📜

2. මහානිදානසුත්තවණ්ණනා

නිදානවණ්ණනා

95. එවංමෙ සුතං…පෙ… කුරූසූති මහානිදානසුත්තං. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා. කුරූසු විහරතීති කුරූ නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීසද්දෙන ‘‘කුරූ’’ති වුච්චති. තස්මිං කුරූසු ජනපදෙ. අට්ඨකථාචරියා පනාහු – මන්ධාතුකාලෙ තීසු දීපෙසු මනුස්සා ‘‘ජම්බුදීපො නාම බුද්ධපච්චෙකබුද්ධමහාසාවකචක්කවත්තිප්පභුතීනං උත්තමමනුස්සානං උප්පත්තිභූමි උත්තමදීපො අතිරමණීයො’’ති සුත්වා රඤ්ඤා මන්ධාතුචක්කවත්තිනා චක්කරතනං පුරක්ඛත්වා චත්තාරො දීපෙ අනුසංයායන්තෙන සද්ධිං ආගමංසු. තතො රාජා පරිණායකරතනං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො මනුස්සලොකතො රමණීයතරං ඨාන’’න්ති. කස්මා දෙව එවං භණසි? කිං න පස්සසි චන්දිමසූරියානං ආනුභාවං, නනු එතෙසං ඨානං ඉතො රමණීයතරන්ති? රාජා චක්කරතනං පුරක්ඛත්වා තත්ථ අගමාසි. චත්තාරො මහාරාජානො – ‘‘මන්ධාතුමහාරාජා ආගතො’’ති සුත්වාව ‘‘මහිද්ධිකො මහානුභාවො රාජා, න සක්කා යුද්ධෙන පටිබාහිතු’’න්ති සකං රජ්ජං නිය්යාතෙසුං. සො තං ගහෙත්වා පුන පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉතො රමණීයතරං ඨාන’’න්ති?

අථස්ස තාවතිංසභවනං කථයිංසු. ‘‘තාවතිංසභවනං, දෙව, ඉතො රමණීයතරං. තත්ථ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ඉමෙ චත්තාරො මහාරාජානො පරිචාරකා දොවාරිකභූමියං තිට්ඨන්ති, සක්කො දෙවරාජා මහිද්ධිකො මහානුභාවො, තස්සිමානි උපභොගට්ඨානානි – යොජනසහස්සුබ්බෙධො වෙජයන්තො පාසාදො, පඤ්චයොජනසතුබ්බෙධා සුධම්මා දෙවසභා, දියඩ්ඪයොජනසතිකො වෙජයන්තරථො තථා එරාවණො හත්ථී , දිබ්බරුක්ඛසහස්සප්පටිමණ්ඩිතං නන්දනවනං, චිත්තලතාවනං, ඵාරුසකවනං, මිස්සකවනං, යොජනසතුබ්බෙධො පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො, තස්ස හෙට්ඨා සට්ඨියොජනායාමා පඤ්ඤාසයොජනවිත්ථතා පඤ්චදසයොජනුබ්බෙධා ජයකුසුමපුප්ඵවණ්ණා පණ්ඩුකම්බලසිලා, යස්සා මුදුතාය සක්කස්ස නිසීදතො උපඩ්ඪකායො අනුපවිසතී’’ති.

තං සුත්වා රාජා තත්ථ ගන්තුකාමො චක්කරතනං අබ්භුක්කිරි. තං ආකාසෙ පතිට්ඨාසි සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය. අථ ද්වින්නං දෙවලොකානං වෙමජ්ඣතො චක්කරතනං ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි සද්ධිං පරිණායකරතනපමුඛාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය. රාජා එකකොව තාවතිංසභවනං අගමාසි. සක්කො – ‘‘මන්ධාතා ආගතො’’ති සුත්වාව තස්ස පච්චුග්ගමනං කත්වා – ‘‘ස්වාගතං, තෙ මහාරාජ, සකං තෙ මහාරාජ, අනුසාස මහාරාජා’’ති වත්වා සද්ධිං නාටකෙහි රජ්ජං ද්වෙ භාගෙ කත්වා එකං භාගමදාසි. රඤ්ඤො තාවතිංසභවනෙ පතිට්ඨිතමත්තස්සෙව මනුස්සභාවො විගච්ඡි, දෙවභාවො පාතුරහොසි. තස්ස කිර සක්කෙන සද්ධිං පණ්ඩුකම්බලසිලායං නිසින්නස්ස අක්ඛිනිමිසමත්තෙන නානත්තං පඤ්ඤායති. තං අසල්ලක්ඛෙන්තා දෙවා සක්කස්ස ච තස්ස ච නානත්තෙ මුය්හන්ති. සො තත්ථ දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානො යාව ඡත්තිංස සක්කා උප්පජ්ජිත්වා චුතා, තාව රජ්ජං කාරෙත්වා අතිත්තොව කාමෙහි තතො චවිත්වා අත්තනො උය්යානෙ පතිට්ඨිතො වාතාතපෙන ඵුට්ඨගත්තො කාලමකාසි.

චක්කරතනෙ පන පුන පථවියං පතිට්ඨිතෙ පරිණායකරතනං සුවණ්ණපට්ටෙ මන්ධාතු උපාහනං ලිඛාපෙත්වා ඉදං මන්ධාතු රජ්ජන්ති රජ්ජමනුසාසි. තෙපි තීහි දීපෙහි ආගතමනුස්සා පුන ගන්තුං අසක්කොන්තා පරිණායකරතනං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘දෙව, මයං රඤ්ඤො ආනුභාවෙන ආගතා, ඉදානි ගන්තුං න සක්කොම, වසනට්ඨානං නො දෙහී’’ති යාචිංසු. සො තෙසං එකමෙකං ජනපදමදාසි. තත්ථ පුබ්බවිදෙහතො ආගතමනුස්සෙහි ආවසිතපදෙසො තායෙව පුරිමසඤ්ඤාය – ‘‘විදෙහරට්ඨ’’න්ති නාමං ලභි, අපරගොයානතො ආගතමනුස්සෙහි ආවසිතපදෙසො ‘‘අපරන්තජනපදො’’ති නාමං ලභි, උත්තරකුරුතො ආගතමනුස්සෙහි ආවසිතපදෙසො ‘‘කුරුරට්ඨ’’න්ති නාමං ලභි, බහුකෙ පන ගාමනිගමාදයො උපාදාය බහුවචනෙන වොහරියති. තෙන වුත්තං – ‘‘කුරූසු විහරතී’’ති.

කම්මාසධම්මං නාම කුරූනං නිගමොති කම්මාසධම්මන්ති එත්ථ කෙචි ධ-කාරස්ස ද-කාරෙන අත්ථං වණ්ණයන්ති. කම්මාසො එත්ථ දමිතොති කම්මාසදම්මො.කම්මාසොති කම්මාසපාදො පොරිසාදො වුච්චති. තස්ස කිර පාදෙ ඛාණුකෙන විද්ධට්ඨානෙ වණො රුහන්තො චිත්තදාරුසදිසො හුත්වා රුහි. තස්මා කම්මාසපාදොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො ච තස්මිං ඔකාසෙ දමිතො පොරිසාදභාවතො පටිසෙධිතො . කෙන? මහාසත්තෙන. කතරස්මිං ජාතකෙති? මහාසුතසොමජාතකෙති එකෙ. ඉමෙ පන ථෙරා ජයද්දිසජාතකෙති වදන්ති. තදා හි මහාසත්තෙන කම්මාසපාදො දමිතො. යථාහ –

‘‘පුත්තො යදා හොමි ජයද්දිසස්ස;

පඤ්චාලරට්ඨධිපතිස්ස අත්රජො.

චජිත්වාන පාණං පිතරං පමොචයිං;

කම්මාසපාදම්පි චහං පසාදයි’’න්ති.

කෙචි පන ධ-කාරෙනෙව අත්ථං වණ්ණයන්ති. කුරූරට්ඨවාසීනං කිර කුරුවත්තධම්මො, තස්මිං කම්මාසො ජාතො, තස්මා තං ඨානං කම්මාසො එත්ථ ධම්මො ජාතොති කම්මාසධම්මන්ති වුච්චති. තත්ථ නිවිට්ඨනිගමස්සාපි එතදෙව නාමං. භුම්මවචනෙන කස්මා න වුත්තන්ති. අවසනොකාසතො. භගවතො කිර තස්මිං නිගමෙ වසනොකාසො කොචි විහාරො නාම නාහොසි. නිගමතො පන අපක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං උදකසම්පන්නෙ රමණීයෙ භූමිභාගෙ මහාවනසණ්ඩො අහොසි තත්ථ භගවා විහාසි, තං නිගමං ගොචරගාමං කත්වා. තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො – ‘‘කුරූසු විහරති කම්මාසධම්මං නාම කුරූනං නිගමො, තං ගොචරගාමං කත්වා’’ති.

ආයස්මාති පියවචනමෙතං, ගාරවවචනමෙතං. ආනන්දොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො – ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. තස්මා යථා නිසින්නො එකමන්තං නිසින්නො හොති, තථා නිසීදීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. භුම්මත්ථෙ වා එතං උපයොගවචනං නිසීදීති උපාවිසි. පණ්ඩිතා හි ගරුට්ඨානියං උපසඞ්කමිත්වා ආසනකුසලතාය එකමන්තං නිසීදන්ති. අයඤ්ච තෙසං අඤ්ඤතරො, තස්මා එකමන්තං නිසීදි.

කථං නිසින්නො ඛො පන එකමන්තං නිසින්නො හොතීති? ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා. සෙය්යථිදං – අතිදූරං, අච්චාසන්නං, උපරිවාතං, උන්නතප්පදෙසං, අතිසම්මුඛං, අතිපච්ඡාති. අතිදූරෙ නිසින්නො හි සචෙ කථෙතුකාමො හොති, උච්චාසද්දෙන කථෙතබ්බං හොති. අච්චාසන්නෙ නිසින්නො සඞ්ඝට්ටනං කරොති. උපරිවාතෙ නිසින්නො සරීරගන්ධෙන බාධති. උන්නතප්පදෙසෙ නිසින්නො අගාරවං පකාසෙති. අතිසම්මුඛා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච දට්ඨබ්බං හොති. අතිපච්ඡා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, ගීවං පරිවත්තෙත්වා දට්ඨබ්බං හොති. තස්මා අයම්පි තික්ඛත්තුං භගවන්තං පදක්ඛිණං කත්වා සක්කච්චං වන්දිත්වා එතෙ ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා දක්ඛිණජාණුමණ්ඩලස්ස අභිමුඛට්ඨානෙ ඡබ්බණ්ණානං බුද්ධරස්මීනං අන්තො පවිසිත්වා පසන්නලාඛාරසං විගාහන්තො විය සුවණ්ණපටං පාරුපන්තො විය රත්තුප්පලමාලාවිතානමජ්ඣං පවිසන්තො විය ච ධම්මභණ්ඩාගාරිකො ආයස්මා ආනන්දො නිසීදි. තෙන වුත්තං – ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’ති.

කාය පන වෙලාය, කෙන කාරණෙන අයමායස්මා භගවන්තං උපසඞ්කමන්තොති? සායන්හවෙලායං පච්චයාකාරපඤ්හපුච්ඡනකාරණෙන. තං දිවසං කිරායමායස්මා කුලසඞ්ගහත්ථාය ඝරද්වාරෙ ඝරද්වාරෙ සහස්සභණ්ඩිකං නික්ඛිපන්තො විය කම්මාසධම්මගාමං පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො සත්ථු වත්තං දස්සෙත්වා සත්ථරි ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා අත්තනො දිවාට්ඨානං ගන්ත්වා අන්තෙවාසිකෙසු වත්තං දස්සෙත්වා පටික්කන්තෙසු දිවාට්ඨානං පටිසම්මජ්ජිත්වා චම්මක්ඛණ්ඩං පඤ්ඤපෙත්වා උදකතුම්බතො උදකං ගහෙත්වා උදකෙන හත්ථපාදෙ සීතලෙ කත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො සොතාපත්තිඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජි. අථ පරිච්ඡින්නකාලවසෙන සමාපත්තිතො උට්ඨාය පච්චයාකාරෙ ඤාණං ඔතාරෙසි. සො – ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිතො පට්ඨාය අන්තං, අන්තතො පට්ඨාය ආදිං, උභයන්තතො පට්ඨාය මජ්ඣං, මජ්ඣතො පට්ඨාය උභො අන්තෙ පාපෙන්තො තික්ඛත්තුං ද්වාදසපදං පච්චයාකාරං සම්මසි. තස්සෙවං සම්මසන්තස්ස පච්චයාකාරො විභූතො හුත්වා උත්තානකුත්තානකො විය උපට්ඨාසි.

තතො චින්තෙසි – ‘‘අයං පච්චයාකාරො සබ්බබුද්ධෙහි – ‘ගම්භීරො චෙව ගම්භීරාවභාසො චා’ති කථිතො, මය්හං ඛො පන පදෙසඤාණෙ ඨිතස්ස සාවකස්ස සතො උත්තානො විභූතො පාකටො හුත්වා උපට්ඨාති, මය්හංයෙව නු ඛො එස උත්තානකො හුත්වා උපට්ඨාති, උදාහු අඤ්ඤෙසම්පී’’ති? අථස්ස එතදහොසි – ‘‘හන්දාහං ඉමං පඤ්හං ගහෙත්වා භගවන්තං පුච්ඡාමි, අද්ධා මෙ භගවා ඉමං අත්ථුප්පත්තිං කත්වා සාලින්දං සිනෙරුං උක්ඛිපන්තො විය එකං සුත්තන්තකථං කථෙත්වා දස්සෙස්සති. බුද්ධානඤ්හි විනයපඤ්ඤත්තිං, භුම්මන්තරං, පච්චයාකාරං, සමයන්තරන්ති ඉමානි චත්තාරි ඨානානි පත්වා ගජ්ජිතං මහන්තං හොති, ඤාණං අනුපවිසති, බුද්ධඤාණස්ස මහන්තභාවො පඤ්ඤායති, දෙසනා ගම්භීරා හොති තිලක්ඛණබ්භාහතා සුඤ්ඤතපටිසංයුත්තා’’ති.

