉතරො නියාමොක්කමනාභාවතො. තථා හි තෙ එව වුත්තා ‘‘අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතී’’ති. සම්මත්තනියාමොක්කමනෙන හි අපායවිනිමුත්තසම්භවො ¶ . අක්ඛායතීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා, තෙන ‘‘යාවතා භික්ඛවෙ ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගං අක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) සුත්තපදං සඞ්ගණ්හාති, ‘‘විත්ථාරො’’ති වා ඉමිනා. එත්ථ ච අරියමග්ගො නිය්යානිකතාය, නිබ්බානං තස්ස තදත්ථසිද්ධිහෙතුතායාති උභයමෙව නිප්පරියායෙන ‘‘ධම්මො’’ති වුත්තො. නිබ්බානඤ්හි ආරම්මණපච්චයභූතං ලභිත්වා අරියමග්ගස්ස තදත්ථසිද්ධි. තථාපි යස්මා අරියඵලානං ‘‘තාය සද්ධාය අවූපසන්තායා’’තිආදි වචනතො මග්ගෙන සමුච්ඡින්නානං කිලෙසානං පටිපස්සද්ධිප්පහානකිච්චතාය, නිය්යානානුගුණතාය, නිය්යානපරියොසානතාය ච, පරියත්තිධම්මස්ස පන ‘‘නිය්යානධම්මස්ස සමධිගමනහෙතුතායා’’ති ඉමිනා පරියායෙන වුත්තනයෙන ධම්මභාවො ලබ්භති එව. ස්වායමත්ථො පාඨාරූළ්හො එවාති දස්සෙන්තො ‘‘න කෙවල’’න්තිආදිමාහ.

‘‘කාමරාගො භවරාගො’’ති එවමාදි භෙදො සබ්බොපි රාගො විරජ්ජති එතෙනාති රාගවිරාගොති මග්ගො කථිතො. එජාසඞ්ඛාතාය ¶ තණ්හාය, අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණස්ස සොකස්ස ච තදුප්පත්තියං සබ්බසො පරික්ඛීණත්තා අනෙජං අසොකන්ති ඵලං කථිතං. අප්පටිකූලන්ති අවිරොධදීපනතො කෙනචි අවිරුද්ධං, ඉට්ඨං පණීතන්ති වා අත්ථො. පගුණරූපෙන පවත්තිතත්තා, පකට්ඨගුණවිභාවනතො වා පගුණං. යථාහ ‘‘විහිංසසඤ්ඤී පගුණං න භාසිං, ධම්මං පණීතං මනුජෙසු බ්රහ්මෙ’’ති. (ම. නි. 1.283; ම. නි. 2.339; මහාව. 9) සබ්බධම්මක්ඛන්ධා කථිතාති යොජනා.

දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙනාති ‘‘යායං දිට්ඨි අරියා නිය්යානිකා නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324; ම. නි. 4.92; 3.54) එවං වුත්තාය දිට්ඨියා, ‘‘යානි තානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි භුජිස්සානි විඤ්ඤුප්පසත්ථානි අපරාමට්ඨානි සමාධිසංවත්තනිකානි ¶ , තථාරූපෙහි සීලෙහි සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.323; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.11; පරි. 274) එවං වුත්තානං සීලානඤ්ච සංහතභාවෙන, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො. සංහතොති ඝටිතො, සමෙතොති අත්ථො. අරියපුග්ගලා හි යත්ථ කත්ථචි දූරෙ ඨිතාපි අත්තනො ගුණසාමග්ගියා සංහතා එව ¶ . අට්ඨ ච පුග්ගලධම්මදසා තෙති තෙ පුරිසයුගවසෙන චත්තාරොපි පුග්ගලවසෙන අට්ඨෙව අරියධම්මස්ස පච්චක්ඛදස්සාවිතාය ධම්මදසා. තීණි වත්ථූනි ‘‘සරණ’’න්ති ගමනෙන, තික්ඛත්තුං ගමනෙන ච තීණි සරණගමනානි. පටිවෙදෙසීති අත්තනො හදයගතං වාචාය පවෙදෙසි.

