අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > දීඝනිකාය (අට්ඨකථා) > මහාවග්ග-අට්ඨකථා

131. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාපරිනිබ්බානසුත්තං. තත්රායමනුපුබ්බපදවණ්ණනා – ගිජ්ඣකූටෙති ගිජ්ඣා තස්ස කූටෙසු වසිංසු, ගිජ්ඣසදිසං වා තස්ස කූටං අත්ථීති ගිජ්ඣකූටො, තස්මිං ගිජ්ඣකූටෙ. අභියාතුකාමොති අභිභවනත්ථාය යාතුකාමො. වජ්ජීති වජ්ජිරාජානො. එවංමහිද්ධිකෙති එවං මහතියා රාජිද්ධියා සමන්නාගතෙ, එතෙන නෙසං සමග්ගභාවං කථෙසි. එවංමහානුභාවෙති එවං මහන්තෙන ආනුභාවෙන සමන්නාගතෙ, එතෙන නෙසං හත්ථිසිප්පාදීසු කතසික්ඛතං කථෙසි, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සික්ඛිතා වතිමෙ ලිච්ඡවිකුමාරකා, සුසික්ඛිතා වතිමෙ ලිච්ඡවිකුමාරකා, යත්ර හි නාම සුඛුමෙන තාළච්ඡිග්ගලෙන අසනං අතිපාතයිස්සන්ති පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං අවිරාධිත’’න්ති (සං. නි. 5.1115). උච්ඡෙච්ඡාමීති උච්ඡින්දිස්සාමි. විනාසෙස්සාමීති නාසෙස්සාමි, අදස්සනං පාපෙස්සාමි. අනයබ්යසනන්ති එත්ථ න අයොති අනයො, අවඩ්ඪියා එතං නාමං. හිතඤ්ච සුඛඤ්ච වියස්සති වික්ඛිපතීති බ්යසනං, ඤාතිපාරිජුඤ්ඤාදීනං එතං නාමං. ආපාදෙස්සාමීති පාපයිස්සාමි.

ඉති කිර සො ඨානනිසජ්ජාදීසු ඉමං යුද්ධකථමෙව කථෙති, ගමනසජ්ජා හොථාති එවං බලකායං ආණාපෙති. කස්මා? ගඞ්ගායං කිර එකං පට්ටනගාමං නිස්සාය අඩ්ඪයොජනං අජාතසත්තුනො ආණා, අඩ්ඪයොජනං ලිච්ඡවීනං. එත්ථ පන ආණාපවත්තිට්ඨානං හොතීති අත්ථො. තත්රාපි ච පබ්බතපාදතො මහග්ඝභණ්ඩං ඔතරති. තං සුත්වා – ‘‘අජ්ජ යාමි, ස්වෙ යාමී’’ති අජාතසත්තුනො සංවිදහන්තස්සෙව ලිච්ඡවිරාජානො සමග්ගා සම්මොදමානා පුරෙතරං ගන්ත්වා සබ්බං ගණ්හන්ති. අජාතසත්තු පච්ඡා ආගන්ත්වා තං පවත්තිං ඤත්වා ¶ කුජ්ඣිත්වා ගච්ඡති. තෙ පුනසංවච්ඡරෙපි තථෙව කරොන්ති. අථ සො බලවාඝාතජාතො තදා එවමකාසි.

තතො චින්තෙසි – ‘‘ගණෙන සද්ධිං යුද්ධං නාම භාරියං, එකොපි මොඝප්පහාරො නාම නත්ථි, එකෙන ඛො පන පණ්ඩිතෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා කරොන්තො නිප්පරාධො හොති, පණ්ඩිතො ච සත්ථාරා සදිසො ¶ නත්ථි, සත්ථා ච අවිදූරෙ ධුරවිහාරෙ වසති, හන්දාහං පෙසෙත්වා පුච්ඡාමි ¶ . සචෙ මෙ ගතෙන කොචි අත්ථො භවිස්සති, සත්ථා තුණ්හී භවිස්සති, අනත්ථෙ පන සති කිං රඤ්ඤො තත්ථ ගමනෙනාති වක්ඛතී’’ති. සො වස්සකාරබ්රාහ්මණං පෙසෙසි. බ්රාහ්මණො ගන්ත්වා භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො රාජා…පෙ… ආපාදෙස්සාමී’’ති.

