📜

9. පොට්ඨපාදසුත්තවණ්ණනා

පොට්ඨපාදපරිබ්බාජකවත්ථුවණ්ණනා

406. සාවත්ථියන්ති සමීපත්ථෙ භුම්මන්ති ආහ ‘‘සාවත්ථිං උපනිස්සායා’’ති. ජෙතස්ස කුමාරස්ස වනෙති ජෙතෙන නාම රාජකුමාරෙන රොපිතෙ උපවනෙ. නිවාසඵාසුතාදිනා පබ්බජිතා ආරමන්ති එත්ථාති ආරාමො, විහාරො. ඵොටො පාදෙසු ජාතොති පොට්ඨපාදො. වත්ථච්ඡායාඡාදනපබ්බජූපගතත්තා ඡන්නපරිබ්බාජකො. බ්රාහ්මණමහාසාලොති මහාවිභවතාය මහාසාරතාපත්තො බ්රාහ්මණො. සමයන්ති සාමඤ්ඤනිද්දෙසො, තං තං සමයන්ති අත්ථො. පවදන්තීති පකාරතො වදන්ති, අත්තනා අත්තනා උග්ගහිතනියාමෙන යථා තථා සමයං වදන්තීති අත්ථො. ‘‘පභුතයො’’ති ඉමිනා තොදෙය්යජාණුසොණීසොණදණ්ඩාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති, පරිබ්බාජකාදයොති ආදි-සද්දෙන ඡන්නපරිබ්බාජකාදිකෙ. තින්දුකාචීරමෙත්ථ අත්ථීති තින්දුකාචීරො, ආරාමො. තථා එකා සාලා එත්ථාති එකසාලකො, තස්මිං තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ.

අනෙකාකාරානවසෙසඤෙය්යත්ථවිභාවනතො, අපරාපරුප්පත්තිතො ච භගවතො ඤාණං තත්ථ පත්ථටං විය හොතීති වුත්තං ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පත්ථරිත්වා’’ති, යතො තස්ස ඤාණජාලතා වුච්චති, වෙනෙය්යානං තදන්තොගධතා හෙට්ඨා වුත්තායෙව. වෙනෙය්යසත්තපරිග්ගණ්හනත්ථං සමන්නාහාරෙ කතෙ පඨමං නෙසං වෙනෙය්යභාවෙනෙව උපට්ඨානං හොති, අථ සරණගමනාදිවසෙන කිච්චනිප්ඵත්ති වීමංසීයතීති ආහ ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතීති උපපරික්ඛන්තො’’ති . නිරොධන්ති සඤ්ඤානිරොධං. නිරොධා වුට්ඨානන්ති තතො නිරොධතො වුට්ඨානං සඤ්ඤුප්පත්තිං. සබ්බබුද්ධානං ඤාණෙන සංසන්දිත්වාති යථා තෙ නිරොධං, නිරොධතො වුට්ඨානඤ්ච බ්යාකරිංසු, බ්යාකරිස්සන්ති ච, තථා බ්යාකරණවසෙන සංසන්දිත්වා. හත්ථිසාරිපුත්තොති හත්ථිසාරිනො පුත්තො. ‘‘යුගන්ධරපබ්බතං පරික්ඛිපිත්වා’’ති ඉදං පරිකප්පවචනං ‘‘තාදිසං අත්ථි චෙ, තං වියා’’ති. මෙඝවණ්ණන්ති රත්තමෙඝවණ්ණං, සඤ්ඣාප්පභානුරඤ්ජිතමෙඝසඞ්කාසන්ති අත්ථො. පච්චග්ඝන්ති අභිනවං ආදිතො තථාලද්ධවොහාරෙන , අනඤ්ඤපරිභොගතාය , තථා වා සත්ථු අධිට්ඨානෙන සො පත්තො සබ්බකාලං ‘‘පච්චග්ඝං’’ ත්වෙව වුච්චති, සිලාදිවුත්තරතනලක්ඛණූපපත්තියා වා සො පත්තො ‘‘පච්චග්ඝ’’න්ති වුච්චති.

407. අත්තනො රුචිවසෙන සද්ධම්මට්ඨිතිජ්ඣාසයවසෙන, න පරෙන උස්සාහිතොති අධිප්පායො. ‘‘අතිප්පගභාවමෙව දිස්වා’’ති ඉදං භූතකථනං න තාව භික්ඛාචාරවෙලා සම්පත්තාති දස්සනත්ථං. භගවා හි තදා කාලස්සෙව විහාරතො නික්ඛන්තො ‘‘වාසනාභාගියාය ධම්මදෙසනාය පොට්ඨපාදං අනුග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. යන්නූනාහන්ති අඤ්ඤත්ථ සංසයපරිදීපනො, ඉධ පන සංසයපරිදීපනො විය. කස්මාති ආහ ‘‘බුද්ධාන’’න්තිආදි. සංසයො නාම නත්ථි බොධිමූලෙ එව සමුග්ඝාටිතත්තා. පරිවිතක්කපුබ්බභාගොති අධිප්පෙතකිච්චස්ස පුබ්බභාගපරිවිතක්කො එව. බුද්ධානං ලබ්භතීති ‘‘කරිස්සාම, න කරිස්සාමා’’තිආදිකො එස චිත්තචාරො බුද්ධානං ලබ්භති සම්භවති විචාරණවසෙන පවත්තනතො, න පන සංසයවසෙන. තෙනාහාති යෙන බුද්ධානම්පි ලබ්භති, තෙනෙවාහ භගවා ‘‘යන්නූනාහ’’න්ති. පරිකප්පනෙ වායං නිපාතො. ‘‘උපසඞ්කමෙය්ය’’න්ති කිරියාපදෙන වුච්චමානො එව හි අත්ථො ‘‘යන්නූනා’’ති නිපාතපදෙන ජොතීයති. අහං යන්නූන උපසඞ්කමෙය්යන්ති යොජනා. යදි පනාති ඉදම්පි තෙන සමානත්ථන්ති ආහ ‘‘යදි පනාහන්ති අත්ථො’’ති.

408. යථා උන්නතප්පායො සද්දො උන්නාදො, එවං විපුලභාවෙන උපරූපරි පවත්තොපි උන්නාදොති තදුභයං එකජ්ඣං කත්වා පාළියං ‘‘උන්නාදිනියා’’ති වත්වා පුන විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘උච්චාසද්දමහාසද්දායා’’ති වුත්තන්ති තමත්ථං විවරන්තො ‘‘උච්චං නදමානායා’’තිආදිමාහ. අස්සාති පරිසාය. උද්ධංගමනවසෙනාති උන්නතබහුලතාය උග්ගන්ත්වා උග්ගන්ත්වා පවත්තනවසෙන. දිසාසු පත්ථටවසෙනාති විපුලභාවෙන භූතපරම්පරාය සබ්බදිසාසු පත්ථරණවසෙන. ඉදානි පරිබ්බාජකපරිසාය උච්චාසද්දමහාසද්දතාය කාරණං, තස්ස ච පවත්තිආකාරං දස්සෙන්තො ‘‘තෙසඤ්හී’’තිආදිමාහ. කාමස්සාදො නාම කාමගුණස්සාදො. කාමභවාදිගතො අස්සාදො භවස්සාදො.

409. සණ්ඨපෙසීති සංයමනවසෙන සම්මදෙව ඨපෙසි, සණ්ඨපනඤ්චෙත්ථ තිරච්ඡානකථාය අඤ්ඤමඤ්ඤස්මිං අගාරවස්ස ජහාපනවසෙන ආචාරස්ස සික්ඛාපනං, යථාවුත්තදොසස්ස නිගූහනඤ්ච හොතීති ආහ ‘‘සික්ඛාපෙසී’’තිආදි. අප්පසද්දන්ති නිස්සද්දං, උච්චාසද්දමහාසද්දාභාවන්ති අධිප්පායො. නප්පමජ්ජන්තීති න අගාරවං කරොන්ති.

410. නොආගතෙ ආනන්දොති භගවති ආගතෙ නො අම්හාකං ආනන්දො පීති හොති. පියසමුදාචාරාති පියාලාපා. ‘‘පච්චුග්ගමනං අකාසී’’ති වත්වා න කෙවලමයමෙව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි පබ්බජිතා යෙභුය්යෙන භගවතො අපචිතිං කරොන්තෙවාති දස්සෙතුං ‘‘භගවන්තඤ්හී’’තිආදිං වත්වා, තත්ථ කාරණමාහ ‘‘උච්චාකුලීනතායා’’ති, තෙන සාසනෙ අප්පසන්නාපි කුලගාරවෙන භගවති අපචිතිං කරොන්තෙ වාති දස්සෙති. එතස්මිංඅන්තරෙ කා නාම කථාති එතස්මිං යථාවුත්තපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ කථා කා නාම. විප්පකතා ආරද්ධා හුත්වා අපරියොසිතා. ‘‘කා කථා විප්පකතා’’ති වදන්තො අත්ථතො තස්සා පරියොසාපනං පටිජානාති නාම. ‘‘කා කථා’’ති ච අවිසෙසචොදනාති යස්සා තස්සා සබ්බස්සාපි කථාය පරියොසාපනං පටිඤ්ඤාතඤ්ච හොති, තඤ්ච පරෙසං අසබ්බඤ්ඤූනං අවිසයන්ති ආහ ‘‘පරියන්තං නෙත්වා දෙමීති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසී’’ති.