සරණගමනස්ස විසයප්පභෙදඵලසංකිලෙසභෙදානං ¶ විය කත්තු ච විභාවනා තත්ථ කොසල්ලාය හොතීති ‘‘සරණගමනෙසු කොසල්ලත්ථං සරණං…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං තෙන විනා සරණගමනස්සෙව අසම්භවතො. කස්මා පනෙත්ථ වොදානං න ගහිතං, නනු වොදානවිභාවනාපි තත්ථ කොසල්ලාවහාති? සච්චමෙතං, තං පන සංකිලෙසග්ගහණෙනෙව අත්ථතො දීපිතං හොතීති න ගහිතං. යානි හි නෙසං සංකිලෙසකාරණානි අඤ්ඤාණාදීනි, තෙසං සබ්බෙන සබ්බං අනුප්පන්නානං අනුප්පාදනෙන, උප්පන්නානඤ්ච පහානෙන වොදානං හොතීති. හිංසත්ථස්ස සර-සද්දස්ස වසෙනෙතං පදං දට්ඨබ්බන්ති ‘‘හිංසතීති සරණ’’න්ති වත්වා තං පන හිංසනං කෙසං කථං කස්ස වාති චොදනං සොධෙන්තො ‘‘සරණගතාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ භයන්ති වට්ටභයං. සන්තාසන්ති චිත්තුත්රාසං තෙනෙව චෙතසිකදුක්ඛස්ස ගහිතත්තා. දුක්ඛන්ති කායිකදුක්ඛං. දුග්ගතිපරිකිලෙසන්ති දුග්ගතිපරියාපන්නං සබ්බම්පි දුක්ඛං, තයිදං සබ්බං පරතො ඵලකථායං ආවිභවිස්සති. එතන්ති ‘‘සරණ’’න්ති පදං.

එවං අවිසෙසතො සරණ-සද්දස්ස අත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි විසෙසතො දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. හිතෙ පවත්තනෙනාති ‘‘සම්පන්නසීලා භික්ඛවෙ විහරථා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.64, 69) අත්ථෙ නියොජනෙන. අහිතා ච නිවත්තනෙනාති. ‘‘පාණාතිපාතස්ස ඛො පාපකො විපාකො, පාපකං අභිසම්පරාය’’න්තිආදිනා ආදීනවදස්සනාදිමුඛෙන අනත්ථතො නිවත්තනෙන. භයං හිංසතීති හිතාහිතෙසු අප්පවත්තිපවත්තිහෙතුකං බ්යසනං අප්පවත්තිකරණෙන විනාසෙති. භවකන්තාරා උත්තාරණෙන මග්ගසඞ්ඛාතො ධම්මො, ඉතරො අස්සාසදානෙන සත්තානං ¶ භයං හිංසතීති යොජනා. කාරානන්ති දානවසෙන පූජාවසෙන ච උපනීතානං සක්කාරානං. විපුලඵලපටිලාභකරණෙන සත්තානං භයං හිංසතීති යොජනා, අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවතොති ¶ අධිප්පායො. ඉමිනාපි පරියායෙනාති ඉමිනාපි විභජිත්වා වුත්තෙන කාරණෙන.

‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ¶ භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති එවං පවත්තො තත්ථ රතනත්තයෙ පසාදො තප්පසාදො, තදෙව රතනත්තයං ගරු එතස්සාති තග්ගරු තබ්භාවො තග්ගරුතා, තප්පසාදො ච තග්ගරුතා ච තප්පසාදතග්ගරුතා, තාහි තප්පසාදතග්ගරුතාහි. විධූතදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසම්මොහඅස්සද්ධියාදිතාය විහතකිලෙසො. තදෙව රතනත්තයං පරායණං පරාගති තාණං ලෙණන්ති එවං පවත්තියා තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො සරණගමනං සරණං ගච්ඡති එතෙනාති. තංසමඞ්ගීති තෙන යථාවුත්තචිත්තුප්පාදෙන සමන්නාගතො. එවං උපෙතීති භජති සෙවති පයිරුපාසති, එවං වා ජානාති බුජ්ඣතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච පසාද-ග්ගහණෙන ලොකියසරණගමනමාහ. තඤ්හි පසාදප්පධානං. ගරුතාගහණෙන ලොකුත්තරං. අරියා හි රතනත්තයං ගුණාභිඤ්ඤතාය පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුං කත්වා පස්සන්ති. තස්මා තප්පසාදෙන වික්ඛම්භනවසෙන විගතකිලෙසො, තග්ගරුතාය සමුච්ඡෙදවසෙනාති යොජෙතබ්බං අගාරවකරණහෙතූනං සමුච්ඡින්දනතො. තප්පරායණතා පනෙත්ථ තග්ගතිකතාති තාය චතුබ්බිධම්පි වක්ඛමානං සරණගමනං ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අවිසෙසෙන ¶ වා පසාදගරුතා ජොතිතාති පසාදග්ගහණෙන අවෙච්චප්පසාදස්ස ඉතරස්ස ච ගහණං, තථා ගරුතාගහණෙනාති උභයෙනාපි උභයං සරණගමනං යොජෙතබ්බං.