134. භගවන්තං බීජයමානොති ථෙරො වත්තසීසෙ ඨත්වා භගවන්තං බීජති, භගවතො පන සීතං වා උණ්හං වා නත්ථි. භගවා බ්රාහ්මණස්ස වචනං සුත්වා තෙන සද්ධිං අමන්තෙත්වා ථෙරෙන සද්ධිං මන්තෙතුකාමො කින්ති තෙ, ආනන්ද, සුතන්තිආදිමාහ. අභිණ්හං සන්නිපාතාති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං සන්නිපතන්තාපි අන්තරන්තරා සන්නිපතන්තාපි අභිණ්හං සන්නිපාතාව. සන්නිපාතබහුලාති හිය්යොපි සන්නිපතිම්හා, පුරිමදිවසම්පි සන්නිපතිම්හා, පුන අජ්ජ කිමත්ථං සන්නිපතිතා හොමාති වොසානං අනාපජ්ජන්තා සන්නිපාතබහුලා නාම හොන්ති. යාවකීවඤ්චාති යත්තකං කාලං. වුද්ධියෙව, ආනන්ද, වජ්ජීනං පාටිකඞ්ඛා, නො පරිහානීති – අභිණ්හං අසන්නිපතන්තා හි දිසාවිදිසාසු ආගතං සාසනං න සුණන්ති, තතො – ‘‘අසුකගාමසීමා වා නිගමසීමා වා ආකුලා, අසුකට්ඨානෙ චොරා වා පරියුට්ඨිතා’’ති න ජානන්ති, චොරාපි ‘‘පමත්තා රාජානො’’ති ඤත්වා ගාමනිගමාදීනි පහරන්තා ජනපදං නාසෙන්ති. එවං රාජූනං පරිහානි හොති. අභිණ්හං සන්නිපතන්තා පන තං තං පවත්තිං සුණන්ති, තතො බලං පෙසෙත්වා අමිත්තමද්දනං කරොන්ති, චොරාපි – ‘‘අප්පමත්තා රාජානො, න සක්කා අම්හෙහි වග්ගබන්ධෙහි විචරිතු’’න්ති භිජ්ජිත්වා පලායන්ති. එවං රාජූනං වුද්ධි හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘වුද්ධියෙව, ආනන්ද, වජ්ජීනං පාටිකඞ්ඛා නො පරිහානී’’ති. තත්ථ පාටිකඞ්ඛාති ඉච්ඡිතබ්බා, අවස්සං භවිස්සතීති එවං දට්ඨබ්බාති අත්ථො.

සමග්ගාතිආදීසු සන්නිපාතභෙරියා නිග්ගතාය – ‘‘අජ්ජ මෙ කිච්චං අත්ථි, මඞ්ගලං අත්ථී’’ති වික්ඛෙපං ¶ කරොන්තා න සමග්ගා සන්නිපතන්ති නාම. භෙරිසද්දං පන සුත්වාව භුඤ්ජන්තාපි අලඞ්කරියමානාපි වත්ථානි නිවාසෙන්තාපි අඩ්ඪභුත්තා වා අඩ්ඪාලඞ්කතා වා වත්ථං නිවාසයමානා වා සන්නිපතන්තා සමග්ගා සන්නිපතන්ති නාම. සන්නිපතිතා පන චින්තෙත්වා මන්තෙත්වා කත්තබ්බං කත්වා එකතොව අවුට්ඨහන්තා ¶ න සමග්ගා වුට්ඨහන්ති නාම. එවං වුට්ඨිතෙසු හි යෙ පඨමං ගච්ඡන්ති, තෙසං එවං හොති – ‘‘අම්හෙහි බාහිරකථාව සුතා, ඉදානි විනිච්ඡයකථා භවිස්සතී’’ති. එකතො වුට්ඨහන්තා පන සමග්ගා වුට්ඨහන්ති නාම. අපිච – ‘‘අසුකට්ඨානෙසු ගාමසීමා ¶ වා නිගමසීමා වා ආකුලා, චොරා පරියුට්ඨිතා’’ති සුත්වා – ‘‘කො ගන්ත්වා ඉමං අමිත්තමද්දනං කරිස්සතී’’ති වුත්තෙ – ‘‘අහං පඨමං, අහං පඨම’’න්ති වත්වා ගච්ඡන්තාපි සමග්ගා වුට්ඨහන්ති නාම. එකස්ස පන කම්මන්තෙ ඔසීදමානෙ සෙසා රාජානො පුත්තභාතරො පෙසෙත්වා තස්ස කම්මන්තං උපත්ථම්භයමානාපි, ආගන්තුකරාජානං – ‘‘අසුකස්ස ගෙහං ගච්ඡතු, අසුකස්ස ගෙහං ගච්ඡතූ’’ති අවත්වා සබ්බෙ එකතො සඞ්ගණ්හන්තාපි, එකස්ස මඞ්ගලෙ වා රොගෙ වා අඤ්ඤස්මිං වා පන තාදිසෙ සුඛදුක්ඛෙ උප්පන්නෙ සබ්බෙ තත්ථ සහායභාවං ගච්ඡන්තාපි සමග්ගා වජ්ජිකරණීයානි කරොන්ති නාම.