අභිසඤ්ඤානිරොධකථාවණ්ණනා

411. සුකාරණන්ති සුන්දරං අත්ථාවහං හිතාවහං කාරණං. නානාතිත්ථෙසු නානාලද්ධීසු නියුත්තාති නානාතිත්ථිකා, තෙ එව නානාතිත්ථියා ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා. කුතූහලමෙත්ථ අත්ථීති කොතූහලා, සා එව සාලාති කොතූහලසාලා, තෙනාහ ‘‘කොතූහලුප්පත්තිට්ඨානතො’’ති. සඤ්ඤානිරොධෙති සඤ්ඤාසීසෙනායං දෙසනා, තස්මා සඤ්ඤාසහගතා සබ්බෙපි ධම්මා සඞ්ගය්හන්ති, තත්ථ පන චිත්තං පධානන්ති ආහ ‘‘චිත්තනිරොධෙ’’ති. අච්චන්තනිරොධස්ස පන තෙහි අනධිප්පෙතත්තා, අවිසයත්තා ච ‘‘ඛණිකනිරොධෙ’’ති ආහ. කාමං සොපි තෙසං අවිසයොව, අත්ථතො පන නිරොධකථා වුච්චමානා තත්ථෙව තිට්ඨතීති තථා වුත්තං. කිත්තිඝොසොති ‘‘අහො බුද්ධානුභාවො භවන්තරපටිච්ඡන්නං කාරණං එවං හත්ථාමලකං විය පච්චක්ඛතො දස්සෙති, සාවකෙ ච එදිසෙ සංවරසමාදානෙ පතිට්ඨාපෙතී’’ති ථුතිඝොසො යාව භවග්ගා පත්ථරති. පටිභාගකිරියන්ති පළාසවසෙන පටිභාගභූතං පයොගං කරොන්තො. භවන්තරසමයන්ති තත්ර තත්ර වුට්ඨනසමයං අභූතපරිකප්පිතං කිඤ්චි උප්පාදියං වත්ථුං අත්තනො සමයං කත්වා. කිඤ්චිදෙව සික්ඛාපදන්ති ‘‘එලමූගෙන භවිතබ්බං , එත්තකං, වෙලං එකස්මිංයෙව ඨානෙ නිසීදිතබ්බ’’න්ති එවමාදිකං කිඤ්චිදෙව කාරණං සික්ඛාකොට්ඨාසං කත්වා පඤ්ඤපෙන්ති. නිරොධකථන්ති නිරොධසමාපත්තිකථං.

තෙසූති කොතූහලසාලායං සන්නිපතිතෙසු තිත්ථියසමණබ්රාහ්මණෙසු. එකච්චෙති එකෙ. පුරිමොති ‘‘අහෙතූ අප්පච්චයා’’ති එවංවාදී. ය්වායං ඉධ උප්පජ්ජතීති යොජනා. සමාපත්තින්ති අසඤ්ඤභාවාවහං සමාපත්තිං. නිරොධෙති සඤ්ඤානිරොධෙ. හෙතුං අපස්සන්තොති යෙන හෙතුනා අසඤ්ඤභවෙ සඤ්ඤාය නිරොධො සබ්බසො අනුප්පාදො, යෙන ච තතො චුතස්ස ඉධ පඤ්චවොකාරභවෙ තස්සා උප්පාදො, තං අවිසයතාය අපස්සන්තො.

නන්ති පඨමවාදිං. නිසෙධෙත්වාති ‘‘න ඛො නාමෙතං භො එවං භවිස්සතී’’ති එවං පටික්ඛිපිත්වා. අසඤ්ඤිකභාවන්ති මුඤ්ඡාපත්තියා කිරියමයසඤ්ඤාවසෙන විගතසඤ්ඤිභාවං. වක්ඛති හි ‘‘විසඤ්ඤී හුත්වා’’ති. වික්ඛම්භනවසෙන කිලෙසානං සන්තාපනෙන අත්තන්තපො. ඝොරතපොති දුක්කරතාය භීමතපො. පරිමාරිතින්ද්රියොති නිබ්බිසෙවනභාවාපාදනෙන සබ්බසො මිලාපිතචක්ඛාදින්ද්රියො. භග්ගොති භඤ්ජිතකුසලජ්ඣාසයො. එවමාහාති ‘‘එවං සඤ්ඤා හි භො පුරිසස්ස අත්තා’’තිආදිආකාරෙන සඤ්ඤානිරොධමාහ. ඉමිනා නයෙන ඉතො පරෙසු ද්වීසු ඨානෙසු යථාරහං යොජනා වෙදිතබ්බා.

ආථබ්බණපයොගන්ති ආථබ්බණවෙදවිහිතං ආථබ්බණිකානං විසඤ්ඤිභාවාපාදනපයොගං. ආථබ්බණං පයොජෙත්වාති ආථබ්බණවෙදෙ ආගතඅග්ගිජුහනපුබ්බකං මන්තජප්පනං පයොජෙත්වා සීසච්ඡින්නතාදිදස්සනෙන සඤ්ඤානිරොධමාහ. තස්සාති යස්ස සීසච්ඡින්නතාදි දස්සිතං, තස්ස.

යක්ඛදාසීනන්ති දෙවදාසීනං, යා ‘‘දෙවතාභතියොතිපි’’ වුච්චන්ති. මදනිද්දන්ති සුරාමදනිමිත්තකං සුපනං දෙවතූපහාරන්ති නච්චනගායනාදිනා දෙවතානං පූජං. සුරාපාතින්ති පාතිපුණ්ණං සුරං. දිවාති අතිදිවා උස්සූරෙ.

එලමූගකථා වියාති ඉමෙසං පණ්ඩිතමානීනං කථා අන්ධබාලකථාසදිසී. චත්තාරො නිරොධෙති අඤ්ඤමඤ්ඤවිධුරෙ චත්තාරො නිරොධෙ එතෙ පඤ්ඤපෙන්ති. න ච අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධනානාසභාවෙන තෙන භවිතබ්බං, අථ ඛො එකසභාවෙන, තෙනාහ ‘‘ඉමිනා චා’’තිආදි. අඤ්ඤෙනෙවාති ඉමෙහි වුත්තාකාරතො අඤ්ඤාකාරෙනෙව භවිතබ්බං. ‘‘අයං නිරොධො, අයං නිරොධො’’ති ආමෙඩිතවචනං සත්ථා අත්තනො දෙසනාවිලාසෙන අනෙකාකාරවොකාරං නිරොධං විභාවෙස්සතීති දස්සනත්ථං කතං අහො නූනාති එත්ථ අහොති අච්ඡරියෙ, නූනාති අනුස්සරණෙ නිපාතො. තස්මා අහො නූන භගවා අනඤ්ඤසාධාරණදෙසනත්තා නිරොධම්පි අහො අච්ඡරියං කත්වා කථෙය්ය මඤ්ඤෙති අධිප්පායො. ‘‘අහො නූන සුගතො’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අච්ඡරියවිභාවනතො එව චෙත්ථ ද්වික්ඛත්තුං වචනං, අච්ඡරියත්ථොපි චෙත්ථ අහො-සද්දො. සො යස්මා අනුස්සරණමුඛෙනෙව තෙන ගහිතො, තස්මා වුත්තං ‘‘අහො නූනාති අනුස්සරණත්ථෙ’’ති. කාලපුග්ගලාදිවිභාගෙන බහුභෙදත්තා ඉමෙසං නිරොධධම්මානන්ති බහුවචනං, කුසල-සද්දයොගෙන සාමිවචනං භුම්මත්ථෙ දට්ඨබ්බං. චිණ්ණවසිතායාති නිරොධසමාපත්තියං වසීභාවස්ස චිණ්ණත්තා. සභාවං ජානාතීති නිරොධස්ස සභාවං යාථාවතො ජානාති.

අහෙතුකසඤ්ඤුප්පාදනිරොධකථාවණ්ණනා

412. ඝරමජ්ඣෙයෙවපක්ඛලිතාති ඝරතො බහි ගන්තුකාමා පුරිසා මග්ගං අනොතරිත්වා ඝරාජිරෙන සමතලෙ විවටඞ්ගණෙ එව පක්ඛලනං පත්තා, එවං සම්පදමිදන්ති අත්ථො. අසාධාරණො හෙතු, සාධාරණො පච්චයොති එවමාදි විභාගෙන ඉධ පයොජනං නත්ථි සඤ්ඤාය අකාරණභාවපටික්ඛෙපත්තා චොදනායාති වුත්තං ‘‘කාරණස්සෙව නාම’’න්ති.

පාළියං ‘‘උප්පජ්ජන්තිපි නිරුජ්ඣන්තිපී’’ති වුත්තං, තත්ථ ‘‘සහෙතූ සප්පච්චයා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා පන නිරුජ්ඣන්තියෙව, න තිට්ඨන්තී’’ති දස්සනත්ථං ‘‘නිරුජ්ඣන්තී’’ති වචනං, න නිරොධස්ස සහෙතුසප්පච්චයභාවදස්සනත්ථං. උප්පාදො හි සහෙතුකො , න නිරොධො. යදි හි නිරොධොපි සහෙතුකො සියා, තස්ස නිරොධෙනාපි භවිතබ්බං අඞ්කුරාදීනං විය, න ච තස්ස නිරොධො අත්ථි. තස්මා වුත්තනයෙනෙව පාළියා අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයඤ්ච නයො ඛණනිරොධවසෙන වුත්තො. යො පන යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන සබ්බසොව අනුප්පාදනිරොධො, සො ‘‘සහෙතුකො’’ති වෙදිතබ්බො තථාරූපාය පටිපත්තියා විනා අභාවතො. තෙනාහ භගවා ‘‘සික්ඛා එකා සඤ්ඤා නිරුජ්ඣතී’’ති. (දී. නි. 1.412) තතො එව ච ඉධාපි වුත්තං ‘‘සඤ්ඤාය සහෙතුකං උප්පාදනිරොධං දීපෙතු’’න්ති.

සික්ඛා එකාති එත්ථ සික්ඛාති කරණෙ පච්චත්තවචනං, එක-සද්දො අඤ්ඤපරියායො ‘‘ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්ති සතො වා පන සත්තස්සා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.85 ආදයො; ම. නි. 3.21) විය, න සඞ්ඛ්යාවාචීති ආහ ‘‘සික්ඛා එකා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්තීති සික්ඛාය එකච්චා සඤ්ඤා ජායන්තී’’ති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

413. තත්ථාති තස්සං උපරිදෙසනායං. සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පවසෙන පරියාපන්නත්තා ආගතාති සභාවතො උපකාරතො ච පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ පරියාපන්නත්තා සඞ්ගහිතත්තා තතියා අධිපඤ්ඤාසික්ඛා සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පවසෙන ආගතා. තථා හි වුත්තං ‘‘යා චාවුසො විසාඛ සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) කාමඤ්චෙත්ථ වුත්තනයෙන තිස්සොපි සික්ඛා ආගතා එව, තථාපි අධිචිත්තසික්ඛාය එව අභිසඤ්ඤානිරොධො දස්සිතො, ඉතරා තස්ස සම්භාරභාවෙන ආනීතා.

පඤ්චකාමගුණිකරාගොති පඤ්චකාමකොට්ඨාසෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජනකරාගො. අසමුප්පන්නකාමචාරොති වත්තමානුප්පන්නතාවසෙන අසමුප්පන්නො යො කොචි කාමචාරො යා කාචි ලොභුප්පත්ති. පුරිමො විසයවසෙන නියමිතත්තා කාමගුණාරම්මණොව ලොභො දට්ඨබ්බො, ඉතරො පන ඣානනිකන්තිභවරාගාදිප්පභෙදො සබ්බොපි ලොභචාරො කාමනට්ඨෙන කාමෙසු පවත්තනතො. සබ්බෙපි හි තෙභූමකා ධම්මා කාමනීයට්ඨෙන කාමාති. උභයෙසම්පි කාමසඤ්ඤාතිනාමතා සහචරණඤායෙනාති ‘‘කාමසඤ්ඤා’’ති පදුද්ධාරං කත්වා තදුභයං නිද්දිට්ඨං.