මග්ගක්ඛණෙ ඉජ්ඣතීති යොජනා. ‘‘නිබ්බානාරම්මණං හුත්වා’’ති එතෙන අත්ථතො චතුසච්චාධිගමො එව ලොකුත්තරසරණගමනන්ති දස්සෙති. තත්ථ හි නිබ්බානධම්මො සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන, මග්ගධම්මො භාවනාභිසමයවසෙන පටිවිජ්ඣියමානොයෙව සරණගමනත්ථං සාධෙති. බුද්ධගුණා පන සාවකගොචරභූතා පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන, තථා අරියසඞ්ඝගුණා, තෙනාහ ‘‘කිච්චතො සකලෙපි රතනත්තයෙ ඉජ්ඣතී’’ති. ඉජ්ඣන්තඤ්ච සහෙව ඉජ්ඣති, න ලොකියං විය පතිපාටියා අසම්මොහපටිවෙධෙන පටිවිද්ධත්තාති අධිප්පායො. යෙ පන වදන්ති ‘‘න සරණගමනං නිබ්බානාරම්මණං හුත්වා පවත්තති. මග්ගස්ස අධිගතත්තා පන අධිගතමෙව හොති එකච්චානං තෙවිජ්ජාදීනං ලොකියවිජ්ජාදයො වියා’’ති, තෙසං ලොකියමෙව සරණගමනං සියා, න ලොකුත්තරං, තඤ්ච අයුත්තං දුවිධස්සාපි ඉච්ඡිතබ්බත්තා.

තන්ති ¶ ලොකියං සරණගමනං. සද්ධාපටිලාභො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’තිආදිනා. සද්ධාමූලිකාති යථාවුත්තසද්ධාපුබ්බඞ්ගමා සම්මාදිට්ඨිති බුද්ධසුබුද්ධතං, ධම්මසුධම්මතං, සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිඤ්ච ලොකියාවබොධවසෙනෙව සම්මා ඤායෙන දස්සනතො. ‘‘සද්ධාමූලිකා සම්මාදිට්ඨී’’ති එතෙන සද්ධූපනිස්සයා යථාවුත්තලක්ඛණා පඤ්ඤා ලොකියසරණගමනන්ති දස්සෙති, තෙනාහ ‘‘දිට්ඨිජුකම්මන්ති වුච්චතී’’ති. දිට්ඨි එව අත්තනො පච්චයෙහි උජු කරීයතීති කත්වා දිට්ඨි වා උජු කරීයති එතෙනාති දිට්ඨිජුකම්මං, තථා පවත්තො චිත්තුප්පාදො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො ¶ චිත්තුප්පාදො’’ති ඉදං වචනං සමත්ථිතං හොති. සද්ධාපුබ්බඞ්ගමසම්මාදිට්ඨිග්ගහණං පන චිත්තුප්පාදස්ස ¶ තප්පධානතායාති දට්ඨබ්බං. ‘‘සද්ධාපටිලාභො’’ති ඉමිනා මාතාදීහි උස්සාහිතදාරකාදීනං විය ඤාණවිප්පයුත්තං සරණගමනං දස්සෙති, ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති ඉමිනා ඤාණසම්පයුත්තං සරණගමනං. තයිදං ලොකියං සරණගමනං. අත්තා සන්නිය්යාතීයති අප්පීයති පරිච්චජීයති එතෙනාති අත්තසන්නිය්යාතනං, යථාවුත්තං දිට්ඨිජුකම්මං. තං රතනත්තයං පරායණං පටිසරණං එතස්සාති තප්පරායණො, පුග්ගලො, චිත්තුප්පාදො වා. තස්ස භාවො තප්පරායණතා, යථාවුත්තං දිට්ඨිජුකම්මමෙව. ‘‘සරණ’’න්ති අධිප්පායෙන සිස්සභාවං අන්තෙවාසිකභාවං උපගච්ඡති එතෙනාති සිස්සභාවූපගමනං. සරණගමනාධිප්පායෙනෙව පණිපතති එතෙනාති පණිපාතො. සබ්බත්ථ යථාවුත්තදිට්ඨිජුකම්මවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අත්තපරිච්චජනන්ති සංසාරදුක්ඛනිත්ථරණත්ථං අත්තනො අත්තභාවස්ස පරිච්චජනං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. බුද්ධාදීනං යෙවාති අවධාරණං අත්තසන්නිය්යාතනාදීසුපි තත්ථ තත්ථ වත්තබ්බං. එවඤ්හි තදඤ්ඤනිවත්තනං කතං හොති.