සො කිඤ්චාපි පකතියාව එකදිවසෙ සතවාරම්පි සහස්සවාරම්පි භගවන්තං උපසඞ්කමන්තො න අහෙතුඅකාරණෙන උපසඞ්කමති, තං දිවසං පන ඉමං පඤ්හං ගහෙත්වා – ‘‘ඉමං බුද්ධගන්ධහත්ථිං ආපජ්ජ ඤාණකොඤ්චනාදං සොස්සාමි, බුද්ධසීහං ආපජ්ජ ඤාණසීහනාදං සොස්සාමි, බුද්ධසින්ධවං ආපජ්ජ ඤාණපදවික්කමං පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දිවාට්ඨානා උට්ඨාය චම්මක්ඛණ්ඩං පප්ඵොටෙත්වා ආදාය සායන්හසමයෙ භගවන්තං උපසඞ්කමි. තෙන වුත්තං – ‘‘සායන්හවෙලායං පච්චයාකාරපඤ්හපුච්ඡනකාරණෙන උපසඞ්කමන්තො’’ති.

යාව ගම්භීරොති එත්ථ යාවසද්දො පමාණාතික්කමෙ, අතික්කම්ම පමාණං ගම්භීරො, අතිගම්භීරොති අත්ථො. ගම්භීරාවභාසොති ගම්භීරොව හුත්වා අවභාසති, දිස්සතීති අත්ථො. එකඤ්හි උත්තානමෙව ගම්භීරාවභාසං හොති පූතිපණ්ණාදිවසෙන කාළවණ්ණපුරාණඋදකං විය. තඤ්හි ජාණුප්පමාණම්පි සතපොරිසං විය දිස්සති. එකං ගම්භීරං උත්තානාවභාසං හොති මණිගඞ්ගාය විප්පසන්නඋදකං විය. තඤ්හි සතපොරිසම්පි ජාණුප්පමාණං විය ඛායති. එකං උත්තානං උත්තානාවභාසං හොති චාටිආදීසු උදකං විය. එකං ගම්භීරං ගම්භීරාවභාසං හොති සිනෙරුපාදකමහාසමුද්දෙ උදකං විය. එවං උදකමෙව චත්තාරි නාමානි ලභති. පටිච්චසමුප්පාදෙ පනෙතං නත්ථි. අයඤ්හි ගම්භීරො චෙව ගම්භීරාවභාසො චාති එකමෙව නාමං ලභති. එවරූපො සමානොපි අථ ච පන මෙ උත්තානකුත්තානකො විය ඛායති, යදිදං අච්ඡරියං, භන්තෙ, අබ්භුතං භන්තෙති. එවං අත්තනො විම්හයං පකාසෙන්තො පඤ්හං පුච්ඡිත්වා තුණ්හීභූතො නිසීදි.

භගවා තස්ස වචනං සුත්වා – ‘‘ආනන්දො භවග්ගග්ගහණාය හත්ථං පසාරෙන්තො විය, සිනෙරුං ඡින්දිත්වා මිඤ්ජං නීහරිතුං වායමමානො විය, විනා නාවාය මහාසමුද්දං තරිතුකාමො විය, පථවිං පරිවත්තෙත්වා පථවොජං ගහෙතුං වායමමානො විය බුද්ධවිසයපඤ්හං අත්තනො උත්තානං වදති. හන්දස්ස ගම්භීරභාවං ආචික්ඛිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මා හෙවන්තිආදිමාහ.

තත්ථ මා හෙවන්ති හ-කාරො නිපාතමත්තං. එවං මා භණීති අත්ථො. මා හෙවන්ති ච ඉදං වචනං භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං උස්සාදෙන්තොපි භණති අපසාදෙන්තොපි.

උස්සාදනාවණ්ණනා

තත්ථ උස්සාදෙන්තො – ආනන්ද, ත්වං මහාපඤ්ඤො විසදඤාණො, තෙන තෙ ගම්භීරොපි පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානකො විය ඛායති. අඤ්ඤෙසං පනෙස උත්තානකොති න සල්ලක්ඛෙතබ්බො, ගම්භීරොයෙව ච ගම්භීරාවභාසො ච. තත්ථ චතස්සො උපමා වදන්ති. ඡමාසෙ සුභොජනරසපුට්ඨස්ස කිර කතයොගස්ස මහාමල්ලස්ස සමජ්ජසමයෙ කතමල්ලපාසාණපරිචයස්ස යුද්ධභූමිං ගච්ඡන්තස්ස අන්තරා මල්ලපාසාණං දස්සෙසුං, සො – කිං එතන්ති ආහ. මල්ලපාසාණොති. ආහරථ නන්ති. උක්ඛිපිතුං න සක්කොමාති වුත්තෙ සයං ගන්ත්වා කුහිං ඉමස්ස භාරියට්ඨානන්ති වත්වා ද්වීහි හත්ථෙහි ද්වෙ පාසාණෙ උක්ඛිපිත්වා කීළාගුළෙ විය ඛිපිත්වා අගමාසි. තත්ථ මල්ලස්ස මල්ලපාසාණො ලහුකොපි න අඤ්ඤෙසං ලහුකොති වත්තබ්බො. ඡමාසෙ සුභොජනරසපුට්ඨො මල්ලො විය හි කප්පසතසහස්සං අභිනීහාරසම්පන්නො ආයස්මා ආනන්දො, යථා මල්ලස්ස මහාබලතාය මල්ලපාසාණො ලහුකො, එවං ථෙරස්ස මහාපඤ්ඤතාය පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානො, සො අඤ්ඤෙසං උත්තානොති න වත්තබ්බො.

මහාසමුද්දෙ ච තිමිනාම මච්ඡො ද්වියොජනසතිකො තිමිඞ්ගලො තියොජනසතිකො, තිමිපිඞ්ගලො චතුයොජනසතිකො තිමිරපිඞ්ගලො පඤ්චයොජනසතිකො, ආනන්දො තිමිනන්දො අජ්ඣාරොහො මහාතිමීති ඉමෙ චත්තාරො යොජනසහස්සිකා. තත්ථ තිමිරපිඞ්ගලෙනෙව දීපෙන්ති. තස්ස කිර දක්ඛිණකණ්ණං චාලෙන්තස්ස පඤ්චයොජනසතෙ පදෙසෙ උදකං චලති. තථා වාමකණ්ණං. තථා නඞ්ගුට්ඨං, තථා සීසං. ද්වෙ පන කණ්ණෙ චාලෙත්වා නඞ්ගුට්ඨෙන උදකං පහරිත්වා සීසං අපරාපරං කත්වා කීළිතුං ආරද්ධස්ස සත්තට්ඨයොජනසතෙ පදෙසෙ භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධනෙ ආරොපිතං විය උදකං පක්කුථති, තියොජනසතමත්තෙ පදෙසෙ උදකං පිට්ඨිං ඡාදෙතුං න සක්කොති. සො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මහාසමුද්දො ගම්භීරො ගම්භීරොති වදන්ති කුතස්ස ගම්භීරතා, මයං පිට්ඨිපටිච්ඡාදනමත්තම්පි උදකං න ලභාමා’’ති. තත්ථ කායුපපන්නස්ස තිමිරපිඞ්ගලස්ස මහාසමුද්දො උත්තානොති, අඤ්ඤෙසං ඛුද්දකමච්ඡානං උත්තානොති න වත්තබ්බො, එවමෙව ඤාණුපපන්නස්ස ථෙරස්ස පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති, අඤ්ඤෙසම්පි උත්තානොති න වත්තබ්බො.

සුපණ්ණරාජා ච දියඩ්ඪයොජනසතිකො, තස්ස දක්ඛිණපක්ඛො පඤ්ඤාසයොජනිකො හොති තථා වාමපක්ඛො, පිඤ්ඡවට්ටි සට්ඨියොජනිකා, ගීවා තිංසයොජනිකා, මුඛං නවයොජනං, පාදා ද්වාදසයොජනිකා. තස්මිං සුපණ්ණවාතං දස්සෙතුං ආරද්ධෙ සත්තට්ඨයොජනසතං ඨානං නප්පහොති. සො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං ආකාසො අනන්තො අනන්තොති වදන්ති, කුතස්ස අනන්තතා, මයං පක්ඛවාතප්පසාරණොකාසම්පි න ලභාමා’’ති. තත්ථ කායුපපන්නස්ස සුපණ්ණරඤ්ඤො ආකාසො පරිත්තොති, අඤ්ඤෙසං ඛුද්දකපක්ඛීනං පරිත්තොති න වත්තබ්බො, එවමෙව ඤාණුපපන්නස්ස ථෙරස්ස පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති, අඤ්ඤෙසම්පි උත්තානොති න වත්තබ්බො.

රාහු අසුරින්දො පන පාදන්තතො යාව කෙසන්තා යොජනානං චත්තාරි සහස්සානි අට්ඨ ච සතානි හොති. තස්ස ද්වින්නං බාහානං අන්තරං ද්වාදසයොජනසතිකං. බහලත්තෙන ඡයොජනසතිකං . හත්ථපාදතලානි තියොජනසතිකානි, තථා මුඛං. එකෙකං අඞ්ගුලිපබ්බං පඤ්ඤාසයොජනං, තථා භමුකන්තරං. නලාටං තියොජනසතිකං. සීසං නවයොජනසතිකං. තස්ස මහාසමුද්දං ඔතිණ්ණස්ස ගම්භීරං උදකං ජාණුප්පමාණං හොති. සො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මහාසමුද්දො ගම්භීරො ගම්භීරොති වදන්ති, කුතස්ස ගම්භීරතා, මයං ජාණුප්පටිච්ඡාදනමත්තම්පි උදකං න ලභාමා’’ති. තත්ථ කායුපපන්නස්ස රාහුනො මහාසමුද්දො උත්තානොති, අඤ්ඤෙසං උත්තානොති න වත්තබ්බො, එවමෙව ඤාණුපපන්නස්ස ථෙරස්ස පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති, අඤ්ඤෙසම්පි උත්තානොති න වත්තබ්බො. එතමත්ථං සන්ධාය භගවා – ‘‘මා හෙවං, ආනන්ද, අවච; මා හෙවං, ආනන්ද අවචා’’ති ආහ.

ථෙරස්ස හි චතූහි කාරණෙහි ගම්භීරොපි පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති උපට්ඨාති. කතමෙහි චතූහි? පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තියා, තිත්ථවාසෙන, සොතාපන්නතාය, බහුස්සුතභාවෙනාති.

පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තිකථා

ඉතො කිර සතසහස්සිමෙ කප්පෙ පදුමුත්තරො නාම සත්ථා ලොකෙ උප්පජ්ජි. තස්ස හංසවතී නාම නගරං අහොසි, ආනන්දො නාම රාජා පිතා , සුමෙධා නාම දෙවී මාතා, බොධිසත්තො උත්තරකුමාරො නාම අහොසි. සො පුත්තස්ස ජාතදිවසෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා පධානමනුයුඤ්ජන්තො අනුක්කමෙන සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා – ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්ති උදානං උදානෙත්වා සත්තාහං බොධිපල්ලඞ්කෙ වීතිනාමෙත්වා පථවියං ඨපෙස්සාමීති පාදං අභිනීහරි. අථ පථවිං භින්දිත්වා මහන්තං පදුමං උට්ඨාසි. තස්ස ධුරපත්තානි නවුතිහත්ථානි, කෙසරං තිංසහත්ථං, කණ්ණිකා ද්වාදසහත්ථා, නවඝටප්පමාණො රෙණු අහොසි.

සත්ථා පන උබ්බෙධතො අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධො අහොසි. තස්ස උභින්නං බාහානමන්තරං අට්ඨාරසහත්ථං, නලාටං පඤ්චහත්ථං, හත්ථපාදා එකාදසහත්ථා. තස්ස එකාදසහත්ථෙන පාදෙන ද්වාදසහත්ථාය කණ්ණිකාය අක්කන්තමත්තාය නවඝටප්පමාණො රෙණු උට්ඨාය අට්ඨපණ්ණාසහත්ථං පදෙසං උග්ගන්ත්වා ඔකිණ්ණමනොසිලාචුණ්ණං විය පච්චොකිණ්ණො. තදුපාදාය භගවා පදුමුත්තරොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තස්ස දෙවිලො ච සුජාතො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා අහෙසුං. අමිතා ච අසමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා. සුමනො නාම උපට්ඨාකො. පදුමුත්තරො භගවා පිතුසඞ්ගහං කුරුමානො භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො හංසවතියා රාජධානියා වසති.

කනිට්ඨභාතා පනස්ස සුමනකුමාරො නාම. තස්ස රාජා හංසවතිතො වීසතියොජනසතෙ ඨානෙ භොගගාමං අදාසි. සො කදාචි ආගන්ත්වා පිතරඤ්ච සත්ථාරඤ්ච පස්සති. අථෙකදිවසං පච්චන්තො කුපිතො. සුමනො රඤ්ඤො පෙසෙසි – ‘‘පච්චන්තො කුපිතො’’ති. රාජා ‘‘මයා ත්වං තත්ථ කස්මා ඨපිතො’’ති පටිපෙසෙසි. සො නික්ඛම්ම චොරෙ වූපසමෙත්වා – ‘‘උපසන්තො, දෙව, ජනපදො’’ති රඤ්ඤො පෙසෙසි. රාජා තුට්ඨො – ‘‘සීඝං මම පුත්තො ආගච්ඡතූ’’ති ආහ. තස්ස සහස්සමත්තා අමච්චා හොන්ති. සො තෙහි සද්ධිං අන්තරාමග්ගෙ මන්තෙසි – ‘‘මය්හං පිතා තුට්ඨො, සචෙ මෙ වරං දෙති, කිං ගණ්හාමී’’ති. අථ නං එකච්චෙ ‘‘හත්ථිං ගණ්හථ, අස්සං ගණ්හථ, රථං ගණ්හථ, ජනපදං ගණ්හථ, සත්තරතනානි ගණ්හථා’’ති ආහංසු. අපරෙ – ‘‘තුම්හෙ පථවිස්සරස්ස පුත්තා, තුම්හාකං ධනං න දුල්ලභං, ලද්ධම්පි චෙතං සබ්බං පහාය ගමනීයං, පුඤ්ඤමෙව එකං ආදාය ගමනීයං; තස්මා තෙ දෙවෙ වරං දදමානෙ තෙමාසං පදුමුත්තරං භගවන්තං උපට්ඨාතුං වරං ගණ්හථා’’ති. සො – ‘‘තුම්හෙ මය්හං කල්යාණමිත්තා, න මමෙතං චිත්තං අත්ථි, තුම්හෙහි පන උප්පාදිතං, එවං කරිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා පිතරං වන්දිත්වා පිතරාපි ආලිඞ්ගෙත්වා තස්ස මත්ථකෙ චුම්බිත්වා – ‘‘වරං තෙ පුත්ත, දෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු මහාරාජ, ඉච්ඡාමහං මහාරාජ භගවන්තං තෙමාසං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තො ජීවිතං අවඤ්ඣං කාතුං, ඉමමෙව වරං දෙහී’’ති ආහ. ‘‘න සක්කා තාත, අඤ්ඤං වරෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙව, ඛත්තියානං නාම ද්වෙ කථා නත්ථි, එතමෙව දෙහි, න මෙ අඤ්ඤෙනත්ථො’’ති. තාත බුද්ධානං නාම චිත්තං දුජ්ජානං, සචෙ භගවා න ඉච්ඡිස්සති, මයා දින්නෙපි කිං භවිස්සතීති? සො – ‘‘සාධු, දෙව, අහං භගවතො චිත්තං ජානිස්සාමී’’ති විහාරං ගතො.