අපඤ්ඤත්තන්තිආදීසු පුබ්බෙ අකතං සුඞ්කං වා බලිං වා දණ්ඩං වා ආහරාපෙන්තා අපඤ්ඤත්තං පඤ්ඤපෙන්ති නාම. පොරාණපවෙණියා ආගතමෙව පන අනාහරාපෙන්තා පඤ්ඤත්තං සමුච්ඡින්දන්ති නාම. චොරොති ගහෙත්වා දස්සිතෙ අවිචිනිත්වාව ඡෙජ්ජභෙජ්ජං අනුසාසෙන්තා පොරාණං වජ්ජිධම්මං සමාදාය න වත්තන්ති නාම. තෙසං අපඤ්ඤත්තං පඤ්ඤපෙන්තානං අභිනවසුඞ්කාදීහි පීළිතා මනුස්සා – ‘‘අතිඋපද්දුතම්හ, කො ඉමෙසං විජිතෙ වසිස්සතී’’ති පච්චන්තං පවිසිත්වා චොරා වා චොරසහායා වා හුත්වා ජනපදං පහරන්ති. පඤ්ඤත්තං සමුච්ඡින්දන්තානං පවෙණීආගතානි සුඞ්කාදීනි අගණ්හන්තානං කොසො පරිහායති. තතො හත්ථිඅස්සබලකායඔරොධාදයො යථානිබද්ධං වට්ටං අලභමානා ථාමෙන බලෙන පරිහායන්ති. තෙ නෙව යුද්ධක්ඛමා හොන්ති, න පාරිචරියක්ඛමා. පොරාණං වජ්ජිධම්මං සමාදාය අවත්තන්තානං විජිතෙ මනුස්සා – ‘‘අම්හාකං පුත්තං පිතරං භාතරං අචොරංයෙව චොරොති ¶ කත්වා ඡින්දිංසු භින්දිංසූ’’ති කුජ්ඣිත්වා පච්චන්තං පවිසිත්වා චොරා වා චොරසහායා වා හුත්වා ජනපදං පහරන්ති, එවං රාජූනං පරිහානි හොති, පඤ්ඤත්තං පඤ්ඤපෙන්තානං පන ‘‘පවෙණීආගතමෙව රාජානො කරොන්තී’’ති මනුස්සා හට්ඨතුට්ඨා කසිවාණිජ්ජාදිකෙ කම්මන්තෙ සම්පාදෙන්ති. පඤ්ඤත්තං අසමුච්ඡින්දන්තානං පවෙණීආගතානි සුඞ්කාදීනි ගණ්හන්තානං ¶ කොසො වඩ්ඪති, තතො හත්ථිඅස්සබලකායඔරොධාදයො යථානිබද්ධං වට්ටං ලභමානා ථාමබලසම්පන්නා යුද්ධක්ඛමා චෙව පාරිචරියක්ඛමා ච හොන්ති.