‘‘තත්ථා’’තිආදි අසමුප්පන්නකාමචාරතො පඤ්චකාමගුණිකරාගස්ස විසෙසදස්සනං. කාමං පඤ්චකාමගුණිකරාගොපි අසමුප්පන්නො එව මග්ගෙන සමුග්ඝාටීයති, තස්මිං පන සමුග්ඝාටිතෙපි න සබ්බො රාගො සමුග්ඝාටං ගච්ඡති, තස්මා පඤ්චකාමගුණිකරාගග්ගහණෙන න ඉතරස්ස සබ්බස්ස රාගස්ස ගහණං හොතීති උභයසාධාරණෙන පරියායෙන උභයං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං පාළියං කාමසඤ්ඤාග්ගහණං කතන්ති තදුභයං සරූපතො විසෙසතො ච දස්සෙත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකභාවතො ‘‘අසමුප්පන්නකාමචාරොපන ඉමස්මිං ඨානෙ වට්ටතී’’ති වුත්තං.

සදිසත්තාති කාමසඤ්ඤාදිභාවෙන සමානත්තා, එතෙන පාළියං ‘‘පුරිමා’’ති සදිසකප්පනාවසෙන වුත්තන්ති දස්සෙති. අනාගතා හි ඉධ ‘‘නිරුජ්ඣතී’’ති වුත්තා අනුප්පාදස්ස අධිප්පෙතත්තා, තෙනාහ ‘‘අනුප්පන්නාව නුප්පජ්ජතී’’ති.

නීවරණවිවෙකතො ජාතත්තා විවෙකජෙහි පඨමජ්ඣානපීතිසුඛෙහි සහ අක්ඛාතබ්බා, තංකොට්ඨාසිකා වාති විවෙකජං පීතිසුඛසඞ්ඛාතා. නානත්තසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤාහි නිපුණතාය සුඛුමභූතතාය සුඛුමසඤ්ඤා භූතා සුඛුමභාවෙන, පරමත්ථභාවෙන අවිපරීතසභාවා. ඣානං තංසම්පයුත්තධම්මානං භාවනාසිද්ධා සණ්හසුඛුමතා නීවරණවික්ඛම්භනවසෙන විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘කාමච්ඡන්දාදිඔළාරිකඞ්ගප්පහානවසෙන සුඛුමා’’ති. භූතතායාති විජ්ජමානතාය. සබ්බත්ථාති සබ්බවාරෙසු.

සමාපජ්ජනාධිට්ඨානානි විය වුට්ඨානං ඣානෙ පරියාපන්නම්පි හොති යථා තං ධම්මානං භඞ්ගක්ඛණො ධම්මෙසු, න ආවජ්ජනපච්චවෙක්ඛණානීති ‘‘පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජන්තො අධිට්ඨහන්තො වුට්ඨහන්තො ච සික්ඛතී’’ති වුත්තං, න ‘‘ආවජ්ජන්තො පච්චවෙක්ඛන්තො’’ති. තන්ති පඨමජ්ඣානං. තෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනං, තස්මා පඨමජ්ඣානෙන හෙතුභූතෙනාති අත්ථො. හෙතුභාවො චෙත්ථ ඣානස්ස යථාවුත්තසඤ්ඤාය උප්පත්තියා සහජාතාදිපච්චයභාවො කාමසඤ්ඤාය නිරොධස්ස උපනිස්සයතාව, තඤ්ච ඛො සුත්තන්තපරියායෙන. තථා චෙව සංවණ්ණිතං ‘‘තථාරූපාය පටිපත්තියා විනා අභාවතො’’ති. එතෙනුපායෙනාති ය්වායං පඨමජ්ඣානතප්පටිපක්ඛසඤ්ඤාවසෙන ‘‘සික්ඛා එකා සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, සික්ඛා එකා සඤ්ඤා නිරුජ්ඣතී’’ති එත්ථ අත්ථො වුත්තො, එතෙන නයෙන. සබ්බත්ථාති සබ්බවාරෙසු.

414. යස්මා පනෙත්ථ සමාපත්තිවසෙන තංතංසඤ්ඤානං උප්පාදනිරොධෙ වුච්චමානෙ අඞ්ගවසෙන සො වුත්තොති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ‘‘අඞ්ගතො සම්මසන’’න්ති අනුපදධම්මවිපස්සනාය ලක්ඛණවචනං. අනුපදධම්මවිපස්සනඤ්හි කරොන්තො සමාපත්තිං පත්වා අඞ්ගතො සම්මසනං කරොති, න ච සඤ්ඤා සමාපත්තියා කිඤ්චි අඞ්ගං හොති. වුත්තඤ්ච ‘‘ඉදඤ්ච සඤ්ඤා සඤ්ඤාති එවං අඞ්ගතො සම්මසනං උද්ධට’’න්ති. අඞ්ගතොති වා අවයවතොති අත්ථො, අනුපදධම්මතොති වුත්තං හොති. තදෙවාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනමෙව.

යතො ඛොති පච්චත්තෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘යො නාමා’’ති යථා ‘‘ආදිම්හී’’ති එතස්මිං අත්ථෙ ‘‘ආදිතො’’ති වුච්චති ඉතරවිභත්තිතොපි තො-සද්දස්ස ලබ්භනතො. සකස්මිං අත්තනා අධිගතෙ සඤ්ඤා සකසඤ්ඤා, සා එතස්ස අත්ථීති සකසඤ්ඤී, තෙනාහ ‘‘අත්තනො පඨමජ්ඣානසඤ්ඤාය සඤ්ඤවා’’ති. සකසඤ්ඤීති චෙත්ථ උපරි වුච්චමානනිරොධපාදකතාය සාතිසයාය ඣානසඤ්ඤාය අත්ථිභාවජොතකො ඊ-කාරො දට්ඨබ්බො, තෙනෙවාහ ‘‘අනුපුබ්බෙන සඤ්ඤග්ගං ඵුසතී’’තිආදි. තස්මා තත්ථ තත්ථ සකසඤ්ඤිතාග්ගහණෙන තස්මිං තස්මිං ඣානෙ සබ්බසො සුචිණ්ණවසීභාවො දීපිතොති වෙදිතබ්බං.

ලොකියානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං, සාමිඅත්ථෙ එව වා. යදග්ගෙන හි තං තෙසු සෙට්ඨං, තදග්ගෙන තෙසම්පි සෙට්ඨන්ති. ‘‘ලොකියාන’’න්ති විසෙසනං ලොකුත්තරසමාපත්තීහි තස්ස අසෙට්ඨභාවතො. ‘‘කිච්චකාරකසමාපත්තීන’’න්ති විසෙසනං අකිච්චකාරකසමාපත්තිතො තස්ස අසෙට්ඨභාවතො. අකිච්චකාරකතා චස්සා පටුසඤ්ඤාකිච්චාභාවවචනතො විඤ්ඤායති. යථෙව හි තත්ථ සඤ්ඤා, එවං ඵස්සාදයො පීති. යදග්ගෙන හි තත්ථ සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තියා පකතිවිපස්සකානං සම්මසිතුං අසක්කුණෙය්යරූපෙන ඨිතා, තදග්ගෙන හෙට්ඨිමසමාපත්තිධම්මා විය පටුකිච්චකරණසමත්ථාපි න හොන්තීති. ස්වායමත්ථො පරමත්ථමඤ්ජුසායං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං ආරුප්පකථායං (විසුද්ධි. ටී. 1.286) සවිසෙසං වුත්තො, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. කෙචි පන ‘‘යථා හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා සමාපත්තියො උපරිමානං උපරිමානං අධිට්ඨානකිච්චං සාධෙන්ති, න එවං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති කස්සචිපි අධිට්ඨානකිච්චං සාධෙති, තස්මා සා අකිච්චකාරිකා, ඉතරා කිච්චකාරිකා වුත්තා’’ති වදන්ති, තදයුත්තං තස්සාපි විපස්සනාචිත්තපරිදමනාදීනං අධිට්ඨානකිච්චසාධනතො. තස්මා පුරිමොයෙව අත්ථො යුත්තො.

පකප්පෙතීති සංවිදහති. ඣානං සමාපජ්ජන්තො හි ඣානසුඛං අත්තනි සංවිදහති නාම. අභිසඞ්ඛරොතීති ආයූහති, සම්පිණ්ඩෙතීති අත්ථො. සම්පිණ්ඩනත්ථො හි සමුදයට්ඨො. යස්මා නිකන්තිවසෙන චෙතනාකිච්චස්ස මත්ථකප්පත්ති, තස්මා ඵලූපචාරෙන කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘නිකන්තිං කුරුමානො අභිසඞ්ඛරොති නාමා’’ති වුත්තං. ඉමා ඉදානි මෙ ලබ්භමානා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤා නිරුජ්ඣෙය්යුං තංසමතික්කමෙනෙව උපරිඣානත්ථාය චෙතනාභිසඞ්ඛරණසම්භවතො. අඤ්ඤාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාහි අඤ්ඤා. තතො ථූලතරභාවතො ඔළාරිකා. කා පන තාති ආහ ‘‘භවඞ්ගසඤ්ඤා’’ති. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතො වුට්ඨාය එව හි උපරිඣානත්ථාය චෙතනාභිසඞ්ඛරණානි භවෙය්යුං, වුට්ඨානඤ්ච භවඞ්ගවසෙන හොති. යාව ච උපරි ඣානසමාපජ්ජනං, තාව අන්තරන්තරා භවඞ්ගප්පවත්තීති ආහ ‘‘භවඞ්ගසඤ්ඤා උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති.

චෙතෙන්තොවාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනජ්ඣානං එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ සමාපජ්ජන්තො එව. න චෙතෙති තථා හෙට්ඨිමජ්ඣානෙසු විය වා පුබ්බාභොගාභාවතො පුබ්බාභොගවසෙන හි ඣානං පකප්පෙන්තො ඉධ ‘‘චෙතෙතී’’ති වුත්තො. යස්මා ‘‘අහමෙතං ඣානං නිබ්බත්තෙමි උපසම්පාදෙමි සමාපජ්ජාමී’’ති එවං අභිසඞ්ඛරණං තත්ථ සාලයස්සෙව හොති, න අනාලයස්ස, තස්මා එකං චිත්තක්ඛණිකම්පි ඣානං පවත්තෙන්තො තත්ථ අප්පහීනනිකන්තිකතාය අභිසඞ්ඛරොන්තො එවාති අත්ථො. යස්මා පනස්ස තථා හෙට්ඨිමජ්ඣානෙසු විය වා තත්ථ පුබ්බාභොගො නත්ථි, තස්මා ‘‘න අභිසඞ්ඛරොතී’’ති වුත්තං. ‘‘ඉමස්ස භික්ඛුනො’’තිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස විවරණං. ‘‘ස්වායමත්ථො’’තිආදිනා තමෙවත්ථං උපමාය පටිපාදෙති.

