අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > දීඝනිකාය (අට්ඨකථා) > මහාවග්ග-අට්ඨකථා

1. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං…පෙ… කරෙරිකුටිකායන්ති මහාපදානසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා – කරෙරිකුටිකායන්ති කරෙරීති වරුණරුක්ඛස්ස නාමං, කරෙරිමණ්ඩපො තස්සා කුටිකාය ද්වාරෙ ඨිතො, තස්මා ‘‘කරෙරිකුටිකා’’ති වුච්චති, යථා කොසම්බරුක්ඛස්ස ද්වාරෙ ඨිතත්තා ‘‘කොසම්බකුටිකා’’ති. අන්තොජෙතවනෙ කිර කරෙරිකුටි කොසම්බකුටි ගන්ධකුටි සලළාගාරන්ති චත්තාරි මහාගෙහානි, එකෙකං සතසහස්සපරිච්චාගෙන නිප්ඵන්නං. තෙසු සලළාගාරං රඤ්ඤා පසෙනදිනා කාරිතං, සෙසානි අනාථපිණ්ඩිකෙන කාරිතානි. ඉති භගවා අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා ථම්භානං උපරි කාරිතාය දෙවවිමානකප්පාය කරෙරිකුටිකායං විහරති ¶ . පච්ඡාභත්තන්ති එකාසනිකඛලුපච්ඡාභත්තිකානං පාතොව භුත්තානං අන්තොමජ්ඣන්හිකෙපි පච්ඡාභත්තමෙව. ඉධ පන පකතිභත්තස්ස පච්ඡතො ‘‘පච්ඡාභත්ත’’න්ති අධිප්පෙතං. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තානන්ති පිණ්ඩපාතතො පටික්කන්තානං, භත්තකිච්චං නිට්ඨපෙත්වා උට්ඨිතානන්ති අත්ථො.

කරෙරිමණ්ඩලමාළෙති තස්සෙව කරෙරිමණ්ඩපස්ස අවිදූරෙ කතාය නිසීදනසාලාය. සො කිර කරෙරිමණ්ඩපො ගන්ධකුටිකාය ච සාලාය ච ¶ අන්තරෙ හොති, තස්මා ගන්ධකුටීපි කරෙරිකුටිකාපි සාලාපි – ‘‘කරෙරිමණ්ඩලමාළො’’ති වුච්චති. පුබ්බෙනිවාසපටිසංයුත්තාති ‘‘එකම්පි ජාතිං, ද්වෙපි ජාතියො’’ති එවං විභත්තෙන පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධසන්තානසඞ්ඛාතෙන පුබ්බෙනිවාසෙන සද්ධිං යොජෙත්වා පවත්තිතා. ධම්මීති ධම්මසංයුත්තා.

උදපාදීති අහො අච්ඡරියං දසබලස්ස පුබ්බෙනිවාසඤාණං ¶ , පුබ්බෙනිවාසං නාම කෙ අනුස්සරන්ති, කෙ නානුස්සරන්තීති. තිත්ථියා අනුස්සරන්ති, සාවකා ච පච්චෙකබුද්ධා ච බුද්ධා ච අනුස්සරන්ති. කතරතිත්ථියා අනුස්සරන්ති? යෙ අග්ගප්පත්තකම්මවාදිනො, තෙපි චත්තාලීසංයෙව කප්පෙ අනුස්සරන්ති, න තතො පරං. සාවකා කප්පසතසහස්සං අනුස්සරන්ති. ද්වෙ අග්ගසාවකා අසඞ්ඛ්යෙය්යඤ්චෙව කප්පසතසහස්සඤ්ච. පච්චෙකබුද්ධා ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච. බුද්ධානං පන එත්තකන්ති පරිච්ඡෙදො නත්ථි, යාවතකං ආකඞ්ඛන්ති, තාවතකං අනුස්සරන්ති.

තිත්ථියා ඛන්ධපටිපාටියා අනුස්සරන්ති, පටිපාටිං මුඤ්චිත්වා න සක්කොන්ති. පටිපාටියා අනුස්සරන්තාපි අසඤ්ඤභවං පත්වා ඛන්ධප්පවත්තිං න පස්සන්ති, ජාලෙ පතිතා කුණ්ඨා විය, කූපෙ පතිතා පඞ්ගුළා විය ච හොන්ති. තෙ තත්ථ ඨත්වා ‘‘එත්තකමෙව, ඉතො පරං නත්ථී’’ති දිට්ඨිං ගණ්හන්ති. ඉති තිත්ථියානං පුබ්බෙනිවාසානුස්සරණං අන්ධානං යට්ඨිකොටිගමනං විය හොති. යථා හි අන්ධා යට්ඨිකොටිග්ගාහකෙ සතියෙව ගච්ඡන්ති, අසති තත්ථෙව නිසීදන්ති, එවමෙව තිත්ථියා ඛන්ධපටිපාටියාව අනුස්සරිතුං සක්කොන්ති, පටිපාටිං විස්සජ්ජෙත්වා න සක්කොන්ති.

සාවකාපි ඛන්ධපටිපාටියාව අනුස්සරන්ති, අසඤ්ඤභවං පත්වා ඛන්ධප්පවත්තිං න පස්සන්ති. එවං සන්තෙපි තෙ වට්ටෙ සංසරණකසත්තානං ඛන්ධානං අභාවකාලො නාම නත්ථි. අසඤ්ඤභවෙ පන පඤ්චකප්පසතානි පවත්තන්තීති තත්තකං කාලං අතික්කමිත්වා බුද්ධෙහි දින්නනයෙ ඨත්වා පරතො අනුස්සරන්ති; සෙය්යථාපි ආයස්මා සොභිතො. ද්වෙ අග්ගසාවකා පන පච්චෙකබුද්ධා ච ¶ චුතිපටිසන්ධිං ඔලොකෙත්වා අනුස්සරන්ති. බුද්ධානං චුතිපටිසන්ධිකිච්චං නත්ථි, යං යං ඨානං පස්සිතුකාමා හොන්ති, තං තදෙව පස්සන්ති.

තිත්ථියා ¶ ච පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරමානා අත්තනා දිට්ඨකතසුතමෙව අනුස්සරන්ති. තථා සාවකා ච පච්චෙකබුද්ධා ¶ ච. බුද්ධා පන අත්තනා වා පරෙහි වා දිට්ඨකතසුතං සබ්බමෙව අනුස්සරන්ති.

තිත්ථියානං පුබ්බෙනිවාසඤාණං ඛජ්ජොපනකඔභාසසදිසං, සාවකානං පදීපොභාසසදිසං, අග්ගසාවකානං ඔසධිතාරකොභාසසදිසං, පච්චෙකබුද්ධානං චන්දොභාසසදිසං, බුද්ධානං සරදසූරියමණ්ඩලොභාසසදිසං. තස්ස එත්තකානි ජාතිසතානි ජාතිසහස්සානි ජාතිසතසහස්සානීති වා එත්තකානි කප්පසතානි කප්පසහස්සානි කප්පසතසහස්සානීති වා නත්ථි, යං කිඤ්චි අනුස්සරන්තස්ස නෙව ඛලිතං, න පටිඝාතං හොති, ආවජ්ජනපටිබද්ධමෙව ආකඞ්ඛමනසිකාරචිත්තුප්පාදපටිබද්ධමෙව හොති. දුබ්බලපත්තපුටෙ වෙගක්ඛිත්තනාරාචො විය, සිනෙරුකූටෙ විස්සට්ඨඉන්දවජිරං විය ච අසජ්ජමානමෙව ගච්ඡති. ‘‘අහො මහන්තං භගවතො පුබ්බෙනිවාසඤාණ’’න්ති එවං භගවන්තංයෙව ආරබ්භ කථා උප්පන්නා, ජාතා පවත්තාති අත්ථො. තං සබ්බම්පි සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං ‘‘ඉතිපි පුබ්බෙනිවාසො, ඉතිපි පුබ්වෙනිවාසො’’ති එත්තකමෙව පාළියං වුත්තං. තත්ථ ඉතිපීති එවම්පි.

2-3. අස්සොසි ඛො…පෙ… අථ භගවා අනුප්පත්තොති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං බ්රහ්මජාලසුත්තවණ්ණනායං වුත්තමෙව. අයමෙව හි විසෙසො – තත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන අස්සොසි, ඉධ දිබ්බසොතෙන. තත්ථ ච වණ්ණාවණ්ණකථා විප්පකතා, ඉධ පුබ්බෙනිවාසකථා. තස්මා භගවා – ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ මම පුබ්බෙනිවාසඤාණං ආරබ්භ ගුණං ථොමෙන්ති, පුබ්බෙනිවාසඤාණස්ස පන මෙ නිප්ඵත්තිං න ජානන්ති; හන්ද නෙසං තස්ස නිප්ඵත්තිං කථෙත්වා දස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා පකතියාපි බුද්ධානං නිසීදිත්වා ධම්මදෙසනත්ථමෙව ඨපිතෙ තඞ්ඛණෙ භික්ඛූහි පප්ඵොටෙත්වා දින්නෙ වරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡාය ච ‘‘ඉධ ¶ , භන්තෙ’’තිආදිපටිවචනස්ස ච පරියොසානෙ තෙසං පුබ්බෙනිවාසපටිසංයුත්තං ධම්මිං කථං කථෙතුකාමො ඉච්ඡෙය්යාථ නොතිආදිමාහ. තත්ථ ඉච්ඡෙය්යාථ නොති ඉච්ඡෙය්යාථ නු. අථ නං පහට්ඨමානසා භික්ඛූ යාචමානා එතස්ස භගවාතිආදිමාහංසු. තත්ථ එතස්සාති එතස්ස ධම්මිකථාකරණස්ස.

4. අථ ¶ භගවා තෙසං යාචනං ගහෙත්වා කථෙතුකාමො ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති තෙ ¶ සොතාවධාරණසාධුකමනසිකාරෙසු නියොජෙත්වා අඤ්ඤෙසං අසාධාරණං ඡින්නවටුමකානුස්සරණං පකාසෙතුකාමො ඉතො සො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ යං විපස්සීති යස්මිං කප්පෙ විපස්සී. අයඤ්හි ‘ය’න්ති සද්දො ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, දෙවානං තාවතිංසානං සම්මුඛා සුතං සම්මුඛා පටිග්ගහිතං, ආරොචෙමි තං, භගවතො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.203) පච්චත්තවචනෙ දිස්සති. ‘‘යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්රූහී’’තිආදීසු (සු. නි. 881) උපයොගවචනෙ. ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා’’තිආදීසු (අ. නි. 1.277) කරණවචනෙ. ඉධ පන භුම්මත්ථෙති දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං – ‘‘යස්මිං කප්පෙ’’ති. උදපාදීති දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙන්තො උප්පජ්ජි.

භද්දකප්පෙති පඤ්චබුද්ධුප්පාදපටිමණ්ඩිතත්තා සුන්දරකප්පෙ සාරකප්පෙති භගවා ඉමං කප්පං ථොමෙන්තො එවමාහ. යතො පට්ඨාය කිර අම්හාකං භගවතා අභිනීහාරො කතො, එතස්මිං අන්තරෙ එකකප්පෙපි පඤ්ච බුද්ධා නිබ්බත්තා නාම නත්ථි. අම්හාකං භගවතො අභිනීහාරස්ස පුරතො පන තණ්හඞ්කරො, මෙධඞ්කරො, සරණඞ්කරො, දීපඞ්කරොති චත්තාරො බුද්ධා එකස්මිං කප්පෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙසං ඔරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං බුද්ධසුඤ්ඤමෙව අහොසි.

අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පපරියොසානෙ පන කොණ්ඩඤ්ඤො නාම බුද්ධො එකොව එකස්මිං කප්පෙ උප්පන්නො. තතොපි අසඞ්ඛ්යෙය්යං බුද්ධසුඤ්ඤමෙව අහොසි. අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පපරියොසානෙ මඞ්ගලො, සුමනො, රෙවතො, සොභිතොති චත්තාරො බුද්ධා එකස්මිං කප්පෙ උප්පන්නා ¶ . තතොපි අසඞ්ඛ්යෙය්යං බුද්ධසුඤ්ඤමෙව අහොසි. අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පපරියොසානෙ පන ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස උපරි අනොමදස්සී, පදුමො, නාරදොති තයො බුද්ධා එකස්මිං කප්පෙ උප්පන්නා. තතොපි අසඞ්ඛ්යෙය්යං බුද්ධසුඤ්ඤමෙව අහොසි. අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පපරියොසානෙ පන ඉතො කප්පසතසහස්සානං උපරි පදුමුත්තරො භගවා එකොව එකස්මිං කප්පෙ උප්පන්නො. තස්ස ඔරභාගෙ ඉතො තිංසකප්පසහස්සානං උපරි සුමෙධො, සුජාතොති ද්වෙ බුද්ධා එකස්මිං කප්පෙ උප්පන්නා. තතො ඔරභාගෙ ඉතො අට්ඨාරසන්නං කප්පසහස්සානං උපරි පියදස්සී, අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සීති තයො බුද්ධා ¶ එකස්මිං කප්පෙ උප්පන්නා. අථ ඉතො චතුනවුතිකප්පෙ සිද්ධත්ථො නාම බුද්ධො එකොව එකස්මිං කප්පෙ උප්පන්නො. ඉතො ද්වෙ නවුතිකප්පෙ තිස්සො, ඵුස්සොති ද්වෙ බුද්ධා එකස්මිං කප්පෙ උප්පන්නා. ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී භගවා උප්පන්නො. ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛී, වෙස්සභූති ද්වෙ බුද්ධා උප්පන්නා. ඉමස්මිං භද්දකප්පෙ කකුසන්ධො, කොණාගමනො, කස්සපො, ගොතමො අම්හාකං සම්මාසම්බුද්ධොති චත්තාරො බුද්ධා උප්පන්නා, මෙත්තෙය්යො උප්පජ්ජිස්සති. එවමයං කප්පො පඤ්චබුද්ධුප්පාදපටිමණ්ඩිතත්තා සුන්දරකප්පො සාරකප්පොති භගවා ඉමං කප්පං ථොමෙන්තො එවමාහ.

කිං ¶ පනෙතං බුද්ධානංයෙව පාකටං හොති – ‘‘ඉමස්මිං කප්පෙ එත්තකා බුද්ධා උප්පන්නා වා උප්පජ්ජිස්සන්තීති වා’’ති, උදාහු අඤ්ඤෙසම්පි පාකටං හොතීති? අඤ්ඤෙසම්පි පාකටං හොති. කෙසං? සුද්ධාවාසබ්රහ්මානං. කප්පසණ්ඨානකාලස්මිඤ්හි එකමසඞ්ඛ්යෙය්යං එකඞ්ගණං හුත්වා ඨිතෙ ලොකසන්නිවාසෙ ලොකස්ස සණ්ඨානත්ථාය දෙවො වස්සිතුං ආරභති. ආදිතොව අන්තරට්ඨකෙ හිමපාතො විය හොති. තතො තිලමත්තා කණමත්තා තණ්ඩුලමත්තා මුග්ග-මාස-බදර-ආමලක-එළාලුක-කුම්භණ්ඩ-අලාබුමත්තා උදකධාරා හුත්වා අනුක්කමෙන උසභද්වෙඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතද්වෙගාවුතඅඩ්ඪයොජනයොජනද්වියොජන…පෙ… යොජනසතයොජනසහස්සයොජනසතසහස්සමත්තා ¶ හුත්වා කොටිසතසහස්සචක්කවාළබ්භන්තරෙ යාව අවිනට්ඨබ්රහ්මලොකා පූරෙත්වා තිට්ඨන්ති. අථ තං උදකං අනුපුබ්බෙන භස්සති, භස්සන්තෙ උදකෙ පකතිදෙවලොකට්ඨානෙසු දෙවලොකා සණ්ඨහන්ති, තෙසං සණ්ඨහනවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙ පුබ්බෙනිවාසකථායං වුත්තමෙව.

මනුස්සලොකසණ්ඨහනට්ඨානං පන පත්තෙ උදකෙ ධමකරණමුඛෙ පිහිතෙ විය වාතවසෙන තං උදකං සන්තිට්ඨති, උදකපිට්ඨෙ උප්පලිනිපණ්ණං විය පථවී සණ්ඨහති. මහාබොධිපල්ලඞ්කො විනස්සමානෙ ලොකෙ පච්ඡා විනස්සති, සණ්ඨහමානෙ පඨමං සණ්ඨහති. තත්ථ පුබ්බනිමිත්තං හුත්වා එකො පදුමිනිගච්ඡො උප්පජ්ජති, තස්ස සචෙ තස්මිං කප්පෙ බුද්ධො නිබ්බත්තිස්සති, පුප්ඵං උප්පජ්ජති. නො චෙ, නුප්පජ්ජති. උප්පජ්ජමානඤ්ච සචෙ එකො බුද්ධො නිබ්බත්තිස්සති, එකං උප්පජ්ජති. සචෙ ද්වෙ, තයො, චත්තාරො, පඤ්ච බුද්ධා නිබ්බත්තිස්සන්ති, පඤ්ච උප්පජ්ජන්ති. තානි ච ඛො එකස්මිංයෙව නාළෙ කණ්ණිකාබද්ධානි හුත්වා. සුද්ධාවාසබ්රහ්මානො ‘‘ආයාම ¶ , මයං මාරිසා, පුබ්බනිමිත්තං පස්සිස්සාමා’’ති මහාබොධිපල්ලඞ්කට්ඨානං ආගච්ඡන්ති, බුද්ධානං අනිබ්බත්තනකප්පෙ පුප්ඵං න හොති. තෙ පන අපුප්ඵිතගච්ඡං දිස්වා – ‘‘අන්ධකාරො වත භො ලොකො භවිස්සති, මතා මතා සත්තා අපායෙ පූරෙස්සන්ති, ඡ දෙවලොකා නව බ්රහ්මලොකා සුඤ්ඤා භවිස්සන්තී’’ති අනත්තමනා හොන්ති. පුප්ඵිතකාලෙ පන පුප්ඵං දිස්වා – ‘‘සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තෙසු මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තෙසු නික්ඛමන්තෙසු සම්බුජ්ඣන්තෙසු ධම්මචක්කං පවත්තෙන්තෙසු යමකපාටිහාරියං කරොන්තෙසු දෙවොරොහනං කරොන්තෙසු ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජ්ජන්තෙසු පරිනිබ්බායන්තෙසු දසසහස්සචක්කවාළකම්පනාදීනි පාටිහාරියානි දක්ඛිස්සාමා’’ති ච ‘‘චත්තාරො අපායා පරිහායිස්සන්ති, ඡ දෙවලොකා නව බ්රහ්මලොකා පරිපූරෙස්සන්තී’’ති ච අත්තමනා උදානං උදානෙන්තා අත්තනො අත්තනො බ්රහ්මලොකං ගච්ඡන්ති. ඉමස්මිං භද්දකප්පෙ පඤ්ච පදුමානි උප්පජ්ජිංසු. තෙසං නිමිත්තානං ආනුභාවෙන චත්තාරො බුද්ධා උප්පන්නා, පඤ්චමො උප්පජ්ජිස්සති. සුද්ධාවාසබ්රහ්මානොපි ¶ තානි පදුමානි දිස්වා ඉමමත්ථං ජානිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අඤ්ඤෙසම්පි පාකටං හොතී’’ති.

5-7. ඉති ¶ භගවා – ‘‘ඉතො සො, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා නයෙන කප්පපරිච්ඡෙදවසෙන පුබ්බෙනිවාසං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසං බුද්ධානං ජාතිපරිච්ඡෙදාදිවසෙන දස්සෙතුං විපස්සී, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ ආයුපරිච්ඡෙදෙ පරිත්තං ලහුකන්ති උභයමෙතං අප්පකස්සෙව වෙවචනං. යඤ්හි අප්පකං, තං පරිත්තඤ්චෙව ලහුකඤ්ච හොති.

අප්පං වා භිය්යොති වස්සසතතො වා උපරි අප්පං, අඤ්ඤං වස්සසතං අපත්වා වීසං වා තිංසං වා චත්තාලීසං වා පණ්ණාසං වා සට්ඨි වා වස්සානි ජීවති. එවං දීඝායුකො පන අතිදුල්ලභො, අසුකො කිර එවං චිරං ජීවතීති තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා දට්ඨබ්බො හොති. තත්ථ විසාඛා උපාසිකා වීසවස්සසතං ජීවති, තථා පොක්ඛරසාති බ්රාහ්මණො, බ්රහ්මායු බ්රාහ්මණො, සෙලො බ්රාහ්මණො, බාවරියබ්රාහ්මණො, ආනන්දත්ථෙරො, මහාකස්සපත්ථෙරොති. අනුරුද්ධත්ථෙරො පන වස්සසතඤ්චෙව පණ්ණාසඤ්ච වස්සානි, බාකුලත්ථෙරො වස්සසතඤ්චෙව සට්ඨි ච වස්සානි. අයං සබ්බදීඝායුකො. සොපි ද්වෙ වස්සසතානි න ජීවති.

විපස්සීආදයො ¶ පන සබ්බෙපි බොධිසත්තා මෙත්තාපුබ්බභාගෙන සොමනස්සසහගතඤාණසම්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකචිත්තෙන මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හිංසු. තෙන චිත්තෙන ගහිතාය පටිසන්ධියා අසඞ්ඛ්යෙය්යං ආයු, ඉති සබ්බෙ බුද්ධා අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකා. තෙ කස්මා අසඞ්ඛ්යෙය්යං න අට්ඨංසු? උතුභොජනවිපත්තියා. උතුභොජනවසෙන හි ආයු හායතිපි වඩ්ඪතිපි.

තත්ථ යදා රාජානො අධම්මිකා හොන්ති, තදා උපරාජානො, සෙනාපති, සෙට්ඨි, සකලනගරං, සකලරට්ඨං අධම්මිකමෙව හොති; අථ තෙසං ආරක්ඛදෙවතා, තාසං දෙවතානං මිත්තා භූමට්ඨදෙවතා, තාසං දෙවතානං මිත්තා ආකාසට්ඨකදෙවතා, ආකාසට්ඨකදෙවතානං මිත්තා උණ්හවලාහකා දෙවතා, තාසං මිත්තා අබ්භවලාහකා දෙවතා, තාසං මිත්තා සීතවලාහකා දෙවතා, තාසං මිත්තා වස්සවලාහකා දෙවතා, තාසං මිත්තා චාතුමහාරාජිකා ¶ දෙවතා, තාසං මිත්තා තාවතිංසා දෙවතා, තාසං මිත්තා යාමා දෙවතාති එවමාදි. එවං යාව භවග්ගා ඨපෙත්වා අරියසාවකෙ සබ්බා දෙවබ්රහ්මපරිසාපි අධම්මිකාව හොන්ති. තාසං අධම්මිකතාය විසමං චන්දිමසූරියා පරිහරන්ති, වාතො යථාමග්ගෙන න වායති, අයථාමග්ගෙන වායන්තො ආකාසට්ඨකවිමානානි ඛොභෙති, විමානෙසු ඛොභිතෙසු දෙවතානං කීළනත්ථාය චිත්තානි න නමන්ති, දෙවතානං කීළනත්ථාය චිත්තෙසු අනමන්තෙසු ¶ සීතුණ්හභෙදො උතු යථාකාලෙන න සම්පජ්ජති, තස්මිං අසම්පජ්ජන්තෙ න සම්මා දෙවො වස්සති, කදාචි වස්සති, කදාචි න වස්සති; කත්ථචි වස්සති, කත්ථචි න වස්සති, වස්සන්තොපි වප්පකාලෙ අඞ්කුරකාලෙ නාළකාලෙ පුප්ඵකාලෙ ඛීරග්ගහණාදිකාලෙසු යථා යථා සස්සානං උපකාරො න හොති, තථා තථා වස්සති ච විගච්ඡති ච, තෙන සස්සානි විසමපාකානි හොන්ති, විගතගන්ධවණ්ණරසාදිසම්පන්නානි. එකභාජනෙ පක්ඛිත්තතණ්ඩුලෙසුපි එකස්මිං පදෙසෙ භත්තං උත්තණ්ඩුලං හොති, එකස්මිං අතිකිලින්නං, එකස්මිං සමපාකං. තං පරිභුත්තං කුච්ඡියම්පි තීහාකාරෙහි පච්චති. තෙන සත්තා බහ්වාබාධා චෙව හොන්ති, අප්පායුකා ච. එවං තාව උතුභොජනවසෙන ආයු හායති.

යදා ¶ පන රාජානො ධම්මිකා හොන්ති, තදා උපරාජානොපි ධම්මිකා හොන්තීති පුරිමනයෙනෙව යාව බ්රහ්මලොකා සබ්බෙපි ධම්මිකා හොන්ති. තෙසං ධම්මිකත්තා සමං චන්දිමසූරියා පරිහරන්ති, යථාමග්ගෙන වාතො වායති, යථාමග්ගෙන වායන්තො ආකාසට්ඨකවිමානානි න ඛොභෙති, තෙසං අඛොභා දෙවතානං කීළනත්ථාය චිත්තානි නමන්ති. එවං කාලෙන උතු සම්පජ්ජති, දෙවො සම්මා වස්සති, වප්පකාලතො පට්ඨාය සස්සානං උපකාරං කරොන්තො කාලෙ වස්සති, කාලෙ විගච්ඡති, තෙන සස්සානි සමපාකානි සුගන්ධානි සුවණ්ණානි සුරසානි ඔජවන්තානි හොන්ති, තෙහි සම්පාදිතං භොජනං පරිභුත්තම්පි සම්මා පරිපාකං ගච්ඡති ¶ , තෙන සත්තා අරොගා දීඝායුකා හොන්ති. එවං උතුභොජනවසෙන ආයු වඩ්ඪති.

තත්ථ විපස්සී භගවා අසීතිවස්සසහස්සායුකකාලෙ නිබ්බත්තො, සිඛී සත්තතිවස්සසහස්සායුකකාලෙති ඉදං අනුපුබ්බෙන පරිහීනසදිසං කතං, න පන එවං පරිහීනං, වඩ්ඪිත්වා වඩ්ඪිත්වා පරිහීනන්ති වෙදිතබ්බං. කථං? ඉමස්මිං තාව කප්පෙ කකුසන්ධො භගවා චත්තාලීසවස්සසහස්සායුකකාලෙ නිබ්බත්තො, ආයුප්පමාණං පඤ්ච කොට්ඨාසෙ කත්වා චත්තාරි ඨත්වා පඤ්චමෙ විජ්ජමානෙයෙව පරිනිබ්බුතො. තං ආයු පරිහායමානං දසවස්සකාලං පත්වා පුන වඩ්ඪමානං අසඞ්ඛ්යෙය්යං හුත්වා තතො පරිහායමානං තිංසවස්සසහස්සකාලෙ ඨිතං; තදා කොණාගමනො භගවා නිබ්බත්තො. තස්මිම්පි තථෙව පරිනිබ්බුතෙ තං ආයු දසවස්සකාලං පත්වා පුන වඩ්ඪමානං අසඞ්ඛ්යෙය්යං හුත්වා පරිහායිත්වා වීසතිවස්සසහස්සකාලෙ ඨිතං; තදා කස්සපො භගවා නිබ්බත්තො. තස්මිම්පි තථෙව පරිනිබ්බුතෙ තං ආයු දසවස්සකාලං පත්වා පුන වඩ්ඪමානං අසඞ්ඛ්යෙය්යං හුත්වා පරිහායිත්වා වස්සසතකාලං පත්තං, අථ අම්හාකං සම්මාසම්බුද්ධො නිබ්බත්තො. එවං අනුපුබ්බෙන පරිහායිත්වා පරිහායිත්වා වඩ්ඪිත්වා වඩ්ඪිත්වා පරිහීනන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ යං යං ආයුපරිමාණෙසු ¶ මනුස්සෙසු බුද්ධා නිබ්බත්තන්ති, තෙසම්පි තං තදෙව ආයුපරිමාණං හොතීති වෙදිතබ්බං.

8. බොධිපරිච්ඡෙදෙ ¶ පන පාටලියා මූලෙති පාටලිරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා. තස්සා පන පාටලියා ඛන්ධො තං දිවසං පණ්ණාසරතනො හුත්වා අබ්භුග්ගතො, සාඛා පණ්ණාසරතනාති උබ්බෙධෙන රතනසතං අහොසි. තං දිවසඤ්ච සා පාටලි කණ්ණිකාබද්ධෙහි විය පුප්ඵෙහි මූලතො පට්ඨාය එකසඤ්ඡන්නා අහොසි, දිබ්බගන්ධං වායති. න කෙවලඤ්ච තදා අයමෙව පුප්ඵිතා, දසසහස්සචක්කවාළෙ සබ්බපාටලියො පුප්ඵිතා. න කෙවලඤ්ච පාටලියො, දසසහස්සචක්කවාළෙ සබ්බරුක්ඛානං ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි, ආකාසෙ ආකාසපදුමානි පුප්ඵිතානි, පථවිතලං ¶ භින්දිත්වාපි මහාපදුමානි උට්ඨිතානි. මහාසමුද්දොපි පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි නීලුප්පලරත්තුප්පලෙහි ච සඤ්ඡන්නො අහොසි. සකලදසසහස්සචක්කවාළං ධජමාලාකුලං තත්ථ තත්ථ නිබද්ධපුප්ඵදාමවිස්සට්ඨමාලාගුළවිප්පකිණ්ණං නානාවණ්ණකුසුමසමුජ්ජලං නන්දනවනචිත්තලතාවනමිස්සකවනඵාරුසකවනසදිසං අහොසි. පුරත්ථිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සිතද්ධජා පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටිං අභිහනන්ති. පච්ඡිමදක්ඛිණඋත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සිතද්ධජා දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටිං අභිහනන්ති. එවං අඤ්ඤමඤ්ඤසිරීසම්පත්තානි චක්කවාළානි අහෙසුං. අභිසම්බුද්ධොති සකලං බුද්ධගුණවිභවසිරිං පටිවිජ්ඣමානො චත්තාරි සච්චානි අභිසම්බුද්ධො.

