📜

3. අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනා

අද්ධානගමනවණ්ණනා

254. අපුබ්බපදවණ්ණනාති අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන හෙට්ඨා අග්ගහිතතාය අපුබ්බස්ස පදස්ස වණ්ණනා අත්ථවිභජනා. ‘‘හිත්වා පුනප්පුනාගතමත්ථ’’න්ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) හි වුත්තං. ජනපදිනොති ජනපදවන්තො, ජනපදස්ස වා ඉස්සරා රාජකුමාරා ගොත්තවසෙන කොසලා නාම. යදි එකො ජනපදො, කථං බහුවචනන්ති ආහ ‘‘රූළ්හිසද්දෙනා’’ති. අක්ඛරචින්තකා හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු යුත්තෙ විය ඊදිසලිඞ්ගවචනානි ඉච්ඡන්ති, අයමෙත්ථ රූළ්හි යථා අඤ්ඤත්ථපි ‘‘කුරූසු විහරති, අඞ්ගෙසු විහරතී’’ති ච. තබ්බිසෙසනෙපි ජනපද-සද්දෙ ජාති-සද්දෙ එකවචනමෙව. පොරාණා පනාති පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතනො, තෙන පුථුඅත්ථවිසයතාය එවඤ්චෙතං පුථුවචනන්ති වක්ඛමානවිසෙසං ජොතෙති. බහුප්පභෙදො හි සො පදෙසො තියොජනසතපරිමාණතාය. නඞ්ගලානිපි ඡඩ්ඩෙත්වාති කම්මප්පහානවසෙන නඞ්ගලානිපි පහාය, නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං. න කෙවලං කස්සකා එව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි මනුස්සා අත්තනො අත්තනො කිච්චං පහාය තත්ථ සන්නිපතිංසු. ‘‘සො පදෙසො’’ති පදෙසසාමඤ්ඤතො වුත්තං, වචනවිපල්ලාසෙන වා, තෙ පදෙසාති අත්ථො. කොසලාති වුච්චති කුසලා එව කොසලාති කත්වා.

චාරිකන්ති චරණං, චරණං වා චාරො, සො එව චාරිකා. තයිදං මග්ගගමනං ඉධාධිප්පෙතං, න චුණ්ණිකගමනමත්තන්ති ආහ ‘‘අද්ධානගමනං ගච්ඡන්තො’’ති. තං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘චාරිකා ච නාමෙසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දූරෙපීති නාතිදූරෙපි. සහසා ගමනන්ති සීඝගමනං. මහාකස්සපපච්චුග්ගමනාදිං එකදෙසෙන වත්වා වනවාසීතිස්සසාමණෙරස්ස වත්ථුං විත්ථාරෙත්වා ජනපදචාරිකං කථෙතුං ‘‘භගවා හී’’තිආදි ආරද්ධං. ආකාසගාමීහි එව සද්ධිං ගන්තුකාමො ‘‘ඡළභිඤ්ඤානං ආරොචෙහී’’ති ආහ.

සඞ්ඝකම්මවසෙන සිජ්ඣමානාපි උපසම්පදා සත්ථු ආණාවසෙනෙව සිජ්ඣනතො ‘‘බුද්ධදායජ්ජං තෙ දස්සාමී’’ති වුත්තන්ති වදන්ති. අපරෙ පන අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සස්සෙව තස්ස උපසම්පදං අනුජානන්තො ‘‘දස්සාමී’’ති අවොචාති වදන්ති. උපසම්පාදෙත්වාති ධම්මසෙනාපතිනා උපජ්ඣායෙන උපසම්පාදෙත්වා.

නවයොජනසතිකම්පි ඨානං මජ්ඣිමදෙසපරියාපන්නමෙව, තතො පරං නාධිප්පෙතං තුරිතචාරිකාවසෙන අගමනතො. සමන්තාති ගතගතට්ඨානස්ස චතූසු පස්සෙසු සමන්තතො. අඤ්ඤෙනපි කාරණෙනාති භික්ඛූනං සමථවිපස්සනාතරුණභාවතො අඤ්ඤෙනපි මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ වෙනෙය්යානං ඤාණපරිපාකාදිකාරණෙන මජ්ඣිමමණ්ඩලං ඔසරති.‘‘සත්තහි වා’’තිආදි ‘‘එකමාසං වා’’තිආදිනා වුත්තානුක්කමෙන යොජෙතබ්බං.

සරීරඵාසුකත්ථායාති එකස්මිංයෙව ඨානෙ නිබද්ධවාසවසෙන උස්සන්නධාතුකස්ස සරීරස්ස විචරණෙන ඵාසුකත්ථාය. අට්ඨුප්පත්තිකාලාභිකඞ්ඛනත්ථායාති අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්ත (අ. නි. 7.72) මඝදෙවජාතකාදි (ජා. 1.1.9) දෙසනානං විය ධම්මදෙසනාය අට්ඨුප්පත්තිකාලං ආකඞ්ඛමානෙන. සුරාපානසික්ඛාපදපඤ්ඤාපනෙ (පාචි. 328) විය සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනත්ථාය. බොධනෙය්යසත්තෙ අඞ්ගුලිමාලාදිකෙ (ම. නි. 2.347) බොධනත්ථාය. කඤ්චි, කතිපයෙ වා පුග්ගලෙ උද්දිස්ස චාරිකා නිබද්ධචාරිකා. තදඤ්ඤා අනිබද්ධචාරිකා.

දසසහස්සි ලොකධාතුයාති ජාතිඛෙත්තභූතෙ දසසහස්සචක්කවාළෙ. තත්ථ හි සත්තෙ පරිපක්කින්ද්රියෙ පස්සිතුං බුද්ධඤාණං අභිනීහරිත්වා ඨිතො භගවා ඤාණජාලං පත්ථරතීති වුච්චති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨොති තස්ස ඤාණස්ස ගොචරභාවං උපගතො. භගවා කිර මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ‘‘යෙ සත්තා භබ්බා පරිපාකඤාණා අජ්ජ මයා විනෙතබ්බා, තෙ මය්හං ඤාණස්ස උපට්ඨහන්තූ’’ති චිත්තං අධිට්ඨාය සමන්නාහරති. තස්ස සහ සමන්නාහාරා එකො වා ද්වෙ වා බහූ වා තදා විනයූපගා වෙනෙය්යා ඤාණස්ස ආපාථමාගච්ඡන්ති අයමෙත්ථ බුද්ධානුභාවො. එවම්පි ආපාථමාගතානං පන නෙසං උපනිස්සයං පුබ්බචරියං පුබ්බහෙතුං සම්පති වත්තමානඤ්ච පටිපත්තිං ඔලොකෙති, තෙනාහ ‘‘අථ භගවා’’තිආදි. වාදපටිවාදං කත්වාති ‘‘එවං නු තෙ අම්බට්ඨා’’තිආදිනා මයා වුත්තවචනස්ස ‘‘යෙ ච ඛො තෙ භො ගොතම මුණ්ඩකා සමණකා’’තිආදිනා පටිවචනං කත්වා තික්ඛත්තුං ඉබ්භවාදනිපාතනවසෙන නානප්පකාරං අසම්භිවාක්යං සාධුසභාවාය වාචාය වත්තුං අයුත්තවචනං වක්ඛති. නිබ්බිසෙවනන්ති විගතතුදනං, මානදබ්බවසෙන අපගතපරිප්ඵන්දනන්ති අත්ථො.

අවසරිතබ්බන්ති උපගන්තබ්බං. ඉච්ඡානඞ්ගලෙති ඉදං තදා භගවතො ගොචරගාමනිදස්සනං සමීපත්ථෙ භුම්මන්ති කත්වා. ‘‘ඉච්ඡානඞ්ගලවනසණ්ඩෙ’’ති නිවාසනට්ඨානදස්සනං අධිකරණෙ භුම්මන්ති. තදුභයං විවරන්තො ‘‘ඉච්ඡානඞ්ගලං උපනිස්සායා’’තිආදිමාහ. ධම්මරාජස්ස භගවතො සබ්බසො අධම්මනිග්ගණ්හනපරා පටිපත්ති, සා ච සීලසමාධිපඤ්ඤාවසෙනාති තං දස්සෙතුං ‘‘සීලඛන්ධාවාර’’න්තිආදි වුත්තං. යථාභිරුචිතෙනාති දිබ්බවිහාරාදීසු යෙන යෙන අත්තනො අභිරුචිතෙන විහාරෙන.

පොක්ඛරසාතිවත්ථුවණ්ණනා

255. මන්තෙති ඉරුබ්බෙදාදිමන්තසත්ථෙ. පොක්ඛරෙ කමලෙ සයමානො නිසීදීති පොක්ඛරසාතී. සාති වුච්චති සමසණ්ඨානං, පොක්ඛරෙ සණ්ඨානාවයවෙ ජාතොති ‘‘පොක්ඛරසාතී’’තිපි වුච්චති. සෙතපොක්ඛරසදිසොති සෙතපදුමවණ්ණො. සුවට්ටිතාති වට්ටභාවස්ස යුත්තට්ඨානෙ සුට්ඨු වට්ටුලා. කාළවඞ්ගතිලකාදීනං අභාවෙන සුපරිසුද්ධා.

ඉමස්ස බ්රාහ්මණස්ස කීදිසො පුබ්බයොගො, යෙන නං භගවා අනුග්ගණ්හිතුං තං ඨානං උපගතොති ආහ ‘‘අයං පනා’’තිආදි. පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්ති තෙනායං සංසෙදජො ජාතො. න පුප්ඵතීති න විකසති. රජතබිම්බකන්ති රූපියමයං රූපකං.

අජ්ඣාවසතීති එත්ථ අධි-සද්දො ඉස්සරියත්ථදීපනො, ආසද්දො මරියාදත්ථොති දස්සෙන්තො ‘‘අභිභවිත්වා’’තිආදිමාහ. තෙහි යුත්තත්තා හි උක්කට්ඨන්ති උපයොගවචනං, තෙනාහ ‘‘උපසග්ගවසෙනා’’තිආදි. යාය මරියාදායාති යාය අවත්ථාය.නගරස්ස වත්ථුන්ති ‘‘අයං ඛණො, සුමුහුත්තං මා අතික්කමී’’ති රත්තිවිභායනං අනුරක්ඛන්තා රත්තියං උක්කා ඨපෙත්වා උක්කාසු ජලමානාසු නගරස්ස වත්ථුං අග්ගහෙසුං, තස්මා උක්කාසු ඨිතාති උක්කට්ඨා, උක්කාසු විජ්ජොතයන්තීසු ඨිතා පතිට්ඨිතාති මූලවිභුජාදිපක්ඛෙපෙන සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා, නිරුත්තිනයෙන වා උක්කාසු ඨිතාසු ඨිතා ආසීති උක්කට්ඨා. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘භූමිභාගසම්පත්තියා, උපකරණසම්පත්තියා, මනුස්සසම්පත්තියා ච තං නගරං උක්කට්ඨගුණයොගතො උක්කට්ඨාති නාමං ලභී’’ති . තස්සාති ‘‘උක්කට්ඨ’’න්ති උපයොගවසෙන වුත්තපදස්ස. අනුපයොගත්තාති විසෙසනභාවෙන අනුපයුත්තත්තා. සෙසපදෙසූති ‘‘සත්තුස්සද’’න්තිආදිපදෙසු. යථාවිධි හි අනුපයොගො පුරිමස්මිං. තත්ථාති ‘‘උපසග්ගවසෙනා’’තිආදිනා වුත්තවිධානෙ. ‘‘සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බ’’න්ති එතෙන සද්දලක්ඛණානුගතො වායං සද්දප්පයොගොති දස්සෙති. උපඅනුඅධිආඉතිඑවංපුබ්බකෙ වසනකිරියාඨානෙ උපයොගවචනමෙව පාපුණාතීති සද්දවිදූ ඉච්ඡන්ති.