තෙන ච සමයෙන භත්තකිච්චං නිට්ඨපෙත්වා භගවා ගන්ධකුටිං පවිට්ඨො හොති. සො මණ්ඩලමාළෙ සන්නිසින්නානං භික්ඛූනං සන්තිකං අගමාසි. තෙ තං ආහංසු – ‘‘රාජපුත්ත, කස්මා ආගතොසී’’ති? භගවන්තං දස්සනාය, දස්සෙථ මෙ භගවන්තන්ති. න මයං, රාජපුත්ත, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සත්ථාරං දට්ඨුං ලභාමාති. කො පන, භන්තෙ, ලභතීති? සුමනත්ථෙරො නාම රාජපුත්තාති. ‘‘සො කුහිං, භන්තෙ, ථෙරො’’ති. ථෙරස්ස නිසින්නට්ඨානං පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා වන්දිත්වා – ‘‘ඉච්ඡාමහං, භන්තෙ, භගවන්තං පස්සිතුං, දස්සෙථ මෙ’’ති ආහ. ථෙරො – ‘‘එහි රාජපුත්තා’’ති තං ගහෙත්වා තං ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ ඨපෙත්වා ගන්ධකුටිං අභිරුහි. අථ නං භගවා – ‘‘සුමන, කස්මා ආගතොසී’’ති ආහ. රාජපුත්තො, භන්තෙ, භගවන්තං දස්සනාය ආගතොති. තෙන හි භික්ඛු ආසනං පඤ්ඤාපෙහීති. ථෙරො ආසනං පඤ්ඤාපෙසි, නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ. රාජපුත්තො භගවන්තං වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං අකාසි. කදා ආගතොසි රාජපුත්තාති? භන්තෙ, තුම්හෙසු ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙසු. භික්ඛූ පන – ‘‘න මයං ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ භගවන්තං දට්ඨුං ලභාමා’’ති මං ථෙරස්ස සන්තිකං පාහෙසුං. ථෙරො පන එකවචනෙනෙව දස්සෙසි. ථෙරො, භන්තෙ, තුම්හාකං සාසනෙ වල්ලභො මඤ්ඤෙති. ආම රාජකුමාර, වල්ලභො එස භික්ඛු මය්හං සාසනෙති. භන්තෙ, බුද්ධානං සාසනෙ කිං කත්වා වල්ලභො හොතීති? දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා කුමාරාති. භගවා, අහං ථෙරො විය බුද්ධසාසනෙ වල්ලභො හොතුකාමො, තෙමාසං මෙ වස්සාවාසං අධිවාසෙථාති. භගවා – ‘‘අත්ථි නු ඛො තත්ථ ගතෙන අත්ථො’’ති ඔලොකෙත්වා අත්ථීති දිස්වා ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ, ඛො රාජකුමාර තථාගතා අභිරමන්තී’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගතා’’ති වත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, පුරිමතරං ගන්ත්වා විහාරං කාරෙමි, මයා පෙසිතෙ භික්ඛුසතසහස්සෙන සද්ධිං ආගච්ඡථා’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පිතුසන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දින්නා මෙ, දෙව, භගවතා පටිඤ්ඤා, මයා පහිතෙ භගවන්තං පෙසෙය්යාථා’’ති පිතරං වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා යොජනෙ යොජනෙ විහාරං කාරෙත්වා වීසයොජනසතං අද්ධානං ගන්ත්වා අත්තනො නගරෙ විහාරට්ඨානං විචිනන්තො සොභනං නාම කුටුම්බිකස්ස උය්යානං දිස්වා සතසහස්සෙන කිණිත්වා සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා විහාරං කාරෙසි. තත්ථ භගවතො ගන්ධකුටිං සෙසභික්ඛූනඤ්ච රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානත්ථාය කුටිලෙණමණ්ඩපෙ කාරාපෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපෙ කත්වා ද්වාරකොට්ඨකඤ්ච නිට්ඨපෙත්වා පිතුසන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘නිට්ඨිතං මය්හං කිච්චං, සත්ථාරං පහිණථා’’ති.

රාජා භගවන්තං භොජෙත්වා – ‘‘භගවා, සුමනස්ස කිච්චං නිට්ඨිතං, තුම්හාකං ගමනං පච්චාසීසතී’’ති ආහ. භගවා සතසහස්සභික්ඛුපරිවාරො යොජනෙ යොජනෙ විහාරෙසු වසමානො අගමාසි. කුමාරො ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සුත්වා යොජනං පච්චුග්ගන්ත්වා මාලාදීහි පූජයමානො විහාරං පවෙසෙත්වා –

‘‘සතසහස්සෙන මෙ කීතං, සතසහස්සෙන මාපිතං;

සොභනං නාම උය්යානං, පටිග්ගණ්හ මහාමුනී’’ති.

විහාරං නිය්යාතෙසි. සො වස්සූපනායිකදිවසෙ දානං දත්වා අත්තනො පුත්තදාරෙ ච අමච්චෙ ච පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘අයං සත්ථා අම්හාකං සන්තිකං දූරතො ආගතො, බුද්ධා ච නාම ධම්මගරුනො න ආමිසගරුකා. තස්මා අහං තෙමාසං ද්වෙ සාටකෙ නිවාසෙත්වා දස සීලානි සමාදියිත්වා ඉධෙව වසිස්සාමි, තුම්හෙ ඛීණාසවසතසහස්සස්ස ඉමිනාව නීහාරෙන තෙමාසං දානං දදෙය්යාථා’’ති.

සො සුමනත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානසභාගෙයෙව ඨානෙ වසන්තො යං ථෙරො භගවතො වත්තං කරොති, තං සබ්බං දිස්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ එකන්තවල්ලභො එස ථෙරො, එතස්සෙව මෙ ඨානන්තරං පත්ථෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා උපකට්ඨාය පවාරණාය ගාමං පවිසිත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ භික්ඛුසතසහස්සස්ස පාදමූලෙ තිචීවරං ඨපෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා – ‘‘භන්තෙ, යදෙතං මයා මග්ගෙ යොජනන්තරිකං යොජනන්තරිකං විහාරං කාරාපනතො පට්ඨාය පුඤ්ඤං කතං, තං නෙව සක්කසම්පත්තිං, න මාරසම්පත්තිං, න බ්රහ්මසම්පත්තිං පත්ථයන්තෙන, බුද්ධස්ස පන උපට්ඨාකභාවං පත්ථයන්තෙන කතං. තස්මා අහම්පි, භගවා, අනාගතෙ සුමනත්ථෙරො විය බුද්ධස්ස උපට්ඨාකො භවෙය්ය’’න්ති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන නිපතිත්වා වන්දි.

භගවා – ‘‘මහන්තං කුලපුත්තස්ස චිත්තං, සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො නො’’ති ඔලොකෙන්තො – ‘‘අනාගතෙ ඉතො සතසහස්සිමෙ කප්පෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්සෙව උපට්ඨාකො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, සබ්බමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා’’ති.

ආහ. කුමාරො තං සුත්වා – ‘‘බුද්ධා නාම අද්වෙජ්ඣකථා හොන්තී’’ති දුතියදිවසෙයෙව තස්ස භගවතො පත්තචීවරං ගහෙත්වා පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො ගච්ඡන්තො විය අහොසි. සො තස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වස්සසතසහස්සං දානං දත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා කස්සපබුද්ධකාලෙපි පිණ්ඩාය චරතො ථෙරස්ස පත්තග්ගහණත්ථං උත්තරිසාටකං දත්වා පූජමකාසි. පුන සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො බාරාණසිරාජා හුත්වා අට්ඨන්නං පච්චෙකබුද්ධානං පණ්ණසාලායො කාරෙත්වා මණිආධාරකෙ උපට්ඨපෙත්වා චතූහි පච්චයෙහි දසවස්සසහස්සානි උපට්ඨානං අකාසි. එතානි පාකටට්ඨානානි.

කප්පසතසහස්සං පන දානං දදමානොව අම්හාකං බොධිසත්තෙන සද්ධිං තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො අමිතොදනසක්කස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අනුපුබ්බෙන කතාභිනික්ඛමනො සම්මාසම්බොධිං පත්වා පඨමගමනෙන කපිලවත්ථුං ආගන්ත්වා තතො නික්ඛමන්තෙ භගවති භගවතො පරිවාරත්ථං රාජකුමාරෙසු පබ්බජිතෙසු භද්දියාදීහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව ආයස්මතො පුණ්ණස්ස මන්තාණිපුත්තස්ස සන්තිකෙ ධම්මකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි (සං. නි. 3.83). එවමෙස ආයස්මා පුබ්බූපනිස්සයසම්පන්නො තස්සිමාය පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තියා ගම්භීරොපි පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානකො විය උපට්ඨාසි.

තිත්ථවාසාදිවණ්ණනා

තිත්ථවාසොති පුනප්පුනං ගරූනං සන්තිකෙ උග්ගහණසවනපරිපුච්ඡනධාරණානි වුච්චන්ති. සො ථෙරස්ස අතිවිය පරිසුද්ධො, තෙනාපිස්සායං ගම්භීරොපි පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානකො විය උපට්ඨාසි.

සොතාපන්නානඤ්ච නාම පච්චයාකාරො උත්තානකොව හුත්වා උපට්ඨාති, අයඤ්ච ආයස්මා සොතාපන්නො. බහුස්සුතානඤ්ච චතුහත්ථෙ ඔවරකෙ පදීපෙ ජලමානෙ මඤ්චපීඨං විය නාමරූපපරිච්ඡෙදො පාකටො හොති, අයඤ්ච ආයස්මා බහුස්සුතානං අග්ගො හොති, බාහුසච්චානුභාවෙනපිස්ස ගම්භීරොපි පච්චයාකාරො උත්තානකො විය උපට්ඨාසි.

පටිච්චසමුප්පාදගම්භීරතා

තත්ථ අත්ථගම්භීරතාය, ධම්මගම්භීරතාය, දෙසනාගම්භීරතාය, පටිවෙධගම්භීරතායාති චතූහි ආකාරෙහි පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරො නාම.

තත්ථ ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො ගම්භීරො…පෙ… සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො ගම්භීරොති අයං අත්ථගම්භීරතා.

අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො ගම්භීරො…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො ගම්භීරොති අයං ධම්මගම්භීරතා.

කත්ථචි සුත්තෙ පටිච්චසමුප්පාදො අනුලොමතො දෙසියති, කත්ථචි පටිලොමතො, කත්ථචි අනුලොමපටිලොමතො, කත්ථචි මජ්ඣතො පට්ඨාය අනුලොමතො වා පටිලොමතො වා අනුලොමපටිලොමතො වා, කත්ථචි තිසන්ධි චතුසඞ්ඛෙපො, කත්ථචි ද්විසන්ධි තිසඞ්ඛෙපො, කත්ථචි එකසන්ධි ද්විසඞ්ඛෙපොති අයං දෙසනාගම්භීරතා.

අවිජ්ජාය පන අඤ්ඤාණඅදස්සනසච්චාපටිවෙධට්ඨො ගම්භීරො, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණායූහනසරාගවිරාගට්ඨො, විඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤතඅබ්යාපාරඅසඞ්කන්තිපටිසන්ධිපාතුභාවට්ඨො, නාමරූපස්ස එකුප්පාදවිනිබ්භොගාවිනිබ්භොගනමනරුප්පනට්ඨො, සළායතනස්ස අධිපතිලොකද්වාරක්ඛෙත්තවිසයිභාවට්ඨො , ඵස්සස්ස ඵුසනසඞ්ඝට්ටනසඞ්ගතිසන්නිපාතට්ඨො, වෙදනාය ආරම්මණරසානුභවනසුඛදුක්ඛමජ්ඣත්තභාවනිජ්ජීවවෙදයිතට්ඨො, තණ්හාය අභිනන්දිතඅජ්ඣොසානසරිතාලතාතණ්හානදීතණ්හාසමුද්දදුප්පූරණට්ඨො, උපාදානස්ස ආදානග්ගහණාභිනිවෙසපරාමාසදුරතික්කමට්ඨො, භවස්ස ආයූහනාභිසඞ්ඛරණයොනිගතිඨිතිනිවාසෙසු ඛිපනට්ඨො, ජාතියා ජාතිසඤ්ජාතිඔක්කන්තිනිබ්බත්තිපාතුභාවට්ඨො, ජරාමරණස්ස ඛයවයභෙදවිපරිණාමට්ඨො ගම්භීරොති. එවං යො අවිජ්ජාදීනං සභාවො, යෙන පටිවෙධෙන අවිජ්ජාදයො සරසලක්ඛණතො පටිවිද්ධා හොන්ති; සො ගම්භීරොති අයං පටිවෙධගම්භීරතාති වෙදිතබ්බා. සා සබ්බාපි ථෙරස්ස උත්තානකා විය උපට්ඨාසි. තෙන භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං උස්සාදෙන්තො – ‘‘මා හෙව’’න්තිආදිමාහ. අයඤ්චෙත්ථ අධිප්පායො – ආනන්ද, ත්වං මහාපඤ්ඤො විසදඤාණො, තෙන තෙ ගම්භීරොපි පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානකො විය ඛායති, තස්මා – ‘‘මය්හමෙව නු ඛො එස උත්තානකො හුත්වා උපට්ඨාති, උදාහු අඤ්ඤෙසම්පී’’ති මා එවං අවචාති.