‘‘සිඛී, භික්ඛවෙ, භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො පුණ්ඩරීකස්ස මූලෙ අභිසම්බුද්ධො’’තිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන පදවණ්ණනා වෙදිතබ්බා. එත්ථ පන පුණ්ඩරීකොති සෙතම්බරුක්ඛො. තස්සාපි තදෙව පරිමාණං. තං දිවසඤ්ච සොපි දිබ්බගන්ධෙහි පුප්ඵෙහි සුසඤ්ඡන්නො අහොසි. න කෙවලඤ්ච පුප්ඵෙහි, ඵලෙහිපි සඤ්ඡන්නො අහොසි. තස්ස එකතො තරුණානි ඵලානි, එකතො මජ්ඣිමානි ඵලානි, එකතො නාතිපක්කානි ඵලානි, එකතො සුපක්කානි පක්ඛිත්තදිබ්බොජානි විය සුරසානි ඔලම්බන්ති. යථා සො, එවං සකලදසසහස්සචක්කවාළෙසු ¶ පුප්ඵූපගරුක්ඛා පුප්ඵෙහි, ඵලූපගරුක්ඛා ඵලෙහි පටිමණ්ඩිතා අහෙසුං.

සාලොති සාලරුක්ඛො. තස්සාපි තදෙව පරිමාණං, තථෙව පුප්ඵසිරීවිභවො වෙදිතබ්බො. සිරීසරුක්ඛෙපි එසෙව නයො. උදුම්බරරුක්ඛෙ පුප්ඵානි ¶ නාහෙසුං, ඵලවිභූති පනෙත්ථ අම්බෙ වුත්තනයාව, තථා නිග්රොධෙ, තථා අස්සත්ථෙ. ඉති සබ්බබුද්ධානං එකොව පල්ලඞ්කො, රුක්ඛා පන අඤ්ඤෙපි හොන්ති. තෙසු යස්ස යස්ස රුක්ඛස්ස මූලෙ චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතබොධිං බුද්ධා පටිවිජ්ඣන්ති, සො සො බොධීති වුච්චති. අයං බොධිපරිච්ඡෙදො නාම.

9. සාවකයුගපරිච්ඡෙදෙ පන ඛණ්ඩතිස්සන්ති ඛණ්ඩො ච තිස්සො ච. තෙසු ඛණ්ඩො එකපිතිකො කනිට්ඨභාතා, තිස්සො පුරොහිතපුත්තො ¶ . ඛණ්ඩො පඤ්ඤාපාරමියා මත්ථකං පත්තො, තිස්සො සමාධිපාරමියා මත්ථකං පත්තො. අග්ගන්ති ඨපෙත්වා විපස්සිං භගවන්තං අවසෙසෙහි සද්ධිං අසදිසගුණතාය උත්තමං. භද්දයුගන්ති අග්ගත්තායෙව භද්දයුගං. අභිභූසම්භවන්ති අභිභූ ච සම්භවො ච. තෙසු අභිභූ පඤ්ඤාපාරමියා මත්ථකං පත්තො. සිඛිනා භගවතා සද්ධිං අරුණවතිතො බ්රහ්මලොකං ගන්ත්වා බ්රහ්මපරිසාය විවිධානි පාටිහාරියානි දස්සෙන්තො ධම්මං දෙසෙත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං අන්ධකාරෙන ඵරිත්වා – ‘‘කිං ඉද’’න්ති සඤ්ජාතසංවෙගානං ඔභාසං ඵරිත්වා – ‘‘සබ්බෙ මෙ රූපඤ්ච පස්සන්තු, සද්දඤ්ච සුණන්තූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා – ‘‘ආරම්භථා’’ති ගාථාද්වයං (සං. නි. 1.185) භණන්තො සද්දං සාවෙසි. සම්භවො සමාධිපාරමියා මත්ථකං පත්තො අහොසි.

සොණුත්තරන්ති සොණො ච උත්තරො ච. තෙසුපි සොණො පඤ්ඤාපාරමිං පත්තො, උත්තරො සමාධිපාරමිං පත්තො අහොසි. විධුරසඤ්ජීවන්ති විධුරො ච සඤ්ජීවො ච. තෙසු විධුරො පඤ්ඤාපාරමිං පත්තො අහොසි, සඤ්ජීවො සමාධිපාරමිං පත්තො. සමාපජ්ජනබහුලො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානකුටිලෙණමණ්ඩපාදීසු සමාපත්තිබලෙන ඣායන්තො එකදිවසං අරඤ්ඤෙ නිරොධං සමාපජ්ජි, අථ නං වනකම්මිකාදයො ‘‘මතො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ඣාපෙසුං. සො යථාපරිච්ඡෙදෙන සමාපත්තිතො උට්ඨාය චීවරානි පප්ඵොටෙත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. තදුපාදායෙව ච නං ‘‘සඤ්ජීවො’’ති සඤ්ජානිංසු. භිය්යොසුත්තරන්ති භිය්යොසො ච උත්තරො ච. තෙසු භිය්යොසො පඤ්ඤාය උත්තරො, උත්තරො සමාධිනා අග්ගො අහොසි. තිස්සභාරද්වාජන්ති තිස්සො ච භාරද්වාජො ච ¶ . තෙසු තිස්සො පඤ්ඤාපාරමිං පත්තො, භාරද්වාජො සමාධිපාරමිං පත්තො අහොසි ¶ . සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානන්ති සාරිපුත්තො ච මොග්ගල්ලානො ච. තෙසු සාරිපුත්තො පඤ්ඤාවිසයෙ, මොග්ගල්ලානො සමාධිවිසයෙ අග්ගො අහොසි. අයං සාවකයුගපරිච්ඡෙදො නාම.

10. සාවකසන්නිපාතපරිච්ඡෙදෙ ¶ විපස්සිස්ස භගවතො පඨමසන්නිපාතො චතුරඞ්ගිකො අහොසි, සබ්බෙ එහිභික්ඛූ, සබ්බෙ ඉද්ධියා නිබ්බත්තපත්තචීවරා, සබ්බෙ අනාමන්තිතාව ආගතා, ඉති තෙ ච ඛො පන්නරසෙ උපොසථදිවසෙ. අථ සත්ථා බීජනිං ගහෙත්වා නිසින්නො උපොසථං ඔසාරෙසි. දුතියතතියෙසුපි එසෙව නයො. තථා සෙසබුද්ධානං සබ්බසන්නිපාතෙසු. යස්මා පන අම්හාකං භගවතො පඨමබොධියාව සන්නිපාතො අහොසි, ඉදඤ්ච සුත්තං අපරභාගෙ වුත්තං, තස්මා ‘‘මය්හං, භික්ඛවෙ, එතරහි එකො සාවකානං සන්නිපාතො’’ති අනිට්ඨපෙත්වා ‘‘අහොසී’’ති වුත්තං.

තත්ථ අඩ්ඪතෙළසානි භික්ඛුසතානීති පුරාණජටිලානං සහස්සං, ද්වින්නං අග්ගසාවකානං පරිවාරානි අඩ්ඪතෙය්යසතානීති අඩ්ඪතෙළසානි භික්ඛුසතානි. තත්ථ ද්වින්නං අග්ගසාවකානං අභිනීහාරතො පට්ඨාය වත්ථුං කථෙත්වා පබ්බජ්ජා දීපෙතබ්බා. පබ්බජිතානං පන තෙසං මහාමොග්ගල්ලානො සත්තමෙ දිවසෙ අරහත්තං පත්තො. ධම්මසෙනාපති පන්නරසමෙ දිවසෙ ගිජ්ඣකූටපබ්බතමජ්ඣෙ සූකරඛතලෙණපබ්භාරෙ භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස සජ්ජිතෙ ධම්මයාගෙ වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ (ම. නි. 2.201) දෙසියමානෙ දෙසනං අනුබුජ්ඣමානං ඤාණං පෙසෙත්වා සාවකපාරමිඤාණං පත්තො. භගවා ථෙරස්ස අරහත්තප්පත්තිං ඤත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා වෙළුවනෙයෙව පච්චුට්ඨාසි. ථෙරො – ‘‘කුහිං නු ඛො භගවා ගතො’’ති ආවජ්ජන්තො වෙළුවනෙ පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා සයම්පි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා වෙළුවනෙයෙව පච්චුට්ඨාසි. අථ භගවා පාතිමොක්ඛං ඔසාරෙසි. තං සන්නිපාතං සන්ධාය භගවා – ‘‘අඩ්ඪතෙළසානි භික්ඛුසතානී’’ති ආහ. අයං සාවකසන්නිපාතපරිච්ඡෙදො නාම.

11. උපට්ඨාකපරිච්ඡෙදෙ ¶ පන ආනන්දොති නිබද්ධුපට්ඨාකභාවං සන්ධාය වුත්තං. භගවතො හි පඨමබොධියං අනිබද්ධා උපට්ඨාකා අහෙසුං. එකදා නාගසමාලො පත්තචීවරං ගහෙත්වා විචරි, එකදා නාගිතො, එකදා උපවානො, එකදා සුනක්ඛත්තො, එකදා චුන්දො සමණුද්දෙසො, එකදා සාගතො ¶ , එකදා මෙඝියො. තත්ථ ¶ එකදා භගවා නාගසමාලත්ථෙරෙන සද්ධිං අද්ධානමග්ගපටිපන්නො ද්වෙධාපථං පත්තො. ථෙරො මග්ගා ඔක්කම්ම – ‘‘භගවා, අහං ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමී’’ති ආහ. අථ නං භගවා – ‘‘එහි භික්ඛු, ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමා’’ති ආහ. සො – ‘‘හන්ද, භගවා, තුම්හාකං පත්තචීවරං ගණ්හථ, අහං ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමී’’ති වත්වා පත්තචීවරං ඡමායං ඨපෙතුං ආරද්ධො. අථ නං භගවා – ‘‘ආහර, භික්ඛූ’’ති වත්වා පත්තචීවරං ගහෙත්වා ගතො. තස්සපි භික්ඛුනො ඉතරෙන මග්ගෙන ගච්ඡතො චොරා පත්තචීවරඤ්චෙව හරිංසු, සීසඤ්ච භින්දිංසු. සො – ‘‘භගවා ඉදානි මෙ පටිසරණං, න අඤ්ඤො’’ති චින්තෙත්වා ලොහිතෙන ගළිතෙන භගවතො සන්තිකං අගමාසි. ‘‘කිමිදං භික්ඛූ’’ති ච වුත්තෙ තං පවත්තිං ආරොචෙසි. අථ නං භගවා – ‘‘මා චින්තයි, භික්ඛු, එතංයෙව තෙ කාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා නිවාරයිම්හා’’ති වත්වා නං සමස්සාසෙසි.

එකදා පන භගවා මෙඝියත්ථෙරෙන සද්ධිං පාචීනවංසමිගදායෙ ජන්තුගාමං අගමාසි. තත්රාපි මෙඝියො ජන්තුගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා නදීතීරෙ පාසාදිකං අම්බවනං දිස්වා – ‘‘භගවා, තුම්හාකං පත්තචීවරං ගණ්හථ, අහං තස්මිං අම්බවනෙ සමණධම්මං කරොමී’’ති වත්වා භගවතා තික්ඛත්තුං නිවාරියමානොපි ගන්ත්වා අකුසලවිතක්කෙහි උපද්දුතො අන්වාසත්තො (අ. නි. 9.3; උදාන පරිච්ඡෙදො 31 දට්ඨබ්බො). පච්චාගන්ත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තම්පි භගවා – ‘‘ඉදමෙව තෙ කාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා නිවාරයිම්හා’’ති වත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං අගමාසි. තත්ථ ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවෙ, ඉදානිම්හි මහල්ලකො, ‘එකච්චෙ භික්ඛූ ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමා’ති වුත්තෙ අඤ්ඤෙන ගච්ඡන්ති, එකච්චෙ මය්හං පත්තචීවරං නික්ඛිපන්ති, මය්හං නිබද්ධුපට්ඨාකං එකං භික්ඛුං ජානාථා’’ති. භික්ඛූනං ධම්මසංවෙගො උදපාදි. අථායස්මා සාරිපුත්තො උට්ඨායාසනා භගවන්තං වන්දිත්වා – ‘‘අහං ¶ , භන්තෙ, තුම්හෙයෙව පත්ථයමානො සතසහස්සකප්පාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං පාරමියො පූරයිං, නනු මාදිසො මහාපඤ්ඤො උපට්ඨාකො නාම වට්ටති, අහං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ආහ. තං භගවා – ‘‘අලං සාරිපුත්ත, යස්සං ¶ දිසායං ත්වං විහරසි, අසුඤ්ඤායෙව මෙ සා දිසා, තව ඔවාදො බුද්ධානං ඔවාදසදිසො, න මෙ තයා උපට්ඨාකකිච්චං අත්ථී’’ති පටික්ඛිපි. එතෙනෙවුපායෙන මහාමොග්ගල්ලානං ආදිං කත්වා අසීතිමහාසාවකා උට්ඨහිංසු. තෙ සබ්බෙපි භගවා පටික්ඛිපි.

ආනන්දත්ථෙරො පන තුණ්හීයෙව නිසීදි. අථ නං භික්ඛූ එවමාහංසු – ‘‘ආවුසො, ආනන්ද, භික්ඛුසඞ්ඝො උපට්ඨාකට්ඨානං යාචති, ත්වම්පි යාචාහී’’ති. සො ආහ – ‘‘යාචිත්වා ලද්ධුපට්ඨානං ¶ නාම ආවුසො කීදිසං හොති, කිං මං සත්ථා න පස්සති, සචෙ රොචිස්සති, ආනන්දො මං උපට්ඨාතූති වක්ඛතී’’ති. අථ භගවා – ‘‘න, භික්ඛවෙ, ආනන්දො අඤ්ඤෙන උස්සාහෙතබ්බො, සයමෙව ජානිත්වා මං උපට්ඨහිස්සතී’’ති ආහ. තතො භික්ඛූ – ‘‘උට්ඨෙහි, ආවුසො ආනන්ද, උට්ඨෙහි ආවුසො ආනන්ද, දසබලං උපට්ඨාකට්ඨානං යාචාහී’’ති ආහංසු. ථෙරො උට්ඨහිත්වා චත්තාරො පටික්ඛෙපෙ, චතස්සො ච ආයාචනාති අට්ඨ වරෙ යාචි.

චත්තාරො පටික්ඛෙපා නාම – ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ, භගවා අත්තනා ලද්ධං පණීතං චීවරං න දස්සති, පිණ්ඩපාතං න දස්සති, එකගන්ධකුටියං වසිතුං න දස්සති, නිමන්තනං ගහෙත්වා න ගමිස්සති, එවාහං භගවන්තං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති වත්වා – ‘‘කිං පනෙත්ථ, ආනන්ද, ආදීනවං පස්සසී’’ති වුත්තෙ – ‘‘සචාහං, භන්තෙ, ඉමානි වත්ථූනි ලභිස්සාමි, භවිස්සන්ති වත්තාරො – ‘ආනන්දො දසබලෙන ලද්ධං පණීතං චීවරං පරිභුඤ්ජති, පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජති, එකගන්ධකුටියං වසති, එකතො නිමන්තනං ගච්ඡති, එතං ලාභං ලභන්තො තථාගතං උපට්ඨාති, කො එවං උපට්ඨහතො භාරො’ති’’ ඉමෙ චත්තාරො පටික්ඛෙපෙ යාචි.

චතස්සො ආයාචනා නාම – ‘‘සචෙ, භන්තෙ, භගවා මයා ගහිතනිමන්තනං ගමිස්සති, සචාහං තිරොරට්ඨා තිරොජනපදා භගවන්තං දට්ඨුං ආගතං පරිසං ආගතක්ඛණෙ එව භගවන්තං දස්සෙතුං ලච්ඡාමි, යදා මෙ කඞ්ඛා උප්පජ්ජති, තස්මිංයෙව ඛණෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිතුං ලච්ඡාමි, යං භගවා මය්හං පරම්මුඛා ධම්මං දෙසෙති, තං ආගන්ත්වා මය්හං කථෙස්සති, එවාහං භගවන්තං ¶ උපට්ඨහිස්සාමී’’ති වත්වා – ‘‘කං පනෙත්ථ, ආනන්ද, ආනිසංසං පස්සසී’’ති ¶ වුත්තෙ – ‘‘ඉධ, භන්තෙ, සද්ධා කුලපුත්තා භගවතො ඔකාසං අලභන්තා මං එවං වදන්ති – ‘ස්වෙ, භන්තෙ ආනන්ද, භගවතා සද්ධිං අම්හාකං ඝරෙ භික්ඛං ගණ්හෙය්යාථා’ති, සචෙ භන්තෙ භගවා තත්ථ න ගමිස්සති, ඉච්ඡිතක්ඛණෙයෙව පරිසං දස්සෙතුං, කඞ්ඛඤ්ච විනොදෙතුං ඔකාසං න ලච්ඡාමි, භවිස්සන්ති වත්තාරො – ‘කිං ආනන්දො දසබලං උපට්ඨාති, එත්තකම්පිස්ස අනුග්ගහං භගවා න කරොතී’ති. භගවතො ච පරම්මුඛා මං පුච්ඡිස්සන්ති – ‘අයං, ආවුසො ආනන්ද, ගාථා, ඉදං සුත්තං, ඉදං ජාතකං, කත්ථ දෙසිත’න්ති. සචාහං තං න සම්පාදයිස්සාමි, භවිස්සන්ති වත්තාරො – ‘එත්තකම්පි, ආවුසො, න ජානාසි, කස්මා ත්වං ඡායා විය භගවන්තං අවිජහන්තො දීඝරත්තං විචරසී’ති. තෙනාහං පරම්මුඛා දෙසිතස්සපි ධම්මස්ස පුන කථනං ඉච්ඡාමී’’ති ඉමා චතස්සො ආයාචනා යාචි. භගවාපිස්ස අදාසි.

එවං ඉමෙ අට්ඨ වරෙ ගහෙත්වා නිබද්ධුපට්ඨාකො අහොසි. තස්සෙව ඨානන්තරස්සත්ථාය කප්පසතසහස්සං ¶ පූරිතානං පාරමීනං ඵලං පාපුණීති ඉමස්ස නිබද්ධුපට්ඨාකභාවං සන්ධාය – ‘‘මය්හං, භික්ඛවෙ, එතරහි ආනන්දො භික්ඛු උපට්ඨාකො අග්ගුපට්ඨාකො’’ති ආහ. අයං උපට්ඨාකපරිච්ඡෙදො නාම.

12. පිතිපරිච්ඡෙදො උත්තානත්ථොයෙව.

විහාරං පාවිසීති කස්මා විහාරං පාවිසි? භගවා කිර එත්තකං කථෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘න තාව මයා සත්තන්නං බුද්ධානං වංසො නිරන්තරං මත්ථකං පාපෙත්වා කථිතො, අජ්ජ මයි පන විහාරං පවිට්ඨෙ ඉමෙ භික්ඛූ භිය්යොසො මත්තාය පුබ්බෙනිවාසඤාණං ආරබ්භ වණ්ණං කථයිස්සන්ති. අථාහං ආගන්ත්වා නිරන්තරං බුද්ධවංසං කථෙත්වා මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සාමී’’ති භික්ඛූනං කථාවාරස්ස ඔකාසං දත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි.

යඤ්චෙතං භගවා තන්තිං කථෙසි, තත්ථ කප්පපරිච්ඡෙදො, ජාතිපරිච්ඡෙදො, ගොත්තපරිච්ඡෙදො, ආයුපරිච්ඡෙදො, බොධිපරිච්ඡෙදො, සාවකයුගපරිච්ඡෙදො, සාවකසන්නිපාතපරිච්ඡෙදො, උපට්ඨාකපරිච්ඡෙදො, පිතිපරිච්ඡෙදොති නවිමෙ වාරා ආගතා, සම්බහුලවාරො අනාගතො, ආනෙත්වා පන දීපෙතබ්බො.

සබ්බබොධිසත්තානඤ්හි ¶ ¶ එකස්මිං කුලවංසානුරූපෙ පුත්තෙ ජාතෙ නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතබ්බන්ති අයමෙව වංසො, අයං පවෙණී. කස්මා? සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානඤ්හි මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමනතො පට්ඨාය පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරානි අනෙකානි පාටිහාරියානි හොන්ති, තත්ර නෙසං යදි නෙව ජාතනගරං, න පිතා, න මාතා, න භරියා, න පුත්තො පඤ්ඤායෙය්ය, ‘‘ඉමස්ස නෙව ජාතනගරං, න පිතා, න භරියා, න පුත්තො පඤ්ඤායති, දෙවො වා සක්කො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා එස මඤ්ඤෙ, දෙවානඤ්ච ඊදිසං පාටිහාරියං අනච්ඡරිය’’න්ති මඤ්ඤමානො ජනො නෙව සොතබ්බං, න සද්ධාතබ්බං මඤ්ඤෙය්ය. තතො අභිසමයො න භවෙය්ය, අභිසමයෙ අසති නිරත්ථකොව බුද්ධුප්පාදො, අනිය්යානිකං සාසනං හොති. තස්මා සබ්බබොධිසත්තානං – ‘‘එකස්මිං කුලවංසානුරූපෙ පුත්තෙ ජාතෙ නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතබ්බ’’න්ති අයමෙව වංසො අයං පවෙණී. තස්මා පුත්තාදීනං වසෙන සම්බහුලවාරො ආනෙත්වා දීපෙතබ්බො.

සමවත්තක්ඛන්ධො අතුලො, සුප්පබුද්ධො ච උත්තරො;

සත්ථවාහො විජිතසෙනො, රාහුලො භවති සත්තමොති.

එතෙ තාව සත්තන්නම්පි බොධිසත්තානං අනුක්කමෙනෙව සත්ත පුත්තා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ රාහුලභද්දෙ තාව ජාතෙ පණ්ණං ආහරිත්වා මහාපුරිසස්ස හත්ථෙ ඨපයිංසු. අථස්ස තාවදෙව සකලසරීරං ඛොභෙත්වා පුත්තසිනෙහො අට්ඨාසි. සො චින්තෙසි – ‘‘එකස්මිං තාව ජාතෙ එවරූපො පුත්තසිනෙහො, පරොසහස්සං කිර මෙ පුත්තා භවිස්සන්ති, තෙසු එකෙකස්මිං ජාතෙ ඉදං සිනෙහබන්ධනං එවං වඩ්ඪන්තං දුබ්භෙජ්ජං භවිස්සති, රාහු ජාතො, බන්ධනං ජාත’’න්ති ආහ. තං දිවසමෙව ච රජ්ජං පහාය නික්ඛන්තො. එස නයො සබ්බෙසං පුත්තුප්පත්තියන්ති. අයං පුත්තපරිච්ඡෙදො.

සුතනා ¶ සබ්බකාමා ච, සුචිත්තා අථ රොචිනී;

රුචග්ගතී සුනන්දා ච, බිම්බා භවති සත්තමාති.

එතා තෙසං සත්තන්නම්පි පුත්තානං මාතරො අහෙසුං. බිම්බාදෙවී පන රාහුලකුමාරෙ ජාතෙ රාහුලමාතාති පඤ්ඤායිත්ථ. අයං භරියපරිච්ඡෙදො.

විපස්සී ¶ කකුසන්ධොති ඉමෙ පන ද්වෙ බොධිසත්තා පයුත්තආජඤ්ඤරථමාරුය්හ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිංසු. සිඛී කොණාගමනොති ඉමෙ ද්වෙ හත්ථික්ඛන්ධවරගතා හුත්වා නික්ඛමිංසු. වෙස්සභූ සුවණ්ණසිවිකාය නිසීදිත්වා නික්ඛමි. කස්සපො උපරිපාසාදෙ මහාතලෙ නිසින්නොව ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ඣානා උට්ඨාය තං ඣානං පාදකං කත්වා – ‘‘පාසාදො උග්ගන්ත්වා බොධිමණ්ඩෙ ඔතරතූ’’ති අධිට්ඨාසි. පාසාදො ආකාසෙන ගන්ත්වා බොධිමණ්ඩෙ ඔතරි. මහාපුරිසොපි තතො ඔතරිත්වා භූමියං ඨත්වා – ‘‘පාසාදො යථාඨානෙයෙව පතිට්ඨාතූ’’ති චින්තෙසි. සො යථාඨානෙ පතිට්ඨාසි. මහාපුරිසොපි සත්ත දිවසානි පධානමනුයුඤ්ජිත්වා බොධිපල්ලඞ්කෙ ¶ නිසීදිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිජ්ඣි. අම්හාකං පන බොධිසත්තො කණ්ටකං අස්සවරමාරුය්හ නික්ඛන්තොති. අයං යානපරිච්ඡෙදො.

විපස්සිස්ස පන භගවතො යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ විහාරො පතිට්ඨාසි, සිඛිස්ස තිගාවුතෙ, වෙස්සභුස්ස අඩ්ඪයොජනෙ, කකුසන්ධස්ස ගාවුතෙ, කොණාගමනස්ස අඩ්ඪගාවුතෙ, කස්සපස්ස වීසතිඋසභෙ. අම්හාකං භගවතො පකතිමානෙන සොළසකරීසෙ, රාජමානෙන අට්ඨකරීසෙ පදෙසෙ විහාරො පතිට්ඨිතොති. අයං විහාරපරිච්ඡෙදො.

විපස්සිස්ස පන භගවතො එකරතනායාමා විදත්ථිවිත්ථාරා අට්ඨඞ්ගුලුබ්බෙධා සුවණ්ණිට්ඨකා කාරෙත්වා චූළංසෙන ඡාදෙත්වා විහාරට්ඨානං කිණිංසු. සිඛිස්ස සුවණ්ණයට්ඨිඵාලෙහි ඡාදෙත්වා කිණිංසු. වෙස්සභුස්ස සුවණ්ණහත්ථිපාදානි කාරෙත්වා තෙසං චූළංසෙන ඡාදෙත්වා කිණිංසු. කකුසන්ධස්ස වුත්තනයෙනෙව සුවණ්ණිට්ඨකාහි ඡාදෙත්වා කිණිංසු. කොණාගමනස්ස වුත්තනයෙනෙව සුවණ්ණකච්ඡපෙහි ඡාදෙත්වා කිණිංසු. කස්සපස්ස ¶ සුවණ්ණකට්ටීහියෙව ඡාදෙත්වා කිණිංසු. අම්හාකං භගවතො සලක්ඛණානං කහාපණානං චූළංසෙන ඡාදෙත්වා කිණිංසු. අයං විහාරභූමිග්ගහණධනපරිච්ඡෙදො.

තත්ථ ¶ විපස්සිස්ස භගවතො තථා භූමිං කිණිත්වා විහාරං කත්වා දින්නුපට්ඨාකො පුනබ්බසුමිත්තො නාම අහොසි, සිඛිස්ස සිරිවඩ්ඪනො නාම, වෙස්සභුස්ස සොත්ථියො නාම, කකුසන්ධස්ස අච්චුතො නාම, කොණාගමනස්ස උග්ගො නාම, කස්සපස්ස සුමනො නාම, අම්හාකං භගවතො සුදත්තො නාම. සබ්බෙ චෙතෙ ගහපතිමහාසාලා සෙට්ඨිනො අහෙසුන්ති. අයං උපට්ඨාකපරිච්ඡෙදො නාම.

අපරානි චත්තාරි අවිජහිතට්ඨානානි නාම හොන්ති. සබ්බබුද්ධානඤ්හි බොධිපල්ලඞ්කො අවිජහිතො, එකස්මිංයෙව ඨානෙ හොති. ධම්මචක්කප්පවත්තනං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අවිජහිතමෙව හොති. දෙවොරොහනකාලෙ සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ පඨමපදගණ්ඨිකා අවිජහිතාව හොති. ජෙතවනෙ ගන්ධකුටියා චත්තාරි මඤ්චපාදට්ඨානානි අවිජහිතානෙව හොන්ති. විහාරො පන ඛුද්දකොපි මහන්තොපි හොති, විහාරොපි න විජහිතොයෙව, නගරං පන විජහති. යදා නගරං පාචීනතො හොති, තදා විහාරො පච්ඡිමතො; යදා නගරං දක්ඛිණතො, තදා විහාරො උත්තරතො. යදා නගරං පච්ඡිමතො, තදා විහාරො පාචීනතො; යදා නගරං උත්තරතො, තදා විහාරො දක්ඛිණතො. ඉදානි පන නගරං උත්තරතො, විහාරො දක්ඛිණතො.

සබ්බබුද්ධානඤ්ච ¶ ආයුවෙමත්තං, පමාණවෙමත්තං, කුලවෙමත්තං, පධානවෙමත්තං, රස්මිවෙමත්තන්ති පඤ්ච වෙමත්තානි හොන්ති. ආයුවෙමත්තං නාම කෙචි දීඝායුකා හොන්ති, කෙචි අප්පායුකා. තථා හි දීපඞ්කරස්ස වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණං අහොසි, අම්හාකං භගවතො වස්සසතං ආයුප්පමාණං.

පමාණවෙමත්තං නාම කෙචි දීඝා හොන්ති කෙචි රස්සා. තථා හි දීපඞ්කරො අසීතිහත්ථො අහොසි, සුමනො නවුතිහත්ථො, අම්හාකං භගවා අට්ඨාරසහත්ථො.

කුලවෙමත්තං ¶ නාම කෙචි ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තන්ති, කෙචි බ්රාහ්මණකුලෙ. පධානවෙමත්තං නාම කෙසඤ්චි පධානං ඉත්තරකාලමෙව හොති, යථා කස්සපස්ස භගවතො. කෙසඤ්චි අද්ධනියං, යථා අම්හාකං භගවතො.

රස්මිවෙමත්තං නාම මඞ්ගලස්ස භගවතො සරීරරස්මි දසසහස්සිලොකධාතුප්පමාණා අහොසි. අම්හාකං භගවතො සමන්තා බ්යාමමත්තා ¶ . තත්ර රස්මිවෙමත්තං අජ්ඣාසයප්පටිබද්ධං, යො යත්තකං ඉච්ඡති, තස්ස තත්තකං සරීරප්පභා ඵරති. මඞ්ගලස්ස පන නිච්චම්පි දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරතූති අජ්ඣාසයො අහොසි. පටිවිද්ධගුණෙසු පන කස්සචි වෙමත්තං නාම නත්ථි.