උස්සදතා නාමෙත්ථ බහුලතාති, තං බහුලතං දස්සෙතුං ‘‘බහුජන’’න්තිආදි වුත්තං. ගහෙත්වා පොසෙතබ්බං පොසාවනියං. ආවිජ්ඣිත්වාති පරික්ඛිපිත්වා.

රඤ්ඤා විය භුඤ්ජිතබ්බන්ති වා රාජභොග්ගං. රඤ්ඤො දායභූතන්ති කුලපරම්පරාය යොග්යභාවෙන රාජතො ලද්ධදායභූතං. තෙනාහ ‘‘දායජ්ජන්ති අත්ථො’’ති. රාජනීහාරෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බතො උද්ධං පරිභොගලාභස්ස සෙට්ඨදෙය්යතා නාම නත්ථීති ආහ ‘‘ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රාජසඞ්ඛෙපෙන භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති. ‘‘සබ්බං ඡෙජ්ජභෙජ්ජ’’න්ති සරීරදණ්ඩධනදණ්ඩාදි භෙදං සබ්බං දණ්ඩමාහ. නදීතිත්ථපබ්බතාදීසූති නදීතිත්ථපබ්බතපාදගාමද්වාරඅටවිමුඛාදීසු. ‘‘රාජදාය’’න්ති ඉමිනාව රඤ්ඤො දින්නභාවෙ සිද්ධෙ ‘‘රඤ්ඤා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්න’’න්ති වචනං කිමත්ථියන්ති ආහ ‘‘දායකරාජදීපනත්ථ’’න්තිආදි . නිස්සට්ඨපරිච්චත්තන්ති මුත්තචාගවසෙන පරිච්චත්තං කත්වා. එවඤ්හි තං සෙට්ඨදෙය්යං උත්තමදෙය්යං ජාතං.

උපලභීති සවනවසෙන උපලභීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සොතද්වාර…පෙ… අඤ්ඤාසී’’ති ආහ. අවධාරණඵලත්තා සබ්බම්පි වාක්යං අන්තොගධාවධාරණන්ති ආහ ‘‘පදපූරණමත්තෙ නිපාතො’’ති. ‘‘අවධාරණත්ථෙ’’ති පන ඉමිනා ඉට්ඨතොවධාරණත්ථං ඛො-සද්දග්ගහණන්ති දස්සෙති . ‘‘අස්සොසී’’ති පදං ඛො-සද්දෙ ගහිතෙ තෙන ඵුල්ලිතමණ්ඩිතං විය හොන්තං පූරිතං නාම හොති, තෙන ච පුරිමපච්ඡිමපදානි සිලිට්ඨානි හොන්ති, න තස්මිං අග්ගහිතෙති ආහ ‘‘පදපූරණෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙවා’’ති. මත්ත-සද්දො විසෙසනිවත්තිඅත්ථො, තෙනස්ස අනත්ථන්තරදීපනතා දස්සිතා හොති, එව-සද්දෙන පන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය එකන්තිකතා.

සමිතපාපත්තාති අච්චන්තං අනවසෙසතො සවාසනං සමිතපාපත්තා. එවඤ්හි බාහිරකවිරාගසෙක්ඛාසෙක්ඛපාපසමනතො භගවතො පාපසමනං විසෙසිතං හොති, තෙනාහ වුත්තඤ්හෙතන්තිආදි. අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං ඉධ අනුස්සවත්ථො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛලූති අනුස්සවත්ථෙ නිපාතො’’ති. ආලපනමත්තන්ති පියාලාපවචනමත්තං. පියසමුදාහාරො හෙතෙ ‘‘භො’’ති වා ‘‘ආවුසො’’ති වා ‘‘දෙවානං පියා’’ති වා. ගොත්තවසෙනාති එත්ථ ගං තායතීති ගොත්තං. ගොතමොති හි පවත්තමානං වචනං, බුද්ධිඤ්ච තායති එකංසිකවිසයතාය රක්ඛතීති ගොත්තං. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන විනා න වත්තති, එවං අභිධානං අභිධෙය්යභූතෙන, තස්මා සො ගොත්තසඞ්ඛාතො අත්ථො තානි තායති රක්ඛතීති වුච්චති. කො පන සොති? අඤ්ඤකුලපරම්පරාසාධාරණං තස්ස කුලස්ස ආදිපුරිසසමුදාගතං තංකුලපරියාපන්නසාධාරණං සාමඤ්ඤරූපන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච ‘‘සමණො’’ති ඉමිනා සරික්ඛකජනෙහි භගවතො බහුමතභාවො දස්සිතො සමිතපාපතාකිත්තනතො. ‘‘ගොතමො’’ති ඉමිනා ලොකියජනෙහි උළාරකුලසම්භූතතාදීපනතො.

උච්චාකුලපරිදීපනං උදිතොදිතවිපුලඛත්තියකුලවිභාවනතො. සබ්බඛත්තියානඤ්හි ආදිභූතමහාසම්මතමහාරාජතො පට්ඨාය අසම්භින්නං උළාරතමං සක්යරාජකුලං. කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙනාති ඤාතිපාරිජුඤ්ඤභොගපාරිජුඤ්ඤාදිනා කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන පාරිහානියා. අනභිභූතො අනජ්ඣොත්ථතො. තථා හි තස්ස කුලස්ස න කිඤ්චි පාරිජුඤ්ඤං ලොකනාථස්ස අභිජාතියං, අථ ඛො වඩ්ඪියෙව. අභිනික්ඛමනෙ ච තතොපි සමිද්ධතමභාවො ලොකෙ පාකටො පඤ්ඤාතො. ඉති ‘‘සක්යකුලා පබ්බජිතො’’ති ඉදං වචනං භගවතො සද්ධාපබ්බජිතභාවදීපනං වුත්තං මහන්තං ඤාතිපරිවට්ටං, මහන්තඤ්ච භොගක්ඛන්ධං පහාය පබ්බජිතභාවසිද්ධිතො. සුන්දරන්ති භද්දකං. භද්දකතා ච පස්සන්තස්ස හිතසුඛාවහභාවෙන වෙදිතබ්බාති ආහ අත්ථාවහං සුඛාවහන්ති. තත්ථ අත්ථාවහන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථසංහිතහිතාවහං. සුඛාවහන්ති යථාවුත්තතිවිධසුඛාවහං. තථාරූපානන්ති තාදිසානං. යාදිසෙහි පන ගුණෙහි භගවා සමන්නාගතො, තෙහි චතුප්පමාණිකස්ස ලොකස්ස සබ්බථාපි අච්චන්තාය සද්ධාය පසාදනීයො තෙසං යථාභූතසභාවත්තාති දස්සෙන්තො යථාරූපොතිආදිමාහ. තත්ථ යථාභූතං…පෙ…අරහතන්ති ඉමිනා ධම්මප්පමාණානං, ලූඛප්පමාණානඤ්ච සත්තානං භගවතො පසාදාවහතං දස්සෙති. තං දස්සනෙනෙව ච ඉතරෙසම්පි අත්ථතො පසාදාවහතා දස්සිතා හොතීති දට්ඨබ්බං තදවිනාභාවතො. දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතීති එත්ථ කොසියසකුණවත්ථුං (ම. නි. අට්ඨ. 1.144; ඛු. පා. අට්ඨ. 10) කථෙතබ්බං.

අම්බට්ඨමාණවකථාවණ්ණනා

256. මන්තෙ පරිවත්තෙතීති වෙදෙ සජ්ඣායති, පරියාපුණාතීති අත්ථො. මන්තෙ ධාරෙතීති යථාඅධීතෙ මන්තෙ අසම්මුට්ඨෙ කත්වා හදයෙ ඨපෙති ඔට්ඨපහතකරණවසෙන, න අත්ථවිභාවනවසෙන.

සනිඝණ්ඩුකෙටුභානන්ති එත්ථ වචනීයවාචකභාවෙන අත්ථං සද්දඤ්ච නිඛඩති භින්දති විභජ්ජ දස්සෙතීති නිඛණ්ඩු, සා එව ඉධ ඛ-කාරස්ස ඝ-කාරං කත්වා ‘‘නිඝණ්ඩූ’’ති වුත්තො. කිටයති ගමෙති ඤාපෙති කිරියාදිවිභාගං, තං වා අනවසෙසපරියාදානතො ගමෙන්තො පූරෙතීති කෙටුභං. වෙවචනප්පකාසකන්ති පරියායසද්දදීපකං, එකෙකස්ස අත්ථස්ස අනෙකපරියායවචනවිභාවකන්ති අත්ථො. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං අනෙකෙසම්පි අත්ථානං එකසද්දවචනීයතාවිභාවනවසෙනපි තස්ස ගන්ථස්ස පවත්තත්තා. වචීභෙදාදිලක්ඛණා කිරියා කප්පීයති එතෙනාති කිරියාකප්පො, සො පන වණ්ණපදසම්බන්ධපදත්ථාදිවිභාගතො බහුවිකප්පොති ආහ ‘‘කිරියාකප්පවිකප්පො’’ති. ඉදඤ්ච මූලකිරියාකප්පගන්ථං සන්ධාය වුත්තං. සො හි සතසහස්සපරිමාණො නයචරියාදිපකරණං. ඨානකරණාදිවිභාගතො , නිබ්බචනවිභාගතො ච අක්ඛරා පභෙදීයන්ති එතෙහීති අක්ඛරප්පභෙදා, සික්ඛානිරුත්තියො. එතෙසන්ති වෙදානං.

තෙ එව වෙදෙ පදසො කායතීති පදකො. තං තං සද්දං තදත්ථඤ්ච බ්යාකරොති බ්යාචික්ඛති එතෙනාති බ්යාකරණං, සද්දසත්ථං. ආයතිං හිතං තෙන ලොකො න යතති න ඊහතීති ලොකායතං. තඤ්හි ගන්ථං නිස්සාය සත්තා පුඤ්ඤකිරියාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙන්ති.

වයතීති වයො, ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු කත්ථචි අපරිකිලමන්තො අවිත්ථායන්තො තෙ ගන්ථෙ සන්ධාරෙති පූරෙතීති අත්ථො. ද්වෙ පටිසෙධා පකතිං ගමෙන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘අවයො න හොතී’’ති වත්වා තත්ථ අවයං දස්සෙතුං ‘‘අවයො නාම…පෙ… න සක්කොතී’’ති වුත්තං. ‘‘අනුඤ්ඤාතො’’ති පදස්ස කම්මසාධනවසෙන, ‘‘පටිඤ්ඤාතො’’ති පන පදස්ස කත්තුසාධනවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘ආචරියෙනා’’තිආදිමාහ. ආචරියපරම්පරාභතං ආචරියකං. ගරූති භාරියං අත්තානං තතො මොචෙත්වා ගමනං දුක්කරං හොති. අනත්ථොපි උප්පජ්ජති නින්දාබ්යාරොසඋපාරම්භාදි.

257. ‘‘අබ්භුග්ගතො’’ති එත්ථ අභිසද්දයොගෙන ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථවසෙනෙව උපයොගවචනං.