අපසාදනාවණ්ණනා

යං පන වුත්තං – ‘‘අපසාදෙන්තො’’ති, තත්ථ අයං අධිප්පායො – ආනන්ද, ‘‘අථ ච පන මෙ උත්තානකුත්තානකො විය ඛායතී’’ති මා හෙවං අවච. යදි හි තෙ එස උත්තානකුත්තානකො විය ඛායති, කස්මා ත්වං අත්තනො ධම්මතාය සොතාපන්නො නාහොසි, මයා දින්නනයෙව ඨත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පටිවිජ්ඣසි. ආනන්ද, ඉදං නිබ්බානමෙව ගම්භීරං, පච්චයාකාරො පන තව උත්තානකො ජාතො, අථ කස්මා ඔළාරිකං කාමරාගසංයොජනං පටිඝසංයොජනං, ඔළාරිකං කාමරාගානුසයං පටිඝානුසයන්ති ඉමෙ චත්තාරො කිලෙසෙ සමුග්ඝාටෙත්වා සකදාගාමිඵලං න සච්ඡිකරොසි? තෙයෙව අණුසහගතෙ චත්තාරො කිලෙසෙ සමුග්ඝාටෙත්වා අනාගාමිඵලං න සච්ඡිකරොසි? රූපරාගාදීනි පඤ්ච සංයොජනානි, භවරාගානුසයං, මානානුසයං, අවිජ්ජානුසයන්ති ඉමෙ අට්ඨ කිලෙසෙ සමුග්ඝාටෙත්වා අරහත්තං න සච්ඡිකරොසි?

කස්මා ච සතසහස්සකප්පාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං පූරිතපාරමිනො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා විය සාවකපාරමිඤාණං නප්පටිවිජ්ඣසි? සතසහස්සකප්පාධිකානි ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පූරිතපාරමිනො පච්චෙකබුද්ධා විය ච පච්චෙකබොධිඤාණං නප්පටිවිජ්ඣසි? යදි වා තෙ සබ්බථාව එස උත්තානකො හුත්වා උපට්ඨාති, අථ කස්මා සතසහස්සකප්පාධිකානි චත්තාරි අට්ඨ සොළස වා අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පූරිතපාරමිනො බුද්ධා විය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං න සච්ඡිකරොසි? කිං අනත්ථිකොසි එතෙහි විසෙසාධිගමෙහි, පස්ස යාවඤ්ච තෙ අපරද්ධං, ත්වං නාම සාවකො පදෙසඤාණෙ ඨිතො අතිගම්භීරං පච්චයාකාරං – ‘‘උත්තානකො මෙ උපට්ඨාතී’’ති වදසි, තස්ස තෙ ඉදං වචනං බුද්ධානං කථාය පච්චනීකං හොති, න තාදිසෙන නාම භික්ඛුනා බුද්ධානං කථාය පච්චනීකං කථෙතබ්බන්ති යුත්තමෙතං.

නනු මය්හං, ආනන්ද, ඉදං පච්චයාකාරං පටිවිජ්ඣිතුං වායමන්තස්සෙව සතසහස්සකප්පාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අතික්කන්තානි? පච්චයාකාරං පටිවිජ්ඣනත්ථාය ච පන මෙ අදින්නං දානං නාම නත්ථි, අපූරිතපාරමී නාම නත්ථි. පච්චයාකාරං පටිවිජ්ඣස්සාමීති පන මෙ නිරුස්සාහං විය මාරබලං විධමන්තස්ස අයං මහාපථවී ද්වඞ්ගුලමත්තම්පි න කම්පි තථා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං සම්පාදෙන්තස්ස. පච්ඡිමයාමෙ පන මෙ බලවපච්චූසසමයෙ – ‘‘අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං නවහි ආකාරෙහි පච්චයො හොතී’’ති දිට්ඨමත්තෙව දසසහස්සිලොකධාතු අයදණ්ඩකෙන ආකොටිතකංසතාලං විය විරවසතං විරවසහස්සං මුඤ්චමානා වාතාහතෙ පදුමිනිපණ්ණෙ උදකබින්දු විය කම්පිත්ථ. එවං ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො, ගම්භීරාවභාසො ච. එතස්ස ආනන්ද, ධම්මස්ස අනනුබොධා…පෙ… නාතිවත්තතීති.

එතස්ස ධම්මස්සාති එතස්ස පච්චයධම්මස්ස. අනනුබොධාති ඤාතපරිඤ්ඤාවසෙන අනනුබුජ්ඣනා. අප්පටිවෙධාති තීරණප්පහානපරිඤ්ඤාවසෙන අප්පටිවිජ්ඣනා. තන්තාකුලකජාතාති තන්තං විය ආකුලකජාතා. යථා නාම දුන්නික්ඛිත්තං මූසිකච්ඡින්නං පෙසකාරානං තන්තං තහිං තහිං ආකුලං හොති, ඉදං අග්ගං ඉදං මූලන්ති අග්ගෙන වා අග්ගං මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරං හොති; එවමෙව සත්තා ඉමස්මිං පච්චයාකාරෙ ඛලිතා ආකුලා බ්යාකුලා හොන්ති, න සක්කොන්ති තංපච්චයාකාරං උජුං කාතුං. තත්ථ තන්තං පච්චත්තපුරිසකාරෙ ඨත්වා සක්කාපි භවෙය්ය උජුං කාතුං, ඨපෙත්වා පන ද්වෙ බොධිසත්තෙ අඤ්ඤෙ සත්තා අත්තනො ධම්මතාය පච්චයාකාරං උජුං කාතුං සමත්ථා නාම නත්ථි. යථා පන ආකුලං තන්තං කඤ්ජියං දත්වා කොච්ඡෙන පහතං තත්ථ තත්ථ ගුළකජාතං හොති ගණ්ඨිබද්ධං, එවමිමෙ සත්තා පච්චයෙසු පක්ඛලිත්වා පච්චයෙ උජුං කාතුං අසක්කොන්තා ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතවසෙන ආකුලකජාතා හොන්ති, ගණ්ඨිබද්ධා. යෙ හි කෙචි දිට්ඨිගතනිස්සිතා, සබ්බෙ පච්චයාකාරං උජුං කාතුං අසක්කොන්තායෙව.

කුලාගණ්ඨිකජාතාති කුලාගණ්ඨිකං වුච්චති පෙසකාරකඤ්ජියසුත්තං. කුලා නාම සකුණිකා, තස්සා කුලාවකොතිපි එකෙ. යථා හි තදුභයම්පි ආකුලං අග්ගෙන වා අග්ගං මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරන්ති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

මුඤ්ජපබ්බජභූතාති මුඤ්ජතිණං විය පබ්බජතිණං විය ච භූතා. යථා තානි තිණානි කොට්ටෙත්වා කතරජ්ජු ජිණ්ණකාලෙ කත්ථචි පතිතං ගහෙත්වා තෙසං තිණානං ඉදං අග්ගං, ඉදං මූලන්ති අග්ගෙන වා අග්ගං මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරන්ති. තම්පි පච්චත්තපුරිසකාරෙ ඨත්වා සක්කා භවෙය්ය උජුං කාතුං, ඨපෙත්වා පන ද්වෙ බොධිසත්තෙ අඤ්ඤෙ සත්තා අත්තනො ධම්මතාය පච්චයාකාරං උජුං කාතුං සමත්ථා නාම නත්ථි. එවමයං පජා පච්චයාකාරෙ උජුං කාතුං අසක්කොන්තී දිට්ඨිගතවසෙන ගණ්ඨිකජාතා හුත්වා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තති.

තත්ථ අපායොති නිරයතිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයඅසුරකායා. සබ්බෙපි හි තෙ වඩ්ඪිසඞ්ඛාතස්ස අයස්ස අභාවතො – ‘‘අපායො’’ති වුච්චන්ති. තථා දුක්ඛස්ස ගතිභාවතො දුග්ගති. සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතො. ඉතරො පන –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති.

තං සබ්බම්පි නාතිවත්තති නාතික්කමති. අථ ඛො චුතිතො පටිසන්ධිං, පටිසන්ධිතො චුතින්ති එවං පුනප්පුනං චුතිපටිසන්ධියො ගණ්හන්තා තීසු භවෙසු චතූසු යොනීසු පඤ්චසු ගතීසු සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු නවසු සත්තාවාසෙසු මහාසමුද්දෙ වාතුක්ඛිත්තනාවා විය යන්තෙසු යුත්තගොණො විය ච පරිබ්භමතියෙව . ඉති සබ්බං පෙතං භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං අපසාදෙන්තො ආහාති වෙදිතබ්බං.

පටිච්චසමුප්පාදවණ්ණනා

96. ඉදානි යස්මා ඉදං සුත්තං – ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො’’ති ච ‘‘තන්තාකුලකජාතා’’ති ච ද්වීහියෙව පදෙහි ආබද්ධං, තස්මා – ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො’’ති ඉමිනා තාව අනුසන්ධිනා පච්චයාකාරස්ස ගම්භීරභාවදස්සනත්ථං දෙසනං ආරභන්තො අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණන්තිආදිමාහ. තත්රායමත්ථො – ඉමස්ස ජරාමරණස්ස පච්චයො ඉදප්පච්චයො, තස්මා ඉදප්පච්චයා අත්ථි ජරාමරණං, අත්ථි නු ඛො ජරාමරණස්ස පච්චයො, යම්හා පච්චයා ජරාමරණං භවෙය්යාති එවං පුට්ඨෙන සතා, ආනන්ද, පණ්ඩිතෙන පුග්ගලෙන යථා – ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති වුත්තෙ ඨපනීයත්තා පඤ්හස්ස තුණ්හී භවිතබ්බං හොති, ‘‘අබ්යාකතමෙතං තථාගතෙනා’’ති වා වත්තබ්බං හොති, එවං අප්පටිපජ්ජිත්වා, යථා – ‘‘චක්ඛු සස්සතං අසස්සත’’න්ති වුත්තෙ අසස්සතන්ති එකංසෙනෙව වත්තබ්බං හොති, එවං එකංසෙනෙව අත්ථීතිස්ස වචනීයං. පුන කිං පච්චයා ජරාමරණං, කො නාම සො පච්චයො, යතො ජරාමරණං හොතීති වුත්තෙ ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉච්චස්ස වචනීයං, එවං වත්තබ්බං භවෙය්යාති අත්ථො. එස නයො සබ්බපදෙසු.

නාමරූපපච්චයා ඵස්සොති ඉදං පන යස්මා සළායතනපච්චයාති වුත්තෙ චක්ඛුසම්ඵස්සාදීනං ඡන්නං විපාකසම්ඵස්සානංයෙව ගහණං හොති, ඉධ ච ‘‘සළායතනපච්චයා’’ති ඉමිනා පදෙන ගහිතම්පි අගහිතම්පි පච්චයුප්පන්නවිසෙසං ඵස්සස්ස ච සළායතනතො අතිරිත්තං අඤ්ඤම්පි විසෙසපච්චයං දස්සෙතුකාමො, තස්මා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමිනා පන වාරෙන භගවතා කිං කථිතන්ති? පච්චයානං නිදානං කථිතං. ඉදඤ්හි සුත්තං පච්චයෙ නිජ්ජටෙ නිග්ගුම්බෙ කත්වා කථිතත්තා මහානිදානන්ති වුච්චති.

98. ඉදානි තෙසං තෙසං පච්චයානං තථං අවිතථං අනඤ්ඤථං පච්චයභාවං දස්සෙතුං ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තන්තිආදිමාහ. තත්ථ පරියායෙනාති කාරණෙන. සබ්බෙනසබ්බං සබ්බථාසබ්බන්ති නිපාතද්වයමෙතං. තස්සත්ථො – ‘‘සබ්බාකාරෙන සබ්බා සබ්බෙන සභාවෙන සබ්බා ජාති නාම යදි න භවෙය්යා’’ති. භවාදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කස්සචීති අනියමවචනමෙතං, දෙවාදීසු යස්ස කස්සචි. කිම්හිචීති ඉදම්පි අනියමවචනමෙව, කාමභවාදීසු නවසු භවෙසු යත්ථ කත්ථචි. සෙය්යථිදන්ති අනියමිතනික්ඛිත්තඅත්ථවිභජනත්ථෙ නිපාතො, තස්සත්ථො – ‘‘යං වුත්තං ‘කස්සචි කිම්හිචී’ති, තස්ස තෙ අත්ථං විභජිස්සාමී’’ති. අථ නං විභජන්තො – ‘‘දෙවානං වා දෙවත්තායා’’තිආදිමාහ. තත්ථ දෙවානං වා දෙවත්තායාති යා අයං දෙවානං දෙවභාවාය ඛන්ධජාති, යාය ඛන්ධජාතියා දෙවා ‘‘දෙවා’’ති වුච්චන්ති. සචෙ හි ජාති සබ්බෙන සබ්බං නාභවිස්සාති ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච දෙවාති උපපත්තිදෙවා. ගන්ධබ්බාති මූලඛන්ධාදීසු අධිවත්ථදෙවතාව. යක්ඛාති අමනුස්සා. භූතාති යෙ කෙචි නිබ්බත්තසත්තා. පක්ඛිනොති යෙ කෙචි අට්ඨිපක්ඛා වා චම්මපක්ඛා වා ලොමපක්ඛා වා. සරීසපාති යෙ කෙචි භූමියං සරන්තා ගච්ඡන්ති. තෙසං තෙසන්ති තෙසං තෙසං දෙවගන්ධබ්බාදීනං. තදත්ථායාති දෙවගන්ධබ්බාදිභාවාය. ජාතිනිරොධාති ජාතිවිගමා, ජාතිඅභාවාති අත්ථො.

හෙතූතිආදීනි සබ්බානිපි කාරණවෙවචනානි එව. කාරණඤ්හි යස්මා අත්තනො ඵලත්ථාය හිනොති පවත්තති, තස්මා ‘‘හෙතූ’’ති වුච්චති. යස්මා තං ඵලං නිදෙති – ‘‘හන්ද, නං ගණ්හථා’’ති අප්පෙති විය තස්මා නිදානං. යස්මා ඵලං තතො සමුදෙති උප්පජ්ජති, තඤ්ච පටිච්ච එති පවත්තති, තස්මා සමුදයොති ච පච්චයොති ච වුච්චති. එස නයො සබ්බත්ථ. අපි ච යදිදං ජාතීති එත්ථ යදිදන්ති නිපාතො. තස්ස සබ්බපදෙසු ලිඞ්ගානුරූපතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉධ පන – ‘‘යා එසා ජාතී’’ති අයමස්ස අත්ථො. ජරාමරණස්ස හි ජාති උපනිස්සයකොටියා පච්චයො හොති.

99. භවපදෙ – ‘‘කිම්හිචී’’ති ඉමිනා ඔකාසපරිග්ගහො කතො. තත්ථ හෙට්ඨා අවීචිපරියන්තං කත්වා උපරි පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ අන්තොකරිත්වා කාමභවො වෙදිතබ්බො. අයං නයො උපපත්තිභවෙ. ඉධ පන කම්මභවෙ යුජ්ජති. සො හි ජාතියා උපනිස්සයකොටියාව පච්චයො හොති. උපාදානපදාදීසුපි – ‘‘කිම්හිචී’’ති ඉමිනා ඔකාසපරිග්ගහොව කතොති වෙදිතබ්බො.