අපරං අම්හාකංයෙව භගවතො සහජාතපරිච්ඡෙදඤ්ච නක්ඛත්තපරිච්ඡෙදඤ්ච දීපෙසුං. සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තෙන කිර සද්ධිං රාහුලමාතා, ආනන්දත්ථෙරො, ඡන්නො, කණ්ටකො, නිධිකුම්භො, මහාබොධි, කාළුදායීති ඉමානි සත්ත සහජාතානි. මහාපුරිසො ච උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙනෙව මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමි, මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමි, ධම්මචක්කං පවත්තෙසි, යමකපාටිහාරියං අකාසි. විසාඛානක්ඛත්තෙන ජාතො ච අභිසම්බුද්ධො ච පරිනිබ්බුතො ච. මාඝනක්ඛත්තෙනස්ස සාවකසන්නිපාතො ච අහොසි, ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනඤ්ච, අස්සයුජනක්ඛත්තෙන දෙවොරොහනන්ති එත්තකං ආහරිත්වා දීපෙතබ්බං. අයං සම්බහුලපරිච්ඡෙදො නාම.

13. ඉදානි අථ ඛො තෙසං භික්ඛූනන්තිආදීසු තෙ භික්ඛූ – ‘‘ආවුසො, පුබ්බෙනිවාසස්ස නාම අයං ගති, යදිදං චුතිතො පට්ඨාය පටිසන්ධිආරොහනං. යං පන ඉදං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පච්ඡාමුඛං ඤාණං පෙසෙත්වා චුති ගන්තබ්බං, ඉදං අතිගරුකං. ආකාසෙ පදං දස්සෙන්තො විය භගවා කථෙසී’’ති අතිවිම්හයජාතා හුත්වා – ‘‘අච්ඡරියං, ආවුසො,’’තිආදීනි වත්වා පුන අපරම්පි කාරණං දස්සෙන්තො – ‘‘යත්ර හි නාම තථාගතො’’තිආදිමාහංසු ¶ . තත්ථ යත්ර හි නාමාති අච්ඡරියත්ථෙ නිපාතො, යො නාම තථාගතොති අත්ථො. ඡින්නපපඤ්චෙති එත්ථ පපඤ්චා නාම තණ්හා මානො දිට්ඨීති ඉමෙ තයො කිලෙසා. ඡින්නවටුමෙති එත්ථ වටුමන්ති කුසලාකුසලකම්මවට්ටං වුච්චති. පරියාදින්නවට්ටෙති තස්සෙව වෙවචනං, පරියාදින්නසබ්බකම්මවට්ටෙති අත්ථො. සබ්බදුක්ඛවීතිවත්තෙති සබ්බං විපාකවට්ටසඞ්ඛාතං දුක්ඛං වීතිවත්තෙ ¶ . අනුස්සරිස්සතීති ඉදං යත්රාති නිපාතවසෙන අනාගතවචනං, අත්ථො පනෙත්ථ අතීතවසෙන වෙදිතබ්බො. භගවා හි තෙ බුද්ධෙ අනුස්සරි, න ඉදානි අනුස්සරිස්සති. එවංසීලාති ¶ මග්ගසීලෙන ඵලසීලෙන ලොකියලොකුත්තරසීලෙන එවංසීලා. එවංධම්මාති එත්ථ සමාධිපක්ඛා ධම්මා අධිප්පෙතා, මග්ගසමාධිනා ඵලසමාධිනා ලොකියලොකුත්තරසමාධිනා, එවංසමාධයොති අත්ථො. එවංපඤ්ඤාති මග්ගපඤ්ඤාදිවසෙනෙව එවංපඤ්ඤා. එවංවිහාරීති එත්ථ පන හෙට්ඨා සමාධිපක්ඛානං ධම්මානං ගහිතත්තා විහාරො ගහිතොව පුන කස්මා ගහිතමෙව ගණ්හාතීති චෙ; න ඉදං ගහිතමෙව, ඉදඤ්හි නිරොධසමාපත්තිදීපනත්ථං වුත්තං. තස්මා එවං නිරොධසමාපත්තිවිහාරී තෙ භගවන්තො අහෙසුන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එවංවිමුත්තාති එත්ථ වික්ඛම්භනවිමුත්ති, තදඞ්ගවිමුත්ති, සමුච්ඡෙදවිමුත්ති, පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති, නිස්සරණවිමුත්තීති පඤ්චවිධා විමුත්ති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො සයං වික්ඛම්භිතෙහි නීවරණාදීහි විමුත්තත්තා වික්ඛම්භනවිමුත්තීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. අනිච්චානුපස්සනාදිකා සත්තානුපස්සනා සයං තස්ස තස්ස පච්චනීකඞ්ගවසෙන පරිච්චත්තාහි නිච්චසඤ්ඤාදීහි විමුත්තත්තා තදඞ්ගවිමුත්තීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. චත්තාරො අරියමග්ගා සයං සමුච්ඡින්නෙහි කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා සමුච්ඡෙදවිමුත්තීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි මග්ගානුභාවෙන කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධන්තෙ උප්පන්නත්තා පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. නිබ්බානං සබ්බකිලෙසෙහි නිස්සටත්තා අපගතත්තා දූරෙ ඨිතත්තා නිස්සරණවිමුත්තීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. ඉති ඉමාසං පඤ්චන්නං විමුත්තීනං වසෙන – ‘‘එවං විමුත්තා’’ති එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

14. පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති එකීභාවා වුට්ඨිතො.

16. ‘‘ඉතො සො, භික්ඛවෙ’’ති කො අනුසන්ධි? ඉදඤ්හි සුත්තං – ‘‘තථාගතස්සෙවෙසා, භික්ඛවෙ, ධම්මධාතු සුප්පටිවිද්ධා’’ති ච ‘‘දෙවතාපි තථාගතස්ස එතමත්ථං ආරොචෙසු’’න්ති ච ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි ආබද්ධං. තත්ථ දෙවතාරොචනපදං සුත්තන්තපරියොසානෙ දෙවචාරිකකොලාහලං දස්සෙන්තො විචාරෙස්සති ¶ . ධම්මධාතුපදානුසන්ධිවසෙන පන අයං දෙසනා ¶ ආරද්ධා. තත්ථ ඛත්තියො ජාතියාතිආදීනි එකාදසපදානි නිදානකණ්ඩෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

17. අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සී බොධිසත්තොතිආදීසු පන විපස්සීති තස්ස නාමං, තඤ්ච ඛො විවිධෙ අත්ථෙ පස්සනකුසලතාය ලද්ධං. බොධිසත්තොති පණ්ඩිතසත්තො බුජ්ඣනකසත්තො. බොධිසඞ්ඛාතෙසු වා චතූසු මග්ගෙසු සත්තො ආසත්තො ලග්ගමානසොති බොධිසත්තො. සතො සම්පජානොති එත්ථ සතොති සතියෙව. සම්පජානොති ඤාණං. සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමීති අත්ථො. ඔක්කමීති ඉමිනා චස්ස ඔක්කන්තභාවො පාළියං දස්සිතො, න ඔක්කමනක්කමො. සො පන යස්මා අට්ඨකථං ආරූළ්හො, තස්මා එවං වෙදිතබ්බො –

සබ්බබොධිසත්තා හි සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා, පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා, ඤාතත්ථචරියලොකත්ථචරියබුද්ධචරියානං කොටිං පත්වා, වෙස්සන්තරසදිසෙ තතියෙ අත්තභාවෙ ඨත්වා, සත්ත මහාදානානි දත්වා, සත්තක්ඛත්තුං පථවිං කම්පෙත්වා, කාලඞ්කත්වා, දුතියචිත්තවාරෙ තුසිතභවනෙ නිබ්බත්තන්ති. විපස්සී බොධිසත්තොපි තථෙව කත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා සට්ඨිසතසහස්සාධිකා සත්තපඤ්ඤාස වස්සකොටියො තත්ථ අට්ඨාසි. අඤ්ඤදා පන දීඝායුකදෙවලොකෙ නිබ්බත්තා බොධිසත්තා න යාවතායුකං තිට්ඨන්ති. කස්මා? තත්ථ පාරමීනං දුප්පූරණීයත්තා. තෙ අධිමුත්තිකාලකිරියං කත්වා මනුස්සපථෙයෙව නිබ්බත්තන්ති. පාරමීනං පූරෙන්තො පන යථා ඉදානි එකෙන අත්තභාවෙන සබ්බඤ්ඤුතං උපනෙතුං සක්කොන්ති, එවං සබ්බසො පූරිතත්තා තදා විපස්සී බොධිසත්තො තත්ථ යාවතායුකං අට්ඨාසි.

දෙවතානං පන – ‘‘මනුස්සානං ගණනාවසෙන ඉදානි සත්තහි දිවසෙහි චුති භවිස්සතී’’ති පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි උප්පජ්ජන්ති – මාලා මිලායන්ති, වත්ථානි කිලිස්සන්ති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, කායෙ දුබ්බණ්ණියං ඔක්කමති, දෙවො දෙවාසනෙ න සණ්ඨාති. තත්ථ ¶ මාලාති පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ පිළන්ධනමාලා ¶ , තා කිර සට්ඨිසතසහස්සාධිකා සත්තපණ්ණාස වස්සකොටියො අමිලායිත්වා තදා මිලායන්ති. වත්ථෙසුපි එසෙව නයො. එත්තකං පන කාලං දෙවානං නෙව සීතං න උණ්හං හොති, තස්මිං කාලෙ සරීරා බින්දුබින්දුවසෙන සෙදා මුච්චන්ති. එත්තකඤ්ච කාලං තෙසං සරීරෙ ඛණ්ඩිච්චපාලිච්චාදිවසෙන විවණ්ණතා න පඤ්ඤායති, දෙවධීතා සොළසවස්සුද්දෙසිකා විය ඛායන්ති, දෙවපුත්තා වීසතිවස්සුද්දෙසිකා විය ඛායන්ති, මරණකාලෙ පන තෙසං කිලන්තරූපො අත්තභාවො හොති. එත්තකඤ්ච තෙසං කාලං දෙවලොකෙ උක්කණ්ඨිතා නාම නත්ථි, මරණකාලෙ පන නිස්සසන්ති විජම්භන්ති, සකෙ ආසනෙ නාභිරමන්ති.

ඉමානි ¶ පන පුබ්බනිමිත්තානි යථා ලොකෙ මහාපුඤ්ඤානං රාජරාජමහාමත්තාදීනංයෙව උක්කාපාතභූමිචාලචන්දග්ගාහාදීනි නිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, න සබ්බෙසං; එවං මහෙසක්ඛදෙවතානංයෙව පඤ්ඤායන්ති, න සබ්බෙසං. යථා ච මනුස්සෙසු පුබ්බනිමිත්තානි නක්ඛත්තපාඨකාදයොව ජානන්ති, න සබ්බෙ; එවං තානිපි න සබ්බදෙවතා ජානන්ති, පණ්ඩිතා එව පන ජානන්ති. තත්ථ යෙ මන්දෙන කුසලකම්මෙන නිබ්බත්තා දෙවපුත්තා, තෙ තෙසු උප්පන්නෙසු – ‘‘ඉදානි කො ජානාති, ‘කුහිං නිබ්බත්තෙස්සාමා’ති’’ භායන්ති. යෙ මහාපුඤ්ඤා, තෙ ‘‘අම්හෙහි දින්නං දානං, රක්ඛිතං සීලං, භාවිතං භාවනං ආගම්ම උපරි දෙවලොකෙසු සම්පත්තිං අනුභවිස්සාමා’’ති න භායන්ති. විපස්සී බොධිසත්තොපි තානි පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා ‘‘ඉදානි අනන්තරෙ අත්තභාවෙ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති න භායති. අථස්ස තෙසු නිමිත්තෙසු පාතුභූතෙසු දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා – ‘‘මාරිස, තුම්හෙහි දස පාරමියො පූරෙන්තෙහි න සක්කසම්පත්තිං, න මාරසම්පත්තිං, න බ්රහ්මසම්පත්තිං, න චක්කවත්තිසම්පත්තිං පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, ලොකනිත්ථරණත්ථාය පන බුද්ධත්තං පත්ථයමානෙහි පූරිතා. සො වො, ඉදානි කාලො, මාරිස, බුද්ධත්තාය, සමයො, මාරිස, බුද්ධත්තායා’’ති යාචන්ති.

අථ මහාසත්තො තාසං දෙවතානං පටිඤ්ඤං අදත්වාව කාලදීපදෙසකුලජනෙත්තිආයුපරිච්ඡෙදවසෙන පඤ්චමහාවිලොකනං නාම විලොකෙසි. තත්ථ ‘‘කාලො නු ඛො, න කාලො’’ති පඨමං කාලං විලොකෙසි. තත්ථ ¶ වස්සසතසහස්සතො උද්ධං වඩ්ඪිතආයුකාලො කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තානං ජාතිජරාමරණානි න ¶ පඤ්ඤායන්ති, බුද්ධානඤ්ච ධම්මදෙසනා නාම තිලක්ඛණමුත්තා නත්ථි. තෙ තෙසං – ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති කථෙන්තානං – ‘‘කිං නාමෙතං කථෙන්තී’’ති නෙව සොතුං, න සද්දහිතුං මඤ්ඤන්ති, තතො අභිසමයො න හොති, තස්මිං අසති අනිය්යානිකං සාසනං හොති. තස්මා සො අකාලො. වස්සසතතො ඌනආයුකාලොපි කාලො න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්ති, උස්සන්නකිලෙසානඤ්ච දින්නො ඔවාදො ඔවාදට්ඨානෙ න තිට්ඨති, උදකෙ දණ්ඩරාජි විය ඛිප්පං විගච්ඡති. තස්මා සොපි අකාලොව. වස්සසතසහස්සතො පට්ඨාය හෙට්ඨා, වස්සසතතො පට්ඨාය උද්ධං ආයුකාලො කාලො නාම, තදා ච අසීතිවස්සසහස්සායුකා මනුස්සා. අථ මහාසත්තො – ‘‘නිබ්බත්තිතබ්බකාලො’’ති කාලං පස්සි.

තතො දීපං විලොකෙන්තො සපරිවාරෙ චත්තාරො දීපෙ ඔලොකෙත්වා – ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙයෙව නිබ්බත්තන්තී’’ති දීපං පස්සි.

තතො ¶ – ‘‘ජම්බුදීපො නාම මහා, දසයොජනසහස්සපරිමාණො, කතරස්මිං නු ඛො පදෙසෙ බුද්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති දෙසං විලොකෙන්තො මජ්ඣිමදෙසං පස්සි. මජ්ඣිමදෙසො නාම – ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො’’තිආදිනා (මහාව. 259) නයෙන විනයෙ වුත්තොව. සො ආයාමතො තීණි යොජනසතානි, විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යානි, පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතානීති. එතස්මිඤ්හි පදෙසෙ බුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා අග්ගසාවකා අසීති මහාසාවකා චක්කවත්තිරාජානො අඤ්ඤෙ ච මහෙසක්ඛා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිමහාසාලා උප්පජ්ජන්ති. ඉදඤ්චෙත්ථ බන්ධුමතී නාම නගරං, තත්ථ මයා නිබ්බත්තිතබ්බන්ති නිට්ඨං අගමාසි.

තතො කුලං විලොකෙන්තො – ‘‘බුද්ධා නාම ලොකසම්මතෙ කුලෙ නිබ්බත්තන්ති. ඉදානි ච ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං, තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි, බන්ධුමා නාම මෙ රාජා පිතා භවිස්සතී’’ති කුලං පස්සි.

තතො ¶ මාතරං විලොකෙන්තො – ‘‘බුද්ධමාතා නාම ලොලා සුරාධුත්තා න හොති, කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමී, ජාතිතො පට්ඨාය අඛණ්ඩපඤ්චසීලා හොති, අයඤ්ච බන්ධුමතී නාම දෙවී ඊදිසා, අයං මෙ මාතා භවිස්සති ¶ , ‘‘කිත්තකං පනස්සා ආයූ’’ති ආවජ්ජන්තො ‘‘දසන්නං මාසානං උපරි සත්ත දිවසානී’’ති පස්සි.

ඉති ඉමං පඤ්චමහාවිලොකනං විලොකෙත්වා ‘‘කාලො, මෙ මාරිසා, බුද්ධභාවායා’’ති දෙවතානං සඞ්ගහං කරොන්තො පටිඤ්ඤං දත්වා – ‘‘ගච්ඡථ, තුම්හෙ’’ති තා දෙවතා උය්යොජෙත්වා තුසිතදෙවතාහි පරිවුතො තුසිතපුරෙ නන්දනවනං පාවිසි. සබ්බදෙවලොකෙසු හි නන්දනවනං අත්ථියෙව. තත්ර නං දෙවතා ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡාති පුබ්බෙකතකුසලකම්මොකාසං සාරයමානා විචරන්ති. සො එවං දෙවතාහි කුසලං සාරයමානාහි පරිවුතො තත්ථ විචරන්තොයෙව චවි.

එවං චුතො ච ‘චවාමී’ති ජානාති, චුතිචිත්තං න ජානාති. පටිසන්ධිං ගහෙත්වාපි ජානාති, පටිසන්ධිචිත්තමෙව න ජානාති. ‘‘ඉමස්මිං මෙ ඨානෙ පටිසන්ධිං ගහිතා’’ති එවං පන ජානාති. කෙචි පන ථෙරා – ‘‘ආවජ්ජනපරියායො නාම ලද්ධුං වට්ටති, දුතියතතියචිත්තවාරෙ එව ජානිස්සතී’’ති වදන්ති. තිපිටකමහාසීවත්ථෙරො පන ආහ – ‘‘මහාසත්තානං පටිසන්ධි න අඤ්ඤෙසං පටිසන්ධිසදිසා, කොටිප්පත්තං පන තෙසං සතිසම්පජඤ්ඤං. යස්මා පන තෙනෙව චිත්තෙන තං චිත්තං ඤාතුං න සක්කා, තස්මා චුතිචිත්තං න ජානාති. චුතික්ඛණෙපි ‘චවාමී’ති ජානාති. පටිසන්ධිචිත්තං න ජානාති. ‘අසුකස්මිං මෙ ඨානෙ පටිසන්ධි ගහිතා’ති ජානාති, තස්මිං ¶ කාලෙ දසසහස්සිලොකධාතු කම්පතී’’ති. එවං සතො සම්පජානො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තො පන එකූනවීසතියා පටිසන්ධිචිත්තෙසු මෙත්තාපුබ්බභාගස්ස සොමනස්සසහගතඤාණසම්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකකුසලචිත්තස්ස සදිසමහාවිපාකචිත්තෙන පටිසන්ධි ගණ්හි. මහාසීවත්ථෙරො පන උපෙක්ඛාසහගතෙනාති ආහ. යථා ¶ ච අම්හාකං භගවා, එවං සොපි ආසාළ්හීපුණ්ණමායං උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙනෙව පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි.

තදා කිර පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨාය විගතසුරාපානං මාලාගන්ධාදිවිභූතිසම්පන්නං නක්ඛත්තකීළං අනුභවමානා බොධිසත්තමාතා සත්තමෙ දිවසෙ පාතො උට්ඨාය ගන්ධොදකෙන නහායිත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා වරභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිපන්නා නිද්දං ඔක්කමමානා ඉදං සුපිනං අද්දස – ‘‘චත්තාරො කිර ¶ නං මහාරාජානො සයනෙනෙව සද්ධිං උක්ඛිපිත්වා අනොතත්තදහං නෙත්වා නහාපෙත්වා දිබ්බවත්ථං නිවාසෙත්වා දිබ්බගන්ධෙහි විලිම්පෙත්වා දිබ්බපුප්ඵානි පිළන්ධිත්වා, තතො අවිදූරෙ රජතපබ්බතො, තස්ස අන්තො කනකවිමානං අත්ථි, තස්මිං පාචීනතො සීසං කත්වා නිපජ්ජාපෙසුං. අථ බොධිසත්තො සෙතවරවාරණො හුත්වා තතො අවිදූරෙ එකො සුවණ්ණපබ්බතො, තත්ථ චරිත්වා තතො ඔරුය්හ රජතපබ්බතං අභිරුහිත්වා කනකවිමානං පවිසිත්වා මාතරං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණපස්සං ඵාලෙත්වා කුච්ඡිං පවිට්ඨසදිසො අහොසි’’.

අථ පබුද්ධා දෙවී තං සුපිනං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා විභාතාය රත්තියා චතුසට්ඨිමත්තෙ බ්රාහ්මණපාමොක්ඛෙ පක්කොසාපෙත්වා හරිතූපලිත්තාය ලාජාදීහි කතමඞ්ගලසක්කාරාය භූමියා මහාරහානි ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා තත්ථ නිසින්නානං බ්රාහ්මණානං සප්පිමධුසක්කරාභිසඞ්ඛතස්ස වරපායාසස්ස සුවණ්ණරජතපාතියො පූරෙත්වා සුවණ්ණරජතපාතීහෙව පටිකුජ්ජිත්වා අදාසි, අඤ්ඤෙහි ච අහතවත්ථකපිලගාවීදානාදීහි නෙසං සන්තප්පෙසි. අථ නෙසං සබ්බකාමසන්තප්පිතානං තං සුපිනං ආරොචෙත්වා – ‘‘කිං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ආහංසු – ‘‘මා චින්තයි, මහාරාජ, දෙවියා තෙ කුච්ඡිම්හි ගබ්භො පතිට්ඨිතො, සො ච ඛො පුරිසගබ්භො න ඉත්ථිගබ්භො, පුත්තො තෙ භවිස්සති. සො සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, රාජා භවිස්සති චක්කවත්තී. සචෙ අගාරා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සති, බුද්ධො භවිස්සති ලොකෙ විවට්ටච්ඡදො’’ති. අයං තාව – ‘‘මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමී’’ති එත්ථ වණ්ණනාක්කමො.

අයමෙත්ථ ¶ ධම්මතාති අයං එත්ථ මාතුකුච්ඡිඔක්කමනෙ ධම්මතා, අයං සභාවො, අයං නියාමොති ¶ වුත්තං හොති. නියාමො ච නාමෙස කම්මනියාමො, උතුනියාමො, බීජනියාමො, චිත්තනියාමො, ධම්මනියාමොති පඤ්චවිධො (ධ. ස. අට්ඨ. 498).

තත්ථ කුසලස්ස ඉට්ඨවිපාකදානං, අකුසලස්ස අනිට්ඨවිපාකදානන්ති අයං කම්මනියාමො. තස්ස දීපනත්ථං – ‘‘න අන්තලික්ඛෙ’’ති (ඛු. පා. 127) ගාථාය වත්ථූනි වත්තබ්බානි. අපිච එකා කිර ඉත්ථී සාමිකෙන සද්ධිං භණ්ඩිත්වා උබ්බන්ධිත්වා මරිතුකාමා ¶ රජ්ජුපාසෙ ගීවං පවෙසෙසි. අඤ්ඤතරො පුරිසො වාසිං නිසෙන්තො තං ඉත්ථිකම්මං දිස්වා රජ්ජුං ඡින්දිතුකාමො – ‘‘මා භායි, මා භායී’’ති තං සමස්සාසෙන්තො උපධාවි. රජ්ජු ආසීවිසො හුත්වා අට්ඨාසි. සො භීතො පලායි. ඉතරා තත්ථෙව මරි. එවමාදීනි චෙත්ථ වත්ථූනි දස්සෙතබ්බානි.

තෙසු තෙසු ජනපදෙසු තස්මිං තස්මිං කාලෙ එකප්පහාරෙනෙව රුක්ඛානං පුප්ඵඵලගහණාදීනි, වාතස්ස වායනං අවායනං, ආතපස්ස තික්ඛතා මන්දතා, දෙවස්ස වස්සනං අවස්සනං, පදුමානං දිවා විකසනං රත්තිං මිලායනන්ති එවමාදි උතුනියාමො.

යං පනෙතං සාලිබීජතො සාලිඵලමෙව, මධුරතො මධුරසංයෙව, තිත්තතො තිත්තරසංයෙව ඵලං හොති, අයං බීජනියාමො.

පුරිමා පුරිමා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයොති එවං යදෙතං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අනන්තරා සම්පටිච්ඡනාදීනං නිබ්බත්තනං, අයං චිත්තනියාමො.

යා පනෙසා බොධිසත්තානං මාතුකුච්ඡිඔක්කමනාදීසු දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනාදීනං පවත්ති, අයං ධම්මනියාමො නාම. තෙසු ඉධ ධම්මනියාමො අධිප්පෙතො. තස්මා තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ධම්මතා එසා භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

18. තත්ථ කුච්ඡිං ඔක්කමතීති එත්ථ කුච්ඡිං ඔක්කන්තො හොතීති අයමෙවත්ථො ¶ . ඔක්කන්තෙ හි තස්මිං එවං හොති, න ඔක්කමමානෙ. අප්පමාණොති වුඩ්ඪිප්පමාණො, විපුලොති අත්ථො. උළාරොති තස්සෙව වෙවචනං. උළාරානි උළාරානි ඛාදනීයානි ඛාදන්තීතිආදීසු (ම. නි. 1.399) හි මධුරං උළාරන්ති වුත්තං. උළාරාය ඛලු භවං වච්ඡායනො සමණං ගොතමං පසංසාය පසංසතීතිආදීසු (ම. නි. 1.288) සෙට්ඨං උළාරන්ති වුත්තං. ඉධ පන විපුලං ¶ අධිප්පෙතං. දෙවානං දෙවානුභාවන්ති එත්ථ දෙවානං අයමානුභාවො නිවත්ථවත්ථස්ස පභා ද්වාදසයොජනානි ඵරති, තථා සරීරස්ස, තථා අලඞ්කාරස්ස, තථා විමානස්ස, තං අතික්කමිත්වාති අත්ථො.

ලොකන්තරිකාති ¶ තිණ්ණං තිණ්ණං චක්කවාළානං අන්තරා එකෙකො ලොකන්තරිකො හොති, තිණ්ණං සකටචක්කානං වා තිණ්ණං පත්තානං වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආහච්ච ඨපිතානං මජ්ඣෙ ඔකාසො විය. සො පන ලොකන්තරිකනිරයො පරිමාණතො අට්ඨයොජනසහස්සො හොති. අඝාති නිච්චවිවටා. අසංවුතාති හෙට්ඨාපි අප්පතිට්ඨා. අන්ධකාරාති තමභූතා. අන්ධකාරතිමිසාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තිනිවාරණතො අන්ධභාවකරණතිමිසෙන සමන්නාගතා. තත්ථ කිර චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න ජායති. එවංමහිද්ධිකාති චන්දිමසූරියා කිර එකප්පහාරෙනෙව තීසු දීපෙසු පඤ්ඤායන්ති, එවං මහිද්ධිකා. එකෙකාය දිසාය නව නව යොජනසතසහස්සානි අන්ධකාරං විධමිත්වා ආලොකං දස්සෙන්ති, එවංමහානුභාවා. ආභාය නානුභොන්තීති අත්තනො පභාය නප්පහොන්ති. තෙ කිර චක්කවාළපබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙන විචරන්ති, චක්කවාළපබ්බතඤ්ච අතික්කම්ම ලොකන්තරිකනිරයා. තස්මා තෙ තත්ථ ආභාය නප්පහොන්ති.

යෙපි තත්ථ සත්තාති යෙපි තස්මිං ලොකන්තරිකමහානිරයෙ සත්තා උප්පන්නා. කිං පන කම්මං කත්වා තත්ථ උප්පජ්ජන්තීති. භාරියං දාරුණං මාතාපිතූනං ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානඤ්ච උපරි අපරාධං, අඤ්ඤඤ්ච දිවසෙ දිවසෙ පාණවධාදිසාහසිකකම්මං කත්වා උප්පජ්ජන්ති, තම්බපණ්ණිදීපෙ අභයචොරනාගචොරාදයො විය. තෙසං අත්තභාවො තිගාවුතිකො හොති, වග්ගුලීනං විය දීඝනඛා හොන්ති. තෙ රුක්ඛෙ වග්ගුලියො විය නඛෙහි චක්කවාළපබ්බතෙ ලග්ගන්ති. යදා ¶ සංසප්පන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථපාසං ගතා හොන්ති, අථ ‘‘භක්ඛො නො ලද්ධො’’ති මඤ්ඤමානා තත්ථ වාවටා විපරිවත්තිත්වා ලොකසන්ධාරකඋදකෙ පතන්ති, වාතෙ පහරන්තෙපි මධුකඵලානි විය ඡිජ්ජිත්වා උදකෙ පතන්ති, පතිතමත්තාව අච්චන්තඛාරෙ උදකෙ පිට්ඨපිණ්ඩි විය විලීයන්ති.

අඤ්ඤෙපි කිර භො සන්ති සත්තාති භො යථා මයං මහාදුක්ඛං අනුභවාම, එවං අඤ්ඤෙ කිර සත්තාපි ඉමං දුක්ඛමනුභවනත්ථාය ඉධූපපන්නාති තං දිවසං පස්සන්ති. අයං පන ඔභාසො එකයාගුපානමත්තම්පි න තිට්ඨති, අච්ඡරාසඞ්ඝාටමත්තමෙව විජ්ජොභාසො විය නිච්ඡරිත්වා – ‘‘කිං ඉද’’න්ති භණන්තානංයෙව අන්තරධායති. සඞ්කම්පතීති සමන්තතො කම්පති. ඉතරද්වයං පුරිමපදස්සෙව වෙවචනං. පුන අප්පමාණො චාතිආදි නිගමනත්ථං වුත්තං.

19. චත්තාරො ¶ ¶ නං දෙවපුත්තා චාතුද්දිසං රක්ඛාය උපගච්ඡන්තීති එත්ථ චත්තාරොති චතුන්නං මහාරාජානං වසෙන වුත්තං. දසසහස්සචක්කවාළෙසු පන චත්තාරො චත්තාරො කත්වා චත්තාලීසසහස්සානි හොන්ති. තත්ථ ඉමස්මිං චක්කවාළෙ මහාරාජානො ඛග්ගහත්ථා බොධිසත්තස්ස ආරක්ඛත්ථාය උපගන්ත්වා සිරිගබ්භං පවිට්ඨා, ඉතරෙ ගබ්භද්වාරතො පට්ඨාය අවරුද්ධකෙ පංසුපිසාචකාදියක්ඛගණෙ පටික්කමාපෙත්වා යාව චක්කවාළා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු.