එවං අත්තසන්නිය්යාතනාදීනි එකෙන පකාරෙන දස්සෙත්වා ඉදානි අපරෙහිපි පකාරෙහි දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං, තෙන පරියායන්තරෙහිපි අත්තසන්නිය්යාතනාදි කතමෙව හොති අත්ථස්ස අභින්නත්තාති දස්සෙති. ආළවකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සාතාගිරහෙමවතාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නනු චෙතෙ ආළවකාදයො මග්ගෙනෙව ආගතසරණගමනා, කථං තෙසං තප්පරායණතාසරණගමනං වුත්තන්ති? මග්ගෙනාගතසරණගමනෙහිපි. ‘‘සො අහං විචරිස්සාමි…පෙ… සුධම්මතං’’ (සං. නි. 1.246; සු. නි. 194) ‘‘තෙ මයං විචරිස්සාම ¶ , ගාමා ගාමං නගා නගං…පෙ… සුධම්මත’’න්ති, (සු. නි. 182) තෙහි ¶ තප්පරායණතාකාරස්ස පවෙදිතත්තා තථා වුත්තං.

සො පනෙස ඤාති…පෙ… වසෙනාති එත්ථ ඤාතිවසෙන, භයවසෙන, ආචරියවසෙන, දක්ඛිණෙය්යවසෙනාති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. තත්ථ ඤාතිවසෙනාති ඤාතිභාවවසෙන. එවං සෙසෙසුපි. දක්ඛිණෙය්යපණිපාතෙනාති දක්ඛිණෙය්යතාහෙතුකෙන පණිපාතෙන. ඉතරෙහීති ඤාතිභාවාදිවසප්පවත්තෙහි තීහි පණිපාතෙහි. ‘‘ඉතරෙහී’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. වන්දතීති පණිපාතස්ස ලක්ඛණවචනං. එවරූපන්ති දිට්ඨධම්මිකං සන්ධාය වදති. සම්පරායිකඤ්හි නිය්යානිකං වා අනුසාසනිං පච්චාසිසන්තො දක්ඛිණෙය්යපණිපාතමෙව කරොතීති අධිප්පායො.

සරණගමනප්පභෙදොති ¶ සරණගමනවිභාගො.

අරියමග්ගො එව ලොකුත්තරං සරණගමනන්ති ‘‘චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි විපාකඵල’’න්ති වුත්තං. සබ්බදුක්ඛක්ඛයොති සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස අනුප්පාදනිරොධො. එතන්ති ‘‘චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතී’’ති එවං වුත්තං අරියසච්චස්ස දස්සනං.

නිච්චාදිතො අනුපගමනාදිවසෙනාති ‘‘නිච්ච’’න්ති අග්ගහණාදිවසෙන. අට්ඨානන්ති හෙතුපටික්ඛෙපො. අනවකාසොති පච්චයපටික්ඛෙපො. උභයෙනාපි කාරණමෙව පටික්ඛිපති. යන්ති යෙන කාරණෙන. දිට්ඨිසම්පන්නොති මග්ගදිට්ඨියා සමන්නාගතො සොතාපන්නො. කඤ්චි සඞ්ඛාරන්ති චතුභූමකෙසු සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු එකසඞ්ඛාරම්පි. නිච්චතො උපගච්ඡෙය්යාති ‘‘නිච්චො’’ති ගණ්හෙය්ය. ‘‘සුඛතො උපගච්ඡෙය්යා’’ති. ‘‘එකන්තසුඛී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා’’ති (දී. නි. 1.76) එවං අත්තදිට්ඨිවසෙන සුඛතො ගාහං සන්ධායෙතං වුත්තං ¶ . දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තෙන පන අරියසාවකො පරිළාහවූපසමනත්ථං මත්තහත්ථිපරිත්තාසිතො විය චොක්ඛබ්රාහ්මණො උක්කාරභූමිං කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතො උපගච්ඡති. අත්තවාරෙ කසිණාදිපඤ්ඤත්තිසඞ්ගහත්ථං ‘‘සඞ්ඛාර’’න්ති අවත්වා ‘‘කඤ්චි ධම්ම’’න්ති වුත්තං. ඉමෙසුපි වාරෙසු චතුභූමකවසෙනෙව පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො, තෙභූමකවසෙනෙව වා. යං යඤ්හි පුථුජ්ජනො ගාහවසෙන ගණ්හාති, තතො තතො අරියසාවකො ගාහං විනිවෙඨෙති.