පච්ඡාභාගෙති පිතුඝරස්ස පච්ඡාභාගෙ. තතො පුත්තඝරතො. ලද්ධඝරමෙවාති යතො අනෙන භික්ඛා ලද්ධා, තමෙව ඝරං පුත්තගෙහමෙව. ආසනසාලා විය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති තතො පිතුඝරපුත්තඝරට්ඨානියානං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනනිරොධසමාපත්තීනං උපගන්තබ්බතො. පිතුඝරං අමනසිකරිත්වාති පවිසිත්වා සමතික්කන්තම්පි පිතුඝරං න මනසි කත්වා. පුත්තඝරස්සෙව ආචික්ඛනං විය එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ සමාපජ්ජිතබ්බම්පි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං න මනසි කත්වා පරතො නිරොධසමාපත්තිඅත්ථාය එව මනසිකාරො. එවං අමනසිකාරසාමඤ්ඤෙන, මනසිකාරසාමඤ්ඤෙන ච උපමුපමෙය්යතා වෙදිතබ්බා ආචික්ඛනෙනපි මනසිකාරස්සෙව ජොතිතත්තා. න හි මනසිකාරෙන විනා ආචික්ඛනං සම්භවති.

තා ඣානසඤ්ඤාති තා එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ පවත්තා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤා. නිරුජ්ඣන්තීති පදෙසෙනෙව නිරුජ්ඣන්ති, පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන පන උපරි අනුප්පාදො. යථා ච ඣානසඤ්ඤානං, එවං ඉතරසඤ්ඤානං පීති ආහ ‘‘අඤ්ඤා ච ඔළාරිකා භවඞ්ගසඤ්ඤා නුප්පජ්ජන්තී’’ති, යථාපරිච්ඡින්නකාලන්ති අධිප්පායො. සො එවං පටිපන්නො භික්ඛූති සො එවං යථාවුත්තෙ සඤ්ඤාග්ගෙ ඨිතො අරහත්තෙ, අනාගාමිඵලෙ වා පතිට්ඨිතො භික්ඛු ද්වීහි ඵලෙහි සමන්නාගමො, තිණ්ණං සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධි, සොළසවිධා ඤාණචරියා, නවවිධා සමාධිචරියාති ඉමෙසං වසෙන නිරොධපටිපාදනපටිපත්තිං පටිපන්නො. ඵුසතීති එත්ථ ඵුසනං නාම වින්දනං පටිලද්ධීති ආහ ‘‘වින්දති පටිලභතී’’ති. අත්ථතො පන යථාපරිච්ඡින්නකාලං චිත්තචෙතසිකානං සබ්බසො අප්පවත්ති එව.

අභීති උපසග්ගමත්තං නිරත්ථකං, තස්මා ‘‘සඤ්ඤා’’ ඉච්චෙව අත්ථො. නිරොධපදෙන අනන්තරිකං කත්වා සමාපත්තිපදෙ වත්තබ්බෙ තෙසං ද්වින්නං අන්තරෙ සම්පජානපදං ඨපිතන්ති ආහ ‘‘නිරොධපදෙන අනන්තරිකං කත්වා වුත්ත’’න්ති, තෙනාහ ‘‘අනුපටි…පෙ… අත්ථො’’ති. තත්රාපීති තස්මිම්පි තථා පදානුපුබ්බිඨපනෙපි අයං විසෙසත්ථොති යොජනා. සම්පජානන්තස්සාති තං තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ තත්ථ සඞ්ඛාරානං සම්මසනවසෙන පජානන්තස්ස. අන්තෙති යථාවුත්තාය නිරොධපටිපත්තියා පරියොසානෙ. දුතියවිකප්පෙ සම්පජානන්තස්සාති සම්පජානකාරිනොති අත්ථො, තෙන නිරොධසමාපජ්ජනකස්ස භික්ඛුනො ආදිතො පට්ඨාය සබ්බපාටිහාරිකපඤ්ඤාය සද්ධිං අත්ථසාධිකා පඤ්ඤා කිච්චතො දස්සිතා හොති, තෙනාහ ‘‘පණ්ඩිතස්ස භික්ඛුනො’’ති.

සබ්බාකාරෙනාති ‘‘සමාපත්තියා සරූපවිසෙසො, සමාපජ්ජනකො, සමාපජ්ජනස්ස ඨානං, කාරණං, සමාපජ්ජනාකාරො’’ති එවමාදි සබ්බප්පකාරෙන. තත්ථාති විසුද්ධිමග්ගෙ. (විසුද්ධී. 2.867) කථිතතොවාති කථිතට්ඨානතො එව ගහෙතබ්බා, න ඉධ තං වදාම පුනරුත්තිභාවතොති අධිප්පායො.

එවං ඛො අහන්ති එත්ථ ආකාරත්ථො එවං-සද්දො උග්ගහිතාකාරදස්සනන්ති කත්වා. එවං පොට්ඨපාදාති එත්ථ පන සම්පටිච්ඡනත්ථො, තෙනාහ ‘‘සුඋග්ගහිතං තයාති අනුජානන්තො’’ති.

415. සඤ්ඤා අග්ගා එත්ථාති සඤ්ඤාග්ගං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. අට්ඨසු සමාපත්තීසුපි සඤ්ඤාග්ගං අත්ථි උපලබ්භතීති චින්තෙත්වා. ‘‘පුථූ’’ති පාළියං ලිඞ්ගවිපල්ලාසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බහූනිපී’’ති. ‘‘යථා’’ති ඉමිනා පකාරවිසෙසො කරණප්පකාරො ගහිතො, න පකාරසාමඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘යෙන යෙන කසිණෙනා’’ති, පථවීකසිණෙන කරණභූතෙනා’’ති ච. ඣානං තාව යුත්තො කරණභාවො සඤ්ඤානිරොධඵුසනස්ස සාධකතමභාවතො, කථං කසිණානන්ති? තෙසම්පි සො යුත්තො එව. යදග්ගෙන හි ඣානානං නිරොධඵුසනස්ස සාධකතං අභාවො, තදග්ගෙන කසිණානම්පි තදවිනාභාවතො. අනෙකකරණාපි කිරියා හොතියෙව යථා ‘‘අස්සෙන යානෙන දීපිකාය ගච්ඡතී’’ති.

එකවාරන්ති සකිං. පුරිමසඤ්ඤානිරොධන්ති කාමසඤ්ඤාදිපුරිමසඤ්ඤාය නිරොධං, න නිරොධසමාපත්තිසඤ්ඤිතං සඤ්ඤානිරොධං. එකං සඤ්ඤාග්ගන්ති එකං සඤ්ඤාභූතං අග්ගං සෙට්ඨන්ති අත්ථො හෙට්ඨිමසඤ්ඤාය උක්කට්ඨභාවතො. සඤ්ඤා ච සා අග්ගඤ්චාති සඤ්ඤාග්ගං, න සඤ්ඤාසු අග්ගන්ති. ද්වෙ වාරෙති ද්වික්ඛත්තුං. සෙසකසිණෙසූති කසිණානංයෙව ගහණං නිරොධකථාය අධිකතත්තා. තතො එව චෙත්ථ ඣානග්ගහණෙන කසිණජ්ඣානානි එව ගහිතානීති වෙදිතබ්බං. ‘‘පඨමජ්ඣානෙන කරණභූතෙනා’’ති ආරම්මණං අනාමසිත්වා වදති යථා ‘‘යෙන යෙන කසිණෙනා’’ති එත්ථ ඣානං අනාමසිත්වා වුත්තං. ‘‘ඉතී’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සඞ්ගහෙත්වා නිගමනවසෙන වදති. සබ්බම්පීති සබ්බං එකවාරං සමාපන්නඣානං. සඞ්ගහෙත්වාති සඤ්ජානනලක්ඛණෙන තංසභාවාවිසෙසතො එකජ්ඣං සඞ්ගහෙත්වා. අපරාපරන්ති පුනප්පුනං.

416. ඣානපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන සඤ්ඤාඤාණානි දස්සිතානි පඨමනයෙ . දුතියනයෙ පන යස්මා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගෙන ඝටෙන්තස්ස මග්ගඤාණං උප්පජ්ජති, තස්මා විපස්සනාමග්ගවසෙන සඤ්ඤාඤාණානි දස්සිතානි. යස්මා පන පඨමනයො ලොකියත්තා ඔළාරිකො, දුතියනයො මිස්සකො තස්මා තදුභයං අසම්භාවෙත්වා අච්චන්තසුඛුමං සුභං ථිරං නිබ්බත්තිතලොකුත්තරමෙව දස්සෙතුං මග්ගඵලවසෙන සඤ්ඤාඤාණානි දස්සිතානි තතියනයෙ. තයොපෙතෙ නයා මග්ගසොධනවසෙන දස්සිතා.

‘‘අයං පනෙත්ථ සාරො’’ති විභාවෙතුං තිපිටකමහාසිවත්ථෙරවාදො ආභතො. නිරොධං පුච්ඡිත්වා තස්මිං කථිතෙ තදනන්තරං සඤ්ඤාඤාණුප්පත්තිං පුච්ඡන්තො අත්ථතො නිරොධතො වුට්ඨානං පුච්ඡති නාම, නිරොධතො ච වුට්ඨානං අරහත්තඵලුප්පත්තියා වා සියා අනාගාමිඵලුප්පත්තියා වා, තත්ථ සඤ්ඤා පධානා, තදනන්තරඤ්ච පච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති තදුභයං නිද්ධාරෙන්තො ථෙරො ‘‘කිං ඉමෙ භික්ඛූ භණන්තී’’තිආදිමාහ . තත්ථ ‘‘කිං ඉමෙ භික්ඛූ භණන්තී’’ති තදා දීඝනිකායතන්තිං පරිවත්තන්තෙ ඉමං ඨානං පත්වා යථාවුත්තෙන පටිපාටියා තයො නයෙ කථෙන්තෙ භික්ඛූ සන්ධාය වදති.