කිමත්ථාය පනායං රක්ඛා? නනු පටිසන්ධික්ඛණෙ කලලකාලතො පට්ඨාය සචෙපි කොටිසතසහස්සමාරා කොටිසතසහස්සසිනෙරුං උක්ඛිපිත්වා බොධිසත්තස්ස වා බොධිසත්තමාතුයා වා අන්තරායකරණත්ථං ආගච්ඡෙය්යුං, සබ්බෙ අන්තරාව අන්තරධායෙය්යුං. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා රුහිරුප්පාදවත්ථුස්මිං – ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං පරුපක්කමෙන තථාගතං ජීවිතා වොරොපෙය්ය. අනුපක්කමෙන, භික්ඛවෙ, තථාගතා පරිනිබ්බායන්ති. ගච්ඡථ, තුම්හෙ භික්ඛවෙ, යථාවිහාරං, අරක්ඛියා, භික්ඛවෙ තථාගතා’’ති (චූළව. 341). එවමෙව, තෙන පරුපක්කමෙන න තෙසං ජීවිතන්තරායො ¶ අත්ථි, සන්ති ඛො පන අමනුස්සා විරූපා දුද්දසිකා භෙරවරූපා මිගපක්ඛිනො, යෙසං රූපං වා දිස්වා සද්දං වා සුත්වා බොධිසත්තමාතු භයං වා සන්තාසො වා උප්පජ්ජෙය්ය, තෙසං නිවාරණත්ථාය රක්ඛං අග්ගහෙසුං. අපිච බොධිසත්තස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන සඤ්ජාතගාරවා අත්තනො ගාරවචොදිතාපි තෙ එවමකංසු.

කිං පන තෙ අන්තොගබ්භං පවිසිත්වා ඨිතා චත්තාරො මහාරාජානො බොධිසත්තස්ස මාතුයා අත්තානං දස්සෙන්ති, න දස්සෙන්තීති? නහානමණ්ඩනභොජනාදිසරීරකිච්චකාලෙ න දස්සෙන්ති, සිරිගබ්භං පවිසිත්වා වරසයනෙ නිපන්නකාලෙ පන දස්සෙන්ති. තත්ථ කිඤ්චාපි අමනුස්සදස්සනං නාම මනුස්සානං සප්පටිභයං හොති, බොධිසත්තස්ස මාතා පන අත්තනො චෙව පුත්තස්ස ච පුඤ්ඤානුභාවෙන තෙ දිස්වා න භායති, පකතිඅන්තෙපුරපාලකෙසු විය අස්සා එතෙසු චිත්තං උප්පජ්ජති.

20. පකතියා සීලවතීති සභාවෙනෙව සීලසම්පන්නා. අනුප්පන්නෙ කිර බුද්ධෙ මනුස්සා තාපසපරිබ්බාජකානං සන්තිකෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා සීලං ගණ්හන්ති. බොධිසත්තමාතාපි කාලදෙවිලස්ස ඉසිනො සන්තිකෙ ¶ සීලං ගණ්හාති. බොධිසත්තෙ පන කුච්ඡිගතෙ අඤ්ඤස්ස පාදමූලෙ නිසීදිතුං නාම න සක්කා, සමානාසනෙ නිසීදිත්වා ගහිතසීලම්පි ආවජ්ජනකරණමත්තං හොති. තස්මා සයමෙව සීලං අග්ගහෙසීති වුත්තං හොති.

21. පුරිසෙසූති ¶ බොධිසත්තස්ස පිතරං ආදිං කත්වා කෙසුචි මනුස්සෙසු පුරිසාධිප්පායචිත්තං නුප්පජ්ජති. බොධිසත්තමාතුරූපං පන කුසලා සිප්පිකා පොත්ථකම්මාදීසුපි කාතුං න සක්කොන්ති. තං දිස්වා පුරිසස්ස රාගො නුප්පජ්ජතීති න සක්කා වත්තුං, සචෙ පන තං රත්තචිත්තො උපසඞ්කමිතුකාමො හොති, පාදා න වහන්ති, දිබ්බසඞ්ඛලිකා විය බජ්ඣන්ති. තස්මා ‘‘අනතික්කමනීයා’’තිආදි වුත්තං.

22. පඤ්චන්නං කාමගුණානන්ති පුබ්බෙ කාමගුණූපසඤ්හිතන්ති ඉමිනා පුරිසාධිප්පායවසෙන වත්ථුපටික්ඛෙපො කතො, ඉධ ආරම්මණප්පටිලාභො දස්සිතො. තදා කිර දෙවියා එවරූපො පුත්තො කුච්ඡිං උපපන්නොති සුත්වා සමන්තතො රාජානො ¶ මහග්ඝආභරණතූරියාදිවසෙන පඤ්චද්වාරාරම්මණවත්ථුභූතං පණ්ණාකාරං පෙසෙන්ති. බොධිසත්තස්ස ච බොධිසත්තමාතු ච කතකම්මස්ස උස්සන්නත්තා ලාභසක්කාරස්ස පමාණපරිච්ඡෙදො නත්ථි.

23. අකිලන්තකායාති යථා අඤ්ඤා ඉත්ථියො ගබ්භභාරෙන කිලමන්ති හත්ථපාදා උද්ධුමාතතාදීනි පාපුණන්ති, එවං තස්සා කොචි කිලමථො නාහොසි. තිරොකුච්ඡිගතන්ති අන්තොකුච්ඡිගතං. පස්සතීති කලලාදිකාලං අතික්කමිත්වා සඤ්ජාතඅඞ්ගපච්චඞ්ගඅහීනින්ද්රියභාවං උපගතංයෙව පස්සති. කිමත්ථං පස්සති? සුඛවාසත්ථංයෙව. යථෙව හි මාතා පුත්තෙන සද්ධිං නිපන්නා වා නිසින්නා වා – ‘‘හත්ථං වාස්ස පාදං වා ඔලම්බන්තං උක්ඛිපිත්වා සණ්ඨපෙස්සාමී’’ති සුඛවාසත්ථං පුත්තං ඔලොකෙති, එවං බොධිසත්තමාතාපි යං තං මාතු උට්ඨානගමනපරිවත්තනනිසජ්ජාදීසු උණ්හසීතලොණිකතිත්තකකටුකාහාරඅජ්ඣොහරණකාලෙසු ච ගබ්භස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ තං පුත්තස්සා’’ති සුඛවාසත්ථං ඔලොකයමානා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නං බොධිසත්තං පස්සති. යථා හි අඤ්ඤෙ අන්තොකුච්ඡිගතා පක්කාසයං අවත්ථරිත්වා ආමාසයං උක්ඛිපිත්වා උදරපටලං පිට්ඨිතො කත්වා පිට්ඨිකණ්ඩකං නිස්සාය උක්කුටිකං ද්වීසු මුට්ඨීසු හනුකං ඨපෙත්වා දෙවෙ ¶ වස්සන්තෙ රුක්ඛසුසිරෙ මක්කටා විය නිසීදන්ති, න එවං බොධිසත්තො, බොධිසත්තො පන පිට්ඨිකණ්ඩකං පිට්ඨිතො කත්වා ධම්මාසනෙ ධම්මකථිකො විය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදති. පුබ්බෙකතකම්මං පනස්සා වත්ථුං සොධෙති, සුද්ධෙ වත්ථුම්හි සුඛුමච්ඡවිලක්ඛණං නිබ්බත්තති. අථ නං කුච්ඡිතචො පටිච්ඡාදෙතුං න සක්කොති, ඔලොකෙන්තියා බහිඨිතො විය පඤ්ඤායති. තමත්ථං උපමාය විභාවෙන්තො භගවා සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. බොධිසත්තො පන අන්තොකුච්ඡිගතො මාතරං න පස්සති. න හි අන්තොකුච්ඡියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති.

24. කාලඞ්කරොතීති ¶ න විජාතභාවපච්චයා, ආයුපරික්ඛයෙනෙව. බොධිසත්තෙන වසිතට්ඨානඤ්හි චෙතියකුටිසදිසං හොති, අඤ්ඤෙසං අපරිභොගාරහං, න ච සක්කා බොධිසත්තමාතරං ¶ අපනෙත්වා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙතුන්ති තත්තකංයෙව බොධිසත්තමාතු ආයුප්පමාණං හොති, තස්මා තදා කාලඞ්කරොති. කතරස්මිං පන වයෙ කාලං කරොතීති? මජ්ඣිමවයෙ. පඨමවයස්මිඤ්හි සත්තානං අත්තභාවෙ ඡන්දරාගො බලවා හොති, තෙන තදා සඤ්ජාතගබ්භා ඉත්ථී ගබ්භං අනුරක්ඛිතුං න සක්කොති, ගබ්භො බහ්වාබාධො හොති. මජ්ඣිමවයස්ස පන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අතික්කම්ම තතියෙ කොට්ඨාසෙ වත්ථු විසදං හොති, විසදෙ වත්ථුම්හි නිබ්බත්තදාරකා අරොගා හොන්ති, තස්මා බොධිසත්තමාතාපි පඨමවයෙ සම්පත්තිං අනුභවිත්වා මජ්ඣිමවයස්ස තතියෙ කොට්ඨාසෙ විජායිත්වා කාලං කරොතීති අයමෙත්ථ ධම්මතා.

25. නව වා දස වාති එත්ථ වා සද්දස්ස විකප්පනවසෙන සත්ත වා අට්ඨ වා එකාදස වා ද්වාදස වාති එවමාදීනං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. තත්ථ සත්තමාසජාතො ජීවති, සීතුණ්හක්ඛමො පන න හොති. අට්ඨමාසජාතො න ජීවති, අවසෙසා ජීවන්ති.

27. දෙවා පඨමං පටිග්ගණ්හන්තීති ඛීණාසවා සුද්ධාවාසබ්රහ්මානො පටිග්ගණ්හන්ති. කථං පටිග්ගණ්හන්ති? ‘‘සූතිවෙසං ගණ්හිත්වා’’ති එකෙ. තං පන පටික්ඛිපිත්වා ඉදං වුත්තං – ‘තදා බොධිසත්තමාතා සුවණ්ණඛචිතං වත්ථං නිවාසෙත්වා මච්ඡක්ඛිසදිසං දුකූලපටං යාව පාදන්තා පාරුපිත්වා අට්ඨාසි. අථස්සා සල්ලහුකගබ්භවුට්ඨානං අහොසි, ධමකරණතො උදකනික්ඛමනසදිසං. අථ තෙ පකතිබ්රහ්මවෙසෙනෙව උපසඞ්කමිත්වා පඨමං සුවණ්ණජාලෙන ¶ පටිග්ගහෙසුං. තෙසං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො අජිනප්පවෙණියා පටිග්ගහෙසුං. තතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන පටිග්ගහෙසුං’. තෙන වුත්තං – ‘‘දෙවා පඨමං පටිග්ගණ්හන්ති, පච්ඡා මනුස්සා’’ති.

28. චත්තාරො නං දෙවපුත්තාති චත්තාරො මහාරාජානො. පටිග්ගහෙත්වාති අජිනප්පවෙණියා පටිග්ගහෙත්වා. මහෙසක්ඛොති මහාතෙජො මහායසො ලක්ඛණසම්පන්නො.

29. විසදොව නික්ඛමතීති යථා අඤ්ඤෙ සත්තා යොනිමග්ගෙ ලග්ගන්තා භග්ගවිභග්ගා නික්ඛමන්ති, න එවං නික්ඛමති, අලග්ගො ¶ හුත්වා නික්ඛමතීති අත්ථො උදෙනාති උදකෙන. කෙනචි අසුචිනාති යථා අඤ්ඤෙ සත්තා කම්මජවාතෙහි උද්ධංපාදා අධොසිරා යොනිමග්ගෙ පක්ඛිත්තා සතපොරිසං නරකපපාතං පතන්තා විය, තාළච්ඡිද්දෙන නික්කඩ්ඪියමානා හත්ථී විය මහාදුක්ඛං අනුභවන්තා නානාඅසුචිමක්ඛිතාව නික්ඛමන්ති, න එවං බොධිසත්තො. බොධිසත්තඤ්හි කම්මජවාතා ¶ උද්ධපාදං අධොසිරං කාතුං න සක්කොන්ති. සො ධම්මාසනතො ඔතරන්තො ධම්මකථිකො විය, නිස්සෙණිතො ඔතරන්තො පුරිසො විය ච ද්වෙ හත්ථෙ ච ද්වෙ පාදෙ ච පසාරෙත්වා ඨිතකොව මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන කෙනචි අසුචිනා අමක්ඛිතොව නික්ඛමති.

උදකස්ස ධාරාති උදකවට්ටියො. තාසු සීතා සුවණ්ණකටාහෙ පතති උණ්හා රජතකටාහෙ. ඉදඤ්ච පථවිතලෙ කෙනචි අසුචිනා අසම්මිස්සං තෙසං පානීයපරිභොජනීයඋදකඤ්චෙව අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං කීළාඋදකඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං, අඤ්ඤස්ස පන සුවණ්ණරජතඝටෙහි ආහරියමානඋදකස්ස චෙව හංසවත්තකාදිපොක්ඛරණීගතස්ස ච උදකස්ස පරිච්ඡෙදො නත්ථි.

31. සම්පතිජාතොති මුහුත්තජාතො. පාළියං පන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තො විය දස්සිතො, න එවං දට්ඨබ්බං. නික්ඛන්තමත්තඤ්හි නං පඨමං බ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො අජිනප්පවෙණියා, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන. මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨිතො. සෙතම්හි ඡත්තෙ අනුධාරියමානෙති දිබ්බසෙතච්ඡත්තෙ අනුධාරියමානම්හි. එත්ථ ච ඡත්තස්ස පරිවාරානි ඛග්ගාදීනි ¶ පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානිපි ආගතානෙව. පාළියං පන රාජගමනෙ රාජා විය ඡත්තමෙව වුත්තං. තෙසු ඡත්තමෙව පඤ්ඤායති, න ඡත්තග්ගාහකො. තථා ඛග්ගතාලවණ්ටමොරහත්ථකවාළබීජනීඋණ්හීසමත්තායෙව පඤ්ඤායන්ති, න තෙසං ගාහකා. සබ්බානි කිර තානි අදිස්සමානරූපා දෙවතා ගණ්හිංසු. වුත්තඤ්චෙතං –

න දිස්සරෙ චාමරඡත්තගාහකා’’ති. (සු. නි. 693);

සබ්බා ච දිසාති ඉදං සත්තපදවීතිහාරූපරි ඨිතස්ස විය සබ්බදිසානුවිලොකනං වුත්තං, න ඛො පනෙවං දට්ඨබ්බං. මහාසත්තො හි මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පඨවියං පතිට්ඨිතො පුරත්ථිමං දිසං ඔලොකෙසි. අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානා – ‘‘මහාපුරිස, ඉධ තුම්හෙහි සදිසොපි නත්ථි, කුතො උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං චතස්සො දිසා, චතස්සො අනුදිසා, හෙට්ඨා, උපරීති දස දිසා අනුවිලොකෙත්වා අත්තනා සදිසං අදිස්වා – ‘‘අයං උත්තරා දිසා’’ති උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන අගමාසීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ආසභින්ති උත්තමං. අග්ගොති ගුණෙහි සබ්බපඨමො. ඉතරානි ¶ ද්වෙ පදානි එතස්සෙව වෙවචනානි. අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති පදද්වයෙන ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පත්තබ්බං අරහත්තං බ්යාකාසි.

එත්ථ ච සමෙහි පාදෙහි පථවියා පතිට්ඨානං චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, උත්තරාභිමුඛභාවො මහාජනං අජ්ඣොත්ථරිත්වා අභිභවිත්වා ගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සත්තපදගමනං සත්තබොජ්ඣඞ්ගරතනපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, දිබ්බසෙතච්ඡත්තධාරණං විමුත්තිවරඡත්තපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පඤ්චරාජකකුධභණ්ඩානං පටිලාභො පඤ්චහි විමුත්තීහි විමුච්චනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සබ්බදිසානුවිලොකනං අනාවරණඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ආසභිවාචාභාසනං අප්පටිවත්තියධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ‘‘අයමන්තිමා ජාතී’’ති සීහනාදො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානස්ස පුබ්බනිමිත්තන්ති වෙදිතබ්බං ¶ . ඉමෙ ¶ වාරා පාළියං ආගතා, සම්බහුලවාරො පන නාගතො, ආහරිත්වා දීපෙතබ්බො.

මහාපුරිසස්ස හි ජාතදිවසෙ දසසහස්සිලොකධාතු කම්පි. දසසහස්සිලොකධාතුම්හි දෙවතා එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිංසු. පඨමං දෙවා පටිග්ගණ්හිංසු, පච්ඡා මනුස්සා. තන්තිබද්ධා වීණා චම්මබද්ධා භෙරියො ච කෙනචි අවාදිතා සයමෙව වජ්ජිංසු. මනුස්සානං අන්දුබන්ධනාදීනි ඛණ්ඩාඛණ්ඩං ඡිජ්ජිංසු. සබ්බරොගා වූපසමිංසු, අම්බිලෙන ධොතතම්බමලං විය විගච්ඡිංසු. ජච්චන්ධා රූපානි පස්සිංසු. ජච්චබධිරා සද්දං සුණිංසු. පීඨසප්පී ජවසම්පන්නා අහෙසුං. ජාතිජළානම්පි එළමූගානං සති පතිට්ඨාසි. විදෙසපක්ඛන්දා නාවා සුපට්ටනං පාපුණිංසු. ආකාසට්ඨකභූමට්ඨකරතනානි සකතෙජොභාසිතානි අහෙසුං. වෙරිනො මෙත්තචිත්තං පටිලභිංසු. අවීචිම්හි අග්ගි නිබ්බායි. ලොකන්තරෙසු ආලොකො උදපාදි. නදීසු ජලං නප්පවත්තති. මහාසමුද්දෙ මධුරසං උදකං අහොසි. වාතො න වායි. ආකාසපබ්බතරුක්ඛගතා සකුණා භස්සිත්වා පථවිගතා අහෙසුං. චන්දො අතිවිරොචි. සූරියො න උණ්හො, න සීතලො, නිම්මලො උතුසම්පන්නො අහොසි. දෙවතා අත්තනො අත්තනො විමානද්වාරෙ ඨත්වා අප්ඵොටනසෙළනචෙලුක්ඛෙපාදීහි මහාකීළකං කීළිංසු. චාතුද්දීපිකමහාමෙඝො වස්සි. මහාජනං නෙව ඛුදා න පිපාසා පීළෙසි. ද්වාරකවාටානි සයමෙව විවරිංසු. පුප්ඵූපගඵලූපගා රුක්ඛා පුප්ඵඵලානි ගණ්හිංසු. දසසහස්සිලොකධාතු එකද්ධජමාලා අහොසි.

තත්රාපි දසසහස්සිලොකධාතුකම්පො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. දෙවතානං එකචක්කවාළෙ සන්නිපාතො ධම්මචක්කප්පවත්තනකාලෙ එකප්පහාරෙනෙව සන්නිපතිත්වා ධම්මං පටිග්ගණ්හනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. පඨමං දෙවතානං පටිග්ගහණං චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං පටිලාභස්ස ¶ පුබ්බනිමිත්තං. පච්ඡා මනුස්සානං පටිග්ගහණං ¶ චතුන්නං අරූපාවචරජ්ඣානානං පටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. තන්තිබද්ධවීණානං සයං වජ්ජනං අනුපුබ්බවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. චම්මබද්ධභෙරීනං වජ්ජනං මහතියා ධම්මභෙරියා අනුස්සාවනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. අන්දුබන්ධනාදීනං ඡෙදො අස්මිමානසමුච්ඡෙදස්ස පුබ්බනිමිත්තං. මහාජනස්ස රොගවිගමො චතුසච්චපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ජච්චන්ධානං රූපදස්සනං දිබ්බචක්ඛුපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං ¶ . බධිරානං සද්දස්සවනං දිබ්බසොතධාතුපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. පීඨසප්පීනං ජවසම්පදා චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ජළානං සතිපතිට්ඨානං චතුසතිපට්ඨානපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. විදෙසපක්ඛන්දනාවානං සුපට්ටනසම්පාපුණනං චතුපටිසම්භිදාධිගමස්ස පුබ්බනිමිත්තං. රතනානං සකතෙජොභාසිතත්තං යං ලොකස්ස ධම්මොභාසං දස්සෙස්සති, තස්ස පුබ්බනිමිත්තං.

වෙරීනං මෙත්තචිත්තපටිලාභො චතුබ්රහ්මවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. අවීචිම්හි අග්ගිනිබ්බායනං එකාදසඅග්ගිනිබ්බායනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ලොකන්තරිකාලොකො අවිජ්ජන්ධකාරං විධමිත්වා ඤාණාලොකදස්සනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. මහාසමුද්දස්ස මධුරතා නිබ්බානරසෙන එකරසභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. වාතස්ස අවායනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතභින්දනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. සකුණානං පථවිගමනං මහාජනස්ස ඔවාදං සුත්වා පාණෙහි සරණගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. චන්දස්ස අතිවිරොචනං බහුජනකන්තතාය පුබ්බනිමිත්තං. සූරියස්ස උණ්හසීතවිවජ්ජනඋතුසුඛතා කායිකචෙතසිකසුඛප්පත්තියා පුබ්බනිමිත්තං. දෙවතානං විමානද්වාරෙසු ඨත්වා අප්ඵොටනාදීහි කීළනං බුද්ධභාවං පත්වා උදානං උදානස්ස පුබ්බනිමිත්තං. චාතුද්දීපිකමහාමෙඝවස්සනං මහතො ධම්මමෙඝවස්සනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ඛුදාපීළනස්ස අභාවො කායගතාසතිඅමතපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. පිපාසාපීළනස්ස අභාවො විමුත්තිසුඛෙන ¶ සුඛිතභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ද්වාරකවාටානං සයමෙව විවරණං අට්ඨඞ්ගිකමග්ගද්වාරවිවරණස්ස පුබ්බනිමිත්තං. රුක්ඛානං පුප්ඵඵලග්ගහණං විමුත්තිපුප්ඵෙහි පුප්ඵිතස්ස ච සාමඤ්ඤඵලභාරභරිතභාවස්ස ච පුබ්බනිමිත්තං. දසසහස්සිලොකධාතුයා එකද්ධජමාලිතා අරියද්ධජමාලමාලිතාය පුබ්බනිමිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයං සම්බහුලවාරො නාම.

එත්ථ පඤ්හං පුච්ඡන්ති – ‘‘යදා මහාපුරිසො පථවියං පතිට්ඨහිත්වා උත්තරාභිමුඛො පදසා ගන්ත්වා ආසභිං වාචං අභාසි, තදා කිං පථවියා ගතො, උදාහු ආකාසෙන; දිස්සමානො ගතො, උදාහු අදිස්සමානො; අචෙලකො ගතො, උදාහු අලඞ්කතපටියත්තො; දහරො හුත්වා ගතො ¶ , උදාහු මහල්ලකො; පච්ඡාපි කිං තාදිසොව අහොසි, උදාහු පුන බාලදාරකො’’ති? අයං පන පඤ්හො හෙට්ඨාලොහපාසාදෙ සමුට්ඨිතො තිපිටකචූළාභයත්ථෙරෙන විස්සජ්ජිතොව. ථෙරො කිර එත්ථ නියතිපුබ්බෙකතකම්මඉස්සරනිම්මානවාදවසෙන ¶ තං තං බහුං වත්වා අවසානෙ එවං බ්යාකරි – ‘‘මහාපුරිසො පථවියා ගතො, මහාජනස්ස පන ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විය අහොසි. දිස්සමානො ගතො, මහාජනස්ස පන අදිස්සමානො විය අහොසි. අචෙලකො ගතො, මහාජනස්ස පන අලඞ්කතපටියත්තො විය උපට්ඨාසි. දහරොව ගතො, මහාජනස්ස පන සොළසවස්සුද්දෙසිකො විය අහොසි. පච්ඡා පන බාලදාරකොව අහොසි, න තාදිසො’’ති. පරිසා චස්ස – ‘‘බුද්ධෙන විය හුත්වා භො ථෙරෙන පඤ්හො කථිතො’’ති අත්තමනා අහොසි. ලොකන්තරිකවාරො වුත්තනයො එව.

ඉමා ච පන ආදිතො පට්ඨාය කථිතා සබ්බධම්මතා සබ්බබොධිසත්තානං හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණවණ්ණනා

33. අද්දස ඛොති දුකූලචුම්බටකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ආනීතං අද්දස. මහාපුරිසස්සාති ජාතිගොත්තකුලපදෙසාදිවසෙන මහන්තස්ස පුරිසස්ස. ද්වෙ ගතියොති ද්වෙ නිට්ඨා, ද්වෙ නිප්ඵත්තියො. අයඤ්හි ගතිසද්දො – ‘‘පඤ්ච ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, ගතියො’’ති (ම. නි. 1.153) එත්ථ නිරයාදිභෙදාය සත්තෙහි ගන්තබ්බගතියා ¶ වත්තති. ‘‘ඉමෙසං ඛො අහං භික්ඛූනං සීලවන්තානං කල්යාණධම්මානං නෙව ජානාමි ආගතිං වා ගතිං වා’’ති (ම. නි. 1.508) එත්ථ අජ්ඣාසයෙ. ‘‘නිබ්බානං අරහතො ගතී’’ති (පරි. 339) එත්ථ පටිස්සරණෙ. ‘‘අපි ච ත්යාහං බ්රහ්මෙ ගතිඤ්ච පජානාමි, ජුතිඤ්ච පජානාමි එවංමහිද්ධිකො බකො බ්රහ්මා’’ති (ම. නි. 1.503) එත්ථ නිප්ඵත්තියං වත්තති. ස්වායමිධාපි නිප්ඵත්තියං වත්තතීති වෙදිතබ්බො. අනඤ්ඤාති අඤ්ඤා ගති නිප්ඵත්ති නාම නත්ථි.

ධම්මිකොති දසකුසලධම්මසමන්නාගතො අගතිගමනවිරහිතො. ධම්මරාජාති ඉදං පුරිමපදස්සෙව වෙවචනං. ධම්මෙන වා ලද්ධරජ්ජත්තා ධම්මරාජා. චාතුරන්තොති ¶ පුරත්ථිමසමුද්දාදීනං චතුන්නං සමුද්දානං වසෙන චතුරන්තාය පථවියා ඉස්සරො. විජිතාවීති විජිතසඞ්ගාමො. ජනපදො අස්මිං ථාවරියං ථිරභාවං පත්තොති ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො. චණ්ඩස්ස හි රඤ්ඤො බලිදණ්ඩාදීහි ලොකං පීළයතො මනුස්සා මජ්ඣිමජනපදං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බතසමුද්දතීරාදීනි නිස්සාය පච්චන්තෙ වාසං කප්පෙන්ති. අතිමුදුකස්ස රඤ්ඤො චොරෙහි සාහසිකධනවිලොපපීළිතා මනුස්සා පච්චන්තං පහාය ජනපදමජ්ඣෙ වාසං කප්පෙන්ති, ඉති එවරූපෙ රාජිනි ජනපදො ථිරභාවං න පාපුණාති. ඉමස්මිං පන ¶ කුමාරෙ රජ්ජං කාරයමානෙ එතස්ස ජනපදො පාසාණපිට්ඨියං ඨපෙත්වා අයොපට්ටෙන පරික්ඛිත්තො විය ථිරො භවිස්සතීති දස්සෙන්තො – ‘‘ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො’’ති ආහංසු.

සත්තරතනසමන්නාගතොති එත්ථ රතිජනනට්ඨෙන රතනං. අපිච –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චති’’.

චක්කරතනස්ස ච නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය අඤ්ඤං දෙවට්ඨානං නාම න හොති, සබ්බෙ ගන්ධපුප්ඵාදීහි තස්සෙව පූජඤ්ච අභිවාදනාදීනි ච කරොන්තීති චිත්තීකතට්ඨෙන රතනං. චක්කරතනස්ස ච එත්තකං නාම ධනං අග්ඝතීති ¶ අග්ඝො නත්ථි, ඉති මහග්ඝට්ඨෙනාපි රතනං. චක්කරතනඤ්ච අඤ්ඤෙහි ලොකෙ විජ්ජමානරතනෙහි අසදිසන්ති අතුලට්ඨෙනාපි රතනං. යස්මා ච පන යස්මිං කප්පෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති, තස්මිංයෙව චක්කවත්තිනො උප්පජ්ජන්ති, බුද්ධා ච කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති, තස්මා දුල්ලභදස්සනට්ඨෙනාපි රතනං. තදෙතං ජාතිරූපකුලඉස්සරියාදීහි අනොමස්ස උළාරසත්තස්සෙව උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤස්සාති අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙනාපි රතනං. යථා චක්කරතනං, එවං සෙසානිපීති. ඉමෙහි සත්තහි රතනෙහි පරිවාරභාවෙන චෙව සබ්බභොගූපකරණභාවෙන ච සමන්නාගතොති සත්තරතනසමන්නාගතො.

ඉදානි තෙසං සරූපතො දස්සනත්ථං තස්සිමානීතිආදි වුත්තං. තත්ථ චක්කරතනන්තිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපාධිප්පායො – ද්වෙසහස්සදීපපරිවාරානං චතුන්නං මහාදීපානං සිරිවිභවං ගහෙත්වා දාතුං සමත්ථං චක්කරතනං පාතුභවති. තථා පුරෙභත්තමෙව සාගරපරියන්තං පථවිං අනුසංයායනසමත්ථං වෙහාසඞ්ගමං හත්ථිරතනං, තාදිසමෙව අස්සරතනං, චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙ අන්ධකාරෙ ¶ යොජනප්පමාණං අන්ධකාරං විධමිත්වා ආලොකදස්සනසමත්ථං මණිරතනං, ඡබ්බිධදොසවිවජ්ජිතං මනාපචාරි ඉත්ථිරතනං, යොජනප්පමාණෙ අන්තොපථවිගතං නිධිං දස්සනසමත්ථං ගහපතිරතනං, අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා සකලරජ්ජමනුසාසනසමත්ථං ජෙට්ඨපුත්තසඞ්ඛාතං පරිණායකරතනං පාතුභවති.