‘‘මාතර’’න්තිආදීසු ¶ ජනිකා මාතා, ජනකො පිතා, මනුස්සභූතො ඛීණාසවො අරහාති අධිප්පෙතො. කිං පන අරියසාවකො අඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපෙය්යාති? එතම්පි අට්ඨානං, පුථුජ්ජනභාවස්ස පන මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථං, අරියසාවකස්ස ච ඵලදස්සනත්ථං එවං වුත්තං. දුට්ඨචිත්තොති වධකචිත්තෙන පදුට්ඨචිත්තො. ලොහිතං උප්පාදෙය්යාති ජීවමානකසරීරෙ ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතං උප්පාදෙය්ය. සඞ්ඝං භින්දෙය්යාති සමානසංවාසකං සමානසීමායං ඨිතං සඞ්ඝං. ‘‘කම්මෙන, උද්දෙසෙන, වොහරන්තො, අනුස්සාවනෙන, සලාකග්ගාහෙනා’’ති (පරි. 458) එවං වුත්තෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි භින්දෙය්ය. අඤ්ඤං සත්ථාරන්ති අඤ්ඤං තිත්ථකරං ‘‘අයං මෙ සත්ථා’’ති එවං ගණ්හෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතීති අත්ථො. න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමින්ති තෙ බුද්ධං සරණං ගතා තංනිමිත්තං අපායං න ගමිස්සන්ති, දෙවකායං පන පරිපූරෙස්සන්තීති අත්ථො.

දසහි ඨානෙහීති දසහි කාරණෙහි. අධිගණ්හන්තීති අභිභවන්ති. වෙලාමසුත්තාදිවසෙනාපීති එත්ථ කරීසස්ස චතුත්ථභාගප්පමාණානං චතුරාසීතිසහස්සසඞ්ඛ්යානං සුවණ්ණපාතිරූපියපාතිකංසපාතීනං ¶ යථාක්කමං රූපියසුවණ්ණහිරඤ්ඤපූරානං, සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතානං චතුරාසීතියා ¶ හත්ථිසහස්සානං, චතුරාසීතියා අස්සසහස්සානං, චතුරාසීතියා රථසහස්සානං, චතුරාසීතියා ධෙනුසහස්සානං, චතුරාසීතියා කඤ්ඤාසහස්සානං, චතුරාසීතියා පල්ලඞ්කසහස්සානං, චතුරාසීතියා වත්ථකොටිසහස්සානං, අපරිමාණස්ස ච ඛජ්ජභොජ්ජාදිභෙදස්ස ආහාරස්ස පරිච්චජනවසෙන සත්තමාසාධිකානි සත්තසංවච්ඡරානි නිරන්තරං පවත්තවෙලාමමහාදානතො එකස්ස සොතාපන්නස්ස දින්නදානං මහප්ඵලතරං, තතො සතං සොතාපන්නානං දින්නදානතො එකස්ස සකදාගාමිනො, තතො එකස්ස අනාගාමිනො, තතො එකස්ස අරහතො, තතො එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස, තතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස, තතො බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස දින්නදානං මහප්ඵලතරං, තතො චාතුද්දිසසඞ්ඝං උද්දිස්ස විහාරකරණං, තතො සරණගමනං මහප්ඵලතරන්ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තස්ස වෙලාමසුත්තස්ස (අ. නි. 9.20) වසෙන. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යං ගහපති වෙලාමො බ්රාහ්මණො දානං අදාසි මහාදානං, යො චෙකං දිට්ඨිසම්පන්නං භොජෙය්ය, ඉදං තතො මහප්ඵලතර’’න්තිආදි ¶ (අ. නි. 9.20). වෙලාමසුත්තාදීති ආදිසද්දෙන අග්ගප්පසාදසුත්තාදීනං (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අඤ්ඤාණං වත්ථුත්තයස්ස ගුණානං අජානනං, තත්ථ සම්මොහො. ‘‘බුද්ධො නු ඛො, න නු ඛො’’තිආදිනා විචිකිච්ඡා සංසයො. මිච්ඡාඤාණං තස්ස ගුණානං අගුණභාවපරිකප්පනෙන විපරීතග්ගාහො. ආදි-සද්දෙන අනාදරාගාරවාදීනං සඞ්ගහො. න මහාජුතිකන්ති න උජ්ජලං, අපරිසුද්ධං අපරියොදාතන්ති අත්ථො. න මහාවිප්ඵාරන්ති අනුළාරං. සාවජ්ජොති තණ්හාදිට්ඨාදිවසෙන සදොසො, ලොකියසරණගමනං සික්ඛාසමාදානං විය අග්ගහිතකාලපරිච්ඡෙදං ජීවිතපරියන්තමෙව හොති, තස්මා තස්ස ඛන්ධභෙදෙන භෙදොති ආහ ‘‘අනවජ්ජො කාලකිරියායා’’ති. සොති අනවජ්ජො සරණගමනභෙදො. සතිපි අනවජ්ජත්තෙ ඉට්ඨඵලොපි න ¶ හොතීති ආහ ‘‘අඵලො’’ති. කස්මා? අවිපාකත්තා. න හි තං අකුසලන්ති.