258. ලක්ඛණානීති ලක්ඛණදීපනානි මන්තපදානි. අන්තරධායන්තීති න කෙවලං ලක්ඛණමන්තානියෙව, අථ ඛො අඤ්ඤානිපි බ්රාහ්මණානං ඤාණබලාභාවෙන අනුක්කමෙන අන්තරධායන්ති. තථා හි වදන්ති ‘‘එකසතං අද්ධරියං සාඛා සහස්සවත්තකො සාමා’’තිආදි. පණිධි…පෙ… මහතොති එත්ථ පණිධිමහතො සමාදානමහතොති ආදිනා පච්චෙකං මහන්ත-සද්දො යොජෙතබ්බො. පණිධිමහන්තතාදි චස්ස බුද්ධවංසචරියාපිටකවණ්ණනාදිවසෙන වෙදිතබ්බො. නිට්ඨාති නිප්ඵත්තියො. භවභෙදෙති භවවිසෙසෙ. ඉතො ච එත්තො ච බ්යාපෙත්වා ඨිතතා විසටභාවො.

ජාතිසාමඤ්ඤතොති ලක්ඛණජාතියා ලක්ඛණභාවමත්තෙන සමානභාවතො. යථා හි බුද්ධානං ලක්ඛණානි සුවිසදානි, සුපරිබ්යත්තානි, පරිපුණ්ණානි ච හොන්ති, න එවං චක්කවත්තීනං, තෙනාහ ‘‘න තෙහෙව බුද්ධො හොතී’’ති. අභිරූපතා, දීඝායුකතා, අප්පාතඞ්කතා, බ්රාහ්මණාදීනං පියමනාපතාති ඉමෙහි චතූහි අච්ඡරියසභාවෙහි. දානං, පියවචනං, අත්ථචරියා, සමානත්තතාති ඉමෙහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි. රඤ්ජනතොති පීතිජනනතො. චක්කං චක්කරතනං වත්තෙති පවත්තෙතීති චක්කවත්තී. සම්පත්තිචක්කෙහි සයං වත්තති, තෙහි ච පරං සත්තනිකායං වත්තෙති පවත්තෙතීති චක්කවත්තී. පරහිතාවහො ඉරියාපථචක්කානං වත්තො වත්තනං එතස්ස, එත්ථාති වා චක්කවත්තී. අප්පටිහතං වා ආණාසඞ්ඛාතං චක්කං වත්තෙතීති චක්කවත්තී. ඛත්තියමණ්ඩලාදිසඤ්ඤිතං චක්කං සමූහං අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති චක්කවත්තී චක්කවත්තිවත්තසඞ්ඛාතං ධම්මං චරති, චක්කවත්තිවත්තසඞ්ඛාතො ධම්මො එතස්මිං අත්ථීති වා ධම්මිකො. ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මො රඤ්ජනට්ඨෙන රාජාති ධම්මරාජා. ‘‘රාජා හොති චක්කවත්තී’’ති වුත්තත්තා ‘‘චාතුරන්තො’’ති පදං චතුදීපිස්සරතං විභාවෙතීති ආහ ‘‘චතුසමුද්දඅන්තායා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘චතුද්දීපවිභූසිතායා’’ති අවත්වා ‘‘චතුබ්බිධා’’ති විධග්ගහණං තංතංපරිත්තදීපානම්පි සඞ්ගහත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. කොපාදීති ආදි-සද්දෙන කාමමොහමානමදාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. විජිතාවීති විජිතවා. කෙනචි අකම්පියට්ඨෙන ජනපදෙ ථාවරියප්පත්තො, දළ්හභත්තිභාවතො වා, ජනපදො ථාවරියං පත්තො එත්ථාති ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො.

චිත්තීකතභාවාදිනාපි (ඛු. පා. අට්ඨ. 3; දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50) චක්කස්ස රතනට්ඨො වෙදිතබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි. රතිනිමිත්තතාය වා චිත්තීකතාදිභාවස්ස රතිජනනට්ඨෙන එකසඞ්ගහතාය විසුං අග්ගහණං. ඉමෙහි පන රතනෙහි රාජා චක්කවත්තී යං යමත්ථං පච්චනුභොති, තං තං දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදි වුත්තං. අජිතං ජිනාති මහෙසක්ඛතාසංවත්තනියකම්මනිස්සන්දභාවතො. විජිතෙ යථාසුඛං අනුවිචරති හත්ථිරතනං අස්සරතනඤ්ච අභිරුහිත්වා තෙසං ආනුභාවෙන අන්තොපාතරාසෙයෙව සමුද්දපරියන්තං පථවිං අනුසංයායිත්වා රාජධානිමෙව පච්චාගමනතො. පරිණායකරතනෙන විජිතමනුරක්ඛති තෙන තත්ථ තත්ථ කාතබ්බකිච්චස්ස සංවිධානතො. අවසෙසෙහීති මණිරතනඉත්ථිරතනගහපතිරතනෙහි. තත්ථ මණිරතනෙන යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ අන්ධකාරං විධමිත්වා ආලොකදස්සනාදිනා සුඛමනුභවති, ඉත්ථිරතනෙන අතික්කන්තමානුසකරූපසම්පත්තිදස්සනාදිවසෙන, ගහපතිරතනෙන ඉච්ඡිතිච්ඡිතමණිකනකරජතාදිධනපටිලාභවසෙන.

උස්සාහසත්තියොගො තෙන කෙනචි අප්පටිහතාණාචක්කභාවසිද්ධිතො පච්ඡිමෙනාති පරිණායකරතනෙන. තඤ්හි සබ්බරාජකිච්චෙසු කුසලං අවිරජ්ඣනයොගං, තෙනාහ ‘‘මන්තසත්තියොගො’’ති . හත්ථිඅස්සරතනානං මහානුභාවතාය කොසසම්පත්තියාපි පභාවසම්පත්තිසිද්ධිතො ‘‘හත්ථි…පෙ… යොගො’’ති වුත්තං. (කොසො හි නාම සති උස්සාහසම්පත්තියං දුග්ගං තෙජං කුසුමොරං පරක්කමං පබ්බතොමුඛං අමොසපහරණං) තිවිධසත්තියොගඵලං පරිපුණ්ණං හොතීති සම්බන්ධො. සෙසෙහීති සෙසෙහි පඤ්චහි රතනෙහි.

අදොසකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙනාති අදොසසඞ්ඛාතෙන කුසලමූලෙන සහජාතාදිපච්චයවසෙන උප්පාදිතකම්මස්ස ආනුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති සොම්මතරරතනජාතිකත්තා. මජ්ඣිමානි මණිඉත්ථිගහපතිරතනානි. අලොභ…පෙ… කම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති උළාරස්ස ධනස්ස, උළාරධනපටිලාභකාරණස්ස ච පරිච්චාගසම්පදාහෙතුකත්තා. පච්ඡිමන්ති පරිණායකරතනං. තඤ්හි අමොහ…පෙ… කම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජති මහාපඤ්ඤෙනෙව චක්කවත්තිරාජකිච්චස්ස පරිණෙතබ්බත්තා. උපදෙසො නාම සවිසෙසං සත්තන්නං රතනානං විචාරණවසෙන පවත්තො කථාබන්ධො.

සරණතො පටිපක්ඛවිධමනතො සූරා, තෙනාහ ‘‘අභීරුකජාතිකා’’ති. අසුරෙ විජිනිත්වා ඨිතත්තා වීරො, සක්කො දෙවානං ඉන්දො. තස්ස අඞ්ගං දෙවපුත්තො සෙනඞ්ගභාවතොති වුත්තං ‘‘වීරඞ්ගරූපාති දෙවපුත්තසදිසකායා’’ති. ‘‘එකෙ’’ති සාරසමාසාචරියමාහ. සභාවොති සභාවභූතො අත්ථො. වීරකාරණන්ති වීරභාවකාරණං. වීරියමයසරීරා වියාති සවිග්ගහවීරියසදිසා, සවිග්ගහං චෙ වීරියං සියා තංසදිසාති අත්ථො. නනු රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පටිසෙනා නාම නත්ථි, ය’මස්ස පුත්තා පමද්දෙය්යුං, අථ කස්මා පරසෙනප්පමද්දනාති වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ සචෙතිආදි, තෙන පරසෙනා හොතු වා මා වා තෙ පන එවං මහානුභාවාති දස්සෙති. ධම්මෙනාති කතුපචිතෙන අත්තනො පුඤ්ඤධම්මෙන. තෙන හි සඤ්චොදිතා පථවියං සබ්බරාජානො පච්චුග්ගන්ත්වා ‘‘ස්වාගතං තෙ මහාරාජා’’ති ආදිං වත්වා අත්තනො රජ්ජං රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස නිය්යාතෙන්ති, තෙන වුත්තං ‘‘සො ඉමං…පෙ… අජ්ඣාවසතී’’ති. අට්ඨකථායං පන තස්ස යථාවුත්තස්ස ධම්මස්ස චිරතරං විපච්චිතුං පච්චයභූතං චක්කවත්තිවත්තසමුදාගතං පයොගසම්පත්තිසඞ්ඛාතං ධම්මං දස්සෙතුං ‘‘පාණො න හන්තබ්බොතිආදිනා පඤ්චසීලධම්මෙනා’’ති වුත්තං. එවඤ්හි ‘‘අදණ්ඩෙන අසත්ථෙනා’’ති ඉදං වචනං සුට්ඨුතරං සමත්ථිතං හොතීති. යස්මා රාගාදයො පාපධම්මා උප්පජ්ජමානා සත්තසන්තානං ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨන්ති කුසලප්පවත්තිං නිවාරෙන්ති, තස්මා තෙ ‘‘ඡදනා, ඡදා’’ති ච වුත්තා. විවටෙත්වාති විගමෙත්වා. පූජාරහතා වුත්තා ‘‘අරහතීති අරහ’’න්ති. තස්සා පූජාරහතාය. යස්මා සම්මාසම්බුද්ධො, තස්මා අරහන්ති. බුද්ධත්තහෙතුභූතා විවට්ටච්ඡදතා වුත්තා සවාසනසබ්බකිලෙසප්පහානපුබ්බකත්තා බුද්ධභාවස්ස.

අරහංවට්ටාභාවෙනාති ඵලෙන හෙතුඅනුමානදස්සනං. සම්මාසම්බුද්ධො ඡදනාභාවෙනාති හෙතුනා ඵලානුමානදස්සනං. හෙතුද්වයං වුත්තං ‘‘විවට්ටො විච්ඡදො චා’’ති. දුතියෙන වෙසාරජ්ජෙනාති ‘‘ඛීණාසවස්ස තෙ පටිජානතො’’තිආදිනා වුත්තෙන වෙසාරජ්ජෙන. පුරිමසිද්ධීති පුරිමස්ස පදස්ස අත්ථසිද්ධීති අත්ථො. පඨමෙනාති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.150; අ. නි. 4.8) වුත්තෙන වෙසාරජ්ජෙන. දුතියසිද්ධීති දුතියස්ස පදස්ස අත්ථසිද්ධි, බුද්ධත්ථසිද්ධීති අත්ථො. තතියචතුත්ථෙහීති ‘‘යෙ ඛො පන තෙ අන්තරායිකා ධම්මා’’තිආදිනා, (ම. නි. 1.150; අ. නි. 4.8) ‘‘යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථායා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.150; අ. නි. 4.8) ච වුත්තෙහි තතියචතුත්ථෙහි වෙසාරජ්ජෙහි. තතියසිද්ධීති විවට්ටච්ඡදනතාසිද්ධි යාථාවතො අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මාපදෙසෙන හි සත්ථු විවට්ටච්ඡදනභාවො ලොකෙ පාකටො අහොසි. පුරිමං ධම්මචක්ඛුන්ති පුරිමපදං භගවතො ධම්මචක්ඛුං සාධෙති කිලෙසාරීනං, සංසාරචක්කස්ස ච අරානං හතභාවදීපනතො. දුතියං පදං බුද්ධචක්ඛුං සාධෙති සම්මාසම්බුද්ධස්සෙව තංසබ්භාවතො. තතියං පදං සමන්තචක්ඛුං සාධෙති සවාසනසබ්බකිලෙසප්පහානදීපනතො. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති හි වත්වා ‘‘විවට්ටච්ඡදො’’ති වචනං බුද්ධභාවාවහමෙව සබ්බකිලෙසප්පහානං විභාවෙති. ‘‘සූරභාව’’න්ති ලක්ඛණවිභාවනෙ විසදඤාණතං.