පොරාණං වජ්ජිධම්මන්ති එත්ථ පුබ්බෙ කිර වජ්ජිරාජානො ‘‘අයං චොරො’’ති ආනෙත්වා දස්සිතෙ ‘‘ගණ්හථ නං චොර’’න්ති අවත්වා විනිච්ඡයමහාමත්තානං දෙන්ති. තෙ විනිච්ඡිනිත්වා සචෙ අචොරො හොති, විස්සජ්ජෙන්ති. සචෙ චොරො, අත්තනා කිඤ්චි අවත්වා වොහාරිකානං දෙන්ති. තෙපි අචොරො චෙ, විස්සජ්ජෙන්ති. චොරො චෙ, සුත්තධරානං දෙන්ති. තෙපි විනිච්ඡිනිත්වා අචොරො චෙ, විස්සජ්ජෙන්ති. චොරො චෙ, අට්ඨකුලිකානං දෙන්ති. තෙපි තථෙව කත්වා සෙනාපතිස්ස, සෙනාපති උපරාජස්ස, උපරාජා රඤ්ඤො, රාජා විනිච්ඡිනිත්වා අචොරො චෙ, විස්සජ්ජෙති. සචෙ ¶ පන චොරො හොති, පවෙණීපොත්ථකං වාචාපෙති. තත්ථ – ‘‘යෙන ඉදං නාම කතං, තස්ස අයං නාම දණ්ඩො’’ති ලිඛිතං. රාජා තස්ස කිරියං තෙන සමානෙත්වා තදනුච්ඡවිකං දණ්ඩං කරොති. ඉති එතං පොරාණං වජ්ජිධම්මං සමාදාය වත්තන්තානං මනුස්සා න උජ්ඣායන්ති, ‘‘රාජානො පොරාණපවෙණියා කම්මං කරොන්ති, එතෙසං දොසො නත්ථි, අම්හාකංයෙව දොසො’’ති අප්පමත්තා කම්මන්තෙ කරොන්ති. එවං රාජූනං වුද්ධි හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘වුද්ධියෙව, ආනන්ද, වජ්ජීනං පාටිකඞ්ඛා, නො පරිහානී’’ති.

සක්කරොන්තීති යංකිඤ්චි තෙසං සක්කාරං කරොන්තා සුන්දරමෙව කරොන්ති. ගරුං කරොන්තීති ගරුභාවං පච්චුපට්ඨපෙත්වාව කරොන්ති. මානෙන්තීති මනෙන පියායන්ති. පූජෙන්තීති නිපච්චකාරං දස්සෙන්ති. සොතබ්බං මඤ්ඤන්තීති දිවසස්ස ද්වෙ තයො වාරෙ උපට්ඨානං ගන්ත්වා තෙසං කථං සොතබ්බං සද්ධාතබ්බං මඤ්ඤන්ති. තත්ථ යෙ එවං මහල්ලකානං රාජූනං සක්කාරාදීනි න කරොන්ති, ඔවාදත්ථාය ච නෙසං උපට්ඨානං න ගච්ඡන්ති, තෙ තෙහි විස්සට්ඨා අනොවදියමානා කීළාපසුතා රජ්ජතො පරිහායන්ති. යෙ පන තථා පටිපජ්ජන්ති, තෙසං මහල්ලකරාජානො – ‘‘ඉදං කාතබ්බං, ඉදං න කාතබ්බ’’න්ති ¶ පොරාණං පවෙණිං ආචික්ඛන්ති. සඞ්ගාමං පත්වාපි – ‘‘එවං පවිසිතබ්බං, එවං නික්ඛමිතබ්බ’’න්ති උපායං දස්සෙන්ති. තෙ තෙහි ඔවදියමානා යථාඔවාදං පටිපජ්ජන්තා සක්කොන්ති රාජප්පවෙණිං සන්ධාරෙතුං. තෙන වුත්තං – ‘‘වුද්ධියෙව, ආනන්ද, වජ්ජීනං පාටිකඞ්ඛා, නො පරිහානී’’ති.

කුලිත්ථියොති ¶ කුලඝරණියො. කුලකුමාරියොති අනිවිද්ධා තාසං ධීතරො. ඔක්කස්ස පසය්හාති එත්ථ ‘‘ඔක්කස්සා’’ති වා ‘‘පසය්හා’’ති වා පසය්හාකාරස්සෙවෙතං නාමං. ‘‘උක්කස්සා’’තිපි පඨන්ති. තත්ථ ඔක්කස්සාති අවකස්සිත්වා ආකඩ්ඪිත්වා. පසය්හාති අභිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වාති අයං වචනත්ථො. එවඤ්හි කරොන්තානං විජිතෙ මනුස්සා – ‘‘අම්හාකං ගෙහෙ පුත්තමාතරොපි, ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීනි මුඛෙන අපනෙත්වා සංවඩ්ඪිතධීතරොපි ඉමෙ රාජානො බලක්කාරෙන ගහෙත්වා අත්තනො ඝරෙ වාසෙන්තී’’ති කුපිතා පච්චන්තං පවිසිත්වා චොරා වා චොරසහායා වා හුත්වා ජනපදං පහරන්ති. එවං අකරොන්තානං පන විජිතෙ මනුස්සා අප්පොස්සුක්කා සකානි කම්මානි කරොන්තා රාජකොසං වඩ්ඪෙන්ති. එවමෙත්ථ වුද්ධිහානියො වෙදිතබ්බා.