100. උපාදානපච්චයාභවොති එත්ථ කාමුපාදානං තිණ්ණම්පි කම්මභවානං තිණ්ණඤ්ච උපපත්තිභවානං පච්චයො, තථා සෙසානිපීති උපාදානපච්චයා චතුවීසතිභවා වෙදිතබ්බා. නිප්පරියායෙනෙත්ථ ද්වාදස කම්මභවා ලබ්භන්ති. තෙසං උපාදානානි සහජාතකොටියාපි උපනිස්සයකොටියාපි පච්චයො.

101. රූපතණ්හාති රූපාරම්මණෙ තණ්හා. එස නයො සද්දතණ්හාදීසු. සා පනෙසා තණ්හා උපාදානස්ස සහජාතකොටියාපි උපනිස්සයකොටියාපි පච්චයො හොති.

102. එස පච්චයො තණ්හාය, යදිදංවෙදනාති එත්ථ විපාකවෙදනා තණ්හාය උපනිස්සයකොටියා පච්චයො හොති, අඤ්ඤා අඤ්ඤථාපීති.

103. එත්තාවතා පන භගවා වට්ටමූලභූතං පුරිමතණ්හං දස්සෙත්වා ඉදානි දෙසනං, පිට්ඨියං පහරිත්වා කෙසෙසු වා ගහෙත්වා විරවන්තං විරවන්තං මග්ගතො ඔක්කමෙන්තො විය නවහි පදෙහි සමුදාචාරතණ්හං දස්සෙන්තො – ‘‘ඉති ඛො පනෙතං, ආනන්ද, වෙදනං පටිච්ච තණ්හා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තණ්හාති ද්වෙ තණ්හා එසනතණ්හා ච, එසිතතණ්හා ච. යාය තණ්හාය අජපථසඞ්කුපථාදීනි පටිපජ්ජිත්වා භොගෙ එසති ගවෙසති, අයං එසනතණ්හා නාම. යා තෙසු එසිතෙසු ගවෙසිතෙසු පටිලද්ධෙසු තණ්හා, අයං එසිතතණ්හා නාම. තදුභයම්පි සමුදාචාරතණ්හාය එව අධිවචනං. තස්මා දුවිධාපෙසා වෙදනං පටිච්ච තණ්හා නාම. පරියෙසනා නාම රූපාදිආරම්මණපරියෙසනා, සා හි තණ්හාය සති හොති. ලාභොති රූපාදිආරම්මණපටිලාභො, සො හි පරියෙසනාය සති හොති. විනිච්ඡයො පන ඤාණතණ්හාදිට්ඨිවිතක්කවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ – ‘‘සුඛවිනිච්ඡයං ජඤ්ඤා, සුඛවිනිච්ඡයං ඤත්වා අජ්ඣත්තං සුඛමනුයුඤ්ජෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.323) අයං ඤාණවිනිච්ඡයො. ‘‘විනිච්ඡයොති ද්වෙ විනිච්ඡයා – තණ්හාවිනිච්ඡයො ච දිට්ඨිවිනිච්ඡයො චා’’ති (මහානි. 102). එවං ආගතානි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි තණ්හාවිනිච්ඡයො. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨිවිනිච්ඡයො. ‘‘ඡන්දො ඛො, දෙවානමින්ද, විතක්කනිදානො’’ති (දී. නි. 2.358) ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ඉධ විනිච්ඡයොති වුත්තො විතක්කොයෙව ආගතො. ලාභං ලභිත්වා හි ඉට්ඨානිට්ඨං සුන්දරාසුන්දරඤ්ච විතක්කෙනෙව විනිච්ඡිනාති – ‘‘එත්තකං මෙ රූපාරම්මණත්ථාය භවිස්සති, එත්තකං සද්දාදිආරම්මණත්ථාය, එත්තකං මය්හං භවිස්සති, එත්තකං පරස්ස, එත්තකං පරිභුඤ්ජිස්සාමි, එත්තකං නිදහිස්සාමී’’ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො’’ති.

ඡන්දරාගොති එවං අකුසලවිතක්කෙන විතක්කිතවත්ථුස්මිං දුබ්බලරාගො ච බලවරාගො ච උප්පජ්ජති, ඉදඤ්හි ඉධ තණ්හා. ඡන්දොති දුබ්බලරාගස්සාධිවචනං. අජ්ඣොසානන්ති අහං මමන්ති බලවසන්නිට්ඨානං. පරිග්ගහොති තණ්හාදිට්ඨවසෙන පරිග්ගහණකරණං. මච්ඡරියන්ති පරෙහි සාධාරණභාවස්ස අසහනතා. තෙනෙවස්ස පොරාණා එවං වචනත්ථං වදන්ති – ‘‘ඉදං අච්ඡරියං මය්හමෙව හොතු, මා අඤ්ඤෙසං අච්ඡරියං හොතූති පවත්තත්තා මච්ඡරියන්ති වුච්චතී’’ති. ආරක්ඛොති ද්වාරපිදහනමඤ්ජූසගොපනාදිවසෙන සුට්ඨු රක්ඛණං. අධිකරොතීති අධිකරණං, කාරණස්සෙතං නාමං. ආරක්ඛාධිකරණන්ති භාවනපුංසකං, ආරක්ඛහෙතූති අත්ථො. දණ්ඩාදානාදීසු පරනිසෙධනත්ථං දණ්ඩස්ස ආදානං දණ්ඩාදානං. එකතො ධාරාදිනො සත්ථස්ස ආදානං සත්ථාදානං. කලහොති කායකලහොපි වාචාකලහොපි. පුරිමො පුරිමො විරොධො විග්ගහො. පච්ඡිමො පච්ඡිමො විවාදො. තුවංතුවන්ති අගාරවවචනං තුවංතුවං.

112. ඉදානි පටිලොමනයෙනාපි තංසමුදාචාරතණ්හං දස්සෙතුං පුන – ‘‘ආරක්ඛාධිකරණ’’න්ති ආරභන්තො දෙසනං නිවත්තෙසි. තත්ථ කාමතණ්හාති පඤ්චකාමගුණිකරාගවසෙන උප්පන්නා රූපාදිතණ්හා. භවතණ්හාති සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො. විභවතණ්හාති උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො. ඉමෙ ද්වෙ ධම්මාති වට්ටමූලතණ්හා ච සමුදාචාරතණ්හා චාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා. ද්වයෙනාති තණ්හාලක්ඛණවසෙන එකභාවං ගතාපි වට්ටමූලසමුදාචාරවසෙන ද්වීහි කොට්ඨාසෙහි වෙදනාය එකසමොසරණා භවන්ති, වෙදනාපච්චයෙන එකපච්චයාති අත්ථො. තිවිධඤ්හි සමොසරණං ඔසරණසමොසරණං, සහජාතසමොසරණං, පච්චයසමොසරණඤ්ච. තත්ථ – ‘‘අථ ඛො සබ්බානි තානි කාමසමොසරණානි භවන්තී’’ති ඉදං ඔසරණසමොසරණං නාම. ‘‘ඡන්දමූලකා, ආවුසො, එතෙ ධම්මා ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමොසරණා’’ති (අ. නි. 8.83) ඉදං සහජාතසමොසරණං නාම. ‘‘ද්වයෙන වෙදනාය එකසමොසරණා’’ති ඉදං පන පච්චයසමොසරණන්ති වෙදිතබ්බං.

113. චක්ඛුසම්ඵස්සොති ආදයො සබ්බෙ විපාකඵස්සායෙව. තෙසු ඨපෙත්වා චත්තාරො ලොකුත්තරවිපාකඵස්සෙ අවසෙසා ද්වත්තිංස ඵස්සා හොන්ති. යදිදං ඵස්සොති එත්ථ පන ඵස්සො බහුධා වෙදනාය පච්චයො හොති.

114. යෙහි, ආනන්ද, ආකාරෙහීතිආදීසු ආකාරා වුච්චන්ති වෙදනාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසසභාවා. තෙයෙව සාධුකං දස්සියමානා තං තං ලීනමත්ථං ගමෙන්තීති ලිඞ්ගානි. තස්ස තස්ස සඤ්ජානනහෙතුතො නිමිත්තානි. තථා තථා උද්දිසිතබ්බතො උද්දෙසා. තස්මා අයමෙත්ථ අත්ථො – ‘‘ආනන්ද, යෙහි ආකාරෙහි…පෙ… යෙහි උද්දෙසෙහි නාමකායස්ස නාමසමූහස්ස පඤ්ඤත්ති හොති, යා එසා ච වෙදනාය වෙදයිතාකාරෙ වෙදයිතලිඞ්ගෙ වෙදයිතනිමිත්තෙ වෙදනාති උද්දෙසෙ සති, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනාකාරෙ සඤ්ජානනලිඞ්ගෙ සඤ්ජානනනිමිත්තෙ සඤ්ඤාති උද්දෙසෙ සති, සඞ්ඛාරානං චෙතනාකාරෙ චෙතනාලිඞ්ගෙ චෙතනානිමිත්තෙ චෙතනාති උද්දෙසෙ සති, විඤ්ඤාණස්ස විජානනාකාරෙ විජානනලිඞ්ගෙ විජානනනිමිත්තෙ විඤ්ඤාණන්ති උද්දෙසෙ සති – ‘අයං නාමකායො’ති නාමකායස්ස පඤ්ඤත්ති හොති. තෙසු නාමකායප්පඤ්ඤත්තිහෙතූසු වෙදනාදීසු ආකාරාදීසු අසති අපි නු ඛො රූපකායෙ අධිවචනසම්ඵස්සො පඤ්ඤායෙථ? ය්වායං චත්තාරො ඛන්ධෙ වත්ථුං කත්වා මනොද්වාරෙ අධිවචනසම්ඵස්සවෙවචනො මනොසම්ඵස්සො උප්පජ්ජති, අපි නු ඛො සො රූපකායෙ පඤ්ඤායෙථ, පඤ්ච පසාදෙ වත්ථුං කත්වා කත්වා උප්පජ්ජෙය්යා’’ති. අථ ආයස්මා ආනන්දො අම්බරුක්ඛෙ අසති ජම්බුරුක්ඛතො අම්බපක්කස්ස උප්පත්තිං විය රූපකායතො තස්ස උප්පත්තිං අසම්පටිච්ඡන්තො නො හෙතං භන්තෙති ආහ.

දුතියපඤ්හෙ රුප්පනාකාරරුප්පනලිඞ්ගරුප්පනනිමිත්තවසෙන රූපන්ති උද්දෙසවසෙන ච ආකාරාදීනං අත්ථො වෙදිතබ්බො. පටිඝසම්ඵස්සොති සප්පටිඝං රූපක්ඛන්ධං වත්ථුං කත්වා උප්පජ්ජනකසම්ඵස්සො. ඉධාපි ථෙරො ජම්බුරුක්ඛෙ අසති අම්බරුක්ඛතො ජම්බුපක්කස්ස උප්පත්තිං විය නාමකායතො තස්ස උප්පත්තිං අසම්පටිච්ඡන්තො ‘‘නො හෙතං භන්තෙ’’ති ආහ.

තතියපඤ්හො උභයවසෙනෙව වුත්තො. තත්ර ථෙරො ආකාසෙ අම්බජම්බුපක්කානං උප්පත්තිං විය නාමරූපාභාවෙ ද්වින්නම්පි ඵස්සානං උප්පත්තිං අසම්පටිච්ඡන්තො ‘‘නො හෙතං භන්තෙ’’ති ආහ.

එවං ද්වින්නං ඵස්සානං විසුං විසුං පච්චයං දස්සෙත්වා ඉදානි ද්වින්නම්පි තෙසං අවිසෙසතො නාමරූපපච්චයතං දස්සෙතුං – ‘‘යෙහි ආනන්ද ආකාරෙහී’’ති චතුත්ථං පඤ්හං ආරභි. යදිදං නාමරූපන්ති යං ඉදං නාමරූපං, යං ඉදං ඡසුපි ද්වාරෙසු නාමරූපං, එසෙව හෙතු එසෙව පච්චයොති අත්ථො. චක්ඛුද්වාරාදීසු හි චක්ඛාදීනි චෙව රූපාරම්මණාදීනි ච රූපං, සම්පයුත්තකා ඛන්ධා නාමන්ති එවං පඤ්චවිධොපි සො ඵස්සො නාමරූපපච්චයාව ඵස්සො. මනොද්වාරෙපි හදයවත්ථුඤ්චෙව යඤ්ච රූපං ආරම්මණං හොති, ඉදං රූපං. සම්පයුත්තධම්මා චෙව යඤ්ච අරූපං ආරම්මණං හොති, ඉදං අරූපං නාම. එවං මනොසම්ඵස්සොපි නාමරූපපච්චයා ඵස්සොති වෙදිතබ්බො. නාමරූපං පනස්ස බහුධා පච්චයො හොති.

115. න ඔක්කමිස්සථාති පවිසිත්වා පවත්තමානං විය පටිසන්ධිවසෙන න වත්තිස්සථ. සමුච්චිස්සථාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙ අසති අපි නු ඛො සුද්ධං අවසෙසං නාමරූපං අන්තොමාතුකුච්ඡිස්මිං කලලාදිභාවෙන සමුච්චිතං මිස්සකභූතං හුත්වා වත්තිස්සථ. ඔක්කමිත්වා වොක්කමිස්සථාති පටිසන්ධිවසෙන ඔක්කමිත්වා චුතිවසෙන වොක්කමිස්සථ, නිරුජ්ඣිස්සථාති අත්ථො. සො පනස්ස නිරොධො න තස්සෙව චිත්තස්ස නිරොධෙන, න තතො දුතියතතියානං නිරොධෙන හොති. පටිසන්ධිචිත්තෙන හි සද්ධිං සමුට්ඨිතානි සමතිංස කම්මජරූපානි නිබ්බත්තන්ති. තෙසු පන ඨිතෙසුයෙව සොළස භවඞ්ගචිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති. එතස්මිං අන්තරෙ ගහිතපටිසන්ධිකස්ස දාරකස්ස වා මාතුයා වා පනස්ස අන්තරායො නත්ථි. අයඤ්හි අනොකාසො නාම. සචෙ පන පටිසන්ධිචිත්තෙන සද්ධිං සමුට්ඨිතරූපානි සත්තරසමස්ස භවඞ්ගස්ස පච්චයං දාතුං සක්කොන්ති, පවත්ති පවත්තති, පවෙණී ඝටියති. සචෙ පන න සක්කොන්ති, පවත්ති නප්පවත්තති, පවෙණී න ඝටියති, වොක්කමති නාම හොති. තං සන්ධාය ‘‘ඔක්කමිත්වා වොක්කමිස්සථා’’ති වුත්තං.

ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවාය, එවං පරිපුණ්ණපඤ්චක්ඛන්ධභාවායාති අත්ථො. දහරස්සෙව සතොති මන්දස්ස බාලස්සෙව සන්තස්ස. වොච්ඡිජ්ජිස්සථාති උපච්ඡිජ්ජිස්සථ වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලන්ති විඤ්ඤාණෙ උපච්ඡින්නෙ සුද්ධං නාමරූපමෙව උට්ඨහිත්වා පඨමවයවසෙන වුඩ්ඪිං, මජ්ඣිමවයවසෙන විරූළ්හිං, පච්ඡිමවයවසෙන වෙපුල්ලං අපි නු ඛො ආපජ්ජිස්සථාති. දසවස්සවීසතිවස්සවස්සසතවස්සසහස්සසම්පාපනෙන වා අපි නු ඛො වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජිස්සථාති අත්ථො.

තස්මාතිහානන්දාති යස්මා මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිග්ගහණෙපි කුච්ඡිවාසෙපි කුච්ඡිතො නික්ඛමනෙපි, පවත්තියං දසවස්සාදිකාලෙපි විඤ්ඤාණමෙවස්ස පච්චයො, තස්මා එසෙව හෙතු එස පච්චයො නාමරූපස්ස, යදිදං විඤ්ඤාණං. යථා හි රාජා අත්තනො පරිසං නිග්ගණ්හන්තො එවං වදෙය්ය – ‘‘ත්වං උපරාජා, ත්වං සෙනාපතීති කෙන කතො නනු මයා කතො, සචෙ හි මයි අකරොන්තෙ ත්වං අත්තනො ධම්මතාය උපරාජා වා සෙනාපති වා භවෙය්යාසි, ජානෙය්යාම වො බල’’න්ති; එවමෙව විඤ්ඤාණං නාමරූපස්ස පච්චයො හොති. අත්ථතො එවං නාමරූපං වදති විය ‘‘ත්වං නාමං, ත්වං රූපං, ත්වං නාමරූපං නාමාති කෙන කතං, නනු මයා කතං, සචෙ හි මයි පුරෙචාරිකෙ හුත්වා මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං අගණ්හන්තෙ ත්වං නාමං වා රූපං වා නාමරූපං වා භවෙය්යාසි, ජානෙය්යාම වො බල’’න්ති. තං පනෙතං විඤ්ඤාණං නාමරූපස්ස බහුධා පච්චයො හොති.

116. දුක්ඛසමුදයසම්භවොති දුක්ඛරාසිසම්භවො. යදිදං නාමරූපන්ති යං ඉදං නාමරූපං, එසෙව හෙතු එස පච්චයො. යථා හි රාජපුරිසා රාජානං නිග්ගණ්හන්තො එවං වදෙය්යුං – ‘‘ත්වං රාජාති කෙන කතො, නනු මයා කතො, සචෙ හි මයි උපරාජට්ඨානෙ, මයි සෙනාපතිට්ඨානෙ අතිට්ඨන්තෙ ත්වං එකකොව රාජා භවෙය්යාසි, පස්සෙය්යාම තෙ රාජභාව’’න්ති; එවමෙව නාමරූපම්පි අත්ථතො එවං විඤ්ඤාණං වදති විය ‘‘ත්වං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණන්ති කෙන කතං, නනු අම්හෙහි කතං, සචෙ හි ත්වං තයො ඛන්ධෙ හදයවත්ථුඤ්ච අනිස්සාය පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං නාම භවෙය්යාසි, පස්සෙය්යාම තෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණභාව’’න්ති. තඤ්ච පනෙතං නාමරූපං විඤ්ඤාණස්ස බහුධා පච්චයො හොති.

එත්තාවතා ඛොති විඤ්ඤාණෙ නාමරූපස්ස පච්චයෙ හොන්තෙ, නාමරූපෙ විඤ්ඤාණස්ස පච්චයෙ හොන්තෙ, ද්වීසු අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවසෙන පවත්තෙසු එත්තකෙන ජායෙථ වා…පෙ… උපපජ්ජෙථ වා, ජාතිආදයො පඤ්ඤායෙය්යුං අපරාපරං වා චුතිපටිසන්ධියොති.

අධිවචනපථොති ‘‘සිරිවඩ්ඪකො ධනවඩ්ඪකො’’තිආදිකස්ස අත්ථං අදිස්වා වචනමත්තමෙව අධිකිච්ච පවත්තස්ස වොහාරස්ස පථො. නිරුත්තිපථොති සරතීති සතො, සම්පජානාතීති සම්පජානොතිආදිකස්ස කාරණාපදෙසවසෙන පවත්තස්ස වොහාරස්ස පථො. පඤ්ඤත්තිපථොති – ‘‘පණ්ඩිතො බ්යත්තො මෙධාවී නිපුණො කතපරප්පවාදො’’තිආදිකස්ස නානප්පකාරතො ඤාපනවසෙන පවත්තස්ස වොහාරස්ස පථො. ඉති තීහි පදෙහි අධිවචනාදීනං වත්ථුභූතා ඛන්ධාව කථිතා. පඤ්ඤාවචරන්ති පඤ්ඤාය අවචරිතබ්බං ජානිතබ්බං. වට්ටං වත්තතීති සංසාරවට්ටං වත්තති. ඉත්ථත්තන්ති ඉත්ථංභාවො, ඛන්ධපඤ්චකස්සෙතං නාමං. පඤ්ඤාපනායාති නාමපඤ්ඤත්තත්ථාය. ‘‘වෙදනා සඤ්ඤා’’තිආදිනා නාමපඤ්ඤත්තත්ථාය, ඛන්ධපඤ්චකම්පි එත්තාවතා පඤ්ඤායතීති අත්ථො. යදිදං නාමරූපං සහ විඤ්ඤාණෙනාති යං ඉදං නාමරූපං සහ විඤ්ඤාණෙන අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතාය පවත්තති, එත්තාවතාති වුත්තං හොති. ඉදඤ්හෙත්ථ නිය්යාතිතවචනං.

අත්තපඤ්ඤත්තිවණ්ණනා

117. ඉති භගවා – ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො, ගම්භීරාවභාසො චා’’ති පදස්ස අනුසන්ධිං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘තන්තාකුලකජාතා’’ති පදස්ස අනුසන්ධිං දස්සෙන්තො ‘‘කිත්තාවතා චා’’තිආදිකං දෙසනං ආරභි. තත්ථ රූපිං වා හි, ආනන්ද, පරිත්තං අත්තානන්තිආදීසු යො අවඩ්ඪිතං කසිණනිමිත්තං අත්තාති ගණ්හාති, සො රූපිං පරිත්තං පඤ්ඤපෙති. යො පන නානාකසිණලාභී හොති, සො තං කදාචි නීලො, කදාචි පීතකොති පඤ්ඤපෙති. යො වඩ්ඪිතං කසිණනිමිත්තං අත්තාති ගණ්හාති, සො රූපිං අනන්තං පඤ්ඤපෙති. යො වා පන අවඩ්ඪිතං කසිණනිමිත්තං උග්ඝාටෙත්වා නිමිත්තඵුට්ඨොකාසං වා තත්ථ පවත්තෙ චත්තාරො ඛන්ධෙ වා තෙසු විඤ්ඤාණමත්තමෙව වා අත්තාති ගණ්හාති, සො අරූපිං පරිත්තං පඤ්ඤපෙති. යො වඩ්ඪිතං නිමිත්තං උග්ඝාටෙත්වා නිමිත්තඵුට්ඨොකාසං වා තත්ථ පවත්තෙ චත්තාරො ඛන්ධෙ වා තෙසු විඤ්ඤාණමත්තමෙව වා අත්තාති ගණ්හාති, සො අරූපිං අනන්තං පඤ්ඤපෙති.

118. තත්රානන්දාති එත්ථ තත්රාති තෙසු චතූසු දිට්ඨිගතිකෙසු. එතරහි වාති ඉදානෙව, න ඉතො පරං. උච්ඡෙදවසෙනෙතං වුත්තං. තත්ථභාවිං වාති තත්ථ වා පරලොකෙ භාවිං. සස්සතවසෙනෙතං වුත්තං. අතථං වා පන සන්තන්ති අතථසභාවං සමානං. තථත්තායාති තථභාවාය. උපකප්පෙස්සාමීති සම්පාදෙස්සාමි. ඉමිනා විවාදං දස්සෙති. උච්ඡෙදවාදී හි ‘‘සස්සතවාදිනො අත්තානං අතථං අනුච්ඡෙදසභාවම්පි සමානං තථත්ථාය උච්ඡෙදසභාවාය උපකප්පෙස්සාමි, සස්සතවාදඤ්ච ජානාපෙත්වා උච්ඡෙදවාදමෙව නං ගාහෙස්සාමී’’ති චින්තෙති. සස්සතවාදීපි ‘‘උච්ඡෙදවාදිනො අත්තානං අතථං අසස්සතසභාවම්පි සමානං තථත්ථාය සස්සතභාවාය උපකප්පෙස්සාමි, උච්ඡෙදවාදඤ්ච ජානාපෙත්වා සස්සතවාදමෙව නං ගාහෙස්සාමී’’ති චින්තෙති.

එවංසන්තං ඛොති එවං සමානං රූපිං පරිත්තං අත්තානං පඤ්ඤපෙන්තන්ති අත්ථො. රූපින්ති රූපකසිණලාභිං. පරිත්තත්තානුදිට්ඨි අනුසෙතීති පරිත්තො අත්තාති අයං දිට්ඨි අනුසෙති, සා පන න වල්ලි විය ච ලතා විය ච අනුසෙති. අප්පහීනට්ඨෙන අනුසෙතීති වෙදිතබ්බො. ඉච්චාලං වචනායාති තං පුග්ගලං එවරූපා දිට්ඨි අනුසෙතීති වත්තුං යුත්තං. එස නයො සබ්බත්ථ.

අරූපින්ති එත්ථ පන අරූපකසිණලාභිං, අරූපක්ඛන්ධගොචරං වාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. එත්තාවතා ලාභිනො චත්තාරො, තෙසං අන්තෙවාසිකා චත්තාරො, තක්කිකා චත්තාරො, තෙසං අන්තෙවාසිකා චත්තාරොති අත්තතො සොළස දිට්ඨිගතිකා දස්සිතා හොන්ති.

නඅත්තපඤ්ඤත්තිවණ්ණනා

119. එවං යෙ අත්තානං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ දස්සෙත්වා ඉදානි යෙ න පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ දස්සෙතුං – ‘‘කිත්තාවතා ච ආනන්දා’’තිආදිමාහ. කෙ පන න පඤ්ඤපෙන්ති? සබ්බෙ තාව අරියපුග්ගලා න පඤ්ඤපෙන්ති. යෙ ච බහුස්සුතා තිපිටකධරා ද්විපිටකධරා එකපිටකධරා, අන්තමසො එකනිකායම්පි සාධුකං විනිච්ඡිනිත්වා උග්ගහිතධම්මකථිකොපි ආරද්ධවිපස්සකොපි පුග්ගලො, තෙ න පඤ්ඤපෙන්තියෙව. එතෙසඤ්හි පටිභාගකසිණෙ පටිභාගකසිණමිච්චෙව ඤාණං හොති. අරූපක්ඛන්ධෙසු ච අරූපක්ඛන්ධා ඉච්චෙව.

අත්තසමනුපස්සනාවණ්ණනා

121. එවං යෙ න පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ දස්සෙත්වා ඉදානි යෙ තෙ පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ යස්මා දිට්ඨිවසෙන සමනුපස්සිත්වා පඤ්ඤපෙන්ති, සා ච නෙසං සමනුපස්සනා වීසතිවත්ථුකාය සක්කායදිට්ඨියා අප්පහීනත්තා හොති, තස්මා තං වීසතිවත්ථුකං සක්කායදිට්ඨිං දස්සෙතුං පුන කිත්තාවතා ච ආනන්දාතිආදිමාහ.

තත්ථ වෙදනං වා හීති ඉමිනා වෙදනාක්ඛන්ධවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි කථිතා. අප්පටිසංවෙදනො මෙ අත්තාති ඉමිනා රූපක්ඛන්ධවත්ථුකා. අත්තා මෙ වෙදියති, වෙදනාධම්මො හි මෙ අත්තාති ඉමිනා සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධවත්ථුකා . ඉදඤ්හි ඛන්ධත්තයං වෙදනාසම්පයුත්තත්තා වෙදියති. එතස්ස ච වෙදනාධම්මො අවිප්පයුත්තසභාවො.

122. ඉදානි තත්ථ දොසං දස්සෙන්තො – ‘‘තත්රානන්දා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්රාති තෙසු තීසු දිට්ඨිගතිකෙසු. යස්මිං, ආනන්ද, සමයෙතිආදි යො යො යං යං වෙදනං අත්තාති සමනුපස්සති, තස්ස තස්ස අත්තනො කදාචි භාවං, කදාචි අභාවන්ති එවමාදිදොසදස්සනත්ථං වුත්තං.

123. අනිච්චාදීසු හුත්වා අභාවතො අනිච්චා. තෙහි තෙහි කාරණෙහි සඞ්ගම්ම සමාගම්ම කතාති සඞ්ඛතා. තං තං පච්චයං පටිච්ච සම්මා කාරණෙනෙව උප්පන්නාති පටිච්චසමුප්පන්නා. ඛයොතිආදි සබ්බං භඞ්ගස්ස වෙවචනං. යඤ්හි භිජ්ජති, තං ඛියතිපි වයතිපි විරජ්ඣතිපි නිරුජ්ඣතිපි, තස්මා ඛයධම්මාතිආදි වුත්තං.