යස්ස යථා මග්ගවීථියං මග්ගඵලඤාණෙසු උප්පන්නෙසු නියමතො මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණානි හොන්ති, එවං ඵලසමාපත්තියං ඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති ආහ ‘‘පච්ඡා පච්චවෙක්ඛණඤාණ’’න්ති. ‘‘ඉදං අරහත්තඵල’’න්ති ඉදං පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස පවත්තිආකාරදස්සනං. ඵලසමාධිසඤ්ඤාපච්චයාති ඵලසමාධිසහගතසඤ්ඤාපච්චයා. කිර-සද්දො අනුස්සරණත්ථො. යථාධිගතධම්මානුස්සරණපක්ඛියා හි පච්චවෙක්ඛණා. සමාධිසීසෙන චෙත්ථ සබ්බං අරහත්තඵලං ගහිතං සහචරණඤායෙන, තස්මිං අසති පච්චවෙක්ඛණාය අසම්භවො එවාති ආහ ‘‘ඉදප්පච්චයා’’ති.

සඤ්ඤාඅත්තකථාවණ්ණනා

417. දෙසනාය සණ්හභාවෙන සාරම්භමක්ඛිස්සාදිමලවිසොධනතො සුතමයඤාණං න්හාපිතං විය, සුඛුමභාවෙන තනුලෙපනවිලිත්තං විය, තිලක්ඛණබ්භාහතතාය කුණ්ඩලාදිඅලඞ්කාරවිභූසිතං විය ච හොති, තදනුපසෙවතො ඤාණස්ස ච තථාභාවො තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස තථාභාවාපත්ති, නිරොධකථාය නිවෙසනඤ්චස්ස සිරිසයනප්පවෙසනසදිසන්ති ආහ ‘‘සණ්හසුඛුම…පෙ… ආරොපිතොපී’’ති. තත්ථාති තස්සං නිරොධකථායං. සුඛං අවින්දන්තො මන්දබුද්ධිතාය අලභන්තො. මලවිදූසිතතාය ගූථට්ඨානසදිසං. අත්තනො ලද්ධිං අත්තදිට්ඨිං. අනුමතිං ගහෙත්වාති අනුඤ්ඤං ගහෙත්වා ‘‘එදිසො මෙ අත්තා’’ති අනුජානාපෙත්වා, අත්තනො ලද්ධියං පතිට්ඨපෙත්වාති අත්ථො. කං පනාති ඔළාරිකො, මනොමයො, අරූපීති තිණ්ණං අත්තවාදානං වසෙන තිවිධෙසු කතමන්ති අත්ථො. පරිහරන්තොති විද්ධංසනතො පරිහරන්තො, නිගූහන්තොති අධිප්පායො. යස්මා චතුසන්තතිරූපප්පබන්ධං එකත්තවසෙන ගහෙත්වා රූපීභාවතො ‘‘ඔළාරිකො අත්තා’’ති පච්චෙති අත්තවාදී, අන්නපානොපධානතඤ්චස්ස පරිකප්පෙත්වා ‘‘සස්සතො’’ති මඤ්ඤති, රූපීභාවතො එව ච සඤ්ඤාය අඤ්ඤත්තං ඤායාගතමෙව, යං වෙදවාදිනො ‘‘අන්නමයො, පානමයො’’ති ච ද්විධා වොහරන්ති, තස්මා පරිබ්බාජකො තං සන්ධායා ‘‘ඔළාරිකං ඛො’’ති ආහ.

තත්ථ යදි අත්තා රූපී, න සඤ්ඤී, සඤ්ඤාය අරූපභාවත්තා, රූපධම්මානඤ්ච අසඤ්ජානනසභාවත්තා, රූපී ච සමානො යදි තව මතෙන නිච්චො, සඤ්ඤා අපරාපරං පවත්තනතො තත්ථ තත්ථ භිජ්ජතීති භෙදසබ්භාවතො අනිච්චා, එවම්පි ‘‘අඤ්ඤා සඤ්ඤා, අඤ්ඤො අත්තා’’ති සඤ්ඤාය අභාවතො අචෙතනොති න කම්මස්ස කාරකො, ඵලස්ස ච න උපභුඤ්ජකොති ආපන්නමෙව, තෙනාහ ‘‘ඔළාරිකො ච හි තෙ’’තිආදි. පච්චාගච්ඡතොති පච්චාගච්ඡන්තස්ස , ජානතොති අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤා ච සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, අඤ්ඤා ච සඤ්ඤා නිරුජ්ඣන්තී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු උප්පාදපුබ්බකො නිරොධො, න ච උප්පන්නං අනිරුජ්ඣකං නාම අත්ථීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘චතුන්නඤ්ච ඛන්ධාන’’න්තිආදි.

418-420. මනොමයන්ති ඣානමනසො වසෙන මනොමයං. යො හි බාහිරපච්චයනිරපෙක්ඛො, සො මනසාව නිබ්බත්තොති මනොමයො. රූපලොකෙ නිබ්බත්තසරීරං සන්ධාය වදති, යං වෙදවාදිනො ආනන්දමයො, විඤ්ඤාණමයොති ච ද්විධා වොහරන්ති. තත්රාපීති ‘‘මනොමයො අත්තා’’ති ඉමස්මිම්පි පක්ඛෙ. දොසෙ දින්නෙති ‘‘අඤ්ඤාව සඤ්ඤා භවිස්සතී’’තිආදිනා දොසෙ දින්නෙ. ඉධාපි පුරිමවාදෙ වුත්තනයෙනෙව දොසදස්සනං වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – යදි අත්තා මනොමයො, සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගී, අහීනින්ද්රියො ච භවෙය්ය, එවං සති ‘‘රූපං අත්තා සියා, න ච සඤ්ඤී’’ති පුබ්බෙ විය වත්තබ්බං. තෙනාහ – ‘‘මනොමයො ච හි තෙ’’තිආදි. කස්මා පනායං පරිබ්බාජකො පඨමං ඔළාරිකං අත්තානං පටිජානිත්වා තං ලද්ධිං විස්සජ්ජෙත්වා පුන මනොමයං අත්තානං පටිජානාති, තඤ්ච විස්සජ්ජෙත්වා අරූපිං අත්තානං පටිජානාතීති? කාමඤ්චෙත්ථ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව, තථාපි ඉමෙ තිත්ථියා නාම අනවට්ඨිතචිත්තා ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණුකො විය චඤ්චලාති දස්සෙතුං ‘‘යථා නාම උම්මත්තකො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සඤ්ඤායාති පකතිසඤ්ඤාය. උප්පාදනිරොධං ඉච්ඡති අපරාපරං පවත්තාය සඤ්ඤාය උදයවයදස්සනතො. තථාපි ‘‘සඤ්ඤා සඤ්ඤා’’ති පවත්තසමඤ්ඤං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තස්ස ච අවිච්ඡෙදං පරිකප්පෙන්තො සස්සතං මඤ්ඤති, තෙනාහ ‘‘අත්තානං පන සස්සතං මඤ්ඤතී’’ති.

තථෙවාති යථා ‘‘රූපී අත්තා’’ති, ‘‘මනොමයො අත්තා’’ති ච වාදද්වයෙ සඤ්ඤාය අත්තතො අඤ්ඤතා, තථා චස්ස අචෙතනතාදිදොසප්පසඞ්ගො දුන්නිවාරො , තථෙව ඉමස්මිං වාදෙ දොසො. තෙනාහ ‘‘තථෙවස්ස දොසං දස්සෙන්තො’’ති. මිච්ඡාදස්සනෙනාති අත්තදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන මිච්ඡාභිනිවෙසෙන. අභිභූතත්තාති අනාදිකාලභාවිතභාවෙන අජ්ඣොත්ථටත්තා නිවාරිතඤාණචාරත්තා. තං නානත්තං අජානන්තොති යෙන සන්තතිඝනෙන, සමූහඝනෙන ච වඤ්චිතො බාලො පබන්ධවසෙන පවත්තමානං ධම්මසමූහං මිච්ඡාගාහවසෙන ‘‘අත්තා’’ති, ‘‘නිච්චො’’ති ච අභිනිවිස්ස වොහරති, තං එකත්තසඤ්ඤිතං ඝනග්ගහණං විනිභුජ්ජ යාථාවතො ජානනං ඝනවිනිබ්භොගො, සබ්බෙන සබ්බං තිත්ථියානං සො නත්ථීති අයම්පි පරිබ්බාජකො තාදිසස්ස ඤාණස්ස පරිපාකස්ස අභාවතො වුච්චමානම්පි නාඤ්ඤාසි. තෙන වුත්තං ‘‘භගවතා වුච්චමානම්පි තං නානත්තං අජානන්තො’’ති. සඤ්ඤා නාමායං නානාරම්මණා නානාක්ඛණෙ උප්පජ්ජති, වෙති චාති සඤ්ඤායඋප්පාදනිරොධං පස්සන්තොපි සඤ්ඤාමයං සඤ්ඤාභූතං අත්තානං පරිකප්පෙත්වා යථාවුත්තඝනවිනිබ්භොගාභාවතො නිච්චමෙව කත්වා මඤ්ඤති දිට්ඨිමඤ්ඤනාය. තථාභූතස්ස ච තස්ස සණ්හසුඛුමපරමගම්භීරධම්මතා න ඤායතෙවාති වුත්තං ‘‘දුජ්ජානං ඛො’’තිආදි.

දිට්ඨිආදීසු ‘‘එවමෙත’’න්ති දස්සනං අභිනිවිසනං දිට්ඨි. තස්සා එව පුබ්බභාගභූතං ‘‘එවමෙත’’න්ති නිජ්ඣානවසෙන ඛමනං ඛන්ති. තථා රොචනං රුචි. ‘‘අඤ්ඤථා’’තිආදි තෙසං දිට්ඨිආදීනං විභජිත්වා දස්සනං. තත්ථ අඤ්ඤථාති යථා අරියවිනයෙ අන්තද්වයං අනුපග්ගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදාවසෙන දස්සනං හොති, තතො අඤ්ඤථායෙව. අඤ්ඤදෙවාති යං පරමත්ථතො විජ්ජති ඛන්ධායතනාදි, තස්ස ච අනිච්චතාදි, තතො අඤ්ඤදෙව පරමත්ථතො අවිජ්ජමානං අත්තානං සස්සතාදි තෙ ඛමති චෙව රුච්චති ච. ආයුඤ්ජනං අනුයුඤ්ජනං ආයොගො, තෙනාහ ‘‘යුත්තපයුත්තතා’’ති. පටිපත්තියාති පරමත්තචින්තනාදිපරිබ්බාජකපටිපත්තියා . දුජ්ජානමෙතං ධම්මතං ත්වං ‘‘අයං පරමත්ථො, අයං සම්මුතී’’ති ඉමස්ස විභාගස්ස දුබ්බිභාගත්තා. ‘‘යදි එතං දුජ්ජානං, තං තාව තිට්ඨතු, ඉමං පනත්ථං භගවන්තං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා යථා පටිපජ්ජි, තං දස්සෙතුං ‘‘අථ පරිබ්බාජකො’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤො වා සඤ්ඤතොති සඤ්ඤාසභාවතො අඤ්ඤො සභාවො වා අත්තා හොතූති අත්ථො. අස්සාති අත්තනො.