වජ්ජීනං වජ්ජිචෙතියානීති වජ්ජිරාජූනං වජ්ජිරට්ඨෙ චිත්තීකතට්ඨෙන චෙතියානීති ලද්ධනාමානි යක්ඛට්ඨානානි. අබ්භන්තරානීති අන්තොනගරෙ ඨිතානි. බාහිරානීති බහිනගරෙ ඨිතානි ¶ . දින්නපුබ්බන්ති පුබ්බෙ දින්නං. කතපුබ්බන්ති පුබ්බෙ කතං. නො පරිහාපෙස්සන්තීති අපරිහාපෙත්වා යථාපවත්තමෙව කරිස්සන්ති ධම්මිකං බලිං පරිහාපෙන්තානඤ්හි දෙවතා ආරක්ඛං සුසංවිහිතං න කරොන්ති, අනුප්පන්නං දුක්ඛං ජනෙතුං අසක්කොන්තාපි උප්පන්නං කාසසීසරොගාදිං වඩ්ඪෙන්ති, සඞ්ගාමෙ පත්තෙ සහායා න හොන්ති. අපරිහාපෙන්තානං පන ආරක්ඛං සුසංවිහිතං කරොන්ති, අනුප්පන්නං සුඛං උප්පාදෙතුං අසක්කොන්තාපි උප්පන්නං කාසසීසරොගාදිං හනන්ති, සඞ්ගාමසීසෙ සහායා හොන්තීති එවමෙත්ථ වුද්ධිහානියො වෙදිතබ්බා.

ධම්මිකා රක්ඛාවරණගුත්තීති එත්ථ රක්ඛා එව යථා අනිච්ඡිතං න ගච්ඡති, එවං ආවරණතො ආවරණං. යථා ඉච්ඡිතං න විනස්සති, එවං ගොපායනතො ගුත්ති. තත්ථ බලකායෙන පරිවාරෙත්වා රක්ඛණං පබ්බජිතානං ධම්මිකා රක්ඛාවරණගුත්ති ¶ නාම න හොති. යථා පන විහාරස්ස උපවනෙ රුක්ඛෙ න ඡින්දන්ති, වාජිකා වජ්ඣං න කරොන්ති, පොක්ඛරණීසු මච්ඡෙ න ගණ්හන්ති, එවං කරණං ධම්මිකා රක්ඛාවරණගුත්ති නාම. කින්ති අනාගතා චාති ඉමිනා පන නෙසං එවං පච්චුපට්ඨිතචිත්තසන්තානොති චිත්තප්පවත්තිං පුච්ඡති.

තත්ථ ¶ යෙ අනාගතානං අරහන්තානං ආගමනං න ඉච්ඡන්ති, තෙ අස්සද්ධා හොන්ති අප්පසන්නා. පබ්බජිතෙ ච සම්පත්තෙ පච්චුග්ගමනං න කරොන්ති, ගන්ත්වා න පස්සන්ති, පටිසන්ථාරං න කරොන්ති, පඤ්හං න පුච්ඡන්ති, ධම්මං න සුණන්ති, දානං න දෙන්ති, අනුමොදනං න සුණන්ති, නිවාසනට්ඨානං න සංවිදහන්ති. අථ නෙසං අවණ්ණො අබ්භුග්ගච්ඡති – ‘‘අසුකො නාම රාජා අස්සද්ධො අප්පසන්නො, පබ්බජිතෙ සම්පත්තෙ පච්චුග්ගමනං න කරොති…පෙ… නිවාසනට්ඨානං න සංවිදහතී’’ති. තං සුත්වා පබ්බජිතා තස්ස නගරද්වාරෙන න ගච්ඡන්ති, ගච්ඡන්තාපි නගරං න පවිසන්ති. එවං අනාගතානං අරහන්තානං අනාගමනමෙව හොති. ආගතානම්පි ඵාසුවිහාරෙ අසති යෙපි අජානිත්වා ආගතා, තෙ – ‘‘වසිස්සාමාති තාව චින්තෙත්වා ආගතම්හා, ඉමෙසං පන රාජූනං ඉමිනා නීහාරෙන කො වසිස්සතී’’ති නික්ඛමිත්වා ගච්ඡන්ති. එවං අනාගතෙසු අනාගච්ඡන්තෙසු, ආගතෙසු දුක්ඛං විහරන්තෙසු සො දෙසො පබ්බජිතානං අනාවාසො හොති. තතො දෙවතාරක්ඛා න හොති, දෙවතාරක්ඛාය අසති අමනුස්සා ඔකාසං ලභන්ති. අමනුස්සා උස්සන්නා අනුප්පන්නං බ්යාධිං උප්පාදෙන්ති, සීලවන්තානං දස්සනපඤ්හාපුච්ඡනාදිවත්ථුකස්ස පුඤ්ඤස්ස අනාගමො හොති. විපරියායෙන පන යථාවුත්තකණ්හපක්ඛවිපරීතස්ස සුක්කපක්ඛස්ස සම්භවො හොතීති එවමෙත්ථ වුද්ධිහානියො වෙදිතබ්බා.