259. එවංභොති එත්ථ එවන්ති වචනසම්පටිච්ඡනෙ නිපාතො. වචනසම්පටිච්ඡනඤ්චෙත්ථ ‘‘තථා මයං තං භවන්තං ගොතමං වෙදිස්සාම, ත්වං මන්තානං පටිග්ගහෙතා’’ති ච එවං පවත්තස්ස පොක්ඛරසාතිනො වචනස්ස සම්පටිග්ගහොති ආහ. ‘‘සොපි තායා’’තිආදි. තත්ථ තායාති තාය යථාවුත්තාය සමුත්තෙජනාය. අයානභූමින්ති යානස්ස අභූමිං. දිවාපධානිකාති දිවාපධානානුයුඤ්ජනකා.

260. යදිපි පුබ්බෙ අම්බට්ඨකුලං අප්පඤ්ඤාතං, තදා පන පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තදා කිරා’’තිආදි. අතුරිතොති අවෙගායන්තො.

261. යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තොති යථා භගවා ‘‘කච්චි වො මාණවා ඛමනීයං, කච්චි යාපනීය’’න්තිආදිනා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො තෙහි මාණවෙහි සද්ධිං පඨමං පවත්තමොදො අහොසි පුබ්බභාසිතාය තදනුකරණෙන එවං තෙපි මාණවා භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදා අහෙසුන්ති යොජනා. තං පන සමප්පවත්තමොදතං උපමාය දස්සෙතුං ‘‘සීතොදකං වියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සම්මොදිතන්ති සංසන්දිතං. එකීභාවන්ති සම්මොදනකිරියාය සමානතං . ඛමනීයන්ති ‘‘ඉදං චතුචක්කං නවද්වාරං සරීරයන්තං දුක්ඛබහුලතාය සභාවතො දුස්සහං කච්චි ඛමිතුං සක්කුණෙය්ය’’න්ති පුච්ඡන්ති, යාපනීයන්ති ආහාරාදිපච්චයපටිබද්ධවුත්තිකං චිරප්පබන්ධසඞ්ඛාතාය යාපනාය කච්චි යාපෙතුං සක්කුණෙය්යං. සීසරොගාදිආබාධාභාවෙන කච්චි අප්පාබාධං, දුක්ඛජීවිකාභාවෙන කච්චි අප්පාතඞ්කං, තංතංකිච්චකරණෙ උට්ඨානසුඛතාය කච්චි ලහුට්ඨානං, තදනුරූපබලයොගතො කච්චි බලං, සුඛවිහාරසබ්භාවෙන කච්චි ඵාසුවිහාරො අත්ථීති සබ්බත්ථ කච්චි-සද්දං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. බලප්පත්තා පීති පීතියෙව. තරුණපීති පාමොජ්ජං. සම්මොදනං ජනෙති කරොතීති සම්මොදනිකං තදෙව සම්මොදනීයං. සම්මොදිතබ්බතො සම්මොදනීයන්ති ඉදං පන අත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො’’ති. සරිතබ්බභාවතො අනුස්සරිතබ්බභාවතො ‘‘සරණීය’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘සාරණීය’’න්ති දීඝං කත්වා වුත්තං. ‘‘සුය්යමානසුඛතො’’ති ආපාථමධුරතමාහ, ‘‘අනුස්සරියමානසුඛතො’’ති විමද්දරමණීයතං. ‘‘බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතායා’’ති සභාවනිරුත්තිභාවෙන තස්සා කථාය වචනචාතුරියමාහ, ‘‘අත්ථපරිසුද්ධතායා’’ති අත්ථස්ස නිරුපක්කිලෙසතං. අනෙකෙහි පරියායෙහීති අනෙකෙහි කාරණෙහි.

අපසාදෙස්සාමීති මඞ්කුං කරිස්සාමි. කණ්ඨෙ ඔලම්බෙත්වාති උභොසු ඛන්ධෙසු සාටකං ආසජ්ජෙත්වා කණ්ඨෙ ඔලම්බිත්වා. දුස්සකණ්ණං ගහෙත්වාති නිවත්ථසාටකස්ස දසාකොටිං එකෙන හත්ථෙන ගහෙත්වා. චඞ්කමං අභිරුහිත්වාති චඞ්කමිතුං ආරභිත්වා. ධාතුසමතාති රසාදිධාතූනං සමාවත්ථතා, අරොගතාති අත්ථො. අනාචාරභාවසාරණීයන්ති අනාචාරභාවෙන සරණීයං. ‘‘අනාචාරො වතාය’’න්ති සරිතබ්බකං.

262. ‘‘භවග්ගං ගහෙතුකාමො වියා’’තිආදි අසක්කුණෙය්යත්තා දුක්කරං කිච්චං ආරභතීති දස්සෙතුං වුත්තං. අසක්කුණෙය්යඤ්හෙතං සදෙවකෙනාපි ලොකෙන, යදිදං භගවතො අපසාදනං, තෙනාහ ‘‘අට්ඨානෙ වායමතී’’ති. අයං බාලො ‘‘මයි කිඤ්චි අකථෙන්තෙ මයා සද්ධිං කථෙතුම්පි න විසහතී’’ති මානමෙව පග්ගණ්හිස්සති, කථෙන්තෙ පන කථාපසඞ්ගෙනස්ස ජාතිගොත්තෙ විභාවිතෙ මානනිග්ගහො භවිස්සතීති භගවා ‘‘එවං නු තෙ’’තිආදිමාහ. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදි. ආචාරසමාචාරසික්ඛාපනෙන ආචරියා, තෙසං පන ආචරියානං පකට්ඨා ආචරියාති පාචරියා යථා පපිතාමහොති, තෙනාහ ‘‘ආචරියෙහි ච තෙසං පාචරියෙහි චා’’ති.

පඨමඉබ්භවාදවණ්ණනා

263. තීසු ඉරියාපථෙසූති ඨානගමනනිසජ්ජාසු. කථාපළාසන්ති කථාවසෙන යුගග්ගාහං. සයානෙන ආචරියෙන සද්ධිං සයානස්ස කථා නාම ආචාරො න හොති, තං ඉතරෙහි සදිසං කත්වා කථනං ඉධ කථාපළාසො.

තස්ස පන යං අනාචාරභාවවිභාවනං සත්ථාරා අම්බට්ඨෙන සද්ධිං කථෙන්තෙන කතං, තං සඞ්ගීතිඅනාරුළ්හං පරම්පරාභතන්ති උපරි පාළියා සම්බන්ධභාවෙන දස්සෙන්තො ‘‘තතො කිරා’’තිආදිමාහ. මුණ්ඩකා සමණකාති ච ගරහායං ක-සද්දො, තෙනාහ ‘‘හීළෙන්තො’’ති. ඉභස්ස පයොගො ඉභො උත්තරපදලොපෙන, තං ඉභං අරහන්තීති ඉබ්භා. කිං වුත්තං හොති? යථා ඉභො හත්ථිවාහනභූතො පරස්ස වසෙන වත්තති, න අත්තනො, එවං එතෙපි බ්රාහ්මණානං සුස්සුසකා සුද්දා පරස්ස වසෙන වත්තන්ති, න අත්තනො, තස්මා ඉභසදිසපයොගතාය ඉබ්භාති. තෙ පන කුටුම්බිකතාය ඝරවාසිනො ඝරස්සාමිකා හොන්තීති ආහ ‘‘ගහපතිකා’’ති. කණ්හාති කණ්හජාතිකා. දිජා එව හි සුද්ධජාතිකා, න ඉතරෙති තස්ස අධිප්පායො, තෙනාහ ‘‘කාළකා’’ති. මුඛතො නික්ඛන්තාති බ්රාහ්මණානං පුබ්බපුරිසා බ්රහ්මුනො මුඛතො නික්ඛන්තා, අයං තෙසං පඨමුප්පත්තීති අධිප්පායො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ‘‘සමණා පිට්ඨිපාදතො’’ති ඉදං පනස්ස ‘‘මුඛතො නික්ඛන්තා’’තිආදිවචනතොපි අතිවිය අසමවෙක්ඛිතවචනං චතුවණ්ණපරියාපන්නස්සෙව සමණභාවසම්භවතො. අනියමෙත්වාති අවිසෙසෙත්වා, අනුද්දෙසිකභාවෙනාති අත්ථො.

මානුස්සයවසෙන කථෙතීති මානුස්සයං අවස්සාය අත්තානං උක්කංසෙන්තො, පරෙ ච වම්භෙන්තො ‘‘මුණ්ඩකා’’ති ආදිං කථෙති. ජානාපෙමීති ජාතිගොත්තස්ස පමාණං යාථාවතො විභාවනෙන පමාණං ජානාපෙමීති. අත්ථො එතස්ස අත්ථීති අත්ථිකං දණ්ඩිකඤායෙන.

‘‘යායෙව ඛො පනත්ථායා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තන්ති වදන්ති, තං පරතො ‘‘පුරිසලිඞ්ගවසෙනෙවා’’ති වක්ඛමානත්තා යුත්තං. යාය අත්ථායාති වා පුල්ලිඞ්ගවසෙනෙව තදත්ථෙ සම්පදානවචනං, යස්ස අත්ථස්ස අත්ථායාති අත්ථො. අස්සාති අම්බට්ඨස්ස දස්සෙත්වාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙසන්ති අඤ්ඤෙසං සාධුරූපානං. සන්තිකං ආගතානන්ති ගුරුට්ඨානියානං සන්තිකං උපගතානං. වත්තන්ති තෙහි චරිතබ්බආචාරං. අසික්ඛිතොති ආචාරං අසික්ඛිතො. තතො එව අප්පස්සුතො. බාහුසච්චඤ්හි නාම යාවදෙව උපසමත්ථං ඉච්ඡිතබ්බං, තදභාවතො අම්බට්ඨො අප්පස්සුතො අසික්ඛිතො ‘‘අවුසිතො’’ති විඤ්ඤායති, තෙනාහ ‘‘එතස්ස හී’’තිආදි.

264. කොධවසචිත්තතාය අසකමනො. මානනිම්මදනත්ථන්ති මානස්ස නිම්මදනත්ථං. උග්ගිලෙත්වාති සිනෙහපානෙන කිලින්නං උබ්බමනං කත්වා. ගොත්තෙන ගොත්තන්ති තෙන වුත්තෙන පුරාතනගොත්තෙන ඉදානි තං තං අනවජ්ජසඤ්ඤිතං ගොත්තං සාවජ්ජතො උට්ඨාපෙත්වා උද්ධරිත්වා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ ගොත්තං ආදිපුරිසවසෙන, කුලාපදොසො, තදන්වයෙ උප්පන්නඅභිඤ්ඤාතපුරිසවසෙන වෙදිතබ්බො යථා ‘‘ආදිච්චො, මඝදෙවො’’ති. ගොත්තමූලස්ස ගාරය්හතාය අමානවත්ථුභාවපවෙදනතො ‘‘මානද්ධජං මූලෙ ඡෙත්වා’’ති වුත්තං. ඝට්ටෙන්තොති ඔමසන්තො.