බ්යගා මෙති විඅගාති බ්යගා, විගතො නිරුද්ධො මෙ අත්තාති අත්ථො. කිං පන එකස්සෙව තීසුපි කාලෙසු – ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති හොතීති, කිං පන න භවිස්සති? දිට්ඨිගතිකස්ස හි ථුසරාසිම්හි නික්ඛිත්තඛාණුකස්සෙව නිච්චලතා නාම නත්ථි, වනමක්කටො විය අඤ්ඤං ගණ්හාති, අඤ්ඤං මුඤ්චති. අනිච්චසුඛදුක්ඛවොකිණ්ණන්ති විසෙසෙන තං තං වෙදනං අත්තාති සමනුපස්සන්තො අනිච්චඤ්චෙව සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච අත්තානං සමනුපස්සති අවිසෙසෙන වෙදනං අත්තාති සමනුපස්සන්තො වොකිණ්ණං උප්පාදවයධම්මං අත්තානං සමනුපස්සති. වෙදනා හි තිවිධා චෙව උප්පාදවයධම්මා ච, තඤ්චෙස අත්තාති සමනුපස්සති. ඉච්චස්ස අනිච්චො චෙව අත්තා ආපජ්ජති, එකක්ඛණෙ ච බහූනං වෙදනානං උප්පාදො. තං ඛො පනෙස අනිච්චං අත්තානං අනුජානාති, න එකක්ඛණෙ බහූනං වෙදනානං උප්පත්ති අත්ථි. ඉමමත්ථං සන්ධාය – ‘‘තස්මාතිහානන්ද, එතෙනපෙතං නක්ඛමති ‘වෙදනා මෙ අත්තා’ති සමනුපස්සිතු’’න්ති වුත්තං.

124. යත්ථ පනාවුසොති යත්ථ සුද්ධරූපක්ඛන්ධෙ සබ්බසො වෙදයිතං නත්ථි. අපි නු ඛො තත්ථාති අපි නු ඛො තස්මිං වෙදනාවිරහිතෙ තාලවණ්ටෙ වා වාතපානෙ වා අස්මීති එවං අහංකාරො උප්පජ්ජෙය්යාති අත්ථො. තස්මාතිහානන්දාති යස්මා සුද්ධරූපක්ඛන්ධො උට්ඨාය අහමස්මීති න වදති, තස්මා එතෙනපි එතං නක්ඛමතීති අත්ථො. අපි නු ඛො තත්ථ අයමහමස්මීති සියාති අපි නු ඛො තෙසු වෙදනාධම්මෙසු තීසු ඛන්ධෙසු එකධම්මොපි අයං නාම අහමස්මීති එවං වත්තබ්බො සියා. අථ වා වෙදනානිරොධා සහෙව වෙදනාය නිරුද්ධෙසු තෙසු තීසු ඛන්ධෙසු අපි නු ඛො අයමහමස්මීති වා අහමස්මීති වා උප්පජ්ජෙය්යාති අත්ථො. අථායස්මා ආනන්දො සසවිසාණස්ස තිඛිණභාවං විය තං අසම්පටිච්ඡන්තො නො හෙතං භන්තෙති ආහ.

එත්තාවතා කිං කථිතං හොති? වට්ටකථා කථිතා හොති. භගවා හි වට්ටකථං කථෙන්තො කත්ථචි අවිජ්ජාසීසෙන කථෙසි, කත්ථචි තණ්හාසීසෙන, කත්ථචි දිට්ඨිසීසෙන. තත්ථ ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි නප්පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, ‘ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති. එවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, වුච්චති. අථ ච පන පඤ්ඤායති ඉදප්පච්චයා අවිජ්ජා’’ති (අ. නි. 10.61) එවං අවිජ්ජාසීසෙන කථිතා. ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි නප්පඤ්ඤායති භවතණ්හාය, ‘ඉතො පුබ්බෙ භවතණ්හා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති. එවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, වුච්චති. අථ ච පන පඤ්ඤායති ඉදප්පච්චයා භවතණ්හා’’ති (අ. නි. 10.62) එවං තණ්හාසීසෙන කථිතා. ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි නප්පඤ්ඤායති භවදිට්ඨියා, ‘ඉතො පුබ්බෙ භවදිට්ඨි නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති, එවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, වුච්චති. අථ ච පන පඤ්ඤායති ඉදප්පච්චයා භවදිට්ඨී’’ති එවං දිට්ඨිසීසෙන කථිතා. ඉධාපි දිට්ඨිසීසෙනෙව කථිතා.

දිට්ඨිගතිකො හි සුඛාදිවෙදනං අත්තාති ගහෙත්වා අහඞ්කාරමමඞ්කාරපරාමාසවසෙන සබ්බභවයොනිගති – විඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු තතො තතො චවිත්වා තත්ථ තත්ථ උපපජ්ජන්තො මහාසමුද්දෙ වාතුක්ඛිත්තනාවා විය සතතං සමිතං පරිබ්භමති, වට්ටතො සීසං උක්ඛිපිතුංයෙව න සක්කොති.

126. ඉති භගවා පච්චයාකාරමූළ්හස්ස දිට්ඨිගතිකස්ස එත්තකෙන කථාමග්ගෙන වට්ටං කථෙත්වා ඉදානි විවට්ටං කථෙන්තො යතො ඛො පන, ආනන්ද, භික්ඛූතිආදිමාහ.

තඤ්ච පන විවට්ටකථං භගවා දෙසනාසු කුසලත්තා විස්සට්ඨකම්මට්ඨානං නවකම්මාදිවසෙන වික්ඛිත්තපුග්ගලං අනාමසිත්වා කාරකස්ස සතිපට්ඨානවිහාරිනො පුග්ගලස්ස වසෙන ආරභන්තො නෙව වෙදනං අත්තානං සමනුපස්සතීතිආදිමාහ. එවරූපො හි භික්ඛු – ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ වා සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං. දුක්ඛතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං. අනත්තතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසන’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තස්ස සම්මසනඤාණස්ස වසෙන සබ්බධම්මෙසු පවත්තත්තා නෙව වෙදනං අත්තාති සමනුපස්සති, න අඤ්ඤං, සො එවං අසමනුපස්සන්තො න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියතීති ඛන්ධලොකාදිභෙදෙ ලොකෙ රූපාදීසු ධම්මෙසු කිඤ්චි එකධම්මම්පි අත්තාති වා අත්තනියන්ති වා න උපාදියති.

අනුපාදියංන පරිතස්සතීති අනුපාදියන්තො තණ්හාදිට්ඨිමානපරිතස්සනායාපි න පරිතස්සති. අපරිතස්සන්ති අපරිතස්සමානො. පච්චත්තංයෙව පරිනිබ්බායතීති අත්තනාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායති. එවං පරිනිබ්බුතස්ස පනස්ස පච්චවෙක්ඛණාපවත්තිදස්සනත්ථං ඛීණා ජාතීතිආදි වුත්තං.

ඉති සා දිට්ඨීති යා තථාවිමුත්තස්ස අරහතො දිට්ඨි, සා එවං දිට්ඨි. ‘‘ඉතිස්ස දිට්ඨී’’තිපි පාඨො. යො තථාවිමුත්තො අරහා, එවමස්ස දිට්ඨීති අත්ථො. තදකල්ලන්ති තං න යුත්තං. කස්මා? එවඤ්හි සති – ‘‘අරහා න කිඤ්චි ජානාතී’’ති වුත්තං භවෙය්ය, එවං ඤත්වා විමුත්තඤ්ච අරහන්තං ‘‘න කිඤ්චි ජානාතී’’ති වත්තුං න යුත්තං. තෙනෙව චතුන්නම්පි නයානං අවසානෙ – ‘‘තං කිස්ස හෙතූ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ යාවතා ආනන්ද අධිවචනන්ති යත්තකො අධිවචනසඞ්ඛාතො වොහාරො අත්ථි. යාවතා අධිවචනපථොති යත්තකො අධිවචනස්ස පථො, ඛන්ධා ආයතනානි ධාතුයො වා අත්ථි. එස නයො සබ්බත්ථ. පඤ්ඤාවචරන්ති පඤ්ඤාය අවචරිතබ්බං ඛන්ධපඤ්චකං. තදභිඤ්ඤාති තං අභිජානිත්වා. එත්තකෙන භගවතා කිං දස්සිතං? තන්තාකුලපදස්සෙව අනුසන්ධි දස්සිතො.

සත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිතිවණ්ණනා

127. ඉදානි යො – ‘‘න පඤ්ඤපෙතී’’ති වුත්තො, සො යස්මා ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො උභතොභාගවිමුත්තො නාම හොති. යො ච – ‘‘න සමනුපස්සතී’’ති වුත්තො, සො යස්මා ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම හොති. තස්මා තෙසං හෙට්ඨා වුත්තානං ද්වින්නං භික්ඛූනං නිගමනඤ්ච නාමඤ්ච දස්සෙතුං සත්ත ඛො ඉමානන්ද විඤ්ඤාණට්ඨිතියොතිආදිමාහ.

තත්ථ සත්තාති පටිසන්ධිවසෙන වුත්තා, ආරම්මණවසෙන සඞ්ගීතිසුත්තෙ (දී. නි. 3.311) වුත්තා චතස්සො ආගමිස්සන්ති. විඤ්ඤාණං තිට්ඨති එත්ථාති විඤ්ඤාණට්ඨිති, විඤ්ඤාණපතිට්ඨානස්සෙතං අධිවචනං. ද්වෙ ච ආයතනානීති ද්වෙ නිවාසට්ඨානානි. නිවාසට්ඨානඤ්හි ඉධායතනන්ති අධිප්පෙතං. තෙනෙව වක්ඛති – ‘‘අසඤ්ඤසත්තායතනං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනමෙව දුතිය’’න්ති. කස්මා පනෙතං සබ්බං ගහිතන්ති? වට්ටපරියාදානත්ථං. වට්ටඤ්හි න සුද්ධවිඤ්ඤාණට්ඨිතිවසෙන සුද්ධායතනවසෙන වා පරියාදානං ගච්ඡති, භවයොනිගතිසත්තාවාසවසෙන පන ගච්ඡති, තස්මා සබ්බමෙතං ගහිතං.

ඉදානි අනුක්කමෙන තමත්ථං විභජන්තො කතමා සත්තාතිආදිමාහ. තත්ථ සෙය්යථාපීති නිදස්සනත්ථෙ නිපාතො, යථා මනුස්සාති අත්ථො. අපරිමාණෙසු හි චක්කවාළෙසු අපරිමාණානං මනුස්සානං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන ද්වෙපි එකසදිසා නත්ථි. යෙපි හි කත්ථචි යමකභාතරො වණ්ණෙන වා සණ්ඨානෙන වා එකසදිසා හොන්ති, තෙසම්පි ආලොකිතවිලොකිතකථිතහසිතගමනඨානාදීහි විසෙසො හොතියෙව. තස්මා නානත්තකායාති වුත්තා. පටිසන්ධිසඤ්ඤා පන නෙසං තිහෙතුකාපි ද්විහෙතුකාපි අහෙතුකාපි හොන්ති, තස්මා නානත්තසඤ්ඤිනොති වුත්තා. එකච්චෙ ච දෙවාති ඡ කාමාවචරදෙවා. තෙසු හි කෙසඤ්චි කායො නීලො හොති, කෙසඤ්චි පීතකාදිවණ්ණො. සඤ්ඤා පන නෙසං ද්විහෙතුකාපි තිහෙතුකාපි හොන්ති, අහෙතුකා නත්ථි. එකච්චෙ ච විනිපාතිකාති චතුඅපායවිනිමුත්තා උත්තරමාතා යක්ඛිනී, පියඞ්කරමාතා, ඵුස්සමිත්තා, ධම්මගුත්තාති එවමාදිකා අඤ්ඤෙ ච වෙමානිකා පෙතා. එතෙසඤ්හි පීතඔදාතකාළමඞ්ගුරච්ඡවිසාමවණ්ණාදිවසෙන චෙව කිසථූලරස්සදීඝවසෙන ච කායො නානා හොති, මනුස්සානං විය ද්විහෙතුකතිහෙතුකඅහෙතුකවසෙන සඤ්ඤාපි. තෙ පන දෙවා විය න මහෙසක්ඛා, කපණමනුස්සා විය අප්පෙසක්ඛා, දුල්ලභඝාසච්ඡාදනා දුක්ඛපීළිතා විහරන්ති. එකච්චෙ කාළපක්ඛෙ දුක්ඛිතා ජුණ්හපක්ඛෙ සුඛිතා හොන්ති, තස්මා සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතිකාති වුත්තා. යෙ පනෙත්ථ තිහෙතුකා තෙසං ධම්මාභිසමයොපි හොති, පියඞ්කරමාතා හි යක්ඛිනී පච්චූසසමයෙ අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස ධම්මං සජ්ඣායතො සුත්වා –

‘‘මා සද්දමකරි පියඞ්කර, භික්ඛු ධම්මපදානි භාසති;

අපි ධම්මපදං විජානිය, පටිපජ්ජෙම හිතාය නො සියා;

පාණෙසු ච සංයමාමසෙ, සම්පජානමුසා න භණාමසෙ;

සික්ඛෙම සුසීල්යමත්තනො, අපි මුච්චෙම පිසාචයොනියා’’ති. (සං. නි. 2.40);

එවං පුත්තකං සඤ්ඤාපෙත්වා තං දිවසං සොතාපත්තිඵලං පත්තා. උත්තරමාතා පන භගවතො ධම්මං සුත්වාව සොතාපන්නා ජාතා.

බ්රහ්මකායිකාති බ්රහ්මපාරිසජ්ජබ්රහ්මපුරොහිතමහාබ්රහ්මානො. පඨමාභිනිබ්බත්තාති තෙ සබ්බෙපි පඨමෙන ඣානෙන අභිනිබ්බත්තා. තෙසු බ්රහ්මපාරිසජ්ජා පන පරිත්තෙන අභිනිබ්බත්තා, තෙසං කප්පස්ස තතියො භාගො ආයුප්පමාණං. බ්රහ්මපුරොහිතා මජ්ඣිමෙන, තෙසං උපඩ්ඪකප්පො ආයුප්පමාණං, කායො ච තෙසං විප්ඵාරිකතරො හොති. මහාබ්රහ්මානො පණීතෙන, තෙසං කප්පො ආයුප්පමාණං, කායො පන තෙසං අතිවිප්ඵාරිකො හොති. ඉති තෙ කායස්ස නානත්තා, පඨමජ්ඣානවසෙන සඤ්ඤාය එකත්තා නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනොති වෙදිතබ්බා.

යථා ච තෙ, එවං චතූසු අපායෙසු සත්තා. නිරයෙසු හි කෙසඤ්චි ගාවුතං, කෙසඤ්චි අඩ්ඪයොජනං, කෙසඤ්චි යොජනං අත්තභාවො හොති, දෙවදත්තස්ස පන යොජනසතිකො ජාතො. තිරච්ඡානෙසුපි කෙචි ඛුද්දකා, කෙචි මහන්තා. පෙත්තිවිසයෙපි කෙචි සට්ඨිහත්ථා, කෙචි සත්තතිහත්ථා, කෙචි අසීතිහත්ථා හොන්ති, කෙචි සුවණ්ණා, කෙචි දුබ්බණ්ණා හොන්ති. තථා කාලකඤ්ජිකා අසුරා. අපි චෙත්ථ දීඝපිට්ඨිකපෙතා නාම සට්ඨියොජනිකාපි හොන්ති. සඤ්ඤා පන සබ්බෙසම්පි අකුසලවිපාකඅහෙතුකාව හොන්ති. ඉති ආපායිකාපි නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති.