135. එකමිදාහන්ති ඉදං භගවා පුබ්බෙ වජ්ජීනං ඉමස්ස වජ්ජිසත්තකස්ස දෙසිතභාවප්පකාසනත්ථමාහ ¶ . තත්ථ සාරන්දදෙ චෙතියෙති එවංනාමකෙ විහාරෙ. අනුප්පන්නෙ කිර බුද්ධෙ තත්ථ සාරන්දදස්ස යක්ඛස්ස නිවාසනට්ඨානං චෙතියං අහොසි. අථෙත්ථ භගවතො විහාරං කාරාපෙසුං, සො සාරන්දදෙ චෙතියෙ කතත්තා සාරන්දදචෙතියන්ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතො.

අකරණීයාති අකාතබ්බා, අග්ගහෙතබ්බාති අත්ථො. යදිදන්ති ¶ නිපාතමත්තං. යුද්ධස්සාති කරණත්ථෙ සාමිවචනං, අභිමුඛයුද්ධෙන ගහෙතුං න සක්කාති අත්ථො. අඤ්ඤත්ර උපලාපනායාති ඨපෙත්වා උපලාපනං. උපලාපනා නාම – ‘‘අලං විවාදෙන, ඉදානි සමග්ගා හොමා’’ති හත්ථිඅස්සරථහිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනි පෙසෙත්වා සඞ්ගහකරණං. එවඤ්හි සඞ්ගහං කත්වා කෙවලං විස්සාසෙන සක්කා ගණ්හිතුන්ති අත්ථො. අඤ්ඤත්ර මිථුභෙදායාති ඨපෙත්වා මිථුභෙදං. ඉමිනා අඤ්ඤමඤ්ඤභෙදං කත්වාපි සක්කා එතෙ ගහෙතුන්ති ¶ දස්සෙති. ඉදං බ්රාහ්මණො භගවතො කථාය නයං ලභිත්වා ආහ.

කිං පන භගවා බ්රාහ්මණස්ස ඉමාය කථාය නයලාභං න ජානාතීති? ආම, ජානාති. ජානන්තො කස්මා කථෙසීති? අනුකම්පාය. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘මයා අකථිතෙපි කතිපාහෙන ගන්ත්වා සබ්බෙ ගණ්හිස්සති, කථිතෙ පන සමග්ගෙ භින්දන්තො තීහි සංවච්ඡරෙහි ගණ්හිස්සති, එත්තකම්පි ජීවිතමෙව වරං, එත්තකඤ්හි ජීවන්තා අත්තනො පතිට්ඨානභූතං පුඤ්ඤං කරිස්සන්තී’’ති.