යස්මිං මානුස්සයකොධුස්සයා අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථද්ධා, සො ‘‘චණ්ඩො’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘චණ්ඩාති මානනිස්සිතකොධයුත්තා’’ති. ඛරාති චිත්තෙන, වාචාය ච කක්ඛළා. ලහුකාති තරුණා. භස්සාති ‘‘සාහසිකා’’ති කෙචි වදන්ති, ‘‘සාරම්භකා’’ති අපරෙ. සමානාති හොන්තා, භවමානාති අත්ථොති ආහ ‘‘සන්තාති පුරිමපදස්සෙව වෙවචන’’න්ති. න සක්කරොන්තීති සක්කාරං න කරොන්ති. අපචිතිකම්මන්ති පණිපාතකම්ම නානුලොමන්ති අත්තනො ජාතියා න අනුච්ඡවිකන්ති අත්ථො.

දුතියඉබ්භවාදවණ්ණනා

265. කාමං සක්යරාජකුලෙ යො සබ්බෙසං බුද්ධතරො සමත්ථො ච, සො එව අභිසෙකං ලභති, එකච්චො පන අභිසිත්තො සමානො ‘‘ඉදං රජ්ජං නාම බහුකිච්චං බහුබ්යාපාර’’න්ති තතො නිබ්බිජ්ජ රජ්ජං වයසා අනන්තරස්ස නිය්යාතෙති, කදාචි සොපි අඤ්ඤස්සාති තාදිසෙ සන්ධායාහ ‘‘සක්යාති අභිසිත්තරාජානො’’ති. කුලවංසං ජානන්තීති කණ්හායනතො පට්ඨාය පරම්පරාගතං අනුස්සවවසෙන ජානන්ති. කුලාභිමානිනො හි යෙභුය්යෙන පරෙසං උච්චාවචං කුලං තථා තථා උදාහරන්ති, අත්තනො ච කුලවංසං ජානන්ති, එවං අම්බට්ඨොපි. තථා හි සො පරතො භගවතා පුච්ඡිතො වජිරපාණිභයෙන යාථාවතො කථෙසි.

තතියඉබ්භවාදවණ්ණනා

266. ඛෙත්තලෙඩ්ඩූනන්ති ඛෙත්තෙ කසනවසෙන නඞ්ගලෙන උට්ඨාපිතලෙඩ්ඩූනං. ‘‘ලටුකිකා’’ ඉච්චෙව පඤ්ඤාතා ඛුද්දකසකුණිකා ලටුකිකොපමවණ්ණනායං ‘‘චාතකසකුණිකා’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 3.150) වුත්තා. කොධවසෙන ලග්ගිතුන්ති උපනය්හිතුං, ආඝාතං බන්ධිතුන්ති අත්ථො. ‘‘අම්හෙ හංසකොඤ්චමොරසමෙ කරොතී’’ති ඉමිනා ‘‘න තං කොචි හංසො වා’’තිආදිවචනං සඞ්ගීතිං අනාරුළ්හං තදා භගවතා වුත්තමෙවාති දස්සෙති. ‘‘එවං නු තෙ’’තිආදිවචනං, ‘‘අවුසිතවායෙවා’’තිආදිවචනඤ්ච මානවසෙන සමණෙන ගොතමෙන වුත්තන්ති මඤ්ඤතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘නිම්මානො දානි ජාතොති මඤ්ඤමානො’’ති.

දාසිපුත්තවාදවණ්ණනා

267. නිම්මාදෙතීති අ-කාරස්ස ආ-කාරං කත්වා නිද්දෙසොති ආහ ‘‘නිම්මදෙතී’’ති. කාමං ගොත්තං නාමෙතං පිතිතො ලද්ධබ්බං, න මාතිතො න හි බ්රාහ්මණානං සගොත්තාය ආවාහවිවාහො ඉච්ඡිතො, ගොත්තනාමං පන යස්මා ජාතිසිද්ධං, න කිත්තිමං, ජාති ච උභයසම්බන්ධිනී, තස්මා ‘‘මාතාපෙත්තිකන්ති මාතාපිතූනං සන්තක’’න්ති වුත්තං. නාමගොත්තන්ති ගොත්තනාමං, න කිත්තිමනාමං, න ගුණනාමං වා. තත්ථ ‘‘කණ්හායනො’’ති නිරුළ්හා යා නාමපණ්ණත්ති, තං සන්ධායාහ ‘‘පණ්ණත්තිවසෙන නාමන්ති. තං පන කණ්හඉසිතො පට්ඨාය තස්මිං කුලපරම්පරාවසෙන ආගතං, න එතස්මිංයෙව නිරුළ්හං, තෙන වුත්තං ‘‘පවෙණීවසෙන ගොත්ත’’න්ති. ගොත්ත-පදස්ස පන අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. අනුස්සරතොති එත්ථ න කෙවලං අනුස්සරණං අධිප්පෙතං, අථ ඛො කුලසුද්ධිවීමංසනවසෙනාති ආහ ‘‘කුලකොටිං සොධෙන්තස්සා’’ති. අය්යපුත්තාති අය්යිකපුත්තාති ආහ ‘‘සාමිනො පුත්තා’’ති. දිසා ඔක්කාකරඤ්ඤො අන්තොජාතා දාසීති ආහ ‘‘ඝරදාසියා පුත්තො’’ති. එත්ථ ච යස්මා අම්බට්ඨො ජාතිං නිස්සාය මානත්ථද්ධො, න චස්ස යාථාවතො ජාතියා අවිභාවිතාය මානනිග්ගහො හොති, මානනිග්ගහෙ ච කතෙ අපරභාගෙ රතනත්තයෙ පසීදිස්සති , න ‘‘දාසී’’ති වාචා ඵරුසවාචා නාම හොති චිත්තස්ස සණ්හභාවතො. අභයසුත්තඤ්චෙත්ථ (ම. නි. 2.83; අ. නි. 4.184) නිදස්සනං. කෙචි ච සත්තා අග්ගිනා විය ලොහාදයො කක්ඛළාය වාචාය මුදුභාවං ගච්ඡන්ති, තස්මා භගවා අම්බට්ඨං නිබ්බිසෙවනං කාතුකාමො ‘‘අය්යපුත්තා සක්යා භවන්ති, දාසිපුත්තො ත්වමසි සක්යාන’’න්ති අවොච.

ඨපෙන්තීති පඤ්ඤපෙන්ති, තෙනාහ ‘‘ඔක්කාකො’’තිආදි. පභා නිච්ඡරති දන්තානං අතිවිය පභස්සරභාවතො.

පඨමකප්පිකානන්ති පඨමකප්පස්ස ආදිකාලෙ නිබ්බත්තානං. කිර-සද්දො අනුස්සවත්ථෙ, තෙන යො වුච්චමානාය රාජපරම්පරාය කෙසඤ්චි මතිභෙදො, තං උල්ලිඞ්ගෙති. මහාසම්මතස්සාති ‘‘අයං නො රාජා’’ති මහාජනෙන සම්මන්නිත්වා ඨපිතත්තා ‘‘මහාසම්මතො’’ති එවං සම්මතස්ස. යං සන්ධාය වදන්ති –

‘‘ආදිච්චකුලසම්භූතො , සුවිසුද්ධගුණාකරො;

මහානුභාවො රාජාසි, මහාසම්මතනාමකො.

යො චක්ඛුභූතො ලොකස්ස, ගුණරංසිසමුජ්ජලො;

තමොනුදො විරොචිත්ථ, දුතියො විය භාණුමා.

ඨපිතා යෙන මරියාදා, ලොකෙ ලොකහිතෙසිනා;

වවත්ථිතා සක්කුණන්ති, න විලඞ්ඝයිතුං ජනා.

යසස්සිනං තෙජස්සිනං, ලොකසීමානුරක්ඛකං;

ආදිභූතං මහාවීරං, කථයන්ති ‘මනූ’ති ය’’න්ති.

තස්ස ච පුත්තපපුත්තපරම්පරං සන්ධාය –

‘‘තස්ස පුත්තො මහාතෙජො, රොජො නාම මහීපති;

තස්ස පුත්තො වරරොජො, පවරො රාජමණ්ඩලෙ.

තස්සාසි කල්යාණගුණො, කල්යාණො නාම අත්රජො;

රාජා තස්සාසි තනයො, වරකල්යාණනාමකො.

තස්ස පුත්තො මහාවීරො, මන්ධාතා කාමභොගිනං;

අග්ගභූතො මහින්දෙන, අඩ්ඪරජ්ජෙන පූජිතො.

තස්ස සූනු මහාතෙජො, වරමන්ධාතුනාමකො;

‘උපොසථො’ති නාමෙන, තස්ස පුත්තො මහායසො.

වරො නාම මහාතෙජො, තස්ස පුත්තො මහාවරො;

තස්සාසි උපවරොති, පුත්තො රාජා මහාබලො.

තස්ස පුත්තො මඝදෙවො, දෙවතුල්යො මහීපති;

චතුරාසීතිසහස්සානි, තස්ස පුත්තපරම්පරා.

තෙසං පච්ඡිමකො රාජා, ‘ඔක්කාකො’ ඉති විස්සුතො;

මහායසො මහාතෙජො, අඛුද්දො රාජමණ්ඩලෙ’’ති.

ආදි තෙසං පච්ඡතොති තෙසං මඝදෙව පරම්පරභූතානං කළාරජනකපරියොසානානං අනෙකසතසහස්සානං රාජූනං අපරභාගෙ ඔක්කාකො නාම රාජා අහොසි, තස්ස පරම්පරාභූතානං අනෙකසතසහස්සානං රාජූනං අපරභාගෙ අපරො ඔක්කාකො නාම රාජා අහොසි, තස්ස පරම්පරභූතානං අනෙකසතසහස්සානං රාජූනං අපරභාගෙ පුනාපරො ඔක්කාකො නාම රාජා අහොසි, තං සන්ධායාහ ‘‘තයො ඔක්කාකවංසා අහෙසුං. තෙසු තතියඔක්කාකස්සා’’තිආදි.

සහසා වරං අදාසින්ති පුත්තදස්සනෙන සොමනස්සප්පත්තො සහසා අවීමංසිත්වා තුට්ඨියා වසෙන වරං අදාසිං, ‘‘යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හා’’ති. රජ්ජං පරිණාමෙතුං ඉච්ඡතීති සා ජන්තුකුමාරස්ස මාතා මම තං වරදානං අන්තරං කත්වා ඉමං රජ්ජං පරිණාමෙතුං ඉච්ඡතීති.

නප්පසහෙය්යාති න පරියත්තො භවෙය්ය.

නික්ඛම්මාති ඝරාවාසතො, කාමෙහි ච නික්ඛමිත්වා. හෙට්ඨා චාති ච-සද්දෙන ‘‘අසීතිහත්ථෙ’’ති ඉදං අනුකඩ්ඪති. තෙහීති මිගසූකරෙහි, මණ්ඩූකමූසිකෙහි ච. තෙති සීහබ්යග්ඝාදයො, සප්පබිළාරා ච.

අවසෙසාහි අත්තනො අත්තනො කනිට්ඨාහි.