පරොසහස්සන්ති අතිරෙකසහස්සං. සූරාති අභීරුකා. වීරඞ්ගරූපාති වීරානං අඞ්ගං වීරඞ්ගං, වීරියස්සෙතං නාමං, වීරඞ්ගං රූපමෙතෙසන්ති වීරඞ්ගරූපා, වීරියජාතිකා වීරියසභාවා වීරියමයා අකිලාසුනො අහෙසුං. දිවසම්පි යුජ්ඣන්තා න කිලමන්තීති වුත්තං හොති. සාගරපරියන්තන්ති චක්කවාළපබ්බතං සීමං කත්වා ඨිතසමුද්දපරියන්තං. අදණ්ඩෙනාති යෙ කතාපරාධෙ සත්තෙ සතම්පි සහස්සම්පි ¶ ගණ්හන්ති, තෙ ධනදණ්ඩෙන රජ්ජං කාරෙන්ති. යෙ ඡෙජ්ජභෙජ්ජං අනුසාසන්ති, තෙ සත්ථදණ්ඩෙන. අයං පන දුවිධම්පි දණ්ඩං පහාය අදණ්ඩෙන අජ්ඣාවසති. අසත්ථෙනාති ¶ යෙ එකතොධාරාදිනා සත්ථෙන පරං විහෙසන්ති, තෙ සත්ථෙන රජ්ජං කාරෙන්ති නාම. අයං පන සත්ථෙන ඛුද්දමක්ඛිකායපි පිවනමත්තං ලොහිතං කස්සචි අනුප්පාදෙත්වා ධම්මෙනෙව – ‘‘එහි ඛො මහාරාජා’’ති එවං පටිරාජූහි සම්පටිච්ඡිතාගමනො වුත්තප්පකාරං පථවිං අභිවිජිනිත්වා අජ්ඣාවසති, අභිභවිත්වා සාමී හුත්වා වසතීති අත්ථො.

එවං එකං නිප්ඵත්තිං කථෙත්වා දුතියං කථෙතුං සචෙ ඛො පනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ රාගදොසමොහමානදිට්ඨිකිලෙසතණ්හාසඞ්ඛාතං ඡදනං ආවරණං විවටං විද්ධංසිතං විවටකං එතෙනාති විවටච්ඡදො. ‘‘විවට්ටච්ඡදා’’තිපි පාඨො, අයමෙව අත්ථො.

35. එවං දුතියං නිප්ඵත්තිං කථෙත්වා තාසං නිමිත්තභූතානි ලක්ඛණානි දස්සෙතුං අයඤ්හි, දෙව, කුමාරොතිආදි වුත්තං. තත්ථ සුප්පතිට්ඨිතපාදොති යථා අඤ්ඤෙසං භූමියං පාදං ඨපෙන්තානං අග්ගපාදතලං වා පණ්හි වා පස්සං වා පඨමං ඵුසති, වෙමජ්ඣෙ වා පන ඡිද්දං හොති, උක්ඛිපන්තානං අග්ගතලාදීසු එකකොට්ඨාසොව පඨමං උට්ඨහති, න එවමස්ස. අස්ස පන සුවණ්ණපාදුකතලමිව එකප්පහාරෙනෙව සකලං පාදතලං භූමිං ඵුසති, එකප්පහාරෙනෙව භූමිතො උට්ඨහති. තස්මා අයං සුප්පතිට්ඨිතපාදො.

චක්කානීති ¶ ද්වීසු පාදතලෙසු ද්වෙ චක්කානි, තෙසං අරා ච නෙමි ච නාභි ච පාළියං වුත්තාව. සබ්බාකාරපරිපූරානීති ඉමිනා පන අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො, තෙසං කිර චක්කානං පාදතලස්ස මජ්ඣෙ නාභි දිස්සති, නාභිපරිච්ඡින්නා වට්ටලෙඛා දිස්සති, නාභිමුඛපරික්ඛෙපපට්ටො දිස්සති, පනාළිමුඛං දිස්සති, අරා දිස්සන්ති, අරෙසු වට්ටිලෙඛා දිස්සන්ති, නෙමිමණිකා දිස්සන්ති. ඉදං තාව පාළියං ආගතමෙව. සම්බහුලවාරො පන අනාගතො, සො එවං දට්ඨබ්බො – සත්ති, සිරිවච්ඡො, නන්දි, සොවත්තිකො, වටංසකො, වඩ්ඪමානකං, මච්ඡයුගළං, භද්දපීඨං, අඞ්කුසකො, පාසාදො, තොරණං, සෙතච්ඡත්තං, ඛග්ගො, තාලවණ්ටං, මොරහත්ථකො, වාළබීජනී, උණ්හීසං, මණි, පත්තො, සුමනදාමං, නීලුප්පලං, රත්තුප්පලං, සෙතුප්පලං, පදුමං, පුණ්ඩරීකං, පුණ්ණඝටො ¶ , පුණ්ණපාති, සමුද්දො, චක්කවාළො, හිමවා, සිනෙරු, චන්දිමසූරියා, නක්ඛත්තානි, චත්තාරො මහාදීපා, ද්විපරිත්තදීපසහස්සානි, අන්තමසො චක්කවත්තිරඤ්ඤො පරිසං උපාදාය සබ්බො චක්කලක්ඛණස්සෙව පරිවාරො.

ආයතපණ්හීති ¶ දීඝපණ්හි, පරිපුණ්ණපණ්හීති අත්ථො. යථා හි අඤ්ඤෙසං අග්ගපාදො දීඝො හොති, පණ්හිමත්ථකෙ ජඞ්ඝා පතිට්ඨාති, පණ්හිං තච්ඡෙත්වා ඨපිතා විය හොති, න එවං මහාපුරිසස්ස. මහාපුරිසස්ස පන චතූසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසා අග්ගපාදො හොති, තතියෙ කොට්ඨාසෙ ජඞ්ඝා පතිට්ඨාති, චතුත්ථකොට්ඨාසෙ ආරග්ගෙන වට්ටෙත්වා ඨපිතා විය රත්තකම්බලගෙණ්ඩුකසදිසා පණ්හි හොති.

දීඝඞ්ගුලීති යථා අඤ්ඤෙසං කාචි අඞ්ගුලියො දීඝා හොන්ති, කාචි රස්සා, න එවං මහාපුරිසස්ස. මහාපුරිසස්ස පන මක්කටස්සෙව දීඝා හත්ථපාදඞ්ගුලියො මූලෙ ථූලා, අනුපුබ්බෙන ගන්ත්වා අග්ගෙ තනුකා, නිය්යාසතෙලෙන මද්දිත්වා වට්ටිතහරිතාලවට්ටිසදිසා හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘දීඝඞ්ගුලී’’ති.

මුදුතලුනහත්ථපාදොති සප්පිමණ්ඩෙ ඔසාරෙත්වා ඨපිතං සතවාරවිහතකප්පාසපටලං විය මුදු. යථා ච ඉදානි ජාතමත්තස්ස, එවං වුඩ්ඪකාලෙපි මුදුතලුනායෙව භවිස්සන්ති, මුදුතලුනා හත්ථපාදා එතස්සාති මුදුතලුනහත්ථපාදො.

ජාලහත්ථපාදොති න චම්මෙන පටිබද්ධඅඞ්ගුලන්තරො. එදිසො හි ඵණහත්ථකො පුරිසදොසෙන උපහතො පබ්බජ්ජං න පටිලභති. මහාපුරිසස්ස පන ¶ චතස්සො හත්ථඞ්ගුලියො පඤ්චපි පාදඞ්ගුලියො එකප්පමාණා හොන්ති, තාසං එකප්පමාණතාය යවලක්ඛණං අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිවිජ්ඣිත්වා තිට්ඨති. අථස්ස හත්ථපාදා කුසලෙන වඩ්ඪකිනා යොජිතජාලවාතපානසදිසා හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ජාලහත්ථපාදො’’ති.

උද්ධං පතිට්ඨිතගොප්ඵකත්තා උස්සඞ්ඛා පාදා අස්සාති උස්සඞ්ඛපාදො. අඤ්ඤෙසඤ්හි පිට්ඨිපාදෙ ගොප්ඵකා හොන්ති, තෙන තෙසං පාදා ආණිබද්ධා විය බද්ධා හොන්ති, න යථාසුඛං පරිවට්ටන්ති, ගච්ඡන්තානං පාදතලානිපි න දිස්සන්ති. මහාපුරිසස්ස පන ආරුහිත්වා උපරි ගොප්ඵකා පතිට්ඨහන්ති, තෙනස්ස නාභිතො පට්ඨාය උපරිමකායො නාවාය ඨපිතසුවණ්ණපටිමා විය නිච්චලො හොති, අධොකායොව ඉඤ්ජති, සුඛෙන පාදා ¶ පරිවට්ටන්ති, පුරතොපි පච්ඡතොපි උභයපස්සෙසුපි ඨත්වා පස්සන්තානං පාදතලානි පඤ්ඤායන්ති, න හත්ථීනං විය පච්ඡතොයෙව.

එණිජඞ්ඝොති එණිමිගසදිසජඞ්ඝො මංසුස්සදෙන පරිපුණ්ණජඞ්ඝො, න එකතො බද්ධපිණ්ඩිකමංසො ¶ , සමන්තතො සමසණ්ඨිතෙන මංසෙන පරික්ඛිත්තාහි සුවට්ටිතාහි සාලිගබ්භයවගබ්භසදිසාහි ජඞ්ඝාහි සමන්නාගතොති අත්ථො.

අනොනමන්තොති අනමන්තො, එතෙනස්ස අඛුජ්ජඅවාමනභාවො දීපිතො. අවසෙසජනා හි ඛුජ්ජා වා හොන්ති වාමනා වා. ඛුජ්ජානං උපරිමකායො අපරිපුණ්ණො හොති, වාමනානං හෙට්ඨිමකායො. තෙ අපරිපුණ්ණකායත්තා න සක්කොන්ති අනොනමන්තා ජණ්ණුකානි පරිමජ්ජිතුං. මහාපුරිසො පන පරිපුණ්ණඋභයකායත්තා සක්කොති.

කොසොහිතවත්ථගුය්හොති උසභවාරණාදීනං විය සුවණ්ණපදුමකණ්ණිකසදිසෙහි කොසෙහි ඔහිතං පටිච්ඡන්නං වත්ථගුය්හං අස්සාති කොසොහිතවත්ථගුය්හො. වත්ථගුය්හන්ති වත්ථෙන ගුහිතබ්බං අඞ්ගජාතං වුච්චති.

සුවණ්ණවණ්ණොති ජාතිහිඞ්ගුලකෙන මජ්ජිත්වා දීපිදාඨාය ඝංසිත්වා ගෙරුකපරිකම්මං කත්වා ඨපිතඝනසුවණ්ණරූපසදිසොති අත්ථො. එතෙනස්ස ඝනසිනිද්ධසණ්හසරීරතං දස්සෙත්වා ඡවිවණ්ණදස්සනත්ථං කඤ්චනසන්නිභත්තචොති වුත්තං. පුරිමස්ස වා වෙවචනමෙතං.

රජොජල්ලන්ති ¶ රජො වා මලං වා. න උපලිම්පතීති න ලග්ගති පදුමපලාසතො උදකබින්දු විය විවට්ටති. හත්ථධොවනාදීනි පන උතුග්ගහණත්ථාය චෙව දායකානං පුඤ්ඤඵලත්ථාය ච බුද්ධා කරොන්ති, වත්තසීසෙනාපි ච කරොන්තියෙව. සෙනාසනං පවිසන්තෙන හි භික්ඛුනා පාදෙ ධොවිත්වා පවිසිතබ්බන්ති වුත්තමෙතං.

උද්ධග්ගලොමොති ආවට්ටපරියොසානෙ උද්ධග්ගානි හුත්වා මුඛසොභං උල්ලොකයමානානි විය ඨිතානි ලොමානි අස්සාති උද්ධග්ගලොමො.

බ්රහ්මුජුගත්තොති බ්රහ්මා විය උජුගත්තො, උජුමෙව උග්ගතදීඝසරීරො භවිස්සති. යෙභුය්යෙන හි සත්තා ඛන්ධෙ කටියං ¶ ජාණූසූති තීසු ඨානෙසු නමන්ති, තෙ කටියං නමන්තා පච්ඡතො නමන්ති, ඉතරෙසු ද්වීසු ඨානෙසු පුරතො. දීඝසරීරා පන එකෙ පස්සවඞ්කා හොන්ති, එකෙ මුඛං උන්නමෙත්වා නක්ඛත්තානි ගණයන්තා විය චරන්ති, එකෙ අප්පමංසලොහිතා සූලසදිසා හොන්ති, එකෙ පුරතො පබ්භාරා හොන්ති, පවෙධමානා ගච්ඡන්ති. අයං පන උජුමෙව උග්ගන්ත්වා දීඝප්පමාණො දෙවනගරෙ උස්සිතසුවණ්ණතොරණං විය භවිස්සතීති දීපෙන්ති. යථා චෙතං, එවං යං යං ජාතමත්තස්ස ¶ සබ්බසො අපරිපුණ්ණං මහාපුරිසලක්ඛණං හොති, තං තං ආයතිං තථාභාවිතං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

සත්තුස්සදොති ද්වෙ හත්ථපිට්ඨියො ද්වෙ පාදපිට්ඨියො ද්වෙ අංසකූටානි ඛන්ධොති ඉමෙසු සත්තසු ඨානෙසු පරිපුණ්ණො මංසුස්සදො අස්සාති සත්තුස්සදො. අඤ්ඤෙසං පන හත්ථපාදපිට්ඨාදීසු සිරාජාලං පඤ්ඤායති, අංසකූටක්ඛන්ධෙසු අට්ඨිකොටියො. තෙ මනුස්සා පෙතා විය ඛායන්ති, න තථා මහාපුරිසො, මහාපුරිසො පන සත්තසු ඨානෙසු පරිපුණ්ණමංසුස්සදත්තා නිගූළ්හසිරාජාලෙහි හත්ථපිට්ඨාදීහි වට්ටෙත්වා සුට්ඨපිතසුවණ්ණාළිඞ්ගසදිසෙන ඛන්ධෙන සිලාරූපකං විය ඛායති, චිත්තකම්මරූපකං විය ච ඛායති.

සීහස්ස පුබ්බද්ධං විය කායො අස්සාති සීහපුබ්බද්ධකායො. සීහස්ස හි පුරත්ථිමකායොව පරිපුණ්ණො හොති, පච්ඡිමකායො අපරිපුණ්ණො. මහාපුරිසස්ස පන සීහස්ස පුබ්බද්ධකායො විය සබ්බො කායො පරිපුණ්ණො. සොපි සීහස්සෙව තත්ථ තත්ථ විනතුන්නතාදිවසෙන දුස්සණ්ඨිතවිසණ්ඨිතො ¶ න හොති, දීඝයුත්තට්ඨානෙ පන දීඝො, රස්සථූලකිසපුථුලඅනුවට්ටිතයුත්තට්ඨානෙසු තථාවිධොව හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘මනාපියෙව ඛො, භික්ඛවෙ, කම්මවිපාකෙ පච්චුපට්ඨිතෙ යෙහි අඞ්ගෙහි දීඝෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි දීඝානි සණ්ඨන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි රස්සෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි රස්සානි සණ්ඨන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි ථූලෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි ථූලානි සණ්ඨන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි කිසෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි කිසානි සණ්ඨන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි පුථුලෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි ¶ පුථුලානි සණ්ඨන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි වට්ටෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි වට්ටානි සණ්ඨන්තී’’ති.

ඉති නානාචිත්තෙන පුඤ්ඤචිත්තෙන චිත්තිතො දසහි පාරමීහි සජ්ජිතො මහාපුරිසස්ස අත්තභාවො, ලොකෙ සබ්බසිප්පිනො වා සබ්බඉද්ධිමන්තො වා පතිරූපකම්පි කාතුං න සක්කොන්ති.

චිතන්තරංසොති අන්තරංසං වුච්චති ද්වින්නං කොට්ටානං අන්තරං, තං චිතං පරිපුණ්ණං අන්තරංසං අස්සාති චිතන්තරංසො. අඤ්ඤෙසඤ්හි තං ඨානං නින්නං හොති, ද්වෙ පිට්ඨිකොට්ටා පාටියෙක්කා පඤ්ඤායන්ති. මහාපුරිසස්ස පන කටිතො පට්ඨාය මංසපටලං යාව ඛන්ධා උග්ගම්ම සමුස්සිතසුවණ්ණඵලකං විය පිට්ඨිං ඡාදෙත්වා පතිට්ඨිතං.

නිග්රොධපරිමණ්ඩලොති ¶ නිග්රොධො විය පරිමණ්ඩලො. යථා පඤ්ඤාසහත්ථතාය වා සතහත්ථතාය වා සමක්ඛන්ධසාඛො නිග්රොධො දීඝතොපි විත්ථාරතොපි එකප්පමාණොව හොති, එවං කායතොපි බ්යාමතොපි එකප්පමාණො. යථා අඤ්ඤෙසං කායො දීඝො වා හොති බ්යාමො වා, න එවං විසමප්පමාණොති අත්ථො. තෙනෙව යාවතක්වස්ස කායොතිආදි වුත්තං. තත්ථ යාවතකො අස්සාති යාවතක්වස්ස.

සමවට්ටක්ඛන්ධොති සමවට්ටිතක්ඛන්ධො. යථා එකෙ කොඤ්චා විය ච බකා විය ච වරාහා විය ච දීඝගලා වඞ්කගලා පුථුලගලා ච හොන්ති ¶ , කථනකාලෙ සිරාජාලං පඤ්ඤායති, මන්දො සරො නික්ඛමති, න එවං මහාපුරිසස්ස. මහාපුරිසස්ස පන සුවට්ටිතසුවණ්ණාළිඞ්ගසදිසො ඛන්ධො හොති, කථනකාලෙ සිරාජාලං න පඤ්ඤායති, මෙඝස්ස විය ගජ්ජිතො සරො මහා හොති.

රසග්ගසග්ගීති එත්ථ රසං ගසන්ති හරන්තීති රසග්ගසා. රසහරණීනමෙතං අධිවචනං, තා අග්ගා අස්සාති රසග්ගසග්ගී. මහාපුරිසස්ස කිර සත්තරසහරණීසහස්සානි උද්ධග්ගානි හුත්වා ගීවායමෙව පටිමුක්කානි. තිලඵලමත්තොපි ආහාරො ජිව්හග්ගෙ ඨපිතො සබ්බකායං අනුඵරති. තෙනෙව මහාපධානං පදහන්තස්ස එකතණ්ඩුලාදීහිපි කළායයූසපසතමත්තෙනාපි කායස්ස යාපනං අහොසි. අඤ්ඤෙසං පන තථා අභාවා න සකලං කායං ඔජා ඵරති. තෙන තෙ බහ්වාබාධා හොන්ති.

සීහස්සෙව ¶ හනු අස්සාති සීහහනු. තත්ථ සීහස්ස හෙට්ඨිමහනුමෙව පරිපුණ්ණං හොති, න උපරිමං. මහාපුරිසස්ස පන සීහස්ස හෙට්ඨිමං විය ද්වෙපි පරිපුණ්ණානි ද්වාදසියා පක්ඛස්ස චන්දසදිසානි හොන්ති. අථ නෙමිත්තකා හනුකපරියන්තං ඔලොකෙන්තාව ඉමෙසු හනුකෙසු හෙට්ඨිමෙ වීසති උපරිමෙ වීසතීති චත්තාලීසදන්තා සමා අවිරළා පතිට්ඨහිස්සන්තීති සල්ලක්ඛෙත්වා අයඤ්හි දෙව, කුමාරො චත්තාලීසදන්තො හොතීතිආදිමාහංසු. තත්රායමත්ථො, අඤ්ඤෙසඤ්හි පරිපුණ්ණදන්තානම්පි ද්වත්තිංස දන්තා හොන්ති. ඉමස්ස පන චත්තාලීසං භවිස්සන්ති. අඤ්ඤෙසඤ්ච කෙචි දන්තා උච්චා, කෙචි නීචාති විසමා හොන්ති, ඉමස්ස පන අයපට්ටකෙන ඡින්නසඞ්ඛපටලං විය සමා භවිස්සන්ති. අඤ්ඤෙසං කුම්භිලානං විය දන්තා විරළා හොන්ති, මච්ඡමංසානි ඛාදන්තානං දන්තන්තරං පූරෙන්ති. ඉමස්ස පන කනකඵලකායං සමුස්සිතවජිරපන්ති විය අවිරළා තූලිකාය දස්සිතපරිච්ඡෙදා විය දන්තා භවිස්සන්ති. අඤ්ඤෙසඤ්ච පූතිදන්තා උට්ඨහන්ති. තෙන කාචි දාඨා කාළාපි විවණ්ණාපි හොන්ති. අයං පන සුට්ඨු සුක්කදාඨො ඔසධිතාරකම්පි අතික්කම්ම විරොචමානාය පභාය සමන්නාගතදාඨො භවිස්සති.

පහූතජිව්හොති ¶ පුථුලජිව්හො. අඤ්ඤෙසං ජිව්හා ථූලාපි හොන්ති කිසාපි රස්සාපි ථද්ධාපි විසමාපි, මහාපුරිසස්ස පන ජිව්හා මුදු දීඝා පුථුලා වණ්ණසම්පන්නා හොති. සො හි එතං ලක්ඛණං පරියෙසිතුං ආගතානං කඞ්ඛාවිනොදනත්ථං මුදුකත්තා තං ජිව්හං කථිනසූචිං විය වට්ටෙත්වා උභො නාසිකසොතානි පරාමසති, දීඝත්තා උභො කණ්ණසොතානි පරාමසති ¶ , පුථුලත්තා කෙසන්තපරියොසානං කෙවලම්පි නලාටං පටිච්ඡාදෙති. එවමස්ස මුදුදීඝපුථුලභාවං පකාසෙන්තො තෙසං කඞ්ඛං විනොදෙති. එවං තිලක්ඛණසම්පන්නං ජිව්හං සන්ධාය ‘‘පහූතජිව්හො’’ති වුත්තං.

බ්රහ්මස්සරොති අඤ්ඤෙ ඡින්නස්සරාපි භින්නස්සරාපි කාකස්සරාපි හොන්ති, අයං පන මහාබ්රහ්මුනො සරසදිසෙන සරෙන සමන්නාගතො භවිස්සති, මහාබ්රහ්මුනො හි පිත්තසෙම්හෙහි අපලිබුද්ධත්තා සරො විසදො හොති. මහාපුරිසෙනාපි කතකම්මං තස්ස වත්ථුං සොධෙති. වත්ථුනො සුද්ධත්තා නාභිතො ¶ පට්ඨාය සමුට්ඨහන්තො සරො විසදො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතොව සමුට්ඨාති. කරවීකො විය භණතීති කරවීකභාණී, මත්තකරවීකරුතමඤ්ජුඝොසොති අත්ථො.

අභිනීලනෙත්තොති න සකලනීලනෙත්තො, නීලයුත්තට්ඨානෙ පනස්ස උමාපුප්ඵසදිසෙන අතිවිසුද්ධෙන නීලවණ්ණෙන සමන්නාගතානි නෙත්තානි හොන්ති, පීතයුත්තට්ඨානෙ කණිකාරපුප්ඵසදිසෙන පීතවණ්ණෙන, ලොහිතයුත්තට්ඨානෙ බන්ධුජීවකපුප්ඵසදිසෙන ලොහිතවණ්ණෙන, සෙතයුත්තට්ඨානෙ ඔසධිතාරකසදිසෙන සෙතවණ්ණෙන, කාළයුත්තට්ඨානෙ අද්දාරිට්ඨකසදිසෙන කාළවණ්ණෙන සමන්නාගතානි. සුවණ්ණවිමානෙ උග්ඝාටිතමණිසීහපඤ්ජරසදිසානි ඛායන්ති.

ගොපඛුමොති එත්ථ පඛුමන්ති සකලචක්ඛුභණ්ඩං අධිප්පෙතං, තං කාළවච්ඡකස්ස බහලධාතුකං හොති, රත්තවච්ඡකස්ස විප්පසන්නං, තංමුහුත්තජාතතරුණරත්තවච්ඡකසදිසචක්ඛුභණ්ඩොති අත්ථො. අඤ්ඤෙසඤ්හි චක්ඛුභණ්ඩා අපරිපුණ්ණා හොන්ති, හත්ථිමූසිකාදීනං අක්ඛිසදිසෙහි විනිග්ගතෙහිපි ගම්භීරෙහිපි අක්ඛීහි සමන්නාගතා හොන්ති. මහාපුරිසස්ස පන ධොවිත්වා මජ්ජිත්වා ඨපිතමණිගුළිකා විය මුදුසිනිද්ධනීලසුඛුමපඛුමාචිතානි අක්ඛීනි.

උණ්ණාති උණ්ණලොමං. භමුකන්තරෙති ද්වින්නං භමුකානං වෙමජ්ඣෙ නාසිකමත්ථකෙයෙව ජාතා, උග්ගන්ත්වා පන නලාටවෙමජ්ඣෙ ජාතා. ඔදාතාති පරිසුද්ධා, ඔසධිතාරකසමානවණ්ණා. මුදූති සප්පිමණ්ඩෙ ඔසාරෙත්වා ඨපිතසතවාරවිහතකප්පාසපටලසදිසා. තූලසන්නිභාති සිම්බලිතූලලතාතූලසමානා, අයමස්ස ඔදාතතාය උපමා. සා පනෙසා කොටියං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪියමානා උපඩ්ඪබාහුප්පමාණා හොති, විස්සට්ඨා ¶ දක්ඛිණාවට්ටවසෙන ආවට්ටිත්වා උද්ධග්ගා හුත්වා ¶ සන්තිට්ඨති. සුවණ්ණඵලකමජ්ඣෙ ඨපිතරජතපුබ්බුළකං විය, සුවණ්ණඝටතො නික්ඛමමානා ඛීරධාරා විය, අරුණප්පභාරඤ්ජිතෙ ගගනප්පදෙසෙ ඔසධිතාරකා විය ච අතිමනොහරාය සිරියා විරොචති.

උණ්හීසසීසොති ¶ ඉදං පරිපුණ්ණනලාටතඤ්ච පරිපුණ්ණසීසතං චාති ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච වුත්තං. මහාපුරිසස්ස හි දක්ඛිණකණ්ණචූළිකතො පට්ඨාය මංසපටලං උට්ඨහිත්වා සකලනලාටං ඡාදයමානං පූරයමානං ගන්ත්වා වාමකණ්ණචූළිකායං පතිට්ඨිතං, තං රඤ්ඤො බන්ධඋණ්හීසපට්ටො විය විරොචති. මහාපුරිසස්ස කිර ඉමං ලක්ඛණං දිස්වා රාජූනං උණ්හීසපට්ටං අකංසු. අයං තාව එකො අත්ථො. අඤ්ඤෙ පන ජනා අපරිපුණ්ණසීසා හොන්ති, කෙචි කපිසීසා, කෙචි ඵලසීසා, කෙචි අට්ඨිසීසා, කෙචි හත්ථිසීසා, කෙචි තුම්බසීසා, කෙචි පබ්භාරසීසා. මහාපුරිසස්ස පන ආරග්ගෙන වට්ටෙත්වා ඨපිතං විය සුපරිපුණ්ණං උදකපුබ්බුළසදිසං සීසං හොති. තත්ථ පුරිමනයෙ උණ්හීසවෙඨිතසීසො වියාති උණ්හීසසීසො. දුතියනයෙ උණ්හීසං විය සබ්බත්ථ පරිමණ්ඩලසීසොති උණ්හීසසීසො.

37. සබ්බකාමෙහීති ඉදං ලක්ඛණානි පරිග්ගණ්හාපෙත්වා පච්ඡා කතං විය වුත්තං, න පනෙවං දට්ඨබ්බං. පඨමඤ්හි තෙ නෙමිත්තකෙ සන්තප්පෙත්වා පච්ඡා ලක්ඛණපරිග්ගණ්හනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තස්ස විත්ථාරො ගබ්භොක්කන්තියං වුත්තොයෙව. පායෙන්තීති ථඤ්ඤං පායෙන්ති. තස්ස කිර නිද්දොසෙන මධුරෙන ඛීරෙන සමන්නාගතා සට්ඨි ධාතියො උපට්ඨාපෙසි, තථා සෙසාපි තෙසු තෙසු කම්මෙසු කුසලා සට්ඨිසට්ඨියෙව. තාසං පෙසනකාරකෙ සට්ඨි පුරිසෙ, තස්ස තස්ස කතාකතභාවං සල්ලක්ඛණෙ සට්ඨි අමච්චෙ උපට්ඨාපෙසි. එවං චත්තාරි සට්ඨියො ඉත්ථීනං, ද්වෙ සට්ඨියො පුරිසානන්ති ඡ සට්ඨියො උපට්ඨකානංයෙව අහෙසුං. සෙතච්ඡත්තන්ති දිබ්බසෙතච්ඡත්තං. කුලදත්තියං පන සිරිගබ්භෙයෙව තිට්ඨති. මා නං සීතං වාතිආදීසු මා අභිභවීති අත්ථො වෙදිතබ්බො. ස්වාස්සුදන්ති සො අස්සුදං. අඞ්කෙනෙව අඞ්කන්ති අඤ්ඤස්ස බාහුනාව අඤ්ඤස්ස බාහුං. අඤ්ඤස්ස ච අංසකූටෙනෙව ¶ අඤ්ඤස්ස අංසකූටං. පරිහරියතීති නීයති, සම්පාපියතීති අත්ථො.

38. මඤ්ජුස්සරොති අඛරස්සරො. වග්ගුස්සරොති ඡෙකනිපුණස්සරො. මධුරස්සරොති සාතස්සරො. පෙමනියස්සරොති පෙමජනකස්සරො. තත්රිදං ¶ කරවීකානං මධුරස්සරතාය – කරවීකසකුණෙ කිර මධුරරසං අම්බපක්කං මුඛතුණ්ඩකෙන පහරිත්වා පග්ඝරිතරසං පිවිත්වා පක්ඛෙන ¶ තාලං දත්වා විකූජමානෙ චතුප්පදා මත්තා විය ලළිතුං ආරභන්ති. ගොචරපසුතාපි චතුප්පදා මුඛගතානි තිණානි ඡඩ්ඩෙත්වා තං සද්දං සුණන්ති. වාළමිගා ඛුද්දකමිගෙ අනුබන්ධමානා උක්ඛිත්තං පාදං අනික්ඛිපිත්වාව තිට්ඨන්ති. අනුබද්ධමිගා ච මරණභයං ජහිත්වා තිට්ඨන්ති. ආකාසෙ පක්ඛන්දා පක්ඛිනොපි පක්ඛෙ පසාරෙත්වා තං සද්දං සුණමානාව තිට්ඨන්ති. උදකෙ මච්ඡාපි කණ්ණපටලං පප්ඵොටෙත්වා තං සද්දං සුණමානාව තිට්ඨන්ති. එවං මධුරස්සරා කරවීකා.