අභිනන්දිත්වාති චිත්තෙන අභිනන්දිත්වා. අනුමොදිත්වාති ‘‘යාව සුභාසිතඤ්චිදං භොතා ගොතමෙනා’’ති වාචාය අනුමොදිත්වා. පක්කාමීති රඤ්ඤො සන්තිකං ගතො. තතො නං රාජා – ‘‘කිං ආචරිය, භගවා අවචා’’ති පුච්ඡි. සො – ‘‘යථා භො සමණස්ස ගොතමස්ස වචනං න සක්කා වජ්ජී කෙනචි ගහෙතුං, අපි ච උපලාපනාය වා මිථුභෙදෙන වා සක්කා’’ති ආහ. තතො නං රාජා – ‘‘උපලාපනාය අම්හාකං හත්ථිඅස්සාදයො නස්සිස්සන්ති, භෙදෙනෙව තෙ ගහෙස්සාමි, කිං කරොමා’’ති පුච්ඡි. තෙන හි, මහාරාජ, තුම්හෙ වජ්ජිං ආරබ්භ පරිසති කථං සමුට්ඨාපෙථ. තතො අහං – ‘‘කිං තෙ මහාරාජ තෙහි, අත්තනො සන්තකෙහි කසිවාණිජ්ජාදීනි කත්වා ජීවන්තු එතෙ රාජානො’’ති වත්වා පක්කමිස්සාමි. තතො තුම්හෙ – ‘‘කින්නු ඛො භො එස බ්රාහ්මණො වජ්ජිං ආරබ්භ පවත්තං කථං පටිබාහතී’’ති වදෙය්යාථ, දිවසභාගෙ චාහං තෙසං පණ්ණාකාරං පෙසෙස්සාමි, තම්පි ගාහාපෙත්වා තුම්හෙපි මම දොසං ආරොපෙත්වා බන්ධනතාලනාදීනි අකත්වාව කෙවලං ඛුරමුණ්ඩං මං කත්වා නගරා නීහරාපෙථ. අථාහං – ‘‘මයා තෙ නගරෙ පාකාරො පරිඛා ච කාරිතා, අහං කිර දුබ්බලට්ඨානඤ්ච උත්තානගම්භීරට්ඨානඤ්ච ජානාමි, න චිරස්සෙව දානි ¶ උජුං කරිස්සාමී’’ති ¶ වක්ඛාමි. තං සුත්වා තුම්හෙ – ‘‘ගච්ඡතූ’’ති වදෙය්යාථාති. රාජා සබ්බං අකාසි.

ලිච්ඡවී තස්ස නික්ඛමනං සුත්වා – ‘‘සඨො බ්රාහ්මණො, මා තස්ස ගඞ්ගං උත්තරිතුං අදත්ථා’’ති ආහංසු. තත්ර එකච්චෙහි – ‘‘අම්හෙ ආරබ්භ කථිතත්තා කිර සො එවං කතො’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි, භණෙ, එතූ’’ති භණිංසු. සො ගන්ත්වා ලිච්ඡවී දිස්වා ‘‘කිං ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡිතො තං පවත්තිං ආරොචෙසි, ලිච්ඡවිනො – ‘‘අප්පමත්තකෙන නාම එවං ගරුං දණ්ඩං කාතුං න යුත්ත’’න්ති ¶ වත්වා – ‘‘කිං තෙ තත්ර ඨානන්තර’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘විනිච්ඡයාමච්චොහමස්මී’’ති. තදෙව තෙ ඨානන්තරං හොතූති. සො සුට්ඨුතරං විනිච්ඡයං කරොති, රාජකුමාරා තස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හන්ති.

සො පතිට්ඨිතගුණො හුත්වා එකදිවසං එකං ලිච්ඡවිං ගහෙත්වා එකමන්තං ගන්ත්වා – දාරකා කසන්තීති පුච්ඡි. ආම, කසන්ති. ද්වෙ ගොණෙ යොජෙත්වාති? ආම, ද්වෙ ගොණෙ යොජෙත්වාති. එත්තකං වත්වා නිවත්තො. තතො තං අඤ්ඤො – ‘‘කිං ආචරියො ආහා’’ති පුච්ඡිත්වා තෙන වුත්තං අසද්දහන්තො ‘‘න මෙ එස යථාභූතං කථෙතී’’ති තෙන සද්ධිං භිජ්ජි. බ්රාහ්මණො අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ එකං ලිච්ඡවිං එකමන්තං නෙත්වා – ‘‘කෙන බ්යඤ්ජනෙන භුත්තොසී’’ති පුච්ඡිත්වා නිවත්තො. තම්පි අඤ්ඤො පුච්ඡිත්වා අසද්දහන්තො තථෙව භිජ්ජි. බ්රාහ්මණො අපරම්පි දිවසං එකං ලිච්ඡවිං එකමන්තං නෙත්වා – ‘‘අතිදුග්ගතොසි කිරා’’ති පුච්ඡි. කො එවමාහාති පුච්ඡිතො අසුකො නාම ලිච්ඡවීති. අපරම්පි එකමන්තං නෙත්වා – ‘‘ත්වං කිර භීරුකජාතිකො’’ති පුච්ඡි. කො එවමාහාති? අසුකො නාම ලිච්ඡවීති. එවං අඤ්ඤෙන අකථිතමෙව අඤ්ඤස්ස කථෙන්තො තීහි සංවච්ඡරෙහි තෙ රාජානො අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්දිත්වා යථා ද්වෙ එකමග්ගෙන න ගච්ඡන්ති, තථා කත්වා සන්නිපාතභෙරිං චරාපෙසි. ලිච්ඡවිනො – ‘‘ඉස්සරා සන්නිපතන්තු, සූරා සන්නිපතන්තූ’’ති වත්වා න සන්නිපතිංසු.