වඩ්ඪමානානන්ති අනාදරෙ සාමිවචනං. කුට්ඨරොගො නාම සාසමසූරීරොගා විය යෙභුය්යෙන සඞ්කමනසභාවොති වුත්තං ‘‘අයං රොගො සඞ්කමතීති චින්තෙත්වා’’ති.

මිගසූකරාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන වනචරසොණාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

තස්මිං නිසින්නෙති සම්බන්ධො. ඛත්තියමායාරොචනෙන අත්තනො ඛත්තියභාවං ජානාපෙත්වා.

නගරංමාපෙහීති සාහාරං නගරං මාපෙහීති අධිප්පායො.

කෙසග්ගහණන්ති කෙසවෙණිබන්ධනං. දුස්සග්ගහණන්ති වත්ථස්ස නිවාසනාකාරො.

268. අත්තනො උපාරම්භමොචනත්ථායාති ආචරියෙන අම්බට්ඨෙන ච අත්තනො අත්තනො උපරි පාපෙතබ්බඋපවාදස්ස අපනයනත්ථං. අස්මිං වචනෙති ‘‘චත්තාරොමෙ භො ගොතම වණ්ණා’’තිආදිනා අත්තනා වුත්තෙ, භොතා ච ගොතමෙන වුත්තෙ ‘‘ජාතිවාදෙ’’ති ඉමස්මිං යථාධිකතෙ වචනෙ. තත්ථ පන යස්මා වෙදෙ වුත්තවිධිනාව තෙන පටිමන්තෙතබ්බං හොති , තස්මා වුත්තං ‘‘වෙදත්තයවචනෙ’’ති, ‘‘එතස්මිං වා දාසිපුත්තවචනෙ’’ති ච.

270. ධම්මො නාම කාරණං ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 718) විය, සහ ධම්මෙනාති සහධම්මො, සහධම්මො එව සහධම්මිකොති ආහ ‘‘සහෙතුකො’’ති.

271. තස්මා තදා පටිඤ්ඤාතත්තා. තාසෙත්වා පඤ්හං විස්සජ්ජාපෙස්සාමීති ආගතො යථා තං සච්චකසමාගමෙ. ‘‘භගවා චෙව පස්සති අම්බට්ඨො චා’’ති එත්ථ ඉතරෙසං අදස්සනෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘යදි හී’’තිආදි වුත්තං. ආවාහෙත්වාති මන්තබලෙන ආනෙත්වා. තස්සාති අම්බට්ඨස්ස. වාදසඞ්ඝට්ටෙති වාචාසඞ්ඝට්ටෙ.

272. තාණන්ති ගවෙසමානොති, ‘‘අයමෙව සමණො ගොතමො ඉතො භයතො මම තායකො’’ති භගවන්තංයෙව ‘‘තාණ’’න්ති පරියෙසන්තො උපගච්ඡන්තො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. තායතීති යථාඋපට්ඨිතභයතො පාලෙති, තෙනාහ ‘‘රක්ඛතී’’ති, එතෙන තාණ-සද්දස්ස කත්තුසාධනතමාහ. යථුපට්ඨිතෙන භයෙන උපද්දුතො නිලීයති එත්ථාති ලෙණං, උපලයනං, එතෙන ලෙණ-සද්දස්ස අධිකරණසාධනතමාහ. ‘‘සරතී’’ති එතෙන සරණ-සද්දස්ස කත්තුසාධනතමාහ.

අම්බට්ඨවංසකථාවණ්ණනා

274. ගඞ්ගාය දක්ඛිණතොති ගඞ්ගාය නදියා දක්ඛිණදිසාය. ආවුධං න පරිවත්තතීති සරං වාසත්තිආදිං වා පරස්ස උපරි ඛිපිතුකාමස්ස හත්ථං න පරිවත්තති, හත්ථෙ පන අපරිවත්තෙන්තෙ කුතො ආවුධපරිවත්තනන්ති ආහ ‘‘ආවුධං න පරිවත්තතී’’ති. සො කිර ‘‘කථං නාමාහං දිසාය දාසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො’’ති තං හීනං ජාතිං ජිගුච්ඡන්තො ‘‘හන්දාහං යථා තථා ඉමං ජාතිං සොධෙස්සාමී’’ති නිග්ගතො, තෙනාහ ‘‘ඉදානි මෙ මනොරථං පූරෙස්සාමී’’තිආදි. විජ්ජාබලෙන රාජානං තාසෙත්වා තස්ස ධීතුයා ලද්ධකාලතො පට්ඨාය ම්යායං ජාතිසොධිතා භවිස්සතීති තස්ස අධිප්පායො. අම්බට්ඨං නාම විජ්ජන්ති සත්තානං සරීරෙ අබ්භඞ්ගං ඨපෙතීති අම්බට්ඨාති එවං ලද්ධනාමං විජ්ජං, මන්තන්ති අත්ථො. යතො අම්බට්ඨා එතස්මිං අත්ථීති අම්බට්ඨොති කණ්හො ඉසි පඤ්ඤායිත්ථ, තංබංසජාතතාය අයං මාණවො ‘‘අම්බට්ඨො’’ති වොහරීයති.

සෙට්ඨමන්තෙ වෙදමන්තෙති අධිප්පායො. මන්තානුභාවෙන රඤ්ඤො බාහුක්ඛම්භමත්තං ජාතං තෙන පනස්ස බාහුක්ඛම්භෙන රාජා, ‘‘කො ජානාති, කිං භවිස්සතී’’ති භීතො උස්සඞ්කී උත්රාසො අහොසි, තෙනාහ ‘‘භයෙන වෙධමානො අට්ඨාසී’’ති. සොත්ථි භද්දන්තෙති ආදිවචනං අවොචුං. ‘‘අයං මහානුභාවො ඉසී’’ති මඤ්ඤමානා.

උන්ද්රියිස්සතීති විප්පකිරියිස්සති, තෙනාහ ‘‘භිජ්ජිස්සතී’’ති. මන්තෙ පරිවත්තිතෙති බාහුක්ඛම්භකමන්තස්ස පටිප්පස්සම්භකවිජ්ජාසඞ්ඛාතෙ මන්තෙ ‘‘සරො ඔතරතූ’’ති පරිවත්තිතෙ. එවරූපානඤ්හි මන්තානං එකංසෙනෙව පටිප්පස්සම්භකවිජ්ජා හොන්තියෙව යථා තං කුසුමාරකවිජ්ජානං. අත්තනො ධීතු අපවාදමොචනත්ථං තස්ස භුජිස්සකරණං. තස්සානුරූපෙ ඉස්සරියෙ ඨපනත්ථං උළාරෙ ච නං ඨානෙ ඨපෙසි.

ඛත්තියසෙට්ඨභාවවණ්ණනා

275. සමස්සාසනත්ථමාහ කරුණායන්තො, න කුලීනභාවදස්සනත්ථං, තෙනාහ ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදි. බ්රාහ්මණෙසූති බ්රාහ්මණානං සමීපෙ, තතො බ්රාහ්මණෙහි ලද්ධබ්බං ආසනාදිං සන්ධාය ‘‘බ්රාහ්මණානං අන්තරෙ’’ති වුත්තං. කෙවලං සද්ධාය කාතබ්බං සද්ධං, පරලොකගතෙ සන්ධාය න තතො කිඤ්චි අපත්ථෙන්තෙන කාතබ්බන්ති අත්ථො, තෙනාහ ‘‘මතකෙ උද්දිස්ස කතභත්තෙ’’ති. මඞ්ගලාදිභත්තෙති ආදි-සද්දෙන උස්සවදෙවතාරාධනාදිං සඞ්ගණ්හාති. යඤ්ඤභත්තෙති පාපසඤ්ඤමාදිවසෙන කතභත්තෙ. පාහුනකානන්ති අතිථීනං. ඛත්තියභාවං අප්පත්තො උභතො සුජාතතාභාවතො, තෙනාහ ‘‘අපරිසුද්ධොති අත්ථො’’ති.

276. ඉත්ථිං කරිත්වාති එත්ථ කරණං කිරියාසාමඤ්ඤවිසයන්ති ආහ ‘‘ඉත්ථිං පරියෙසිත්වා’’ති. බ්රාහ්මණකඤ්ඤං ඉත්ථිං ඛත්තියකුමාරස්ස භරියාභූතං ගහෙත්වාපි ඛත්තියාව සෙට්ඨා, හීනා බ්රාහ්මණාති යොජනා. පුරිසෙන වා පුරිසං කරිත්වාති එත්ථාපි එසෙව නයො. පකරණෙති රාගාදිවසෙන පදුට්ඨෙ පක්ඛලිතෙ කාරණෙ, තෙනාහ ‘‘දොසෙ’’ති. භස්සති නිරත්ථකභාවෙන ඛිපීයතීති භස්සං, ඡාරිකා.

277. ජනිතස්මින්ති කම්මකිලෙසෙහි නිබ්බත්තෙ. ජනෙ එතස්මින්ති වා ජනෙතස්මිං, මනුස්සෙසූති අත්ථො, තෙනාහ ‘‘ගොත්තපටිසාරිනො’’ති. සංසන්දිත්වාති ඝටෙත්වා, අවිරුද්ධං කත්වාති අත්ථො.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විජ්ජාචරණකථාවණ්ණනා

278. ඉදං වට්ටතීති ඉදං අජ්ඣෙනාදි කත්තුං ලබ්භති. ජාතිවාදවිනිබද්ධාති ජාතිසන්නිස්සිතවාදෙ විනිබද්ධා. බ්රාහ්මණස්සෙව අජ්ඣෙනජ්ඣාපනයජනයාජනාදයොති එවං යෙ අත්තුක්කංසනපරවම්භනවසෙන පවත්තා, තතො එව තෙ මානවාදපටිබද්ධා ච හොන්ති. යෙ පන ආවාහවිවාහවිනිබද්ධා, තෙ එව සම්බන්ධත්තයවසෙන ‘‘අරහසි වා මං ත්වං, න වා මං ත්වං අරහසී’’ති එවං පවත්තනකා.

යත්ථාති යස්සං විජ්ජාචරණසම්පත්තියං. ලග්ගිස්සාමාති ඔලග්ගා අන්තොගධා භවිස්සාමාති චින්තයිම්හ. පරමත්ථතො අවිජ්ජාචරණානියෙව ‘‘විජ්ජාචරණානී’’ති ගහෙත්වා ඨිතො පරමත්ථතො විජ්ජාචරණෙසු විභජියමානෙසු සො තතො දූරතො අපනීතො නාම හොතීති ආහ ‘‘දූරමෙව අවක්ඛිපී’’ති. සමුදාගමතො පභුතීතිආදිසමුට්ඨානතො පට්ඨාය.

279. තිවිධං සීලන්ති ඛුද්දකාදිභෙදං තිවිධං සීලං. සීලවසෙනෙවාති සීලපරියායෙනෙව. කිඤ්චි කිඤ්චීති අහිංසනාදියමනියමලක්ඛණං කිඤ්චි කිඤ්චි සීලං අත්ථි. තත්ථ තත්ථෙව ලග්ගෙය්යාති තස්මිං තස්මිංයෙව බ්රාහ්මණසමයසිද්ධෙ සීලමත්තෙ ‘‘චරණ’’න්ති ලග්ගෙය්ය. අට්ඨපි සමාපත්තියො චරණන්ති නිය්යාතිතා හොන්ති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානනිද්දෙසෙනෙව අරූපජ්ඣානානම්පි නිද්දිට්ඨභාවාපත්තිතො නිය්යාතිතා නිදස්සිතා.