අසන්ධිමිත්තාපි ධම්මාසොකස්ස දෙවී – ‘‘අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, බුද්ධස්සරෙන සදිසො කස්සචි සරො’’ති සඞ්ඝං පුච්ඡි. අත්ථි කරවීකසකුණස්සාති. කුහිං, භන්තෙ, තෙ සකුණාති? හිමවන්තෙති. සා රාජානං ආහ – ‘‘දෙව, අහං කරවීකසකුණං පස්සිතුකාමාම්හී’’ති. රාජා – ‘‘ඉමස්මිං පඤ්ජරෙ නිසීදිත්වා කරවීකො ආගච්ඡතූ’’ති සුවණ්ණපඤ්ජරං විස්සජ්ජෙසි. පඤ්ජරො ගන්ත්වා එකස්ස කරවීකස්ස පුරතො අට්ඨාසි. සො – ‘‘රාජාණාය ආගතො පඤ්ජරො, න සක්කා න ගන්තු’’න්ති තත්ථ නිසීදි. පඤ්ජරො ආගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො අට්ඨාසි. න කරවීකසද්දං කාරාපෙතුං සක්කොන්ති. අථ රාජා – ‘‘කථං, භණෙ, ඉමෙ සද්දං න කරොන්තී’’ති ආහ. ඤාතකෙ අදිස්වා දෙවාති. අථ නං රාජා ආදාසෙහි පරික්ඛිපාපෙසි. සො අත්තනො ඡායං දිස්වා – ‘‘ඤාතකා මෙ ආගතා’’ති මඤ්ඤමානො පක්ඛෙන තාලං දත්වා මධුරස්සරෙන මණිවංසං ධමමානො විය විරවි. සකලනගරෙ මනුස්සා මත්තා විය ලළිංසු. අසන්ධිමිත්තා චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්ස තාව තිරච්ඡානගතස්ස එවං මධුරො සද්දො, කීදිසො නු ඛො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසිරිපත්තස්ස භගවතො සද්දො අහොසී’’ති පීතිං උප්පාදෙත්වා තං පීතිං අවිජහිත්වා සත්තහි ජඞ්ඝසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. එවං මධුරො කිර ¶ කරවීකසද්දොති. තතො පන සතභාගෙන සහස්සභාගෙන ච මධුරතරො විපස්සිස්ස කුමාරස්ස සද්දො අහොසීති වෙදිතබ්බො.

39. කම්මවිපාකජන්ති න භාවනාමයං, කම්මවිපාකවසෙන පන දෙවතානං චක්ඛුසදිසමෙව මංසචක්ඛු අහොසි ¶ , යෙන නිමිත්තං කත්වා තිලවාහෙ පක්ඛිත්තං එකතිලම්පි අයං සොති උද්ධරිත්වා දාතුං සක්කොති.

40. විපස්සීති එත්ථ අයං වචනත්ථො, අන්තරන්තරා නිමීලජනිතන්ධකාරවිරහෙන විසුද්ධං පස්සති, විවටෙහි ච අක්ඛීහි පස්සතීති විපස්සී; දුතියවාරෙ විචෙය්ය විචෙය්ය පස්සතීති විපස්සී; විචිනිත්වා විචිනිත්වා පස්සතීති අත්ථො.

අත්ථෙ පනායතීති අත්ථෙ ජානාති පස්සති, නයති වා පවත්තෙතීති අත්ථො. එකදිවසං කිර ¶ විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසීදිත්වා අත්ථෙ අනුසාසන්තස්ස රඤ්ඤො අලඞ්කතපටියත්තං මහාපුරිසං ආනෙත්වා හත්ථෙ ඨපයිංසු. තස්ස තං අඞ්කෙකත්වා උපලාළයමානස්සෙව අමච්චා සාමිකං අස්සාමිකං අකංසු. බොධිසත්තො අනත්තමනසද්දං නිච්ඡාරෙසි. රාජා – ‘‘කිමෙතං, උපධාරෙථා’’ති ආහ. උපධාරියමානා අඤ්ඤං අදිස්වා – ‘‘අඩ්ඩස්ස දුබ්බිනිච්ඡිතත්තා එවං කතං භවිස්සතී’’ති පුන සාමිකංයෙව සාමිකං කත්වා ‘‘ඤත්වා නු ඛො කුමාරො එවං කරොතී’’ති වීමංසන්තා පුන සාමිකං අස්සාමිකං අකංසු. පුනපි බොධිසත්තො තථෙව සද්දං නිච්ඡාරෙසි. අථ රාජා – ‘‘ජානාති මහාපුරිසො’’ති තතො පට්ඨාය අප්පමත්තො අහොසි. ඉදං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘විචෙය්ය විචෙය්ය කුමාරො අත්ථෙ පනායතී’’ති.

42. වස්සිකන්තිආදීසු යත්ථ සුඛං හොති වස්සකාලෙ වසිතුං, අයං වස්සිකො. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො වස්සාවාසො වස්සං, වස්සං අරහතීති වස්සිකො. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ වස්සිකො පාසාදො නාතිඋච්චො හොති, නාතිනීචො, ද්වාරවාතපානානිපිස්ස නාතිබහූනි නාතිතනූනි, භූමත්ථරණපච්චත්ථරණඛජ්ජභොජ්ජානිපෙත්ථ මිස්සකානෙව වට්ටන්ති. හෙමන්තිකෙ ථම්භාපි භිත්තියොපි නීචා හොන්ති, ද්වාරවාතපානානි තනුකානි සුඛුමච්ඡිද්දානි, උණ්හප්පවෙසනත්ථාය භිත්තිනියූහානි නීහරියන්ති. භූමත්ථරණපච්චත්ථරණනිවාසනපාරුපනානි පනෙත්ථ උණ්හවිරියානි ¶ කම්බලාදීනි වට්ටන්ති. ඛජ්ජභොජ්ජං සිනිද්ධං කටුකසන්නිස්සිතං නිරුදකසන්නිස්සිතඤ්ච. ගිම්හිකෙ ථම්භාපි භිත්තියොපි උච්චා හොන්ති, ද්වාරවාතපානානි පනෙත්ථ බහූනි විපුලජාතානි හොන්ති, භූමත්ථරණාදීනි දුකූලමයානි වට්ටන්ති. ඛජ්ජභොජ්ජානි මධුරසසන්නිස්සිතභරිතානි. වාතපානසමීපෙසු චෙත්ථ ¶ නව චාටියො ඨපෙත්වා උදකස්ස පූරෙත්වා නීලුප්පලාදීහි සඤ්ඡාදෙන්ති. තෙසු තෙසු පදෙසෙසු උදකයන්තානි කරොන්ති, යෙහි දෙවෙ වස්සන්තෙ විය උදකධාරා නික්ඛමන්ති.

නිප්පුරිසෙහීති පුරිසවිරහිතෙහි. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තූරියානෙව නිප්පුරිසානි, සබ්බට්ඨානානිපි නිප්පුරිසානෙව, දොවාරිකාපි ඉත්ථියොව, නහාපනාදිපරිකම්මකරාපි ඉත්ථියොව. රාජා කිර – ‘‘තථාරූපං ඉස්සරියසුඛසම්පත්තිං අනුභවමානස්ස පුරිසං දිස්වා පුරිසාසඞ්කා උප්පජ්ජති, සා මෙ පුත්තස්ස මා අහොසී’’ති සබ්බකිච්චෙසු ඉත්ථියොව ඨපෙසීති.

43. දුතියභාණවාරෙ ¶ ගොපානසිවඞ්කන්ති ගොපානසී විය වඞ්කං. භොග්ගන්ති ඛන්ධෙ, කටියං, ජාණූසූති තීසු ඨානෙසු භොග්ගවඞ්කං. දණ්ඩපරායනන්ති දණ්ඩගතිකං දණ්ඩපටිසරණං. ආතුරන්ති ජරාතුරං. ගතයොබ්බනන්ති අතික්කන්තයොබ්බනං පච්ඡිමවයෙ ඨිතං. දිස්වාති අඩ්ඪයොජනප්පමාණෙන බලකායෙන පරිවුතො සුසංවිහිතාරක්ඛොපි ගච්ඡන්තො යදා රථො පුරතො හොති, පච්ඡා බලකායො, තාදිසෙ ඔකාසෙ සුද්ධාවාසඛීණාසවබ්රහ්මෙහි අත්තනො ආනුභාවෙන රථස්ස පුරතොව දස්සිතං, තං පුරිසං පස්සිත්වා. සුද්ධාවාසා කිර – ‘‘මහාපුරිසො පඞ්කෙ ගජො විය පඤ්චසු කාමගුණෙසු ලග්ගො, සතිමස්ස උප්පාදෙස්සාමා’’ති තං දස්සෙසුං. එවං දස්සිතඤ්ච තං බොධිසත්තො චෙව පස්සති සාරථි ච. බ්රහ්මානො හි බොධිසත්තස්ස අප්පමාදත්ථං සාරථිස්ස ච කථාසල්ලාපත්ථං තං දස්සෙසුං. කිං පනෙසොති ‘‘එසො ජිණ්ණොති කිං වුත්තං හොති, නාහං, භො ඉතො පුබ්බෙ එවරූපං අද්දස’’න්ති පුච්ඡි.

තෙන ¶ හීති යදි මය්හම්පි එවරූපෙහි කෙසෙහි එවරූපෙන ච කායෙන භවිතබ්බං, තෙන හි සම්ම සාරථි. අලං දානජ්ජ උය්යානභූමියාති – ‘‘අජ්ජ උය්යානභූමිං පස්සිස්සාමා’’ති ගච්ඡාම, අලං තාය උය්යානභූමියාති සංවිග්ගහදයො සංවෙගානුරූපමාහ. අන්තෙපුරං ගතොති ඉත්ථිජනං විස්සජ්ජෙත්වා සිරිගබ්භෙ එකකොව නිසින්නො. යත්ර හි නාමාති යාය ජාතියා සති ජරා පඤ්ඤායති, සා ජාති ධිරත්ථු ¶ ධික්කතා අත්ථු, ජිගුච්ඡාමෙතං ජාතින්ති, ජාතියා මූලං ඛණන්තො නිසීදි, පඨමෙන සල්ලෙන හදයෙ විද්ධො විය.

45. සාරථිං ආමන්තාපෙත්වාති රාජා කිර නෙමිත්තකෙහි කථිතකාලතො පට්ඨාය ඔහිතසොතො විචරති, සො ‘‘කුමාරො උය්යානං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ නිවත්තො’’ති සුත්වා සාරථිං ආමන්තාපෙසි. මා හෙව ඛොතිආදීසු රජ්ජං කාරෙතු, මා පබ්බජතු, බ්රාහ්මණානං වචනං මා සච්චං හොතූති එවං චින්තෙසීති අත්ථො.

47. අද්දස ඛොති පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සුද්ධාවාසෙහි දස්සිතං අද්දස. ආබාධිකන්ති ඉරියාපථභඤ්ජනකෙන විසභාගබාධෙන ආබාධිකං. දුක්ඛිතන්ති රොගදුක්ඛෙන දුක්ඛිතං. බාළ්හගිලානන්ති අධිමත්තගිලානං. පලිපන්නන්ති නිමුග්ගං. ජරා පඤ්ඤායිස්සති බ්යාධි පඤ්ඤායිස්සතීති ¶ ඉධාපි යාය ජාතියා සති ඉදං ද්වයං පඤ්ඤායති, ධික්කතා සා ජාති, අජාතං ඛෙමන්ති ජාතියා මූලං ඛණන්තො නිසීදි, දුතියෙන සල්ලෙන විද්ධො විය.

50. විලාතන්ති සිවිකං. පෙතන්ති ඉතො පටිගතං. කාලඞ්කතන්ති කතකාලං, යත්තකං තෙන කාලං ජීවිතබ්බං, තං සබ්බං කත්වා නිට්ඨපෙත්වා මතන්ති අත්ථො. ඉමම්පිස්ස පුරිමනයෙනෙව බ්රහ්මානො දස්සෙසුං. යත්ර හි නාමාති ඉධාපි යාය ජාතියා සති ඉදං තයං පඤ්ඤායති, ධික්කතා සා ජාති, අජාතං ඛෙමන්ති ජාතියා මූලං ඛණන්තො නිසීදි, තතියෙන සල්ලෙන විද්ධො විය.

52. භණ්ඩුන්ති ¶ මුණ්ඩං. ඉමම්පිස්ස පුරිමනයෙනෙව බ්රහ්මානො දස්සෙසුං. සාධු ධම්මචරියාතිආදීසු අයං දෙව ධම්මචරණභාවො සාධූති චින්තෙත්වා පබ්බජිතොති එවං එකමෙකස්ස පදස්ස යොජනා වෙදිතබ්බා. සබ්බානි චෙතානි දසකුසලකම්මපථවෙවචනානෙව. අවසානෙ පන අවිහිංසාති කරුණාය පුබ්බභාගො. අනුකම්පාති මෙත්තාය පුබ්බභාගො. තෙනහීති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො. පබ්බජිතං හිස්ස දිස්වා චිත්තං පබ්බජ්ජාය නින්නං ජාතං. අථ තෙන සද්ධිං කථෙතුකාමො හුත්වා සාරථිං උය්යොජෙන්තො තෙන හීතිආදිමාහ.

54. අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙති – ‘‘පබ්බජිතස්ස සාධු ධම්මචරියා’’තිආදීනි ච අඤ්ඤඤ්ච බහුං මහාජනකායෙන රක්ඛියමානස්ස පුත්තදාරසම්බාධෙ ඝරෙ වසතො ආදීනවපටිසංයුත්තඤ්චෙව මිගභූතෙන චෙතසා යථාසුඛං වනෙ වසතො පබ්බජිතස්ස විවෙකානිසංසපටිසංයුත්තඤ්ච ධම්මිං කථං සුත්වා පබ්බජිතුකාමො හුත්වා – අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සී කුමාරො සාරථිං ආමන්තෙසි.

ඉමානි චත්තාරි දිස්වා පබ්බජිතං නාම සබ්බබොධිසත්තානං වංසොව තන්තියෙව පවෙණීයෙව. අඤ්ඤෙපි ච බොධිසත්තා යථා අයං විපස්සී කුමාරො, එවං චිරස්සං චිරස්සං පස්සන්ති. අම්හාකං පන බොධිසත්තො චත්තාරිපි එකදිවසංයෙව දිස්වා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනොමානදීතීරෙ ¶ පබ්බජිතො. තෙනෙව රාජගහං පත්වා තත්ථ රඤ්ඤා බිම්බිසාරෙන – ‘‘කිමත්ථං, පණ්ඩිත, පබ්බජිතොසීති’’ පුට්ඨො ආහ –

‘‘ජිණ්ණඤ්ච දිස්වා දුඛිතඤ්ච බ්යාධිතං,

කාසායවත්ථං පබ්බජිතඤ්ච දිස්වා,

තස්මා අහං පබ්බජිතොම්හි රාජා’’ති.

55. සුත්වාන තෙසන්ති තෙසං චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං සුත්වා එතදහොසි. ඔරකොති ඌනකො ලාමකො. අනුපබ්බජිංසූති අනුපබ්බජිතානි ¶ . කස්මා පනෙත්ථ යථා පරතො ඛණ්ඩතිස්සානං අනුපබ්බජ්ජාය – ‘‘බන්ධුමතියා රාජධානියා නික්ඛමිත්වා’’ති වුත්තං, එවං න වුත්තන්ති? නික්ඛමිත්වා සුතත්තා. එතෙ කිර සබ්බෙපි විපස්සිස්ස කුමාරස්ස උපට්ඨාකපරිසාව, තෙ පාතොව උපට්ඨානං ආගන්ත්වා කුමාරං අදිස්වා පාතරාසත්ථාය ගන්ත්වා භුත්තපාතරාසා ආගම්ම ‘‘කුහිං කුමාරො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘උය්යානභූමිං ගතො’’ති සුත්වා ‘‘තත්ථෙව නං දක්ඛිස්සාමා’’ති නික්ඛමන්තා නිවත්තමානං සාරථිං දිස්වා – ‘‘කුමාරො පබ්බජිතො’’ති චස්ස වචනං සුත්වා සුතට්ඨානෙයෙව සබ්බාභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා අන්තරාපණතො කාසාවපීතානි වත්ථානි ආහරාපෙත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා පබ්බජිංසු. ඉති නගරතො නික්ඛමිත්වා බහිනගරෙ සුතත්තා එත්ථ – ‘‘බන්ධුමතියා රාජධානියා නික්ඛමිත්වා’’ති න වුත්තං.

චාරිකං ¶ චරතීති ගතගතට්ඨානෙ මහාමණ්ඩපං කත්වා දානං සජ්ජෙත්වා ආගම්ම ස්වාතනාය නිමන්තිතො ජනස්ස ආයාචිතභික්ඛමෙව පටිග්ගණ්හන්තො චත්තාරො මාසෙ චාරිකං චරි.

ආකිණ්ණොති ඉමිනා ගණෙන පරිවුතො. අයං පන විතක්කො බොධිසත්තස්ස කදා උප්පන්නොති? ස්වෙ විසාඛපුණ්ණමා භවිස්සතීති චාතුද්දසීදිවසෙ. තදා කිර සො – ‘‘යථෙව මං ඉමෙ පුබ්බෙ ගිහිභූතං පරිවාරෙත්වා චරන්ති, ඉදානිපි තථෙව, කිං ඉමිනා ගණෙනා’’ති ගණසඞ්ගණිකාය උක්කණ්ඨිත්වා ‘‘අජ්ජෙව ගච්ඡාමී’’ති චින්තෙත්වා පුන ‘‘අජ්ජ අවෙලා, සචෙ ඉදානි ගමිස්සාමි, සබ්බෙව ඉමෙ ජානිස්සන්ති, ස්වෙව ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. තං දිවසඤ්ච උරුවෙලගාමසදිසෙ ගාමෙ ගාමවාසිනො ස්වාතනාය නිමන්තයිංසු. තෙ චතුරාසීතිසහස්සානම්පි තෙසං ¶ පබ්බජිතානං මහාපුරිසස්ස ච පායාසමෙව පටියාදයිංසු. අථ මහාපුරිසො පුනදිවසෙ තස්මිංයෙව ගාමෙ තෙහි පබ්බජිතෙහි සද්ධිං භත්තකිච්චං කත්වා වසනට්ඨානමෙව අගමාසි. තත්ථ තෙ පබ්බජිතා මහාපුරිසස්ස වත්තං දස්සෙත්වා අත්තනො අත්තනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි පවිට්ඨා. බොධිසත්තොපි පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසින්නො.

‘‘ඨිතෙ මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ, සන්නිසීවෙසු පක්ඛිසු;

සණතෙව බ්රහාරඤ්ඤං, තං භයං පටිභාති ම’’න්ති. (සං. නි. 1.15);

එවරූපෙ ¶ අවිවෙකාරාමානං භයකාලෙ සබ්බසත්තානං සදරථකාලෙයෙව – ‘‘අයං කාලො’’ති නික්ඛමිත්වා පණ්ණසාලාය ද්වාරං පිදහිත්වා බොධිමණ්ඩාභිමුඛො පායාසි. අඤ්ඤදාපි ච තස්මිං ඨානෙ විචරන්තො බොධිමණ්ඩං පස්සති, නිසීදිතුං පනස්ස චිත්තං න නමිතපුබ්බං. තං දිවසං පනස්ස ඤාණං පරිපාකගතං, තස්මා අලඞ්කතං බොධිමණ්ඩං දිස්වා ආරොහනත්ථාය චිත්තං උප්පන්නං. සො දක්ඛිණදිසාභාගෙන උපගම්ම පදක්ඛිණං කත්වා පුරත්ථිමදිසාභාගෙ චුද්දසහත්ථං පල්ලඞ්කං පඤ්ඤපෙත්වා චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨහිත්වා – ‘‘යාව බුද්ධො න හොමි, න තාව ඉතො වුට්ඨහාමී’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා නිසීදි. ඉදමස්ස වූපකාසං සන්ධාය – ‘‘එකොව ගණම්හා වූපකට්ඨො විහාසී’’ති වුත්තං.

අඤ්ඤෙනෙව ¶ තානීති තෙ කිර සායං බොධිසත්තස්ස උපට්ඨානං ආගන්ත්වා පණ්ණසාලං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා ‘‘අතිවිකාලො ජාතො, උපධාරෙථා’’ති වත්වා පණ්ණසාලං විවරිත්වා තං අපස්සන්තාපි ‘‘කුහිං ගතො’’ති නානුබන්ධිංසු, ‘‘ගණවාසෙ නිබ්බින්නො එකො විහරිතුකාමො මඤ්ඤෙ මහාපුරිසො, බුද්ධභූතංයෙව නං පස්සිස්සාමා’’ති වත්වා අන්තොජම්බුදීපාභිමුඛා චාරිකං පක්කන්තා.

57. වාසූපගතස්සාති බොධිමණ්ඩෙ එකරත්තිවාසං උපගතස්ස. රහොගතස්සාති රහසි ගතස්ස. පටිසල්ලීනස්සාති එකීභාවවසෙන නිලීනස්ස. කිච්ඡන්ති දුක්ඛං. චවති ච උපපජ්ජති චාති ඉදං ද්වයං පන අපරාපරං චුතිපටිසන්ධිං සන්ධාය වුත්තං. ජරාමරණස්සාති එත්ථ යස්මා පබ්බජන්තො ජිණ්ණබ්යාධිමත්තෙයෙව දිස්වා පබ්බජිතො, තස්මාස්ස ජරාමරණමෙව උපට්ඨාති. තෙනෙවාහ ¶ – ‘‘ජරාමරණස්සා’’ති. ඉති ජරාමරණං මූලං කත්වා අභිනිවිට්ඨස්ස භවග්ගතො ඔතරන්තස්ස විය – අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි.

යොනිසොමනසිකාරාති උපායමනසිකාරා පථමනසිකාරා. අනිච්චාදීනි හි අනිච්චාදිතොව මනසිකරොතො යොනිසොමනසිකාරො නාම හොති. අයඤ්ච – ‘‘කිස්මිං නු ඛො සතිජාතිආදීනි හොන්ති, කිස්මිං අසති න හොන්තී’’ති උදයබ්බයානුපස්සනාවසෙන පවත්තත්තා තෙසං අඤ්ඤතරො ¶ . තස්මාස්ස ඉතො යොනිසොමනසිකාරා ඉමිනා උපායමනසිකාරෙන අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො, බොධිසත්තස්ස පඤ්ඤාය යස්මිං සති ජරාමරණං හොති, තෙන ජරාමරණකාරණෙන සද්ධිං සමාගමො අහොසි. කිං පන තන්ති? ජාති. තෙනාහ – ‘‘ජාතියා ඛො සති ජරාමරණං හොතී’’ති. යා චායං ජරාමරණස්ස කාරණපරිග්ගාහිකා පඤ්ඤා, තාය සද්ධිං බොධිසත්තස්ස සමාගමො අහොසීති අයමෙත්ථ අත්ථො. එතෙනුපායෙන සබ්බපදානි වෙදිතබ්බානි.

නාමරූපෙ ඛො සති විඤ්ඤාණන්ති එත්ථ පන සඞ්ඛාරෙසු සති විඤ්ඤාණන්ති ච, අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරාති ච වත්තබ්බං භවෙය්ය, තදුභයම්පි න ගහිතං. කස්මා? අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා හි අතීතො භවො තෙහි සද්ධිං අයං විපස්සනා න ඝටියති. මහාපුරිසො හි පච්චුප්පන්නවසෙන අභිනිවිට්ඨොති. නනු ච අවිජ්ජාසඞ්ඛාරෙහි අදිට්ඨෙහි න සක්කා බුද්ධෙන භවිතුන්ති. සච්චං න සක්කා, ඉමිනා පන තෙ භවඋපාදානතණ්හාවසෙනෙව දිට්ඨාති. ඉමස්මිං ඨානෙ ¶ විත්ථාරතො පටිච්චසමුප්පාදකථා කථෙතබ්බා. සා පනෙසා විසුද්ධිමග්ගෙ කථිතාව.

58. පච්චුදාවත්තතීති පටිනිවත්තති. කතමං පනෙත්ථ විඤ්ඤාණං පච්චුදාවත්තතීති? පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණම්පි විපස්සනාඤාණම්පි. තත්ථ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං පච්චයතො පටිනිවත්තති, විපස්සනාඤාණං ආරම්මණතො. උභයම්පි නාමරූපං නාතික්කමති, නාමරූපතො පරං න ගච්ඡති. එත්තාවතා ජායෙථ වාතිආදීසු විඤ්ඤාණෙ නාමරූපස්ස පච්චයෙ හොන්තෙ, නාමරූපෙ ච විඤ්ඤාණස්ස පච්චයෙ හොන්තෙ, ද්වීසුපි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙසු හොන්තෙසු එත්තකෙන ජායෙථ වා…පෙ… උපපජ්ජෙථ වා, ඉතො හි පරං කිං අඤ්ඤං ජායෙය්ය වා…පෙ… උපපජ්ජෙය්ය වා. නනු එතදෙව ජායති ච…පෙ… උපපජ්ජති චාති? එවං සද්ධිං අපරාපරචුතිපටිසන්ධීහි පඤ්ච පදානි දස්සෙත්වා පුන තං එත්තාවතාති වුත්තමත්ථං නිය්යාතෙන්තො – ‘‘යදිදං නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වත්වා තතො පරං අනුලොමපච්චයාකාරවසෙන විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපමූලං ¶ ආයතිම්පි ජාතිජරාමරණං දස්සෙතුං නාමරූපපච්චයා සළායතනන්තිආදිමාහ. තත්ථ කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතීති සකලස්ස ජාතිජරාමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාදිභෙදස්ස දුක්ඛරාසිස්ස නිබ්බත්ති හොති. ඉති මහාපුරිසො සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිං අද්දස.

59. සමුදයො ¶ සමුදයොති ඛොති නිබ්බත්ති නිබ්බත්තීති ඛො. පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූති න අනුස්සුතෙසු අස්සුතපුබ්බෙසු. චක්ඛුං උදපාදීතිආදීසු උදයදස්සනපඤ්ඤාවෙසා. දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු, ඤාතකරණට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා, නිබ්බිජ්ඣිත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා උප්පන්නට්ඨෙන විජ්ජා, ඔභාසට්ඨෙන ච ආලොකොති වුත්තා. යථාහ – ‘‘චක්ඛුං උදපාදීති දස්සනට්ඨෙන. ඤාණං උදපාදීති ඤාතට්ඨෙන. පඤ්ඤා උදපාදීති පජානනට්ඨෙන. විජ්ජා උදපාදීති පටිවෙධට්ඨෙන. ආලොකො උදපාදීති ඔභාසට්ඨෙන. චක්ඛුධම්මො දස්සනට්ඨො අත්ථො. ඤාණධම්මො ඤාතට්ඨො අත්ථො. පඤ්ඤාධම්මො පජානනට්ඨො අත්ථො. විජ්ජාධම්මො පටිවෙධට්ඨො අත්ථො. ආලොකො ධම්මො ඔභාසට්ඨො අත්ථො’’ති (පටි. ම. 2.39). එත්තකෙහි පදෙහි කිං ¶ කථිතන්ති? ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීති පච්චයසඤ්ජානනමත්තං කථිතං. අථවා වීථිපටිපන්නා තරුණවිපස්සනා කථිතාති.

61. අධිගතො ඛො ම්යායන්ති අධිගතො ඛො මෙ අයං. මග්ගොති විපස්සනාමග්ගො. බොධායාති චතුසච්චබුජ්ඣනත්ථාය, නිබ්බානබුජ්ඣනත්ථාය එව වා. අපි ච බුජ්ඣතීති බොධි, අරියමග්ගස්සෙතං නාමං, තදත්ථායාතිපි වුත්තං හොති. විපස්සනාමග්ගමූලකො හි අරියමග්ගොති. ඉදානි තං මග්ගං නිය්යාතෙන්තො – ‘‘යදිදං නාමරූපනිරොධාතිආදිමාහ. එත්ථ ච විඤ්ඤාණනිරොධොතිආදීහි පච්චත්තපදෙහි නිබ්බානමෙව කථිතං. ඉති මහාපුරිසො සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස අනිබ්බත්තිනිරොධං අද්දස.

62. නිරොධො නිරොධොති ඛොති අනිබ්බත්ති අනිබ්බත්තිති ඛො. චක්ඛුන්තිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. ඉධ පන සබ්බෙහෙව එතෙහි පදෙහි – ‘‘ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොතී’’ති නිරොධසඤ්ජානනමත්තමෙව කථිතං, අථවා වුට්ඨානගාමිනී බලවවිපස්සනා කථිතාති.

63. අපරෙන සමයෙනාති එවං පච්චයඤ්ච පච්චයනිරොධඤ්ච විදිත්වා තතො අපරභාගෙ. උපාදානක්ඛන්ධෙසූති උපාදානස්ස පච්චයභූතෙසු ඛන්ධෙසු. උදයබ්බයානුපස්සීති තමෙව පඨමං දිට්ඨං උදයඤ්ච වයඤ්ච අනුපස්සමානො. විහාසීති සිඛාපත්තං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනං වහන්තො විහරි. ඉදං කස්මා වුත්තං? සබ්බෙයෙව හි පූරිතපාරමිනො බොධිසත්තා පච්ඡිමභවෙ පුත්තස්ස ජාතදිවසෙ ¶ ¶ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා පධානමනුයුඤ්ජිත්වා බොධිපල්ලඞ්කමාරුය්හ මාරබලං විධමිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්ති, දුතියයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙන්ති, තතියයාමෙ පච්චයාකාරං සම්මසිත්වා ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානතො උට්ඨාය පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අභිනිවිසිත්වා උදයබ්බයවසෙන සමපඤ්ඤාස ලක්ඛණානි දිස්වා යාව ගොත්රභුඤාණා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරියමග්ගෙන සකලෙ බුද්ධගුණෙ පටිවිජ්ඣන්ති. අයම්පි මහාපුරිසො පූරිතපාරමී. සො යථාවුත්තං සබ්බං අනුක්කමං කත්වා පච්ඡිමයාමෙ ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානතො උට්ඨාය පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අභිනිවිසිත්වා වුත්තප්පකාරං උදයබ්බයවිපස්සනං ආරභි. තං දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං.