ලොකීයති දිස්සති එත්ථ පුඤ්ඤපාපං, තබ්බිපාකො චාති ලොකො, අත්තා. සො හිස්ස කාරකො, වෙදකො චාති ඉච්ඡිතො. දිට්ඨිගතන්ති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදි (දී. නි. 1.31; උදා. 55) නයප්පවත්තං දිට්ඨිගතං. න හෙස දිට්ඨාභිනිවෙසො දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථනිස්සිතො තදසංවත්තනතො. යො හි තදාවහො, සො තංනිස්සිතොති වත්තබ්බතං ලභෙය්ය යථා තං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරො. එතෙනෙව තස්ස න ධම්මනිස්සිතතාපි සංවණ්ණිතා දට්ඨබ්බා. ආදිබ්රහ්මචරියස්සාති ආදිබ්රහ්මචරියං, තදෙව ආදිබ්රහ්මචරියකං යථා ‘‘විනයො එව වෙනයිකො’’ති, (පාරා. අට්ඨ. 21) තෙනාහ ‘‘සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි. දිට්ඨාභිනිවෙසස්ස සංසාරවට්ටෙ නිබ්බිදාවිරාගනිරොධුපසමාසංවත්තනං වට්ටන්තොගධත්තා, තස්ස වට්ටසම්බන්ධනතො ච. තථා අභිඤ්ඤාසම්බොධනිබ්බානාසංවත්තනඤ්ච දට්ඨබ්බං. අභිජානනායාති ඤාතපරිඤ්ඤාවසෙන අභිජානනත්ථාය. සම්බුජ්ඣනත්ථායාති තීරණපහානපරිඤ්ඤාවසෙන සම්බොධනත්ථායාති වදන්ති. අභිජානනායාති අභිඤ්ඤාපඤ්ඤාවසෙන ජානනාය, තං පන වට්ටස්ස පච්චක්ඛකරණමෙව හොතීති ආහ ‘‘පච්චක්ඛකිරියායා’’ති. සම්බුජ්ඣනත්ථායාති පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පටිවෙධාය.

කාමං තණ්හාපි දුක්ඛසභාවා, තස්සා පන සමුදයභාවෙන විසුං ගහිතත්තා ‘‘තණ්හං ඨපෙත්වා’’ති වුත්තං. පභාවනතො උප්පාදනතො. දුක්ඛං පභාවෙන්තීපි තණ්හා අවිජ්ජාදිපච්චයන්තරසහිතා එව පභාවෙති, න කෙවලාති ආහ ‘‘සප්පච්චයා’’ති. උභින්නං අප්පවත්තීති උභින්නං අප්පවත්තිනිමිත්තං, නප්පවත්තන්ති එත්ථ දුක්ඛසමුදයා එතස්මිං වා අධිගතෙති අප්පවත්ති. දුක්ඛනිරොධං නිබ්බානං ගච්ඡති අධිගච්ඡති, තදත්ථං පටිපදා චාති දුක්ඛනිරොධගාමිනීපටිපදා. මග්ගපාතුභාවොති අග්ගමග්ගසමුප්පාදො. ඵලසච්ඡිකිරියාති අසෙක්ඛඵලාධිගමො. ආකාරන්ති තං ගමනලිඞ්ගං.

421. සමන්තතො නිග්ගණ්හනවසෙන තොදනං විජ්ඣනං සන්නිතොදකං, වාචායාති ච පච්චත්තෙ කරණවචනන්ති ආහ ‘‘වචනපතොදෙනා’’ති. සජ්ඣබ්භරිතන්ති සමන්තතො භුසං අරිතං අකංසූති සතමත්තෙහි තුත්තකෙහි විය තිංසසතමත්තා පරිබ්බාජකා වාචාපතොදනෙහි තුදිංසු සභාවතො විජ්ජමානන්ති පරමත්ථසභාවතො උපලබ්භමානං, නපකතිආදි විය අනුපලබ්භමානං. තච්ඡන්ති සච්චං. තථන්ති අවිපරීතං ලොකුත්තරධම්මෙසූති විසයෙ භුම්මං තෙ ධම්මෙ විසයං කත්වා. ඨිතසභාවන්ති අවට්ඨිතසභාවං, තදුප්පාදකන්ති අත්ථො. ලොකුත්තරධම්මනියාමතන්ති ලොකුත්තරධම්මසම්පාපනනියාමෙන නියතං, තෙනාහ ‘‘බුද්ධානඤ්හී’’තිආදි. එදිසාති ‘‘ධම්මට්ඨිතත’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරා.

චිත්තහත්ථිසාරිපුත්තපොට්ඨපාදවත්ථුවණ්ණනා

422. සුඛුමෙසු අත්ථන්තරෙසූති ඛන්ධායතනාදීසු සුඛුමඤාණගොචරෙසු ධම්මෙසු. කුසලොති පුබ්බෙ බුද්ධසාසනෙ කතපරිචයතාය ඡෙකො අහොසි. ගිහිභාවෙ ආනිසංසකථායකථිතත්තා සීලවන්තස්ස භික්ඛුනො තථා කථනෙන විබ්භමනෙ නියොජිතත්තා ඉදානි සයම්පි සීලවා එව හුත්වා ඡ වාරෙ (ධ. ප. අට්ඨ. 37; ජා. අට්ඨ. 1.1.69) විබ්භමි. කම්මසරික්ඛකෙන හි ඵලෙන භවිතබ්බං. මහාසාවකස්ස කථිතෙති මහාසාවකස්ස මහාකොට්ඨිකත්ථෙරස්ස අපසාදනකථිතනිමිත්තං. පතිට්ඨාතුං අසක්කොන්තොති සාසනෙ පතිට්ඨං ලද්ධුං අසක්කොන්තො.

423. පඤ්ඤාචක්ඛුනො නත්ථිතායාති සුවුත්තදුරුත්තසමවිසමදස්සනසමත්ථපඤ්ඤාචක්ඛුනො අභාවෙන . චක්ඛුමාති එත්ථ යාදිසෙන චක්ඛුනා පුරිසො ‘‘චක්ඛුමා’’ති වුත්තො, තං දස්සෙතුං ‘‘සුභාසිතා’’තිආදි වුත්තං. එකකොට්ඨාසාති එකන්තිකා, නිබ්බානාවහභාවෙන නිච්ඡිතාති අධිප්පායො. ඨපිතාති වවත්ථාපිතා. න එකකොට්ඨාසා න එකන්තිකා, න නිබ්බානාවහභාවෙන නිච්ඡිතා වට්ටන්තොගධභාවතොති අධිප්පායො.

එකංසිකධම්මවණ්ණනා

425. ‘‘කස්මා ආරභී’’ති කාරණං පුච්ඡිත්වා ‘‘අනිය්යානිකභාවදස්සනත්ථ’’න්ති පයොජනං විස්සජ්ජිතං. සති හි ඵලසිද්ධියං හෙතුසිද්ධොයෙව හොතීති. පඤ්ඤාපිතනිට්ඨායාති පවෙදිතවිමුත්තිමග්ගස්ස, වට්ටදුක්ඛපරියොසානං ගච්ඡති එතායාති ‘‘නිට්ඨා’’ති විමුත්ති වුත්තා. නිට්ඨාමග්ගො හි ඉධ උත්තරපදලොපෙන ‘‘නිට්ඨා’’ති වුත්තො. තස්ස හි අනිය්යානිකතා, නිය්යානිකතා ච වුච්චති, න නිට්ඨාය. නිය්යානං වා නිග්ගමනං නිස්සරණං, වට්ටදුක්ඛස්ස වුපසමොති අත්ථො. නිය්යානමෙව නිය්යානිකං, න නිය්යානිකං අනිය්යානිකං, සො එව භාවො අනිය්යානිකභාවො, තස්ස දස්සනත්ථන්ති යොජෙතබ්බං. ‘‘එව’’න්ති ‘‘නිබ්බානං නිබ්බාන’’න්ති වචනමත්තසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා වදති, න පන පරමත්ථතො තෙසං සමයෙ නිබ්බානපඤ්ඤාපනස්ස ලබ්භනතො, තෙන වුත්තං ‘‘සා ච න නිය්යානිකා’’තිආදි. ලොකථූපිකාදිවසෙනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘අඤ්ඤො පුරිසො, අඤ්ඤා පකතී’’ති පකතිපුරිසන්තරාවබොධො මොක්ඛො, බුද්ධිආදිගුණවිනිමුත්තස්ස අත්තනො සකත්තනි අවට්ඨානං මොක්ඛො, කායපවත්තිගතිජාතිබන්ධානං අප්පමජ්ජනවසෙන අප්පවත්තො මොක්ඛො, යඤ්ඤෙහි ජුතෙන පරෙන පුරිසෙන සලොකතා මොක්ඛො, සමීපතා මොක්ඛො, සහයොගො මොක්ඛොති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. යථාපඤ්ඤත්තාති පඤ්ඤත්තප්පකාරා හුත්වා න නිය්යාති, යෙනාකාරෙන ‘‘නිට්ඨා පාපුණීයතී’’ති තෙහි පවෙදිතා, තෙනාකාරෙන තස්සා අප්පත්තබ්බතො න නිය්යාති. පණ්ඩිතෙහි පටික්ඛිත්තාති ‘‘නායං නිට්ඨා පටිපදා වට්ටස්ස අනතික්කමනතො’’ති බුද්ධාදීහි පණ්ඩිතෙහි පටික්ඛිත්තා. නිවත්තතීති පටික්ඛෙපස්ස කාරණවචනං, තස්මා තෙහි පඤ්ඤත්තා නිට්ඨා පටිපදා න නිය්යාති, අඤ්ඤදත්ථු තංසමඞ්ගිනං පුග්ගලං සංසාරෙ එව පරිබ්භමාපෙන්තී නිවත්තති.