චතුඅපායමුඛකථාවණ්ණනා

280. අසම්පාපුණන්තොති ආරභිත්වා සම්පත්තුං අසක්කොන්තො. අවිසහමානොති ආරභිතුමෙව අසක්කොන්තො. ඛාරින්ති පරික්ඛාරං. තං පන විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘අරණී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අරණීති අග්ගිධමනකං අරණීද්වයං. සුජාති දබ්බි. ආදි-සද්දෙන තිදණ්ඩතිඝටිකාදිං සඞ්ගණ්හාති ඛාරිභරිතන්ති ඛාරීහි පුණ්ණං. නනු උපසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො සාසනිකොපි යො කොචි අනුපසම්පන්නො අත්ථතො පරිචාරකොව, කිං අඞ්ගං පන බාහිරකපබ්බජිතෙති තත්ථ විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘කාමඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. වුත්තනයෙනාති ‘‘කප්පියකරණ…පෙ… වත්තකරණවසෙනා’’ති එවං වුත්තෙන නයෙන. පරිචාරකො හොති උපසම්පන්නභාවස්ස විසිට්ඨභාවතො. ‘‘නවකොටිසහස්සානී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.20; පටි. ම. අට්ඨ. 37) වුත්තප්පභෙදානං අනෙකසහස්සානං සංවරවිනයානං සමාදියිත්වා වත්තනෙන උපරිභූතා අග්ගභූතා සම්පදාති හි ‘‘උපසම්පදා’’ති වුච්චතීති. ගුණාධිකොපීති ගුණෙහි උක්කට්ඨොපි. අයං පනාති වුත්තලක්ඛණො තාපසො.

තාපසා නාම කම්මවාදිකිරියාවාදිනො, න සාසනස්ස පටාණීභූතා, යතො නෙසං පබ්බජිතුං ආගතානං තිත්ථියපරිවාසෙන විනාව පබ්බජ්ජා අනුඤ්ඤාතාති කත්වා ‘‘කස්මා පනා’’ති චොදනං සමුට්ඨපෙති චොදකො. ආචරියො ‘‘යස්මා’’තිආදිනා චොදනං පරිහරති. ‘‘ඔසක්කිස්සතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘ඉමස්මිඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. ඛුරධාරූපමන්ති ඛුරධාරානං මත්ථකෙනෙව අක්කමිත්වා ගමනූපමං. අඤ්ඤෙති අඤ්ඤෙ භික්ඛූ. අග්ගිසාලන්ති අග්ගිහුත්තසාලං. නානාදාරූහීති පලාසදණ්ඩාදිනානාවිධසමිධාදාරූහි.

ඉදන්ති ‘‘චතුද්වාරං ආගාරං කත්වා’’තිආදිනා වුත්තං. අස්සාති අස්ස චතුත්ථස්ස පුග්ගලස්ස. පටිපත්තිමුඛන්ති කොහඤ්ඤපටිපත්තියා මුඛමත්තං. සො හි නානාවිධෙන කොහඤ්ඤෙන ලොකං විම්හාපෙන්තො තත්ථ අච්ඡති, තෙනාහ ‘‘ඉමිනා හි මුඛෙන සො එවං පටිපජ්ජතී’’ති.

ඛලාදීසු මනුස්සානං සන්තිකෙ උපතිට්ඨිත්වා වීහිමුග්ගතිලමාසාදීනි භික්ඛාචරියානියාමෙන සඞ්කඩ්ඪිත්වා උඤ්ඡනං උඤ්ඡා, සා එව චරියා වුත්ති එතෙසන්ති උඤ්ඡාචරියා. අග්ගිපක්කෙන ජීවන්තීති අග්ගිපක්කිකා, න අග්ගිපක්කිකා අනග්ගිපක්කිකා. උඤ්ඡාචරියා හි ඛලෙසු ගන්ත්වා ඛලග්ගං නාම මනුස්සෙහි දිය්යමානං ධඤ්ඤං ගණ්හන්ති, තං ඉමෙ න ගණ්හන්තීති අනග්ගිපක්කිකා නාම ජාතා. අසාමපාකාති අසයංපාචකා. අස්මමුට්ඨිනා මුට්ඨිපාසාණෙන වත්තන්තීති අස්මමුට්ඨිකා. දන්තෙන උප්පාටිතං වක්කලං රුක්ඛත්තචො දන්තවක්කලං, තෙන වත්තන්තීති දන්තවක්කලිකා. පවත්තං රුක්ඛාදිතො පාතිතං ඵලං භුඤ්ජන්තීති පවත්තඵලභොජිනො. ජිණ්ණපක්කතාය පණ්ඩුභූතං පලාසං, තංසදිසඤ්ච පණ්ඩුපලාසං, තෙන වත්තන්තීති පණ්ඩුපලාසිකා, සයංපතිතපුප්ඵඵලපත්තභොජිනො.

ඉදානි තෙ අට්ඨවිධෙපි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. සඞ්කඩ්ඪිත්වාති භික්ඛාචරියාවසෙන ලද්ධධඤ්ඤං එකජ්ඣං කත්වා.

පරියෙට්ඨි නාම දුක්ඛාති පරෙසං ගෙහතො ගෙහං ගන්ත්වා පරියෙට්ඨි නාම දීනවුත්තිභාවෙන දුක්ඛා. පාසාණස්ස පරිග්ගහො දුක්ඛො පබ්බජිතස්සාති වා දන්තෙහෙව උප්පාටෙත්වා ඛාදන්ති.

ඉමාහි චතූහියෙවාති ‘‘ඛාරිවිධං ආදායා’’තිආදිනා වුත්තාහි චතූහි එව තාපසපබ්බජ්ජාහීති.

282. අපායෙ විනාසෙ නියුත්තො ආපායිකො. තබ්භාවං පරිපූරෙතුං අසක්කොන්තො තෙන අපරිපුණ්ණො අපරිපූරමානො, කරණෙ චෙතං පච්චත්තවචනං, තෙනාහ ‘‘ආපායිකෙනාපි අපරිපූරමානෙනා’’ති.

පුබ්බකඉසිභාවානුයොගවණ්ණනා

283. දීයතීති දත්ති, දත්තියෙව දත්තිකන්ති ආහ ‘‘දින්නක’’න්ති. යදි බ්රාහ්මණස්ස සම්මුඛීභාවො රඤ්ඤො න දාතබ්බො, කස්මාස්ස උපසඞ්කමනං න පටික්ඛිත්තන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ඛෙත්තවිජ්ජායාති නීතිසත්ථෙ. පයාතන්ති සද්ධං, සස්සතිකං වා, තෙනාහ ‘‘අභිහරිත්වා දින්න’’න්ති. කස්මා භගවා ‘‘රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස කොසලස්ස දත්තිකං භුඤ්ජතී’’තිආදිනා බ්රාහ්මණස්ස මම්මවචනං අවොචාති තත්ථ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං පන කාරණ’’න්තිආදි වුත්තං.

284. රථූපත්ථරෙති රථස්ස උපරි අත්ථරිතපදෙසෙ. පාකටමන්තනන්ති පකාසභූතං මන්තනං. තඤ්හි සුද්දාදීහි ඤායතීති න රහස්සමන්තනං. භණතීති අපි නු භණති.

285. පවත්තාරොති පාවචනභාවෙන වත්තාරො, යස්මා තෙ තෙසං මන්තානං පවත්තකා, තස්මා ආහ ‘‘පවත්තයිතාරො’’ති. සුද්දෙ බහි කත්වා රහො භාසිතබ්බට්ඨෙන මන්තා එව, තංතංඅත්ථපටිපත්තිහෙතුතාය පදන්ති මන්තපදං, අනුපනීතාසාධාරණතාය වා රහස්සභාවෙන වත්තබ්බං හිතකිරියාය අධිගමුපායං. සජ්ඣායිතන්ති ගායනවසෙන සජ්ඣායිතං, තං පන උදත්තානුදත්තාදීනං සරානං සම්පාදනවසෙනෙව ඉච්ඡිතන්ති ආහ ‘‘සරසම්පත්තිවසෙනා’’ති. අඤ්ඤෙසං වුත්තන්ති පාවචනභාවෙන අඤ්ඤෙසං වුත්තං. සමුපබ්යූළ්හන්ති සඞ්ගහෙත්වා උපරූපරි සඤ්ඤූළ්හං. රාසිකතන්ති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදාදිවසෙන , තත්ථාපි පච්චෙකං මන්තබ්රහ්මාදිවසෙන, අජ්ඣායානුවාකාදිවසෙන ච රාසිකතං.

තෙසන්ති මන්තානං කත්තූනං. දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වාති දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩෙන යථාකම්මූපගඤාණෙන සත්තානං කම්මස්සකතාදිං පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන දිබ්බචක්ඛුසදිසෙන පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන අතීතකප්පෙ බ්රාහ්මණානං මන්තජ්ඣෙනවිධිඤ්ච ඔලොකෙත්වා. පාවචනෙන සහ සංසන්දිත්වාති කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස යං වචනං වට්ටසන්නිස්සිතං, තෙන සහ අවිරුද්ධං කත්වා. න හි තෙසං විවට්ටසන්නිස්සිතො අත්ථො පච්චක්ඛො හොති. අපරාපරෙ පනාති අට්ඨකාදීහි අපරා පරෙ පච්ඡිමා ඔක්කාකරාජකාලාදීසු උප්පන්නා. පක්ඛිපිත්වාති අට්ඨකාදීහි ගන්ථිතමන්තපදෙසු කිලෙසසන්නිස්සිතපදානං තත්ථ තත්ථ පදෙ පක්ඛිපනං කත්වා. විරුද්ධෙ අකංසූති බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තාදීසු ආගතනයෙන සංකිලෙසිකත්ථදීපනතො පච්චනීකභූතෙ අකංසු. ඉධාති ‘‘ත්යාහං මන්තෙ අධීයාමී’’ති එතස්මිං ඨානෙ. පටිඤ්ඤං අග්ගහෙත්වාති ‘‘තං කිං මඤ්ඤසී’’ති එවං පටිඤ්ඤං අග්ගහෙත්වාව.

286. නිරාමගන්ධාති කිලෙසාසුචිවසෙන විස්සගන්ධරහිතා. අනිත්ථිගන්ධාති ඉත්ථීනං ගන්ධමත්තස්සපි අවිසහනෙන ඉත්ථිගන්ධරහිතා. එත්ථ ච ‘‘නිරාමගන්ධා’’ති එතෙන තෙසං පොරාණානං බ්රාහ්මණානං වික්ඛම්භිතකිලෙසතං දස්සෙති, ‘‘අනිත්ථිගන්ධා බ්රහ්මචාරිනො’’ති එතෙන එකවිහාරිතං, ‘‘රජොජල්ලධරා’’ති එතෙන මණ්ඩනවිභූසනානුයොගාභාවං, ‘‘අරඤ්ඤායතනෙ පබ්බතපාදෙසු වසිංසූ’’ති එතෙන මනුස්සූපචාරං පහාය විවිත්තවාසං, ‘‘වනමූලඵලාහාරා වසිංසූ’’ති එතෙන සාලිමංසොදනාදිපණීතාහාරපටික්ඛෙපං, ‘‘යදා’’තිආදිනා යානවාහනපටික්ඛෙපං, ‘‘සබ්බදිසාසූ’’තිආදිනා රක්ඛාවරණපටික්ඛෙපං, එවඤ්ච වදන්තො මිච්ඡාපටිපදාපක්ඛිකං සාචරියස්ස අම්බට්ඨස්ස වුත්තිං උපාදාය සම්මාපටිපදාපක්ඛිකාපි තෙසං බ්රාහ්මණානං වුත්ති අරියවිනයෙ සම්මාපටිපත්තිං උපාදාය මිච්ඡාපටිපදායෙව. කුතස්ස සල්ලෙඛපටිපත්තියුත්තතාති. ‘‘එවං සුතෙ’’තිආදිනා භගවා අම්බට්ඨං සන්තජ්ජෙන්තො නිග්ගණ්හාතීති දස්සෙති.