තත්ථ ¶ ඉති රූපන්ති ඉදං රූපං, එත්තකං රූපං, ඉතො උද්ධං රූපං නත්ථීති රුප්පනසභාවඤ්චෙව භූතුපාදායභෙදඤ්ච ආදිං කත්වා ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානවසෙන අනවසෙසරූපපරිග්ගහො වුත්තො. ඉති රූපස්ස සමුදයොති ඉමිනා එවං පරිග්ගහිතස්ස රූපස්ස සමුදයදස්සනං වුත්තං. තත්ථ ඉතීති එවං සමුදයො හොතීති අත්ථො. තස්ස විත්ථාරො – ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො, තණ්හාසමුදයා රූපසමුදයො, කම්මසමුදයා රූපසමුදයො, ආහාරසමුදයා රූපසමුදයොති, නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සතී’’ති එවං වෙදිතබ්බො. අත්ථඞ්ගමෙපි ‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධො…පෙ… විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස නිරොධං පස්සතී’’ති (පටි. ම. 1.50) අයමස්ස විත්ථාරො.

ඉති වෙදනාතිආදීසුපි අයං වෙදනා, එත්තකා වෙදනා, ඉතො උද්ධං වෙදනා නත්ථි. අයං සඤ්ඤා, ඉමෙ සඞ්ඛාරා, ඉදං විඤ්ඤාණං, එත්තකං විඤ්ඤාණං, ඉතො උද්ධං විඤ්ඤාණං නත්ථීති වෙදයිතසඤ්ජානනඅභිසඞ්ඛරණවිජානනසභාවඤ්චෙව සුඛාදිරූපසඤ්ඤාදි ඵස්සාදි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදි භෙදඤ්ච ආදිං කත්වා ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානවසෙන අනවසෙසවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපරිග්ගහො වුත්තො. ඉති වෙදනාය සමුදයොතිආදීහි පන එවං පරිග්ගහිතානං වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානං සමුදයදස්සනං වුත්තං. තත්රාපි ඉතීති එවං සමුදයො හොතීති අත්ථො. තෙසම්පි විත්ථාරො – ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50) රූපෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – තීසු ඛන්ධෙසු ‘‘ආහාරසමුදයා’’ති අවත්වා ‘‘ඵස්සසමුදයා’’ති වත්තබ්බං. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ ‘‘නාමරූපසමුදයා’’ති ¶ අත්ථඞ්ගමපදම්පි තෙසංයෙව වසෙන යොජෙතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන උදයබ්බයවිනිච්ඡයො සබ්බාකාරපරිපූරො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො. තස්ස පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු උදයබ්බයානුපස්සිනො විහරතොති තස්ස විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස ඉමෙසු රූපාදීසු පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සමපඤ්ඤාසලක්ඛණවසෙන උදයබ්බයානුපස්සිනො විහරතො යථානුක්කමෙන වඩ්ඪිතෙ විපස්සනාඤාණෙ අනුප්පාදනිරොධෙන නිරුජ්ඣමානෙහි ¶ ආසවසඞ්ඛාතෙහි කිලෙසෙහි අනුපාදාය අග්ගහෙත්වාව චිත්තං විමුච්චති, තදෙතං ¶ මග්ගක්ඛණෙ විමුච්චති නාම, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තං නාම; මග්ගක්ඛණෙ වා විමුත්තඤ්චෙව විමුච්චති ච, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තමෙව.

එත්තාවතා ච මහාපුරිසො සබ්බබන්ධනා විප්පමුත්තො සූරියරස්මිසම්ඵුට්ඨමිව පදුමං සුවිකසිතචිත්තසන්තානො චත්තාරි මග්ගඤාණානි, චත්තාරි ඵලඤාණානි, චතස්සො පටිසම්භිදා, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං, පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං, ඡ අසාධාරණඤාණානි, සකලෙ ච බුද්ධගුණෙ හත්ථගතෙ කත්වා පරිපුණ්ණසඞ්කප්පො බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නොව –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;

විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153, 154);

‘‘අයොඝනහතස්සෙව, ජලතො ජාතවෙදසො;

අනුපුබ්බූපසන්තස්ස, යථා න ඤායතෙ ගති.

එවං සම්මාවිමුත්තානං, කාමබන්ධොඝතාරිනං;

පඤ්ඤාපෙතුං ගති නත්ථි, පත්තානං අචලං සුඛ’’න්ති. (උදා. 80);

එවං මනසි කරොන්තො සරදෙ සූරියො විය, පුණ්ණචන්දො විය ච විරොචිත්ථාති.

64. තතියභාණවාරෙ ¶ ¶ යංනූනාහං ධම්මං දෙසෙය්යන්ති යදි පනාහං ධම්මං දෙසෙය්යං. අයං පන විතක්කො කදා උප්පන්නොති? බුද්ධභූතස්ස අට්ඨමෙ සත්තාහෙ. සො කිර බුද්ධො හුත්වා සත්තාහං බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසීදි, සත්තාහං බොධිපල්ලඞ්කං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි, සත්තාහං රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමි, සත්තාහං රතනගබ්භෙ ධම්මං විචිනන්තො නිසීදි, සත්තාහං අජපාලනිග්රොධෙ නිසීදි, සත්තාහං මුචලින්දෙ නිසීදි, සත්තාහං රාජායතනෙ නිසීදි. තතො උට්ඨාය අට්ඨමෙ සත්තාහෙ පුන ආගන්ත්වා අජපාලනිග්රොධෙ නිසින්නමත්තස්සෙව ¶ සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො අයඤ්චෙව ඉතො අනන්තරො ච විතක්කො උප්පන්නොති.

තත්ථ අධිගතොති පටිවිද්ධො. ධම්මොති චතුසච්චධම්මො. ගම්භීරොති උත්තානභාවපටික්ඛෙපවචනමෙතං. දුද්දසොති ගම්භීරත්තාව දුද්දසො දුක්ඛෙන දට්ඨබ්බො, න සක්කා සුඛෙන දට්ඨුං. දුද්දසත්තාව දුරනුබොධො දුක්ඛෙන අවබුජ්ඣිතබ්බො, න සක්කා සුඛෙන අවබුජ්ඣිතුං. සන්තොති නිබ්බුතො. පණීතොති අතප්පකො. ඉදං ද්වයං ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්තං. අතක්කාවචරොති තක්කෙන අවචරිතබ්බො ඔගාහිතබ්බො න හොති, ඤාණෙනෙව අවචරිතබ්බො. නිපුණොති සණ්හො. පණ්ඩිතවෙදනීයොති සම්මාපටිපදං පටිපන්නෙහි පණ්ඩිතෙහි වෙදිතබ්බො. ආලයරාමාති සත්තා පඤ්චසු කාමගුණෙසු අල්ලීයන්ති, තස්මා තෙ ආලයාති වුච්චන්ති. අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි ආලයන්ති, තස්මා ආලයාති වුච්චන්ති. තෙහි ආලයෙහි රමන්තීති ආලයරාමා. ආලයෙසු රතාති ආලයරතා. ආලයෙසු සුට්ඨු මුදිතාති ආලයසම්මුදිතා. යථෙව හි සුසජ්ජිතං පුප්ඵඵලභරිතරුක්ඛාදිසම්පන්නං උය්යානං පවිට්ඨො රාජා තාය තාය සම්පත්තියා රමති, පමුදිතො ආමොදිතො හොති, න උක්කණ්ඨති, සායං නික්ඛමිතුං න ඉච්ඡති, එවමිමෙහිපි කාමාලයතණ්හාලයෙහි සත්තා රමන්ති, සංසාරවට්ටෙ පමුදිතා අනුක්කණ්ඨිතා වසන්ති. තෙන නෙසං භගවා දුවිධම්පි ආලයං උය්යානභූමිං විය දස්සෙන්තො – ‘‘ආලයරාමා’’තිආදිමාහ.

යදිදන්ති නිපාතො, තස්ස ඨානං සන්ධාය – ‘‘යං ඉද’’න්ති, පටිච්චසමුප්පාදං සන්ධාය – ‘‘යො අය’’න්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පාදොති ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා, ඉදප්පච්චයතා ච සා පටිච්චසමුප්පාදො චාති ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පාදො. සඞ්ඛාරාදිපච්චයානං ¶ අවිජ්ජාදීනං එතං අධිවචනං. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බං නිබ්බානමෙව. යස්මා හි තං ආගම්ම සබ්බසඞ්ඛාරවිප්ඵන්දිතානි සම්මන්ති ¶ වූපසම්මන්ති තස්මා – ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’ති වුච්චති. යස්මා ච තං ආගම්ම සබ්බෙ උපධයො පටිනිස්සට්ඨා හොන්ති, සබ්බා තණ්හා ඛීයන්ති ¶ , සබ්බෙ කිලෙසරාගා විරජ්ජන්ති, සබ්බං දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා ‘‘සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හාක්ඛයො විරාගො නිරොධො’’ති වුච්චති. සා පනෙසා තණ්හා භවෙන භවං, ඵලෙන වා සද්ධිං කම්මං විනති සංසිබ්බතීති කත්වා වානන්ති වුච්චති. තතො වානතො නික්ඛන්තන්ති නිබ්බානං. සො මමස්ස කිලමථොති යා අජානන්තානං දෙසනා නාම, සො මම කිලමථො අස්ස, සා මම විහෙසා අස්සාති අත්ථො. කායකිලමථො චෙව කායවිහෙසා ච අස්සාති වුත්තං හොති, චිත්තෙ පන උභයම්පෙතං බුද්ධානං නත්ථි.

65. අපිස්සූති අනුබ්රූහනත්ථෙ නිපාතො. සො – ‘‘න කෙවලං එතදහොසි, ඉමාපි ගාථා පටිභංසූ’’ති දීපෙති. විපස්සින්තිආදීසු විපස්සිස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සාති අත්ථො. අනච්ඡරියාති අනුඅච්ඡරියා. පටිභංසූති පටිභානසඞ්ඛාතස්ස ඤාණස්ස ගොචරා අහෙසුං, පරිවිතක්කයිතබ්බතං පාපුණිංසු.

කිච්ඡෙනාති දුක්ඛෙන, න දුක්ඛාය පටිපදාය. බුද්ධානඤ්හි චත්තාරොපි මග්ගා සුඛපටිපදාව හොන්ති. පාරමීපූරණකාලෙ පන සරාගසදොසසමොහස්සෙව සතො ආගතාගතානං යාචකානං අලඞ්කතපටියත්තං සීසං ඡින්දිත්වා ගලලොහිතං නීහරිත්වා සුඅඤ්ජිතානි අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා කුලවංසපදීපකං පුත්තං මනාපචාරිනිං භරියන්ති එවමාදීනි දෙන්තස්ස අඤ්ඤානි ච ඛන්තිවාදිසදිසෙසු අත්තභාවෙසු ඡෙජ්ජභෙජ්ජාදීනි පාපුණන්තස්ස ආගමනීයපටිපදං සන්ධායෙතං වුත්තං. හලන්ති එත්ථ හකාරො නිපාතමත්තො, අලන්ති අත්ථො. පකාසිතුන්ති දෙසෙතුං; එවං කිච්ඡෙන අධිගතස්ස ධම්මස්ස අලං දෙසෙතුං; කො අත්ථො දෙසිතෙනාති වුත්තං හොති. රාගදොසපරෙතෙහීති රාගදොසඵුට්ඨෙහි රාගදොසානුගතෙහි වා.

පටිසොතගාමින්ති නිච්චාදීනං පටිසොතං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාසුභන්ති එවං ගතං චතුසච්චධම්මං. රාගරත්තාති කාමරාගෙන භවරාගෙන දිට්ඨිරාගෙන ච රත්තා. න දක්ඛන්තීති අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභන්ති ඉමිනා සභාවෙන න පස්සිස්සන්ති ¶ , තෙ අපස්සන්තෙ කො සක්ඛිස්සති එවං ගාහාපෙතුං? තමොඛන්ධෙන ආවුටාති ¶ අවිජ්ජාරාසිනා අජ්ඣොත්ථටා.

අප්පොස්සුක්කතායාති නිරුස්සුක්කභාවෙන, අදෙසෙතුකාමතායාති අත්ථො. කස්මා පනස්ස එවං චිත්තං නමි? නනු එස – ‘‘මුත්තො මොචෙස්සාමී, තිණ්ණො තාරෙස්සාමි’’,

‘‘කිං ¶ මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවක’’න්ති.

පත්ථනං කත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තොති. සච්චමෙතං, පච්චවෙක්ඛණානුභාවෙන පනස්ස එවං චිත්තං නමි. තස්ස හි සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා සත්තානං කිලෙසගහනතං ධම්මස්ස ච ගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සත්තානං කිලෙසගහනතා ච ධම්මගම්භීරතා ච සබ්බාකාරෙන පාකටා ජාතා. අථස්ස – ‘‘ඉමෙ සත්තා කඤ්ජිකපුණ්ණලාබු විය තක්කභරිතචාටි විය වසාතෙලපීතපිලොතිකා විය අඤ්ජනමක්ඛිතහත්ථා විය කිලෙසභරිතා අතිසංකිලිට්ඨා රාගරත්තා දොසදුට්ඨා මොහමූළ්හා, තෙ කිං නාම පටිවිජ්ඣිස්සන්තී’’ති චින්තයතො කිලෙසගහනපච්චවෙක්ඛණානුභාවෙනාපි එවං චිත්තං නමි.

‘‘අයඤ්ච ධම්මො පථවීසන්ධාරකඋදකක්ඛන්ධො විය ගම්භීරො, පබ්බතෙන පටිච්ඡාදෙත්වා ඨපිතො සාසපො විය දුද්දසො, සතධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිපාදනං විය දුරනුබොධො, නනු මයා හි ඉමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං වායමන්තෙන අදින්නං දානං නාම නත්ථි, අරක්ඛිතං සීලං නාම නත්ථි, අපරිපූරිතා කාචි පාරමී නාම නත්ථි. තස්ස මෙ නිරුස්සාහං විය මාරබලං විධමන්තස්සාපි පථවී න කම්පිත්ථ, පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තස්සාපි න කම්පිත්ථ, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙන්තස්සාපි න කම්පිත්ථ, පච්ඡිමයාමෙ පන පටිච්චසමුප්පාදං පටිවිජ්ඣන්තස්සෙව මෙ දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ. ඉති මාදිසෙනාපි තික්ඛඤාණෙන කිච්ඡෙනෙවායං ධම්මො පටිවිද්ධො තං ලොකියමහාජනා කථං පටිවිජ්ඣිස්සන්තී’’ති ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණානුභාවෙනාපි එවං චිත්තං නමීති වෙදිතබ්බං.

අපිච ¶ බ්රහ්මුනා යාචිතෙ දෙසෙතුකාමතායපිස්ස එවං චිත්තං ¶ නමි. ජානාති හි භගවා – ‘‘මම අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තෙ නමමානෙ මං මහාබ්රහ්මා ධම්මදෙසනං යාචිස්සති, ඉමෙ ච සත්තා බ්රහ්මගරුකා, තෙ ‘සත්ථා කිර ධම්මං න දෙසෙතුකාමො අහොසි, අථ නං මහාබ්රහ්මා යාචිත්වා දෙසාපෙසි, සන්තො වත භො ධම්මො, පණීතො වත භො ධම්මො’ති මඤ්ඤමානා සුස්සූසිස්සන්තී’’ති. ඉමම්පිස්ස කාරණං පටිච්ච අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තං නමි, නො ධම්මදෙසනායාති වෙදිතබ්බං.

66. අඤ්ඤතරස්සාති එත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘අඤ්ඤතරො’’ති වුත්තං, අථ ඛො ඉමස්මිං චක්කවාළෙ ජෙට්ඨකමහාබ්රහ්මා එසොති වෙදිතබ්බො. නස්සති වත භො ලොකොති සො කිර ඉමං සද්දං තථා නිච්ඡාරෙසි, යථා දසසහස්සිලොකධාතුබ්රහ්මානො සුත්වා සබ්බෙ සන්නිපතිංසු. යත්ර හි නාමාති ¶ යස්මිං නාම ලොකෙ. පුරතො පාතුරහොසීති තෙහි දසහි බ්රහ්මසහස්සෙහි සද්ධිං පාතුරහොසි. අප්පරජක්ඛජාතිකාති පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි අප්පං පරිත්තං රාගදොසමොහරජං එතෙසං, එවං සභාවාති අප්පරජක්ඛජාතිකා. අස්සවනතාති අස්සවනතාය. භවිස්සන්තීති පුරිමබුද්ධෙසු දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන කතාධිකාරා පරිපාකගතා පදුමානි විය සූරියරස්මිසම්ඵස්සං, ධම්මදෙසනංයෙව ආකඞ්ඛමානා චතුප්පදිකගාථාවසානෙ අරියභූමිං ඔක්කමනාරහා න එකො, න ද්වෙ, අනෙකසතසහස්සා ධම්මස්ස අඤ්ඤාතාරො භවිස්සන්තීති දස්සෙති.

69. අජ්ඣෙසනන්ති එවං තික්ඛත්තුං යාචනං. බුද්ධචක්ඛුනාති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ච ආසයානුසයඤාණෙන ච. ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ඤාණානං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති නාමං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ‘‘සමන්තචක්ඛූ’’ති, තිණ්ණං මග්ගඤාණානං ‘‘ධම්මචක්ඛූ’’ති. අප්පරජක්ඛෙතිආදීසු යෙසං වුත්තනයෙනෙව පඤ්ඤාචක්ඛුම්හි රාගාදිරජං අප්පං, තෙ අප්පරජක්ඛා. යෙසං තං මහන්තං, තෙ මහාරජක්ඛා. යෙසං සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි, තෙ තික්ඛින්ද්රියා. යෙසං තානි මුදූනි, තෙ මුදින්ද්රියා. යෙසං තෙයෙව සද්ධාදයො ආකාරා සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා. යෙ කථිතකාරණං සල්ලක්ඛෙන්ති, සුඛෙන සක්කා හොන්ති විඤ්ඤාපෙතුං, තෙ සුවිඤ්ඤාපයා. යෙ පරලොකඤ්චෙව වජ්ජඤ්ච භයතො පස්සන්ති, තෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො නාම.

අයං ¶ ¶ පනෙත්ථ පාළි – ‘‘සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො.… ආරද්ධවීරියො…පෙ… කුසීතො… උපට්ඨිතස්සති… මුට්ඨස්සති… සමාහිතො… අසමාහිතො… පඤ්ඤවා… දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. තථා සද්ධො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියො…පෙ… පඤ්ඤවා පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. ලොකොති ඛන්ධලොකො, ධාතුලොකො, ආයතනලොකො, සම්පත්තිභවලොකො, විපත්තිභවලොකො, සම්පත්තිසම්භවලොකො, විපත්තිසම්භවලොකො. එකො ලොකො – සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා – නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ලොකා – තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා – චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා – පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා – ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා – සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ලොකා – අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා – නව සත්තාවාසා. දස ලොකා – දසායතනානි. ද්වාදස ලොකා – ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ලොකා – අට්ඨාරස ධාතුයො. වජ්ජන්ති සබ්බෙ කිලෙසා වජ්ජං, සබ්බෙ දුච්චරිතා වජ්ජං, සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජං, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජං. ඉති ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ ඉමස්මිඤ්ච වජ්ජෙ තිබ්බා භයසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨිතා හොති, සෙය්යථාපි උක්ඛිත්තාසිකෙ වධකෙ ¶ . ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති, ඉදං තථාගතස්ස ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.112).

උප්පලිනියන්ති උප්පලවනෙ. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අන්තොනිමුග්ගපොසීනීති යානි අඤ්ඤානිපි පදුමානි අන්තොනිමුග්ගානෙව පොසයන්ති. උදකං අච්චුග්ගම්ම ඨිතානීති උදකං අතික්කමිත්වා ඨිතානි. තත්ථ යානි අච්චුග්ගම්ම ඨිතානි, තානි සූරියරස්මිසම්ඵස්සං ආගමයමානානි ඨිතානි අජ්ජ පුප්ඵනකානි. යානි සමොදකං ඨිතානි, තානි ස්වෙ පුප්ඵනකානි. යානි උදකානුග්ගතානි අන්තොඋදකපොසීනි, තානි තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි. උදකා පන අනුග්ගතානි අඤ්ඤානිපි සරොජඋප්පලාදීනි නාම ¶ අත්ථි, යානි නෙව පුප්ඵිස්සන්ති, මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානෙව භවිස්සන්ති, තානි පාළිං නාරූළ්හානි. ආහරිත්වා පන දීපෙතබ්බානීති දීපිතානි. යථෙව හි තානි චතුබ්බිධානි පුප්ඵානි, එවමෙව උග්ඝටිතඤ්ඤූ, විපඤ්චිතඤ්ඤූ, නෙය්යො, පදපරමොති චත්තාරො පුග්ගලා. තත්ථ යස්ස ¶ පුග්ගලස්ස සහ උදාහටවෙලාය ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස සඞ්ඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථෙ විභජියමානෙ ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස උද්දෙසතො පරිපුච්ඡතො යොනිසොමනසිකරොතො කල්යාණමිත්තෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො නෙය්යො. යස්ස පුග්ගලස්ස බහුම්පි සුණතො බහුම්පි භණතො බහුම්පි ගණ්හතො බහුම්පි ධාරයතො බහුම්පි වාචයතො න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො පදපරමො (පු. ප. 148, 149, 150, 151).

තත්ථ භගවා උප්පලවනාදිසදිසං දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො – ‘‘අජ්ජ පුප්ඵනකානි විය උග්ඝටිතඤ්ඤූ, ස්වෙ පුප්ඵනකානි විය විපඤ්චිතඤ්ඤූ, තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි විය නෙය්යො, මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානි විය පදපරමො’’ති අද්දස. පස්සන්තො ච – ‘‘එත්තකා අප්පරජක්ඛා, එත්තකා මහාරජක්ඛා. තත්රාපි එත්තකා උග්ඝටිතඤ්ඤූ’’ති එවං සබ්බාකාරතො අද්දස. තත්ථ තිණ්ණං පුග්ගලානං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ භගවතො ධම්මදෙසනා අත්ථං සාධෙති, පදපරමානං අනාගතෙ වාසනත්ථාය හොති.

අථ භගවා ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අත්ථාවහං ධම්මදෙසනං විදිත්වා දෙසෙතුකම්යතං උප්පාදෙත්වා පුන තෙ සබ්බෙසුපි තීසු භවෙසු සබ්බෙ සත්තෙ භබ්බාභබ්බවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අකාසි. යෙ සන්ධාය වුත්තං – ‘‘යෙ තෙ සත්තා කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා, විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා, කිලෙසාවරණෙන ¶ සමන්නාගතා, අස්සද්ධා අච්ඡන්දිකා දුප්පඤ්ඤා අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං, ඉමෙ තෙ සත්තා අභබ්බා. කතමෙ සත්තා භබ්බා? යෙ තෙ සත්තා න කම්මාවරණෙන…පෙ…ඉමෙ තෙ සත්තා භබ්බා’’ති (විභ. 827; පටි. ම. 1.114).

තත්ථ සබ්බෙපි අභබ්බපුග්ගලෙ ¶ පහාය භබ්බපුග්ගලෙයෙව ඤාණෙන පරිග්ගහෙත්වා – ‘‘එත්තකා රාගචරිතා, එත්තකා දොසමොහවිතක්කසද්ධාබුද්ධිචරිතා’’ති ඡ කොට්ඨාසෙ අකාසි. එවං කත්වා – ‘‘ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙසි ¶ . බ්රහ්මා තං ඤත්වා සොමනස්සජාතො භගවන්තං ගාථාහි අජ්ඣභාසි. ඉදං සන්ධාය – ‘‘අථ ඛො සො, භික්ඛවෙ, මහාබ්රහ්මා’’තිආදි වුත්තං.

70. තත්ථ අජ්ඣභාසීති අධිඅභාසි, අධිකිච්ච ආරබ්භ අභාසීති අත්ථො.

සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතොති සෙලමයෙ එකග්ඝනෙ පබ්බතමුද්ධනි යථාඨිතොව, න හි තත්ථ ඨිතස්ස දස්සනත්ථං ගීවුක්ඛිපනපසාරණාදිකිච්චං අත්ථි. තථූපමන්ති තප්පටිභාගං සෙලපබ්බතූපමං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො, යථා සෙලපබ්බතමුද්ධනි යථාඨිතොව චක්ඛුමා පුරිසො සමන්තතො ජනතං පස්සෙය්ය, තථා ත්වම්පි සුමෙධ, සුන්දරපඤ්ඤසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සමන්තචක්ඛු භගවා ධම්මමයං පඤ්ඤාමයං පාසාදමාරුය්හ සයං අපෙතසොකො සොකාවතිණ්ණං ජාතිජරාභිභූතං ජනතං අපෙක්ඛස්සු, උපධාරය උපපරික්ඛ.

අයමෙත්ථ අධිප්පායො – යථා හි පබ්බතපාදෙ සමන්තා මහන්තං ඛෙත්තං කත්වා තත්ථ කෙදාරපාළීසු කුටිකායො කත්වා රත්තිං අග්ගිං ජාලෙය්යුං. චතුරඞ්ගසමන්නාගතඤ්ච අන්ධකාරං අස්ස. අථස්ස පබ්බතස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා චක්ඛුමතො පුරිසස්ස භූමිං ඔලොකයතො නෙව ඛෙත්තං, න කෙදාරපාළියො, න කුටියො, න තත්ථ සයිතමනුස්සා පඤ්ඤායෙය්යුං, කුටිකාසු පන අග්ගිජාලමත්තමෙව පඤ්ඤායෙය්ය. එවං ධම්මපාසාදමාරුය්හ සත්තනිකායං ඔලොකයතො තථාගතස්ස යෙ තෙ අකතකල්යාණා සත්තා, තෙ එකවිහාරෙ දක්ඛිණජාණුපස්සෙ නිසින්නාපි බුද්ධචක්ඛුස්ස ආපාථං නාගච්ඡන්ති, රත්තිං ඛිත්තසරා විය හොන්ති. යෙ පන කතකල්යාණා වෙනෙය්යපුග්ගලා, තෙ තස්ස දූරෙ ඨිතාපි ආපාථං ආගච්ඡන්ති, සො අග්ගි විය හිමවන්තපබ්බතො විය ච. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දූරෙ සන්තො පකාසෙන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;

අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා’’ති. (ධ. ප. 304);

උට්ඨෙහීති ¶ ¶ භගවතො ධම්මදෙසනත්ථං චාරිකචරණං යාචන්තො භණති. වීරාතිආදීසු භගවා වීරියවන්තතාය වීරො, දෙවපුත්තමච්චුකිලෙසමාරානං විජිතත්තා ¶ විජිතසඞ්ගාමො, ජාතිකන්තරාදිනිත්ථරණත්ථාය වෙනෙය්යසත්ථවාහනසමත්ථතාය සත්ථවාහො, කාමච්ඡන්දඉණස්ස අභාවතො අණණොති වෙදිතබ්බො.

71. අපාරුතාති විවටා. අමතස්ස ද්වාරාති අරියමග්ගො. සො හි අමතසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස ද්වාරං. සො මයා විවරිත්වා ඨපිතොති දස්සෙති. පමුඤ්චන්තු සද්ධන්ති සබ්බෙ අත්තනො සද්ධං පමුඤ්චන්තු විස්සජ්ජෙන්තු. පච්ඡිමපදද්වයෙ අයමත්ථො, අහඤ්හි අත්තනො පගුණං සුප්පවත්තිතම්පි ඉමං පණීතං උත්තමං ධම්මං කායවාචාකිලමථසඤ්ඤී හුත්වා න භාසිං, ඉදානි පන සබ්බෙ ජනා සද්ධාභාජනං උපනෙන්තු, පූරෙස්සාමි තෙසං සඞ්කප්පන්ති.

73. බොධිරුක්ඛමූලෙති බොධිරුක්ඛස්ස අවිදූරෙ අජපාලනිග්රොධෙ අන්තරහිතොති අත්ථො. ඛෙමෙ මිගදායෙති ඉසිපතනං තෙන සමයෙන ඛෙමං නාම උය්යානං හොති, මිගානං පන අභයවාසත්ථාය දින්නත්තා මිගදායොති වුච්චති. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ඛෙමෙ මිගදායෙ’’ති. යථා ච විපස්සී භගවා, එවං අඤ්ඤෙපි බුද්ධා පඨමං ධම්මදෙසනත්ථාය ගච්ඡන්තා ආකාසෙන ගන්ත්වා තත්ථෙව ඔතරන්ති. අම්හාකං පන භගවා උපකස්ස ආජීවකස්ස උපනිස්සයං දිස්වා – ‘‘උපකො ඉමං අද්ධානං පටිපන්නො, සො මං දිස්වා සල්ලපිත්වා ගමිස්සති. අථ පුන නිබ්බින්දන්තො ආගම්ම අරහත්තං සච්ඡිකරිස්සතී’’ති ඤත්වා අට්ඨාරසයොජනමග්ගං පදසාව අගමාසි. දායපාලං ආමන්තෙසීති දිස්වාව පුනප්පුනං ඔලොකෙත්වා – ‘‘අය්යො නො, භන්තෙ, ආගතො’’ති වත්වා උපගතං ආමන්තෙසි.