ආභස්සරාති දණ්ඩඋක්කාය අච්චි විය එතෙසං සරීරතො ආභා ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා පතන්තී විය සරති විස්සරතීති ආභස්සරා. තෙසු පඤ්චකනයෙන දුතියතතියජ්ඣානද්වයං පරිත්තං භාවෙත්වා උපපන්නා පරිත්තාභා නාම හොන්ති, තෙසං ද්වෙ කප්පා ආයුප්පමාණං. මජ්ඣිමං භාවෙත්වා උපපන්නා අප්පමාණාභා නාම හොන්ති, තෙසං චත්තාරො කප්පා ආයුප්පමාණං. පණීතං භාවෙත්වා උපපන්නා ආභස්සරා නාම හොන්ති, තෙසං අට්ඨ කප්පා ආයුප්පමාණං. ඉධ පන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සබ්බෙපි තෙ ගහිතා. සබ්බෙසඤ්හි තෙසං කායො එකවිප්ඵාරොව හොති, සඤ්ඤා පන අවිතක්කවිචාරමත්තා වා අවිතක්කඅවිචාරා වාති නානා.

සුභකිණ්හාති සුභෙන ඔකිණ්ණා විකිණ්ණා, සුභෙන සරීරප්පභාවණ්ණෙන එකග්ඝනාති අත්ථො. එතෙසඤ්හි ආභස්සරානං විය න ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා පභා ගච්ඡති. පඤ්චකනයෙ පන පරිත්තමජ්ඣිමපණීතස්ස චතුත්ථජ්ඣානස්ස වසෙන සොළසද්වත්තිංසචතුසට්ඨිකප්පායුකා පරිත්තසුභඅප්පමාණසුභසුභකිණ්හා නාම හුත්වා නිබ්බත්තන්ති. ඉති සබ්බෙපි තෙ එකත්තකායා චෙව චතුත්ථජ්ඣානසඤ්ඤාය එකත්තසඤ්ඤිනො චාති වෙදිතබ්බා. වෙහප්ඵලාපි චතුත්ථවිඤ්ඤාණට්ඨිතිමෙව භජන්ති. අසඤ්ඤසත්තා විඤ්ඤාණාභාවා එත්ථ සඞ්ගහං න ගච්ඡන්ති, සත්තාවාසෙසු ගච්ඡන්ති.

සුද්ධාවාසා විවට්ටපක්ඛෙ ඨිතා න සබ්බකාලිකා, කප්පසතසහස්සම්පි අසඞ්ඛ්යෙය්යම්පි බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ නුප්පජ්ජන්ති. සොළසකප්පසහස්සබ්භන්තරෙ බුද්ධෙසු උප්පන්නෙසුයෙව උප්පජ්ජන්ති, ධම්මචක්කප්පවත්තස්ස භගවතො ඛන්ධවාරට්ඨානසදිසා හොන්ති. තස්මා නෙව විඤ්ඤාණට්ඨිතිං න සත්තාවාසං භජන්ති. මහාසීවත්ථෙරො පන – ‘‘න ඛො පන සො සාරිපුත්ත සත්තාවාසො සුලභරූපො යො මයා අනිවුත්ථපුබ්බො ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා අඤ්ඤත්ර සුද්ධාවාසෙහි දෙවෙහී’’ති (ම. නි. 1.160) ඉමිනා සුත්තෙන සුද්ධාවාසාපි චතුත්ථවිඤ්ඤාණට්ඨිතිං චතුත්ථසත්තාවාසංයෙව භජන්තීති වදති, තං අප්පටිබාහියත්තා සුත්තස්ස අනුඤ්ඤාතං.

සබ්බසො රූපසඤ්ඤානන්තිආදීනං අත්ථො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පන යථෙව සඤ්ඤාය, එවං විඤ්ඤාණස්සපි සුඛුමත්තා නෙව විඤ්ඤාණං නාවිඤ්ඤාණං. තස්මා විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු අවත්වා ආයතනෙසු වුත්තං.

128. තත්රාති තාසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු. තඤ්ච පජානාතීති තඤ්ච විඤ්ඤාණට්ඨිතිං පජානාති. තස්සා ච සමුදයන්ති ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.49) නයෙන තස්සා සමුදයඤ්ච පජානාති. තස්සා ච අත්ථඞ්ගමන්ති – ‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධො’’තිආදිනා නයෙන තස්සා අත්ථඞ්ගමඤ්ච පජානාති. අස්සාදන්ති යං රූපං පටිච්ච…පෙ… යං විඤ්ඤාණං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං විඤ්ඤාණස්ස අස්සාදොති, එවං තස්සා අස්සාදඤ්ච පජානාති. ආදීනවන්ති යං රූපං…පෙ… යං විඤ්ඤාණං අනිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, අයං විඤ්ඤාණස්ස ආදීනවොති, එවං තස්සා ආදීනවඤ්ච පජානාති. නිස්සරණන්ති යො රූපස්මිං…පෙ… යො විඤ්ඤාණෙ ඡන්දරාගවිනයො, ඡන්දරාගප්පහානං, ඉදං විඤ්ඤාණස්ස නිස්සරණන්ති (සං. නි. 2.26) එවං තස්සා නිස්සරණඤ්ච පජානාති. කල්ලං නු තෙනාති යුත්තං නු තෙන භික්ඛුනා තං විඤ්ඤාණට්ඨිතිං තණ්හාමානදිට්ඨීනං වසෙන අහන්ති වා මමන්ති වා අභිනන්දිතුන්ති. එතෙනුපායෙන සබ්බත්ථ වෙදිතබ්බො. යත්ථ පන රූපං නත්ථි, තත්ථ චතුන්නං ඛන්ධානං වසෙන, යත්ථ විඤ්ඤාණං නත්ථි, තත්ථ එකස්ස ඛන්ධස්ස වසෙන සමුදයො යොජෙතබ්බො. ආහාරසමුදයා ආහාරනිරොධාති ඉදඤ්චෙත්ථ පදං යොජෙතබ්බං.

යතො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛූති යදා ඛො ආනන්ද, භික්ඛු. අනුපාදා විමුත්තොති චතූහි උපාදානෙහි අග්ගහෙත්වා විමුත්තො. පඤ්ඤාවිමුත්තොති පඤ්ඤාය විමුත්තො. අට්ඨ විමොක්ඛෙ අසච්ඡිකත්වා පඤ්ඤාබලෙනෙව නාමකායස්ස ච රූපකායස්ස ච අප්පවත්තිං කත්වා විමුත්තොති අත්ථො. සො සුක්ඛවිපස්සකො ච පඨමජ්ඣානාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං ඨත්වා අරහත්තං පත්තො චාති පඤ්චවිධො. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘කතමො ච පුග්ගලො පඤ්ඤාවිමුත්තො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො න හෙව ඛො අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති, අයං වුච්චති පුග්ගලො පඤ්ඤාවිමුත්තො’’ති (පු. ප. 15).

අට්ඨවිමොක්ඛවණ්ණනා

129. එවං එකස්ස භික්ඛුනො නිගමනඤ්ච නාමඤ්ච දස්සෙත්වා ඉතරස්ස දස්සෙතුං අට්ඨ ඛො ඉමෙතිආදිමාහ. තත්ථ විමොක්ඛොති කෙනට්ඨෙන විමොක්ඛො? අධිමුච්චනට්ඨෙන. කො පනායං අධිමුච්චනට්ඨො නාම? පච්චනීකධම්මෙහි ච සුට්ඨු මුච්චනට්ඨො, ආරම්මණෙ ච අභිරතිවසෙන සුට්ඨු මුච්චනට්ඨො, පිතුඅඞ්කෙ විස්සට්ඨඞ්ගපච්චඞ්ගස්ස දාරකස්ස සයනං විය අනිග්ගහිතභාවෙන නිරාසඞ්කතාය ආරම්මණෙ පවත්තීති වුත්තං හොති. අයං පනත්ථො පච්ඡිමෙ විමොක්ඛෙ නත්ථි, පුරිමෙසු සබ්බෙසු අත්ථි.

රූපී රූපානි පස්සතීති එත්ථ අජ්ඣත්තං කෙසාදීසු නීලකසිණාදීසු නීලකසිණාදිවසෙන උප්පාදිතං රූපජ්ඣානං රූපං, තදස්සත්ථීති රූපී. බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති බහිද්ධාපි නීලකසිණාදීනි රූපානි ඣානචක්ඛුනා පස්සති. ඉමිනා අජ්ඣත්තබහිද්ධාවත්ථුකෙසු කසිණෙසු උප්පාදිතජ්ඣානස්ස පුග්ගලස්ස චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි දස්සිතානි. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අජ්ඣත්තං න රූපසඤ්ඤී, අත්තනො කෙසාදීසු අනුප්පාදිතරූපාවචරජ්ඣානොති අත්ථො. ඉමිනා බහිද්ධා පරිකම්මං කත්වා බහිද්ධාව උප්පාදිතජ්ඣානස්ස පුග්ගලස්ස රූපාවචරජ්ඣානානි දස්සිතානි.

සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොතීති ඉමිනා සුවිසුද්ධෙසු නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු ඣානානි දස්සිතානි. තත්ථ කිඤ්චාපි අන්තොඅප්පනායං සුභන්ති ආභොගො නත්ථි, යො පන විසුද්ධං සුභං කසිණමාරම්මණං කරිත්වා විහරති, සො යස්මා සුභන්ති අධිමුත්තො හොතීති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති, තස්මා එවං දෙසනා කතා. පටිසම්භිදාමග්ගෙ පන – ‘‘කථං සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොතීති විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති…පෙ… මෙත්තාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. කරුණා, මුදිතා, උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති…පෙ… උපෙක්ඛාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. එවං සුභං ත්වෙව අධිමුත්තො හොතීති විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.212) වුත්තං.

සබ්බසො රූපසඤ්ඤානන්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තමෙව. අයං අට්ඨමො විමොක්ඛොති අයං චතුන්නං ඛන්ධානං සබ්බසො විසුද්ධත්තා විමුත්තත්තා අට්ඨමො උත්තමො විමොක්ඛො නාම.

130. අනුලොමන්ති ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා. පටිලොමන්ති පරියොසානතො පට්ඨාය යාව ආදිතො. අනුලොමපටිලොමන්ති ඉදං අතිපගුණත්තා සමාපත්තීනං අට්ඨත්වාව ඉතො චිතො ච සඤ්චරණවසෙන වුත්තං. යත්ථිච්ඡකන්ති ඔකාසපරිදීපනං, යත්ථ යත්ථ ඔකාසෙ ඉච්ඡති. යදිච්ඡකන්ති සමාපත්තිදීපනං, යං යං සමාපත්තිං ඉච්ඡති. යාවතිච්ඡකන්ති අද්ධානපරිච්ඡෙදදීපනං , යාවතකං අද්ධානං ඉච්ඡති. සමාපජ්ජතීති තං තං සමාපත්තිං පවිසති. වුට්ඨාතීති තතො උට්ඨාය තිට්ඨති.

උභතොභාගවිමුත්තොති ද්වීහි භාගෙහි විමුත්තො, අරූපසමාපත්තියා රූපකායතො විමුත්තො, මග්ගෙන නාමකායතො විමුත්තොති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘අච්චී යථා වාතවෙගෙන ඛිත්තා, (උපසිවාති භගවා)

අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛං;

එවං මුනී නාමකායා විමුත්තො,

අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛ’’න්ති. (සු. නි. 1080);

සො පනෙස උභතොභාගවිමුත්තො ආකාසානඤ්චායතනාදීසු අඤ්ඤතරතො උට්ඨාය අරහත්තං පත්තො ච අනාගාමී හුත්වා නිරොධා උට්ඨාය අරහත්තං පත්තො චාති පඤ්චවිධො. කෙචි පන – ‘‘යස්මා රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානම්පි දුවඞ්ගිකං උපෙක්ඛාසහගතං, අරූපාවචරජ්ඣානම්පි තාදිසමෙව. තස්මා රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානතො උට්ඨාය අරහත්තං පත්තොපි උභතොභාගවිමුත්තො’’ති.

අයං පන උභතොභාගවිමුත්තපඤ්හො හෙට්ඨා ලොහපාසාදෙ සමුට්ඨහිත්වා තිපිටකචූළසුමනත්ථෙරස්ස වණ්ණනං නිස්සාය චිරෙන විනිච්ඡයං පත්තො . ගිරිවිහාරෙ කිර ථෙරස්ස අන්තෙවාසිකො එකස්ස පිණ්ඩපාතිකස්ස මුඛතො තං පඤ්හං සුත්වා ආහ – ‘‘ආවුසො, හෙට්ඨාලොහපාසාදෙ අම්හාකං ආචරියස්ස ධම්මං වණ්ණයතො න කෙනචි සුතපුබ්බ’’න්ති. කිං පන, භන්තෙ, ථෙරො අවචාති? රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං කිඤ්චාපි දුවඞ්ගිකං උපෙක්ඛාසහගතං කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙති, කිලෙසානං පන ආසන්නපක්ඛෙ විරූහනට්ඨානෙ සමුදාචරති. ඉමෙ හි කිලෙසා නාම පඤ්චවොකාරභවෙ නීලාදීසු අඤ්ඤතරං ආරම්මණං උපනිස්සාය සමුදාචරන්ති, රූපාවචරජ්ඣානඤ්ච තං ආරම්මණං න සමතික්කමති. තස්මා සබ්බසො රූපං නිවත්තෙත්වා අරූපජ්ඣානවසෙන කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙත්වා අරහත්තං පත්තොව උභතොභාගවිමුත්තොති, ඉදං ආවුසො ථෙරො අවච. ඉදඤ්ච පන වත්වා ඉදං සුත්තං ආහරි – ‘‘කතමො ච පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො. ඉධෙකච්චො පුග්ගලො අට්ඨවිමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති, අයං වුච්චති පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො’’ති (පු. ප. 24).

ඉමාය ච ආනන්ද උභතොභාගවිමුත්තියාති ආනන්ද ඉතො උභතොභාගවිමුත්තිතො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

මහානිදානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.