කො උපාසකොති සරූපපුච්ඡා, කිංලක්ඛණො උපාසකොති වුත්තං හොති. කස්මාති හෙතුපුච්ඡා, තෙන කෙන පවත්තිනිමිත්තෙන උපාසක-සද්දො තස්මිං පුග්ගලෙ නිරූළ්හොති දස්සෙති, තෙනාහ ‘‘කස්මා උපාසකොති වුච්චතී’’ති. සද්දස්ස අභිධෙය්යෙ පවත්තිනිමිත්තං තදත්ථස්ස තබ්භාවකාරණං. කිමස්ස සීලන්ති කීදිසං අස්ස උපාසකස්ස සීලං, කිත්තකෙන සීලෙනායං සීලසම්පන්නො නාම හොතීති අත්ථො. කො ආජීවොති කො අස්ස සම්මාආජීවො, සො පන මිච්ඡාජීවස්ස පරිවජ්ජනෙන හොතීති සොපි විභජීයති. කා විපත්තීති කා අස්ස සීලස්ස, ආජීවස්ස ¶ වා විපත්ති. අනන්තරස්ස හි විධි වා පටිසෙධො වා. සම්පත්තීති එත්ථාපි එසෙව නයො.

යො කොචීති ඛත්තියාදීසු යො කොචි, තෙන සරණගමනං එවං කාරණං, න ජාති ආදිවිසෙසොති දස්සෙති.

උපාසනතොති තෙනෙව සරණගමනෙන, තත්ථ ච සක්කච්චකිරියාය ආදර ගාරවබහුමානාදියොගෙන පයිරුපාසනතො.

වෙරමණියොති ¶ වෙරං වුච්චති පාණාතිපාතාදිදුස්සීල්යං, තස්ස මණනතො හනනතො විනාසනතො වෙරමණියො, පඤ්ච විරතියො විරතිපධානත්තා තස්ස සීලස්ස, තෙනෙවාහ ‘‘පටිවිරතො හොතී’’ති.

මිච්ඡාවණිජ්ජාති න සම්මාවණිජ්ජා අයුත්තවණිජ්ජා අසාරුප්පවණිජ්ජා. පහායාති අකරණෙනෙව පජහිත්වා. ධම්මෙනාති ධම්මතො අනපෙතෙන, තෙන අඤ්ඤම්පි අධම්මිකං ජීවිකං පටික්ඛිපති. සමෙනාති අවිසමෙන, තෙන කායවිසං ආදිදුච්චරිතං වජ්ජෙත්වා කායසමාදිනා සුචරිතෙන ජීවිකං දස්සෙති. සත්ථවණිජ්ජාති ආවුධභණ්ඩං කත්වා ¶ වා කාරෙත්වා වා යථාකතං වා පටිලභිත්වා තස්ස වික්කයො. සත්තවණිජ්ජාති මනුස්සවික්කයො. මංසවණිජ්ජාති සූනකාරාදයො විය මිගසූකරාදිකෙ පොසෙත්වා මංසං සම්පාදෙත්වා වික්කයො. මජ්ජවණිජ්ජාති යං කිඤ්චි මජ්ජං යොජෙත්වා තස්ස වික්කයො. විසවණිජ්ජාති විසං යොජෙත්වා වා විසං ගහෙත්වා වා තස්ස වික්කයො. තත්ථ සත්ථවණිජ්ජා පරොපරොධනිමිත්තතාය අකරණීයා වුත්තා සත්තවණිජ්ජා අභුජිස්සභාවකරණතො, මංසවණිජ්ජා වධහෙතුතො, මජ්ජවණිජ්ජා පමාදට්ඨානතො.