75-6. අනුපුබ්බිං කථන්ති දානකථං, දානානන්තරං සීලං, සීලානන්තරං සග්ගං, සග්ගානන්තරං මග්ගන්ති එවං අනුපටිපාටිකථං කථෙසි. තත්ථ දානකථන්ති ඉදං දානං නාම සුඛානං නිදානං, සම්පත්තීනං මූලං, භොගානං පතිට්ඨා, විසමගතස්ස තාණං ලෙණං ගති පරායණං, ඉධලොකපරලොකෙසු දානසදිසො අවස්සයො ¶ පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි. ඉදඤ්හි අවස්සයට්ඨෙන රතනමයසීහාසනසදිසං, පතිට්ඨානට්ඨෙන මහාපථවීසදිසං, ආරම්මණට්ඨෙන ¶ ආලම්බනරජ්ජුසදිසං. ඉදඤ්හි දුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙන නාවා, සමස්සාසනට්ඨෙන සඞ්ගාමසූරො, භයපරිත්තාණට්ඨෙන සුසඞ්ඛතනගරං, මච්ඡෙරමලාදීහි අනුපලිත්තට්ඨෙන පදුමං, තෙසං නිදහනට්ඨෙන අග්ගි, දුරාසදට්ඨෙන ¶ ආසීවිසො, අසන්තාසනට්ඨෙන සීහො, බලවන්තට්ඨෙන හත්ථී, අභිමඞ්ගලසම්මතට්ඨෙන සෙතඋසභො, ඛෙමන්තභූමිසම්පාපනට්ඨෙන වලාහකඅස්සරාජා. දානඤ්හි ලොකෙ සක්කසම්පත්තිං මාරසම්පත්තිං බ්රහ්මසම්පත්තිං චක්කවත්තිසම්පත්තිං සාවකපාරමිඤාණං පච්චෙකබොධිඤාණං අභිසම්බොධිඤාණං දෙතීති එවමාදිදානගුණපටිසංයුත්තං කථං.

යස්මා පන දානං දදන්තො සීලං සමාදාතුං සක්කොති, තස්මා තදනන්තරං සීලකථං කථෙසි. සීලකථන්ති සීලං නාමෙතං අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං. ඉධලොකපරලොකසම්පත්තීනඤ්හි සීලසදිසො අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි, සීලසදිසො අලඞ්කාරො නත්ථි, සීලපුප්ඵසදිසං පුප්ඵං නත්ථි, සීලගන්ධසදිසො ගන්ධො නත්ථි, සීලාලඞ්කාරෙන හි අලඞ්කතං සීලකුසුමපිළන්ධනං සීලගන්ධානුලිත්තං සදෙවකොපි ලොකො ඔලොකෙන්තො තිත්තිං න ගච්ඡතීති එවමාදිසීලගුණපටිසංයුත්තං කථං.

ඉදං පන සීලං නිස්සාය අයං සග්ගො ලබ්භතීති දස්සෙතුං සීලානන්තරං සග්ගකථං කථෙසි. සග්ගකථන්ති අයං සග්ගො නාම ඉට්ඨො කන්තො මනාපො, නිච්චමෙත්ථ කීළා, නිච්චං සම්පත්තියො ලබ්භන්ති, චාතුමහාරාජිකා දෙවා නවුතිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසුඛං දිබ්බසම්පත්තිං පටිලභන්ති, තාවතිංසා තිස්සො ච වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානීති එවමාදිසග්ගගුණපටිසංයුත්තං කථං. සග්ගසම්පත්තිං කථයන්තානඤ්හි බුද්ධානං මුඛං නප්පහොති. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘අනෙකපරියායෙන ඛො අහං, භික්ඛවෙ, සග්ගකථං කථෙය්ය’’න්තිආදි.

එවං සග්ගකථාය පලොභෙත්වා පුන හත්ථිං අලඞ්කරිත්වා තස්ස සොණ්ඩං ඡින්දන්තො විය – ‘‘අයම්පි සග්ගො අනිච්චො අද්ධුවො, න එත්ථ ඡන්දරාගො ¶ කාතබ්බො’’ති දස්සනත්ථං – ‘‘අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.235; 2.42) නයෙන කාමානං ආදීනවං ¶ ඔකාරං සංකිලෙසං කථෙසි. තත්ථ ආදීනවොති දොසො. ඔකාරොති අවකාරො ලාමකභාවො. සංකිලෙසොති තෙහි සත්තානං සංසාරෙ සංකිලිස්සනං. යථාහ – ‘‘කිලිස්සන්ති වත භො සත්තා’’ති (ම. නි. 2.351). එවං කාමාදීනවෙන තෙජ්ජත්වා නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි, පබ්බජ්ජාය ගුණං පකාසෙසීති අත්ථො. සෙසං අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනායං වුත්තනයඤ්චෙව උත්තානත්ථඤ්ච.

77. අලත්ථුන්ති කථං අලත්ථුං? එහිභික්ඛුභාවෙන. භගවා කිර තෙසං ඉද්ධිමයපත්තචීවරස්සූපනිස්සයං ඔලොකෙන්තො අනෙකාසු ජාතීසු චීවරදානාදීනි දිස්වා එථ භික්ඛවොතිආදිමාහ ¶ . තෙ තාවදෙව භණ්ඩූ කාසායවසනා අට්ඨහි භික්ඛුපරික්ඛාරෙහි සරීරපටිමුක්කෙහෙව වස්සසතිකත්ථෙරා විය භගවන්තං නමස්සමානාව නිසීදිංසු.

සන්දස්සෙසීතිආදීසු ඉධලොකත්ථං සන්දස්සෙසි, පරලොකත්ථං සන්දස්සෙසි. ඉධලොකත්ථං දස්සෙන්තො අනිච්චන්ති දස්සෙසි, දුක්ඛන්ති දස්සෙසි, අනත්තාති දස්සෙසි, ඛන්ධෙ දස්සෙසි, ධාතුයො දස්සෙසි, ආයතනානි දස්සෙසි, පටිච්චසමුප්පාදං දස්සෙසි, රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං දස්සෙන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි දස්සෙසි, තථා වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං, තථා වයං දස්සෙන්තොපි උදයබ්බයවසෙන පඤ්ඤාසලක්ඛණානි දස්සෙසි, පරලොකත්ථං දස්සෙන්තො නිරයං දස්සෙසි, තිරච්ඡානයොනිං, පෙත්තිවිසයං, අසුරකායං, තිණ්ණං කුසලානං විපාකං, ඡන්නං දෙවලොකානං, නවන්නං බ්රහ්මලොකානං සම්පත්තිං දස්සෙසි.

සමාදපෙසීති චතුපාරිසුද්ධිසීලතෙරසධුතඞ්ගදසකථාවත්ථුආදිකෙ කල්යාණධම්මෙ ගණ්හාපෙසි.

සමුත්තෙජෙසීති සුට්ඨු උත්තෙජෙසි, අබ්භුස්සාහෙසි. ඉධලොකත්ථඤ්චෙව පරලොකත්ථඤ්ච තාසෙත්වා තාසෙත්වා අධිගතං විය කත්වා කථෙසි. ද්වත්තිංසකම්මකාරණපඤ්චවීසතිමහාභයප්පභෙදඤ්හි ඉධලොකත්ථං බුද්ධෙ භගවති තාසෙත්වා තාසෙත්වා කථයන්තෙ පච්ඡාබාහං, ගාළ්හබන්ධනං බන්ධිත්වා චාතුමහාපථෙ පහාරසතෙන තාළෙත්වා දක්ඛිණද්වාරෙන ¶ නිය්යමානො විය ආඝාතනභණ්ඩිකාය ඨපිතසීසො විය සූලෙ උත්තාසිතො විය මත්තහත්ථිනා මද්දියමානො විය ච සංවිග්ගො හොති. පරලොකත්ථඤ්ච ¶ කථයන්තෙ නිරයාදීසු නිබ්බත්තො විය දෙවලොකසම්පත්තිං අනුභවමානො විය ච හොති.

සම්පහංසෙසීති පටිලද්ධගුණෙන චොදෙසි, මහානිසංසං කත්වා කථෙසීති අත්ථො.

සඞ්ඛාරානං ආදීනවන්ති හෙට්ඨා පඨමමග්ගාධිගමත්ථං කාමානං ආදීනවං කථෙසි, ඉධ පන උපරිමග්ගාධිගමත්ථං – ‘‘අනිච්චා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා අද්ධුවා අනස්සාසිකා, යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, අලමෙව සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දිතුං අලං විරජ්ජිතුං අලං විමුච්චිතු’’න්තිආදිනා (අ. නි. 7.66; සං. නි. 2.134) නයෙන සඞ්ඛාරානං ආදීනවඤ්ච ලාමකභාවඤ්ච තප්පච්චයඤ්ච කිලමථං පකාසෙසි. යථා ච තත්ථ නෙක්ඛම්මෙ, එවමිධ – ‘‘සන්තමිදං, භික්ඛවෙ, නිබ්බානං නාම පණීතං තාණං ලෙණ’’න්තිආදිනා නයෙන නිබ්බානෙ ආනිසංසං පකාසෙසි.

78. මහාජනකායොති ¶ තෙසංයෙව ද්වින්නං කුමාරානං උපට්ඨාකජනකායොති.

80. භගවන්තං සරණං ගච්ඡාම, ධම්මඤ්චාති සඞ්ඝස්ස අපරිපුණ්ණත්තා ද්වෙවාචිකමෙව සරණමගමංසු.

81. අලත්ථුන්ති පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව එහිභික්ඛුභාවෙනෙව අලත්ථුං. ඉතො අනන්තරෙ පබ්බජිතවාරෙපි එසෙව නයො.

85. පරිවිතක්කො උදපාදීති කදා උදපාදි? සම්බොධිතො සත්ත සංවච්ඡරානි සත්ත මාසෙ සත්ත දිවසෙ අතික්කමිත්වා උදපාදි. භගවා කිර පිතුසඞ්ගහං කරොන්තො විහාසි. රාජාපි චින්තෙසි – ‘‘මය්හං ජෙට්ඨපුත්තො නික්ඛමිත්වා බුද්ධො ජාතො, දුතියපුත්තො මෙ නික්ඛමිත්වා අග්ගසාවකො ජාතො, පුරොහිතපුත්තො දුතියඅග්ගසාවකො, ඉමෙ ච අවසෙසා භික්ඛූ ගිහිකාලෙපි මය්හං පුත්තමෙව පරිවාරෙත්වා විචරිංසු. ඉමෙ සබ්බෙ ඉදානිපි ¶ මය්හංයෙව භාරො, අහමෙව ච නෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිස්සාමි, අඤ්ඤෙසං ඔකාසං න දස්සාමී’’ති විහාරද්වාරකොට්ඨකතො පට්ඨාය යාව රාජගෙහද්වාරා උභයතො ඛදිරපාකාරං කාරාපෙත්වා කිලඤ්ජෙහි ඡාදාපෙත්වා වත්ථෙහි පටිච්ඡාදාපෙත්වා උපරි ච ඡාදාපෙත්වා සුවණ්ණතාරකවිචිත්තං සමොලම්බිතතාලක්ඛන්ධමත්තං විවිධපුප්ඵදාමවිතානං කාරාපෙත්වා හෙට්ඨා භූමියං චිත්තත්ථරණෙහි ¶ සන්ථරාපෙත්වා අන්තො උභොසු පස්සෙසු මාලාවච්ඡකෙ පුණ්ණඝටෙ, සකලමග්ගවාසත්ථාය ච ගන්ධන්තරෙ පුප්ඵානි පුප්ඵන්තරෙ ගන්ධෙ ච ඨපාපෙත්වා භගවතො කාලං ආරොචාපෙසි.

භගවා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අන්තොසාණියාව රාජගෙහංගන්ත්වා භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං පච්චාගච්ඡති. අඤ්ඤො කොචි දට්ඨුම්පි න ලභති, කුතො පන භික්ඛං වා දාතුං, පූජං වා කාතුං, ධම්මං වා සොතුං. නාගරා චින්තෙසුං – ‘‘අජ්ජ සත්ථු ලොකෙ උප්පන්නස්ස සත්තමාසාධිකානි සත්තසංවච්ඡරානි, මයඤ්ච දට්ඨුම්පි න ලභාම, පගෙව භික්ඛං වා දාතුං, පූජං වා කාතුං, ධම්මං වා සොතුං. රාජා – ‘මය්හමෙව බුද්ධො, මය්හමෙව ධම්මො, මය්හමෙව සඞ්ඝො’ති මමායිත්වා සයමෙව උපට්ඨහි. සත්ථා ච උප්පජ්ජමානො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අත්ථාය හිතාය උප්පන්නො. න හි රඤ්ඤොයෙව ¶ නිරයො උණ්හො අස්ස, අඤ්ඤෙසං නීලුප්පලවනසදිසො. තස්මා රාජානං වදාම. සචෙ නො සත්ථාරං දෙති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ දෙති, රඤ්ඤා සද්ධිං යුජ්ඣිත්වාපි සඞ්ඝං ගහෙත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොම. න සක්කා ඛො පන සුද්ධනාගරෙහෙව එවං කාතුං, එකං ජෙට්ඨපුරිසම්පි ගණ්හාමා’’ති.

තෙ සෙනාපතිං උපසඞ්කමිත්වා තස්සෙතමත්ථං ආරොචෙත්වා – ‘‘සාමි, කිං අම්හාකං පක්ඛො හොසි, උදාහු රඤ්ඤො’’ති ආහංසු. සො – ‘‘අහං තුම්හාකං පක්ඛො හොමි, අපි ච ඛො පන පඨමදිවසො මය්හං දාතබ්බො’’ති. තෙ සම්පටිච්ඡිංසු. සො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘නාගරා, දෙව, තුම්හාකං කුපිතා’’ති ආහ. කිමත්ථං තාතාති? සත්ථාරං කිර තුම්හෙයෙව උපට්ඨහථ, අම්හෙ න ලභාමාති. සචෙ ඉදානිපි ලභන්ති, න කුප්පන්ති, අලභන්තා තුම්හෙහි සද්ධිං යුජ්ඣිතුකාමා දෙවාති. යුජ්ඣාමි, තාත, නාහං භික්ඛුසඞ්ඝං දෙමීති. දෙව තුම්හාකං දාසා තුම්හෙහි සද්ධිං යුජ්ඣාමාති වදන්ති, තුම්හෙ කං ගණ්හිත්වා යුජ්ඣිස්සථාති? නනු ත්වං සෙනාපතීති? නාගරෙහි විනා න ¶ සමත්ථො අහං දෙවාති. තතො රාජා – ‘‘බලවන්තො නාගරා, සෙනාපතිපි තෙසඤ්ඤෙව පක්ඛො’’ති ඤත්වා ‘‘අඤ්ඤානිපි සත්තමාසාධිකානි සත්තසංවච්ඡරානි මය්හං භික්ඛුසඞ්ඝං දදන්තූ’’ති ආහ. නාගරා ¶ න සම්පටිච්ඡිංසු. රාජා – ‘‘ඡ වස්සානි, පඤ්ච, චත්තාරි, තීණි, ද්වෙ, එකවස්ස’’න්ති හාපෙසි. එවං හාපෙන්තෙපි න සම්පටිච්ඡිංසු. අඤ්ඤෙ සත්ත දිවසෙ යාචි. නාගරා – ‘‘අතිකක්ඛළං දානි රඤ්ඤා සද්ධිං කාතුං න වට්ටතී’’ති අනුජානිංසු.

රාජා සත්තමාසාධිකානං සත්තන්නං සංවච්ඡරානං සජ්ජිතං දානමුඛං සත්තන්නමෙව දිවසානං විස්සජ්ජෙත්වා ඡ දිවසෙ කෙසඤ්චි අපස්සන්තානංයෙව දානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ නාගරෙ පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘සක්ඛිස්සථ, තාත, එවරූපං දානං දාතු’’න්ති ආහ. තෙපි – ‘‘නනු අම්හෙයෙව නිස්සාය තං දෙවස්ස උප්පන්න’’න්ති වත්වා – ‘‘සක්ඛිස්සාමා’’ති ආහංසු. රාජා පිට්ඨිහත්ථෙන අස්සූනි පුඤ්ඡමානො භගවන්තං වන්දිත්වා – ‘‘භන්තෙ, අහං අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සං අඤ්ඤස්ස වාරං අකත්වා යාවජීවං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිස්සාමීති චින්තෙසිං. නාගරා න දානි මෙ අනුඤ්ඤාතා, නාගරා හි ‘මයං දානං දාතුං න ලභාමා’ති කුප්පන්ති. භගවා ස්වෙ පට්ඨාය තෙසං අනුග්ගහං කරොථා’’ති ආහ.

අථ දුතියදිවසෙ සෙනාපති මහාදානං සජ්ජෙත්වා – ‘‘අජ්ජ යථා අඤ්ඤො කොචි එකභික්ඛම්පි න දෙති, එවං රක්ඛථා’’ති සමන්තා පුරිසෙ ඨපෙසි. තං දිවසං සෙට්ඨිභරියා රොදමානා ධීතරං ආහ – ‘‘සචෙ, අම්ම, තව පිතා ජීවෙය්ය, අජ්ජාහං පඨමං දසබලං භොජෙය්ය’’න්ති ¶ . සා තං ආහ – ‘‘අම්ම, මා චින්තයි, අහං තථා කරිස්සාමි යථා බුද්ධප්පමුඛො භික්ඛුසඞ්ඝො පඨමං අම්හාකං භික්ඛං පරිභුඤ්ජිස්සතී’’ති. තතො සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණපාතියා නිරුදකපායාසස්ස පූරෙත්වා සප්පිමධුසක්කරාදීහි අභිසඞ්ඛරිත්වා අඤ්ඤාය පාතියා පටිකුජ්ජිත්වා තං සුමනමාලාගුළෙහි පරික්ඛිපිත්වා මාලාගුළසදිසං කත්වා භගවතො ගාමං පවිසනවෙලාය සයමෙව උක්ඛිපිත්වා දාසිගණපරිවුතා නගරා නික්ඛමි. අන්තරාමග්ගෙ සෙනාපතිඋපට්ඨාකා – ‘‘අම්ම, මා ඉතො අගමා’’ති වදන්ති. මහාපුඤ්ඤා නාම මනාපකථා හොන්ති, න ච තෙසං පුනප්පුනං භණන්තානං කථා පටික්ඛිපිතුං සක්කා හොති. සා – ‘‘චූළපිතා මහාපිතා මාතුලා කිස්ස තුම්හෙ ගන්තුං න දෙථා’’ති ආහ. සෙනාපතිනා ¶ – ‘‘අඤ්ඤස්ස කස්සචි ඛාදනීයභොජනීයං දාතුං මා දෙථා’’ති ඨපිතම්හ අම්මාති. කිං පන මෙ හත්ථෙ ඛාදනීයං භොජනීයං පස්සථාති? මාලාගුළං පස්සාමාති ¶ . කිං තුම්හාකං සෙනාපති මාලාගුළපූජම්පි කාතුං න දෙතීති? දෙති, අම්මාති. තෙන හි, අපෙථ, අපෙථාති භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා මාලාගුළං ගණ්හාපෙථ භගවාති ආහ. භගවා එකං සෙනාපතිස්සුපට්ඨාකං ඔලොකෙත්වා මාලාගුළං ගණ්හාපෙසි. සා භගවන්තං වන්දිත්වා – ‘‘භගවා, භවාභවෙ නිබ්බත්තියං මෙ සති පරිතස්සනජීවිතං නාම මා හොතු, අයං සුමනමාලා විය නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ පියාව හොමි, නාමෙන ච සුමනා යෙවා’’ති පත්ථනං කත්වා සත්ථාරා – ‘‘සුඛිනී හොහී’’ති වුත්තා වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි.

භගවා සෙනාපතිස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. සෙනාපති යාගුං ගහෙත්වා උපගඤ්ඡි, සත්ථා පත්තං පිදහි. නිසින්නො, භන්තෙ, භික්ඛුසඞ්ඝොති. අත්ථි නො එකො අන්තරා පිණ්ඩපාතො ලද්ධොති. සො මාලං අපනෙත්වා පිණ්ඩපාතං අද්දස. චූළුපට්ඨාකො ආහ – ‘‘සාමි, මාලාති මං වත්වා මාතුගාමො වඤ්චෙසී’’ති. පායාසො භගවන්තං ආදිං කත්වා සබ්බෙසං භික්ඛූනං පහොති. සෙනාපතිපි අත්තනො දෙය්යධම්මං අදාසි. සත්ථා භත්තකිච්චං කත්වා මඞ්ගලං වත්වා පක්කාමි. සෙනාපති – ‘‘කා නාම සා පිණ්ඩපාතමදාසී’’ති පුච්ඡි. සෙට්ඨිධීතා, සාමීති. සප්පඤ්ඤා සා ඉත්ථී, එවරූපාය ඝරෙ වසන්තියා පුරිසස්ස සග්ගසම්පත්ති නාම න දුල්ලභාති තං ආනෙත්වා ජෙට්ඨිකට්ඨානෙ ඨපෙසි.

පුනදිවසෙ නාගරා දානමදංසු, පුනදිවසෙ රාජාති එකන්තරිකාය දානං දාතුං ආරභිංසු. රාජාපි චරපුරිසෙ ඨපෙත්වා නාගරෙහි දින්නදානතො අතිරෙකතරං දෙති, නාගරාපි තථෙව කත්වා රඤ්ඤා දින්නදානතො අතිරෙකතරං. රාජගෙහෙ නාටකිත්ථියො දහරසාමණෙරෙ වදන්ති – ‘‘ගණ්හථ, තාතා, න ගහපතිකානං ගත්තවත්ථාදීසු පුඤ්ඡිත්වා බාළදාරකානං ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදිධොවනහත්ථෙහි කතං ¶ , සුචිං පණීතං කත’’න්ති. පුනදිවසෙ නාගරාපි දදමානා වදන්ති – ‘‘ගණ්හථ, තාතා, න නගරගාමනිගමාදීසු සඞ්කඩ්ඪිතතණ්ඩුලඛීරදධිසප්පිආදීහි, න අඤ්ඤෙසං ජඞ්ඝසීසපිට්ඨිආදීනි ¶ භඤ්ජිත්වා ආහරාපිතෙහි කතං, ජාතිසප්පිඛීරාදීහියෙව කත’’න්ති. එවං සත්තසු සංවච්ඡරෙසු සත්තසු මාසෙසු සත්තසු දිවසෙසු ච අතික්කන්තෙසු අථ භගවතො අයං විතක්කො උදපාදි. තෙන වුත්තං – ‘‘සම්බොධිතො සත්ත සංවච්ඡරානි සත්ත මාසානි සත්ත දිවසානි අතික්කමිත්වා උදපාදී’’ති.

87. අඤ්ඤතරො ¶ මහාබ්රහ්මාති ධම්මදෙසනං ආයාචිතබ්රහ්මාව.

89. චතුරාසීති ආවාසසහස්සානීති චතුරාසීති විහාරසහස්සානි. තෙ සබ්බෙපි ද්වාදසසහස්සභික්ඛුගණ්හනකා මහාවිහාරා අභයගිරිචෙතියපබ්බතචිත්තලපබ්බතමහාවිහාරසදිසාව අහෙසුං.

90. ඛන්තී පරමං තපොති අධිවාසනඛන්ති නාම පරමං තපො. තිතික්ඛාති ඛන්තියා එව වෙවචනං. තිතික්ඛා සඞ්ඛාතා අධිවාසනඛන්ති උත්තමං තපොති අත්ථො. නිබ්බානං පරමන්ති සබ්බාකාරෙන පන නිබ්බානං පරමන්ති වදන්ති බුද්ධා. න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතීති යො අධිවාසනඛන්තිවිරහිතත්තා පරං උපඝාතෙති බාධෙති හිංසති, සො පබ්බජිතො නාම න හොති. චතුත්ථපාදො පන තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘න හි පබ්බජිතො’’ති එතස්ස හි න සමණො හොතීති වෙවචනං. පරූපඝාතීති එතස්ස පරං විහෙඨයන්තොති වෙවචනං. අථ වා පරූපඝාතීති සීලූපඝාතී. සීලඤ්හි උත්තමට්ඨෙන පරන්ති වුච්චති. යො ච සමණො පරං යං කඤ්චි සත්තං විහෙඨයන්තො පරූපඝාතී හොති, අත්තනො සීලං විනාසකො, සො පබ්බජිතො නාම න හොතීති අත්ථො. අථවා යො අධිවාසනඛන්තියා අභාවතො පරූපඝාතී හොති, පරං අන්තමසො ඩංසමකසම්පි සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපෙති, සො න හි පබ්බජිතො. කිං කාරණා? මලස්ස අපබ්බාජිතත්තා. ‘‘පබ්බාජයමත්තනො මලං, තස්මා පබ්බජිතොති වුච්චතී’’ති (ධ. ප. 388) ඉදඤ්හි පබ්බජිතලක්ඛණං. යොපි න හෙව ඛො උපඝාතෙති, න මාරෙති, අපි ච දණ්ඩාදීහි විහෙඨෙති, සො පරං විහෙඨයන්තො සමණො න හොති. කිං කාරණා? විහෙසාය අසමිතත්තා. ‘‘සමිතත්තා හි පාපානං ¶ , සමණොති පවුච්චතී’’ති (ධ. ප. 265) ඉදඤ්හි සමණලක්ඛණං.

දුතියගාථාය සබ්බපාපස්සාති සබ්බාකුසලස්ස. අකරණන්ති අනුප්පාදනං. කුසලස්සාති චතුභූමිකකුසලස්ස. උපසම්පදාති පටිලාභො. සචිත්තපරියොදපනන්ති අත්තනො චිත්තජොතනං, තං පන ¶ අරහත්තෙන හොති. ඉති සීලසංවරෙන සබ්බපාපං පහාය සමථවිපස්සනාහි කුසලං සම්පාදෙත්වා අරහත්තඵලෙන චිත්තං පරියොදාපෙතබ්බන්ති එතං බුද්ධානං සාසනං ඔවාදො අනුසිට්ඨී ති.

තතියගාථාය ¶ අනූපවාදොති වාචාය කස්සචි අනුපවදනං. අනූපඝාතොති කායෙන උපඝාතස්ස අකරණං. පාතිමොක්ඛෙති යං තං පඅතිමොක්ඛං, අතිපමොක්ඛං, උත්තමසීලං, පාති වා අගතිවිසෙසෙහි මොක්ඛෙති දුග්ගතිභයෙහි, යො වා නං පාති, තං මොක්ඛෙතීති ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුච්චති. තස්මිං පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො. මත්තඤ්ඤුතාති පටිග්ගහණපරිභොගවසෙන පමාණඤ්ඤුතා. පන්තඤ්ච සයනාසනන්ති සයනාසනඤ්ච සඞ්ඝට්ටනවිරහිතන්ති අත්ථො. තත්ථ ද්වීහියෙව පච්චයෙහි චතුපච්චයසන්තොසො දීපිතො හොතීති වෙදිතබ්බො. එතං බුද්ධාන සාසනන්ති එතං පරස්ස අනුපවදනං අනුපඝාතනං පාතිමොක්ඛසංවරො පටිග්ගහණපරිභොගෙසු මත්තඤ්ඤුතා අට්ඨසමාපත්තිවසිභාවාය විවිත්තසෙනාසනසෙවනඤ්ච බුද්ධානං සාසනං ඔවාදො අනුසිට්ඨීති. ඉමා පන සබ්බබුද්ධානං පාතිමොක්ඛුද්දෙසගාථා හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

91. එත්තාවතා ච ඉමිනා විපස්සිස්ස භගවතො අපදානානුසාරෙන විත්ථාරකථනෙන – ‘‘තථාගතස්සෙවෙසා, භික්ඛවෙ, ධම්මධාතු සුප්පටිවිද්ධා’’ති එවං වුත්තාය ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධභාවං පකාසෙත්වා ඉදානි – ‘‘දෙවතාපි තථාගතස්ස එතමත්ථං ආරොචෙසු’’න්ති වුත්තං දෙවතාරොචනං පකාසෙතුං එකමිදාහන්තිආදිමාහ.

තත්ථ සුභගවනෙති එවංනාමකෙ වනෙ. සාලරාජමූලෙති වනප්පතිජෙට්ඨකස්ස මූලෙ. කාමච්ඡන්දං විරාජෙත්වාති අනාගාමිමග්ගෙන මූලසමුග්ඝාතවසෙන විරාජෙත්වා. යථා ච විපස්සිස්ස, එවං සෙසබුද්ධානම්පි සාසනෙ වුත්ථබ්රහ්මචරියා දෙවතා ආරොචයිංසු, පාළි පන විපස්සිස්ස ¶ චෙව අම්හාකඤ්ච භගවතො වසෙන ආගතා.

තත්ථ අත්තනො සම්පත්තියා න හායන්ති, න විහායන්තීති අවිහා. න කඤ්චි සත්තං තපන්තීති අතප්පා. සුන්දරදස්සනා අභිරූපා පාසාදිකාති සුදස්සා. සුට්ඨු පස්සන්ති, සුන්දරමෙතෙසං වා දස්සනන්ති සුදස්සී. සබ්බෙහෙව ච සගුණෙහි භවසම්පත්තියා ච ජෙට්ඨා, නත්ථෙත්ථ කනිට්ඨාති අකනිට්ඨා.

ඉධ ¶ ¶ ඨත්වා භාණවාරා සමොධානෙතබ්බා. ඉමස්මිඤ්හි සුත්තෙ විපස්සිස්ස භගවතො අපදානවසෙන තයො භාණවාරා වුත්තා. යථා ච විපස්සිස්ස, එවං සිඛීආදීනම්පි අපදානවසෙන වුත්තාව. පාළි පන සඞ්ඛිත්තා. ඉති සත්තන්නං බුද්ධානං වසෙන අම්හාකං භගවතා එකවීසති භාණවාරා කථිතා. තථා අවිහෙහි. තථා අතප්පෙහි. තථා සුදස්සෙහි. තථා සුදස්සීහි. තථා අකනිට්ඨෙහීති සබ්බම්පි ඡබ්බීසතිභාණවාරසතං හොති. තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ අඤ්ඤං සුත්තං ඡබ්බීසතිභාණවාරසතපරිමාණං නාම නත්ථි, සුත්තන්තරාජා නාම අයං සුත්තන්තොති වෙදිතබ්බො. ඉතො පරං අනුසන්ධිද්වයම්පි නිය්යාතෙන්තො ඉති ඛො භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තං සබ්බං උත්තානමෙවාති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

මහාපදානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.