වෙඨකෙහීති වෙඨකපට්ටකාහි. සමන්තානගරන්ති නගරස්ස සමන්තතො. කතසුධාකම්මං පාකාරස්ස අධොභාගෙ ඨානං වුච්චතීති අධිප්පායො.

ද්වෙලක්ඛණදස්සනවණ්ණනා

287. න සක්කොතිසඞ්කුචිතෙ ඉරියාපථෙ අනවසෙසතො තෙසං දුබ්බිභාවනතො. ගවෙසීති ඤාණෙන පරියෙසනමකාසි. සමානයීති ඤාණෙන සඞ්කලෙන්තො සම්මා ආනයි සමාහරි. ‘‘කඞ්ඛතී’’ති පදස්ස ආකඞ්ඛතීති අයමත්ථොති ආහ ‘‘අහො වත පස්සෙය්යන්ති පත්ථනං උප්පාදෙතී’’ති. කිච්ඡතීති කිලමති. ‘‘කඞ්ඛතී’’ති පදස්ස පුබ්බෙ ආසිසනත්ථතං වත්වා ඉදානිස්ස සංසයත්ථතමෙව විකප්පන්තරවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘කඞ්ඛාය වා දුබ්බලා විමති වුත්තා’’ති ආහ. තීහි ධම්මෙහීති තිප්පකාරෙහි සංසයධම්මෙහි. කාලුසියභාවොති අප්පසන්නතාය හෙතුභූතො ආවිලභාවො.

යස්මා භගවතො කොසොහිතං සබ්බබුද්ධානං ආවෙණිකං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං වත්ථගුය්හං සුවිසුද්ධකඤ්චනමණ්ඩලසන්නිකාසං, අත්තනො සණ්ඨානසන්නිවෙසසුන්දරතාය ආජානෙය්යගන්ධහත්ථිනො වරඞ්ගපරමචාරුභාවං, විකසමානතපනියාරවින්දසමුජ්ජලකෙසරාවත්තවිලාසං, සඤ්ඣාපභානුරඤ්ජිතජලවනන්තරාභිලක්ඛිතසම්පුණ්ණචන්දමණ්ඩලසොභඤ්ච අත්තනො සිරියා අභිභුය්ය විරාජති, යං බාහිරබ්භන්තරමලෙහි අනුපක්කිලිට්ඨතාය, චිරකාලං සුපරිචිතබ්රහ්මචරියාධිකාරතාය, සුසණ්ඨිතසණ්ඨානසම්පත්තියා ච , කොපීනම්පි සන්තං අකොපීනමෙව, තස්මා වුත්තං ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. පහූතභාවන්ති පුථුලභාවං. එත්ථෙව හි තස්ස සංසයො, තනුමුදුසුකුමාරතාදීසු පනස්ස ගුණෙසු විචාරණා එව නාහොසි.

288. හිරිකරණොකාසන්ති හිරියිතබ්බට්ඨානං. ඡායන්ති පටිබිම්බං. කථං කීදිසන්ති ආහ ‘‘ඉද්ධියා’’තිආදි. ඡායාරූපකමත්තන්ති භගවතො පටිබිම්බරූපං. තඤ්ච ඛො බුද්ධසන්තානතො විනිමුත්තත්තා රූපකමත්තං භගවතො සරීරවණ්ණසණ්ඨානාවයවං ඉද්ධිමයං බිම්බකමත්තං. තං පන රූපකමත්තං දස්සෙන්තො භගවා යථා අත්තනො බුද්ධරූපං න දිස්සති, තථා කත්වා දස්සෙති. නින්නෙත්වාති නීහරිත්වා. කල්ලොසීති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙ කුසලො ඡෙකො අසි. තථාකරණෙනාති කථිනසූචිං විය කරණෙන. එත්ථාති පහූතජිව්හාය. මුදුභාවො පකාසිතො අමුදුනො ඝනසුඛුමභාවාපාදනත්ථං අසක්කුණෙය්යත්තා දීඝභාවො, තනුභාවො චාති දට්ඨබ්බං.

291. ‘‘අත්ථචරකෙනා’’ති ඉමිනා බ්යතිරෙකමුඛෙන අනත්ථචරකතංයෙව විභාවෙති. න අඤ්ඤත්රාති න අඤ්ඤස්මිං සුගතියන්ති අත්ථො. උපනෙත්වාඋපනෙත්වාති තං තං දොසං උපනෙත්වා උපනෙත්වා, තෙනාහ ‘‘සුට්ඨුදාසාදිභාවං ආරොපෙත්වා’’ති. පාතෙසීති පවට්ටනවසෙන පාතෙසි.

පොක්ඛරසාතිබුද්ධූපසඞ්කමනවණ්ණනා

293-6. ආගමා නූති ආගතො නු. ඛොති නිපාතමත්තං. ඉධාති එත්ථ, තුම්හාකං සන්තිකන්ති අත්ථො. අධිවාසෙතූති සාදියතු, තං පන සාදියනං මනසා සම්පටිග්ගහො හොතීති ආහ ‘‘සම්පටිච්ඡතූ’’ති.

297. යාවදත්ථන්ති යාව අත්ථො, තාව භොජනෙන තදා කතන්ති අත්ථො. ඔණිත්තන්ති ආමිසාපනයනෙන සුචිකතං, තෙනාහ ‘‘හත්ථෙ ච පත්තඤ්ච ධොවිත්වා’’ති.

298. අනුපුබ්බිං කථන්ති අනුපුබ්බං කථෙතබ්බකථං, තෙනාහ ‘‘අනුපටිපාටිකථ’’න්ති. කා පන සා? දානාදිකථාති ආහ ‘‘දානානන්තරං සීල’’න්තිආදි. තෙන දානකථා තාව පචුරජනෙසුපි පවත්තියා සබ්බසාධාරණත්තා, සුකරත්තා, සීලෙ පතිට්ඨානස්ස උපායභාවතො ච ආදිතො කථෙතබ්බා. පරිච්චාගසීලො හි පුග්ගලො පරිග්ගහිතවත්ථූසු නිස්සඞ්ගභාවතො සුඛෙනෙව සීලානි සමාදියති, තත්ථ ච සුප්පතිට්ඨිතො හොති. සීලෙන දායකපටිග්ගාහකසුද්ධිතො පරානුග්ගහං වත්වා පරපීළානිවත්තිවචනතො, කිරියධම්මං වත්වා අකිරියධම්මවචනතො, භොගසම්පත්තිහෙතුං වත්වා භවසම්පත්තිහෙතුවචනතො ච දානකථානන්තරං සීලකථා කථෙතබ්බා, තඤ්චෙ දානසීලං වට්ටනිස්සිතං, අයං භවසම්පත්ති තස්ස ඵලන්ති දස්සනත්ථං ඉමෙහි ච දානසීලමයෙහි පණීතපණීතතරාදිභෙදභින්නෙහි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූහි එතා චාතුමහාරාජිකාදීසු පණීතපණීතතරාදිභෙදභින්නා අපරිමෙය්යා දිබ්බභොගසම්පත්තියො ලද්ධබ්බාති දස්සනත්ථං තදනන්තරං සග්ගකථා. ස්වායං සග්ගො රාගාදීහි උපක්කිලිට්ඨො, සබ්බථානුපක්කිලිට්ඨො අරියමග්ගොති දස්සනත්ථං සග්ගානන්තරං මග්ගො කථෙතබ්බො. මග්ගඤ්ච කථෙන්තෙන තදධිගමුපායසන්දස්සනත්ථං සග්ගපරියාපන්නාපි, පගෙව ඉතරෙ සබ්බෙපි කාමා නාම බහ්වාදීනවා අනිච්චා අද්ධුවා විපරිණාමධම්මාති කාමානං ආදීනවො, හීනා ගම්මා පොථුජ්ජනිකා අනරියා අනත්ථසඤ්හිතාති තෙසං ඔකාරො ලාමකභාවො, සබ්බෙපි භවා කිලෙසානං වත්ථුභූතාති තත්ථ සංකිලෙසො, සබ්බසංකිලෙසවිප්පමුත්තං නිබ්බානන්ති නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසො ච කථෙතබ්බොති අයමත්ථො බොධිතොති වෙදිතබ්බො. මග්ගොති චෙත්ථ ඉති-සද්දෙන ආදිඅත්ථදීපනතො ‘‘කාමානං ආදීනවො’’ති එවමාදීනං සඞ්ගහොති එවමයං අත්ථවණ්ණනා කතාති වෙදිතබ්බා. ‘‘තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථ’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු මග්ගඤාණං අසඞ්ඛතධම්මාරම්මණං, න සඞ්ඛතධම්මාරම්මණන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ පටිවිජ්ඣන්තන්ති අසම්මොහපටිවෙධවසෙන පටිවිජ්ඣන්තං, තෙනාහ ‘‘කිච්චවසෙනා’’ති.

පොක්ඛරසාතිඋපාසකත්තපටිවෙදනාකථාවණ්ණනා

299. එත්ථ ච ‘‘දිට්ඨධම්මො’’තිආදි පාළියං දස්සනං නාම ඤාණදස්සනතො අඤ්ඤම්පි අත්ථි, තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘පත්තධම්මො’’ති වුත්තං. පත්ති ච ඤාණසම්පත්තිතො අඤ්ඤම්පි විජ්ජතීති තතො විසෙසදස්සනත්ථං ‘‘විදිතධම්මො’’ති වුත්තං. සා පනෙසා විදිතධම්මතා එකදෙසතොපි හොතීති නිප්පදෙසතො විදිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘පරියොගාළ්හධම්මො’’ති වුත්තං. තෙනස්ස සච්චාභිසම්බොධංයෙව දීපෙති. මග්ගඤාණඤ්හි එකාභිසමයවසෙන පරිඤ්ඤාදිකිච්චං සාධෙන්තං නිප්පදෙසෙන චතුසච්චධම්මං සමන්තතො ඔගාළ්හං නාම හොති, තෙනාහ ‘‘දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො’’ති. තිණ්ණා විචිකිච්ඡාති සප්පටිභයකන්තාරසදිසා සොළසවත්ථුකා, අට්ඨවත්ථුකා ච තිණ්ණා විතිණ්ණා විචිකිච්ඡා. විගතා කථඞ්කථාති පවත්තිආදීසු. ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො’’ති එවං පවත්තිකා විගතා සමුච්ඡින්නා කථඞ්කථා. වෙසාරජ්ජප්පත්තොති සාරජ්ජකරානං පාපධම්මානං පහීනත්තා, තප්පටිපක්ඛෙසු ච සීලාදිගුණෙසු සුප්පතිට්ඨිතත්තා වෙසාරජ්ජං විසාරදභාවං වෙය්යත්තියං පත්තො අධිගතො. සායං වෙසාරජ්ජප්පත්ති සුප්පතිට්ඨිතභාවොති කත්වා ආහ ‘‘සත්ථුසාසනෙ’’ති. අත්තනා පච්චක්ඛතො දිට්ඨත්තා අධිගතත්තා න පරං පච්චෙති, න තස්ස පරො පච්චෙතබ්බො අත්ථීති අපරප්පච්චයො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං අවුත්තං, තං පරතො ආගමිස්සති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.