තස්සෙවාති පඤ්චවෙරමණිලක්ඛණස්ස සීලස්ස චෙව පඤ්චමිච්ඡාවණිජ්ජාලක්ඛණස්ස ආජීවස්ස ච. විපත්තීති භෙදො, පකොපො ච. යායාති යාය පටිපත්තියා. චණ්ඩාලොති උපාසකචණ්ඩාලො. මලන්ති උපාසකමලං. පටිකිට්ඨොති උපාසකනිහීනො. බුද්ධාදීසු කම්මකම්මඵලෙසු ච සද්ධාවිපරියායො අස්සද්ධියං මිච්ඡාධිමොක්ඛො, යථාවුත්තෙන අස්සද්ධියෙන සමන්නාගතො අස්සද්ධො. යථාවුත්තසීලවිපත්තිආජීවවිපත්තිවසෙන දුස්සීලො. ‘‘ඉමිනා දිට්ඨාදිනා ඉදං නාම මඞ්ගලං හොතී’’ති එවං බාලජනපරිකප්පිතකොතූහලසඞ්ඛාතෙන දිට්ඨසුතමුතමඞ්ගලෙන සමන්නාගතො කොතූහලමඞ්ගලිකො. මඞ්ගලං පච්චෙතීති දිට්ඨමඞ්ගලාදිභෙදං මඞ්ගලමෙව පත්තියායති. නො කම්මන්ති ¶ කම්මස්සකතං නො පත්තියායති. ඉතො ච බහිද්ධාති ඉතො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනතො බහිද්ධා බාහිරකසමයෙ. දක්ඛිණෙය්යං පරියෙසතීති දුප්පටිපන්නං දක්ඛිණාරහසඤ්ඤී ගවෙසති. පුබ්බකාරං කරොතීති දානමානං ආදිකං කුසලකිරියං පඨමතරං කරොති. එත්ථ ච දක්ඛිණෙය්යපරියෙසනපුබ්බකාරෙ එකං කත්වා පඤ්ච ධම්මා වෙදිතබ්බා.

විපත්තියං වුත්තවිපරියායෙන සම්පත්ති වෙදිතබ්බා. අයං පන විසෙසො – චතුන්නම්පි පරිසානං රතිජනනට්ඨෙන උපාසකොව රතනං උපාසකරතනං. ගුණසොභාකිත්තිසද්දසුගන්ධතාය ¶ ¶ උපාසකොව පදුමං උපාසකපදුමං. තථා උපාසකපුණ්ඩරීකං.

ආදිම්හීතිආදිඅත්ථෙ. කොටියන්ති පරියන්තකොටියං. විහාරග්ගෙනාති ඔවරකකොට්ඨාසෙන, ‘‘ඉමස්මිං ගබ්භෙ වසන්තානමිදං නාම පනසඵලං පාපුණාතී’’තිආදිනා තං තංවසනට්ඨානකොට්ඨාසෙනාති අත්ථො. අජ්ජතග්ගන්ති වා අජ්ජදග්ගන්ති වා අජ්ජ ඉච්චෙව අත්ථො.

‘‘පාණෙහි උපෙත’’න්ති ඉමිනා තස්ස සරණගමනස්ස ආපාණකොටිකතං දස්සෙන්තො ‘‘යාව මෙ ජීවිතං පවත්තතී’’තිආදීනි වත්වා පුන ජීවිතෙනාපි තං වත්ථුත්තයං පටිපූජෙන්තො ‘‘සරණගමනං රක්ඛාමී’’ති උප්පන්නං තස්ස රඤ්ඤො අධිප්පායං විභාවෙන්තො ‘‘අහඤ්හී’’තිආදිමාහ. පාණෙහි උපෙතන්ති හි යාව මෙ පාණා ධරන්ති, තාව සරණං උපෙතං, උපෙන්තො ච න වාචාමත්තෙන, න එකවාරං චිත්තුප්පාදමත්තෙන, අථ ඛො පාණානං පරිච්චජනවසෙන යාවජීවං උපෙතන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අච්චයනං සාධුමරියාදං මද්දිත්වා වීතික්කමනං අච්චයොති ආහ ‘‘අපරාධො’’ති. අච්චෙති අතික්කමති එතෙනාති වා අච්චයො, වීතික්කමස්ස පවත්තනකො අකුසලධම්මො. සො එව අපරජ්ඣති එතෙනාති අපරාධො. සො හි අපරජ්ඣන්තං පුරිසං අභිභවිත්වා පවත්තති, තෙනාහ ‘‘අතික්කම්ම අභිභවිත්වා පවත්තො’’ති. චරතීති ආචරති කරොති. ධම්මෙනෙවාති ධම්මතො අනපෙතෙන පයොගෙන. පටිග්ගණ්හාතූති අධිවාසනවසෙන සම්පටිච්ඡතූති අත්ථොති ආහ ‘‘ඛමතූ’’ති.