පධානං ජානනං නාම පච්චක්ඛතො ජානනං තස්ස පමාණජෙට්ඨභාවතො, ඉතරස්ස සංසයානුබද්ධත්තාති වුත්තං ‘‘ජානං පස්ස’’න්ති. තෙනෙත්ථ දස්සනෙන ජානනං විසෙසෙති. ඉදං වුත්තං හොති – තුම්හාකං එකන්තසුඛෙ ලොකෙ පච්චක්ඛතො ඤාණදස්සනං අත්ථීති. ජානන්ති වා තස්ස ලොකස්ස අනුමානවිසයතං පුච්ඡති, පස්සන්ති පච්චක්ඛතො ගොචරතං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – අපි තුම්හාකං ලොකො පච්චක්ඛතො ඤාතො, උදාහු අනුමානතොති.

යස්මා ලොකෙ පච්චක්ඛභූතො අත්ථො ඉන්ද්රියගොචරභාවෙන පාකටො, තස්මා වුත්තං ‘‘දිට්ඨපුබ්බානී’’තිආදි. දිට්ඨපුබ්බානීති දිට්ඨවා, දස්සනභූතෙන, තදනුගතෙන ච ඤාණෙන ගහිතපුබ්බානීති අත්ථො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සරීරසණ්ඨානාදීනී’’ති වචනං සමත්ථිතං හොති. ‘‘අප්පාටිහීරක ත’’න්ති අනුනාසිකලොපං කත්වා නිද්දෙසොති ආහ ‘‘අප්පාටිහීරකං ත’’න්ති ‘‘අප්පාටිහීරං කත’’න්ති එවමෙත්ථ වණ්ණෙන්ති. පටිපක්ඛහරණතො පටිහාරියං, තදෙව පාටිහාරියං, උත්තරවිරහිතං වචනං. පාටිහාරියමෙවෙත්ථ ‘‘පාටිහීරක’’න්ති වා වුත්තං. න පාටිහීරකං අප්පාටිහීරකං පරෙහි වුච්චමානඋත්තරෙහි සඋත්තරත්තා, තෙනාහ ‘‘පටිහරණවිරහිත’’න්ති. සඋත්තරඤ්හි වචනං තෙන උත්තරෙන පටිහාරීයති අතිවිපරිවත්තීයති. තතො එව නිය්යානස්ස පටිහරණමග්ගස්ස අභාවතො ‘‘අනිය්යානික’’න්ති වත්තබ්බතං ලභති.

426. විලාසො ලීළා. ආකප්පො කෙසබන්ධවත්ථග්ගහණං ආදිආකාරවිසෙසො, වෙසසංවිධානං වා. ආදි-සද්දෙන භාවාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘භාවො’’ති ච චාතුරියං වෙදිතබ්බං.

තයොඅත්තපටිලාභවණ්ණනා

428. ආහිතො අහං මානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවොති ආහ ‘‘අත්තපටිලාභොති අත්තභාවපටිලාභො’’ති. කාමභවං දස්සෙති තස්ස ඉතරද්වයත්තභාවතො ඔළාරිකත්තා. රූපභවං දස්සෙති ඣානමනෙන නිබ්බත්තං හුත්වා රූපීභාවෙන උපලබ්භනතො. සංකිලෙසිකා ධම්මා නාම ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා තදභාවෙ කස්සචි සංකිලෙසස්සාපි අසම්භවතො. වොදානියා ධම්මා නාම සමථවිපස්සනා තාසං වසෙන සබ්බසො චිත්තවොදානස්ස සිජ්ඣනතො.

429. පටිපක්ඛධම්මානං අසමුච්ඡෙදෙ පන න කදාචිපි අනවජ්ජධම්මානං පාරිපූරී, වෙපුල්ලං වා සම්භවති, සමුච්ඡෙදෙ පන සති එව සම්භවතීති මග්ගපඤ්ඤාඵලපඤ්ඤා-ග්ගහණං. තා හි සකිං පරිපුණ්ණා පරිපුණ්ණා එව අපරිහානධම්මත්තා. තරුණපීතීති උප්පන්නමත්තා අලද්ධාසෙවනා දුබ්බලා පීති. බලවතුට්ඨීති පුනප්පුනං උප්පත්තියා ලද්ධාසෙවනා උපරිවිසෙසාධිගමස්ස පච්චයභූතා ථිරතරා පීති. ‘‘යං අවොචුම්හා’’තිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යං වොහාරං ‘‘සංකිලෙසිකවොදානියධම්මානං පහානාභිවුද්ධිනිට්ඨං පඤ්ඤාය පාරිපූරිවෙපුල්ලභූතං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අපරප්පච්චයෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛතො සම්පාදෙත්වා විහරිස්සතී’’ති කථයිම්හ. තත්ථ තස්මිං විහාරෙ තස්ස මම ඔවාදකරස්ස භික්ඛුනො එවං වුත්තප්පකාරෙන විහරණනිමිත්තං පමොදප්පභාවිතා පීති ච භවිස්සති, තස්සා ච පච්චයභූතං පස්සද්ධිද්වයං සම්මදෙව උපට්ඨිතා සති ච උක්කංසගතං ඤාණඤ්ච තථාභූතො ච සො විහාරො. සන්තපණීතතාය අතප්පකො අනඤ්ඤසාධාරණො සුඛවිහාරොති වත්තබ්බතං අරහතීති.

පඨමජ්ඣානෙ පටිලද්ධමත්තෙ හීනභාවතො පීති දුබ්බලා පාමොජ්ජපක්ඛිකා, සුවිභාවිතෙ පන තස්මිං පගුණෙ සා පණීතා බලවභාවතො පරිපුණ්ණකිච්චා පීතීති වුත්තං ‘‘පඨමජ්ඣානෙ පාමොජ්ජාදයො ඡපි ධම්මා ලබ්භන්තී’’ති. ‘‘සුඛො විහාරො’’ති ඉමිනා සමාධි ගහිතො. සුඛං ගහිතන්ති අපරෙ, තෙසං මතෙන සන්තසුඛතාය උපෙක්ඛා චතුත්ථජ්ඣානෙ ‘‘සුඛ’’න්ති ඉච්ඡිතා, තෙනාහ ‘‘තථා චතුත්ථෙ’’තිආදි. පාමොජ්ජං නිවත්තතීති දුබ්බලපීතිසඞ්ඛාතං පාමොජ්ජං ඡසු ධම්මෙසු නිවත්තති හායති. විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහෙන දුතියජ්ඣානෙ සබ්බදා පීති බලවතී එව හොති, න පඨමජ්ඣානෙ විය කදාචි දුබ්බලා. සුද්ධවිපස්සනා පාදකජ්ඣානමෙවාති උපරි මග්ගං අකථෙත්වා කෙවලං විපස්සනාපාදකජ්ඣානං කථිතං. චතූහි මග්ගෙහි සද්ධිං විපස්සනා කථිතාති විපස්සනාය පාදකභාවෙන ඣානානි කථෙත්වා තතො පරං විපස්සනාපුබ්බකා චත්තාරොපි මග්ගා කථිතාති අත්ථො. චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්ති කථිතාති පඨමජ්ඣානිකාදිකා ඵලසමාපත්තියො අකථෙත්වා චතුත්ථජ්ඣානිකා එව ඵලසමාපත්ති කථිතා. පීතිවෙවචනමෙව කත්වාති ද්වින්නං පීතීනං එකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ අනුප්පජ්ජනතො පාමොජ්ජං පීතිවෙවචනමෙව කත්වා. පීතිසුඛානං අපරිච්චත්තත්තා, ‘‘සුඛො ච විහාරො’’ති සාතිසයස්ස සුඛවිහාරස්ස ගහිතත්තා ච දුතියජ්ඣානිකඵලසමාපත්ති නාම කථිතා. කාමං පඨමජ්ඣානෙපි පීතිසුඛානි ලබ්භන්ති, තානි පන විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන න සන්තපණීතානි, සන්තපණීතානි ච ඉධාධිප්පෙතානි.

432-437. විභාවනත්ථොති පකාසනත්ථො සරූපතො නිරූපනත්ථො, තෙනාහ ‘‘අයං සො’’තිආදි. නන්ති ඔළාරිකං අත්තපටිලාභං. සප්පටිහරණන්ති පරෙන චොදිතවචනෙන සපරිහාරං සඋත්තරං. තුච්ඡොති මුසා අභූතො. ස්වෙවාති සො එව අත්තපටිලාභො. තස්මිං සමයෙ හොතීති තස්මිං පච්චුප්පන්නසමයෙ විජ්ජමානො හොති. අත්තපටිලාභොත්වෙව නිය්යාතෙසි, න නං සරූපතො නීහරිත්වා දස්සෙසි. රූපාදයො චෙත්ථ ධම්මාති රූපවෙදනාදයො එව එත්ථ ලොකෙ සභාවධම්මා. අත්තපටිලාභොති පන තෙ රූපාදිකෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ උපාදාය පඤ්ඤත්ති, තෙනාහ ‘‘නාමමත්තමෙත’’න්ති. නාමපණ්ණත්තිවසෙනාති නාමභූතපඤ්ඤත්තිමත්තතාවසෙන.

438. එවඤ්චපන වත්වාති ‘‘අත්තපටිලාභොති රූපාදිකෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්ත’’න්ති ඉමමත්ථං ‘‘යස්මිං චිත්ත සමයෙ’’තිආදිනා වත්වා. පටිපුච්ඡිත්වා විනයනත්ථන්ති යථා පරෙ පුච්ඡෙය්යුං, තෙනාකාරෙන කාලවිභාගතො පටිපදානි පුච්ඡිත්වා තස්ස අත්ථස්ස ඤාපනවසෙන විනයනත්ථං. තස්මිං සමයෙ සච්චො අහොසීති තස්මිං අතීතසමයෙ උපාදානස්ස විජ්ජමානතාය සච්චභූතො විජ්ජමානො විය වත්තබ්බො අහොසි, න පන අනාගතො ඉදානි පච්චුප්පන්නො වා අත්තපටිලාභො තදුපාදානස්ස තදා අවිජ්ජමානත්තා. යෙ තෙ අතීතා ධම්මා අතීතසමයෙ අතීතත්තපටිලාභස්ස උපාදානභූතා රූපාදයො. තෙ එතරහි නත්ථි නිරුද්ධත්තා. තතො එව අහෙසුන්ති සඞ්ඛ්යං ගතා. තස්මාති තස්මිංයෙව සමයෙ ලබ්භනතො. සොපි තදුපාදානො මෙ අත්තපටිලාභො තස්මිංයෙව අතීතසමයෙ සච්චො භූතො විජ්ජමානො විය අහොසි. අනාගතපච්චුප්පන්නානන්ති අනාගතානඤ්චෙව පච්චුප්පන්නානඤ්ච රූපධම්මානං උපාදානභූතානං තදා තස්මිං අතීතසමයෙ අභාවා තදුපාදානො අනාගතො පච්චුප්පන්නො ච අත්තපටිලාභො තස්මිං අතීතසමයෙ මොඝො තුච්ඡො මුසා නත්ථීති අත්ථො. නාමමත්තමෙවාති සමඤ්ඤාමත්තමෙව. අත්තපටිලාභං පටිජානාති පරමත්ථතො අනුපලබ්භමානත්තා.

‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා යෙ තෙ අනාගතා ධම්මා, තෙ එතරහි නත්ථි, ‘‘භවිස්සන්තී’’ති පන සඞ්ඛ්යං ගමිස්සන්ති, තස්මා සොපි මෙ අත්තපටිලාභො තස්මිංයෙව සමයෙ සච්චො භවිස්සති. අතීතපච්චුප්පන්නානං පන ධම්මානං තදා අභාවා තස්මිං සමයෙ මොඝො අතීතො මොඝො පච්චුප්පන්නො. යෙ ඉමෙ පච්චුප්පන්නා ධම්මා, තෙ එතරහි අත්ථි, තස්මා යොයං මෙ අත්තපටිලාභො, සො ඉදානි සච්චො. අතීතානාගතානං පන ධම්මානං ඉදානි අභාවා තස්මිං සමයෙ මොඝො අතීතො මොඝො අනාගතොති එවං අත්ථතො නාමමත්තමෙව අත්තපටිලාභං පටිජානාතීති ඉමමත්ථං අතිදිසති.

439-443. සංසන්දිතුන්ති සමානෙතුං. යස්මිං සමයෙ ඛීරං හොතීති යස්මිං කාලෙ භූතුපාදායසඤ්ඤිතං උපාදානවිසෙසං උපාදාය ඛීරපඤ්ඤත්ති හොති. න තස්මිං…පෙ… ගච්ඡති ඛීරපඤ්ඤත්තිඋපාදානස්ස දධිආදිපඤ්ඤත්තියා අනුපාදානතො. පටිනියතවත්ථුකා හි එකා ලොකසමඤ්ඤා, තෙනාහ ‘‘යෙ ධම්මෙ උපාදායා’’තිආදි. තත්ථ සඞ්ඛායති එතායාති සඞ්ඛා, පඤ්ඤත්ති. නිද්ධාරෙත්වා වචන්ති වදන්ති එතායාති නිරුත්ති. නමන්ති එතෙනාති නාමං. වොහරන්ති එතෙනාති වොහාරො, පඤ්ඤත්තියෙව. එස නයො සබ්බත්ථාති ‘‘යස්මිං සමයෙ’’තිආදිනා ඛීරෙ වුත්තනයං දධිආදීසු අතිදිසති.

සමනුජානනමත්තකානීති ‘‘ඉදං ඛීරං, ඉදං දධී’’තිආදිනා තාදිසෙ භූතුපාදායරූපවිසෙසෙ ලොකෙ පරම්පරාභතං පඤ්ඤත්තිං අප්පටික්ඛිපිත්වා සමනුජානනං විය පච්චයවිසෙසවිසිට්ඨං රූපාදිඛන්ධසමූහං උපාදාය ‘‘ඔළාරිකො අත්තපටිලාභො’’ති ච ‘‘මනොමයො අත්තපටිලාභො’’ති ච ‘‘අරූපො අත්තපටිලාභො’’ති ච තථා තථා සමනුජානනමත්තකානි, න ච තබ්බිනිමුත්තො උපාදානතො අඤ්ඤො කොචි අත්ථො අත්ථීති අත්ථො. නිරුත්තිමත්තකානීති සද්දනිරුත්තියා ගහණූපායමත්තකානි. ‘‘සත්තො ඵස්සොති හි සද්දග්ගහණුත්තරකාලං තදනුවිද්ධපණ්ණත්තිග්ගහණමුඛෙනෙව තදත්ථාවබොධො. වචනපථමත්තකානීති තස්සෙව වෙවචනං. වොහාරමත්තකානීති තථා තථා වොහාරමත්තකානි. නාමපණ්ණත්තිමත්තකානීති තස්සෙව වෙවචනං, තංතංනාමපඤ්ඤාපනමත්තකානි. සබ්බමෙතන්ති ‘‘අත්තපටිලාභො’’ති වා ‘‘සත්තො’’ති වා ‘‘පොසො’’ති වා සබ්බමෙතං වොහාරමත්තකං පරමත්ථතො අනුපලබ්භනතො, තෙනාහ ‘‘යස්මා පරමත්ථතො සත්තො නාම නත්ථී’’තිආදි.

යදි එවං කස්මා තං බුද්ධෙහිපි වුච්චතීති ආහ ‘‘බුද්ධානං පන ද්වෙ කථා’’තිආදි. සම්මුතියා වොහාරස්ස කථනං සම්මුතිකථා. පරමත්ථස්ස සභාවධම්මස්ස කථනං පරමත්ථකථා. අනිච්චාදිකථාපි පරමත්ථසන්නිස්සිතකථා පරමත්ථකථාති කත්වා පරමත්ථකථා. පරමත්ථධම්මො හි ‘‘අනිච්චො, දුක්ඛො, අනත්තා’’ති ච වුච්චති , න සම්මුතිධම්මො. කස්මා පනෙවං දුවිධා බුද්ධානං කථාපවත්තීති තත්ථ කාරණමාහ ‘‘තත්ථ යො’’තිආදිනා. යස්මා පරමත්ථකථාය සච්චසම්පටිවෙධො, අරියසච්චකථා ච සිඛාප්පත්තා දෙසනා, තස්මා විනෙය්යපුග්ගලවසෙන සම්මුතිකථං කථෙන්තොපි භගවා පරමත්ථකථංයෙව කථෙතීති ආහ ‘‘තස්ස භගවා ආදිතොව…පෙ… කථෙතී’’ති, තෙනාහ ‘‘තථා’’තිආදි, තෙනස්ස කත්ථචි සම්මුතිකථාපුබ්බිකා පරමත්ථකථා හොති පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන, කත්ථචි පරමත්ථකථාපුබ්බිකා සම්මුතිකථා. ඉති විනෙය්යදමනකුසලස්ස සත්ථු විනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන තථා තථා දෙසනාපවත්තීති දස්සෙති. සබ්බත්ථ පන භගවා ධම්මතං අවිජහන්තො එව සම්මුතිං අනුවත්තති, සම්මුතිං අපරිච්චජන්තොයෙව ධම්මතං විභාවෙති, න තත්ථ අභිනිවෙසාතිධාවනානි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ජනපදනිරුත්තිං නාභිනිවිසෙය්ය, සමඤ්ඤං නාතිධාවෙය්යා’’ති.

පඨමං සම්මුතිං කත්වා කථනං පන වෙනෙය්යවසෙන යෙභුය්යෙන බුද්ධානං ආචිණ්ණන්ති තං කාරණෙන සද්ධිං දස්සෙන්තො ‘‘පකතියා පනා’’තිආදිමාහ. නනු ච සම්මුති නාම පරමත්ථතො අවිජ්ජමානත්තා අභූතා, තං කථං බුද්ධා කථෙන්තීති ආහ ‘‘සම්මුතිකථං කථෙන්තාපී’’තිආදි. සච්චමෙවාති තථමෙව. සභාවමෙවාති සම්මුතිභාවෙන තංසභාවමෙව, තෙනාහ ‘‘අමුසාවා’’ති. පරමත්ථස්ස පන සච්චාදිභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

ඉමෙසං පන සම්මුතිපරමත්ථානං කො විසෙසො? යස්මිං භින්නෙ, බුද්ධියා වා අවයවවිනිබ්භොගෙ කතෙ න තංසඤ්ඤා, සො ඝටපටාදිප්පභෙදො සම්මුති, තබ්බිපරියායතො පරමත්ථො. න හි කක්ඛළඵුසනාදිසභාවෙ අයං නයො ලබ්භති. එවං සන්තෙපි වුත්තනයෙන සම්මුතිපි සච්චසභාවා එවාති ආහ ‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසී’’තිආදි.

ඉදානි නෙසං සච්චසභාවං කාරණෙන දස්සෙන්තො ‘‘සඞ්කෙතවචනං සච්චන්ති ගාථමාහ. තත්ථ සඞ්කෙතවචනං සච්චං විසංවාදනාභාවතො. තත්ථ හෙතුමාහ ‘‘ලොකසම්මුතිකාරණ’’න්ති. ලොකසිද්ධා හි සම්මුති සඞ්කෙතවචනස්ස අවිසංවාදනතාය කාරණං. පරමො උත්තමො අත්ථො පරමත්ථො, ධම්මානං යථාභූතසභාවො. තස්ස වචනං සච්චං යාථාවතො අවිසංවාදනවසෙන ච පවත්තනතො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ධම්මානං භූතලක්ඛණ’’න්ති, සභාවධම්මානං යො භූතො අවිපරීතො සභාවො, තස්ස ලක්ඛණං අඞ්ගනං ඤාපනන්ති කත්වා.

යදි තථාගතො පරමත්ථසච්චං සම්මදෙව අභිසම්බුජ්ඣිත්වා ඨිතොපි ලොකසමඤ්ඤං ගහෙත්වාව වදති, කො එත්ථ ලොකියමහාජනෙහි විසෙසොති ආහ. ‘‘යාහි තථාගතො වොහරති අපරාමාස’’න්තිආදි. ලොකියමහාජනො අප්පහීනපරාමාසත්තා ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා පරාමසන්තො වොහරති, තථාගතො පන සබ්බසො පහීනපරාමාසත්තා අපරාමසන්තො යස්මා ලොකසමඤ්ඤාහි විනා ලොකියො අත්ථො ලොකෙ කෙනචි දුවිඤ්ඤෙය්යො, තස්මා තාහි තං වොහරති. තථා වොහරන්තො එව ච අත්තනො දෙසනාවිලාසෙන වෙනෙය්යසත්තෙ පරමත්ථසච්චෙ පතිට්ඨපෙති. දෙසනං විනිවට්ටෙත්වාති හෙට්ඨා පවත්තිතකථාය විනිවට්ටෙත්වා විවෙචෙත්වා දෙසනං ‘‘අපරාමාස’’න්ති තණ්හාමානපරාමාසප්පහානකිත්තනෙන අරහත්තනිකූටෙන නිට්ඨාපෙසි. යං යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පොට්ඨපාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.