251. සදෙවකෙන ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති අරණීයතො අරියො, තථාගතොති ආහ ‘‘අරියස්ස විනයෙ බුද්ධස්ස භගවතො සාසනෙ’’ති. පුග්ගලාධිට්ඨානං කරොන්තොති කාමං ‘‘වුද්ධි හෙසා’’ති ¶ ධම්මාධිට්ඨානවසෙන වාක්යං ආරද්ධං, තථාපි දෙසනං ¶ පන පුග්ගලාධිට්ඨානං කරොන්තො සංවරං ආපජ්ජතීති ආහාති යොජනා.

253. ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නිප්පජ්ජනකානං අත්තනො කුසලමූලානං ඛණනෙන ඛතො, තෙසංයෙව උපහනනෙන උපහතො. උභයෙනාපි තස්ස කම්මාපරාධමෙව වදති. පතිට්ඨාති සම්මත්තනියාමොක්කමනං එතායාති ¶ පතිට්ඨා, තස්ස උපනිස්සයසම්පදා. සා කිරියාපරාධෙන භින්නා විනාසිතා එතෙනාති භින්නපතිට්ඨො, තෙනාහ ‘‘තථා’’තිආදි. ධම්මෙසු චක්ඛුන්ති චතුසච්චධම්මෙසු තෙසං දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු. අඤ්ඤෙසු ඨානෙසූති අඤ්ඤෙසු සුත්තපදෙසු. මුච්චිස්සතීති සට්ඨි වස්සසහස්සානි පච්චිත්වා ලොහකුම්භී නරකතො මුච්චිස්සති.

යදි අනන්තරෙ අත්තභාවෙ නරකෙ පච්චති, ඉමං පන සුත්තං සුත්වා රඤ්ඤො කො ආනිසංසො ලද්ධොති ආහ ‘‘මහානිසංසො’’තිආදි. සො පන ආනිසංසො නිද්දාලාභසීසෙන වුත්තො තදා කායිකචෙතසිකදුක්ඛාපගමො, තිණ්ණං රතනානං මහාසක්කාරකිරියා, සාතිසයො පොථුජ්ජනිකසද්ධාපටිලාභොති එවංපකාරො දිට්ඨධම්මිකො, සම්පරායිකො පන අපරාපරෙසුපි භවෙසු අපරිමාණො යෙවාති වෙදිතබ්බො.

එත්ථාහ – යදි රඤ්ඤො කම්මන්තරායාභාවෙ තස්මිංයෙව ආසනෙ ධම්මචක්ඛු උප්පජ්ජිස්සති, කථං අනාගතෙ පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බායිස්සති. අථ ¶ පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බායිස්සති, කථං තදා ධම්මචක්ඛුං උප්පජ්ජිස්සති, නනු ඉමෙ සාවකබොධිපච්චෙකබොධිඋපනිස්සයා භින්නනිස්සයාති? නායං විරොධො ඉතො පරතො එවස්ස පච්චෙකබොධිසම්භාරානං සම්භරණීයතො. සාවකබොධියා බුජ්ඣනකසත්තාපි හි අසති තස්සා සමවායෙ කාලන්තරෙ පච්චෙකබොධියා බුජ්ඣිස්සන්ති කතාභිනීහාරසම්භවතො. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘පච්චෙකබොධියා යෙවායං කතාභිනීහාරො. කතාභිනීහාරාපි හි තත්ථ නියතිං අප්පත්තා තස්ස ඤාණස්ස පරිපාකං අනුපගතත්තා සත්ථු සම්මුඛීභාවෙ සාවකබොධිං පාපුණිස්සන්තීති භගවා ‘සචායං භික්ඛවෙ රාජා’තිආදිමාහ. මහාබොධිසත්තානමෙව ච ආනන්තරියපරිමුත්ති, න ඉතරබොධිසත්තානං. තථා හි පච්චෙකබොධියං නියතො සමානො දෙවදත්තො චිරකාලසම්භූතෙන ලොකනාථෙ ආඝාතෙන ගරුතරානි ආනන්තරියානි පසවි, තස්මා කම්මන්තරායෙනායං ඉදානි අසමවෙතදස්සනාභිසමයො රාජා පච්චෙකබොධිනියාමෙන අනාගතෙ පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති දට්ඨබ්බං.

සාමඤ්ඤඵලසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.