බ්රාහ්මණො – ‘‘අයං දානි කාලො, සීඝං ආගච්ඡතූ’’ති රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි. රාජා සුත්වාව බලභෙරිං චරාපෙත්වා නික්ඛමි. වෙසාලිකා සුත්වා – ‘‘රඤ්ඤො ගඞ්ගං උත්තරිතුං න දස්සාමා’’ති භෙරිං චරාපෙසුං. තම්පි සුත්වා – ‘‘ගච්ඡන්තු සූරරාජානො’’තිආදීනි වත්වා න ¶ සන්නිපතිංසු. ‘‘නගරප්පවෙසනං න දස්සාම, ද්වාරානි පිදහිත්වා ඨස්සාමා’’ති භෙරිං චරාපෙසුං. එකොපි න සන්නිපති. යථාවිවටෙහෙව ද්වාරෙහි පවිසිත්වා සබ්බෙ අනයබ්යසනං පාපෙත්වා ගතො.

136. අථ ¶ ඛො භගවා අචිරපක්කන්තෙතිආදිම්හි සන්නිපාතෙත්වාති දූරවිහාරෙසු ඉද්ධිමන්තෙ පෙසෙත්වා සන්තිකවිහාරෙසු සයං ගන්ත්වා – ‘‘සන්නිපතථ, ආයස්මන්තො; භගවා වො සන්නිපාතං ඉච්ඡතී’’ති සන්නිපාතෙත්වා. අපරිහානියෙති ¶ අපරිහානිකරෙ, වුද්ධිහෙතුභූතෙති අත්ථො. ධම්මෙ දෙසෙස්සාමීති චන්දසහස්සං සූරියසහස්සං උට්ඨපෙන්තො විය චතුකුට්ටකෙ ගෙහෙ අන්තො තෙලදීපසහස්සං උජ්ජාලෙන්තො විය පාකටෙ කත්වා කථයිස්සාමීති.

තත්ථ අභිණ්හං සන්නිපාතාති ඉදං වජ්ජිසත්තකෙ වුත්තසදිසමෙව. ඉධාපි ච අභිණ්හං අසන්නිපතිතා දිසාසු ආගතසාසනං න සුණන්ති. තතො – ‘‘අසුකවිහාරසීමා ආකුලා, උපොසථපවාරණා ඨිතා, අසුකස්මිං ඨානෙ භික්ඛූ වෙජ්ජකම්මදූතකම්මාදීනි කරොන්ති, විඤ්ඤත්තිබහුලා පුප්ඵදානාදීහි ජීවිකං කප්පෙන්තී’’තිආදීනි න ජානන්ති, පාපභික්ඛූපි ‘‘පමත්තො භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති ඤත්වා රාසිභූතා සාසනං ඔසක්කාපෙන්ති. අභිණ්හං සන්නිපතිතා පන තං තං පවත්තිං සුණන්ති, තතො භික්ඛුසඞ්ඝං පෙසෙත්වා සීමං උජුං කරොන්ති, උපොසථපවාරණාදයො පවත්තාපෙන්ති, මිච්ඡාජීවානං උස්සන්නට්ඨානෙ අරියවංසකෙ පෙසෙත්වා අරියවංසං කථාපෙන්ති, පාපභික්ඛූනං විනයධරෙහි නිග්ගහං කාරාපෙන්ති, පාපභික්ඛූපි ‘‘අප්පමත්තො භික්ඛුසඞ්ඝො, න සක්කා අම්හෙහි වග්ගබන්ධෙන විචරිතු’’න්ති භිජ්ජිත්වා පලායන්ති. එවමෙත්ථ හානිවුද්ධියො වෙදිතබ්බා.

සමග්ගාතිආදීසු චෙතියපටිජග්ගනත්ථං වා බොධිගෙහඋපොසථාගාරච්ඡාදනත්ථං වා කතිකවත්තං වා ඨපෙතුකාමතාය ඔවාදං වා දාතුකාමතාය – ‘‘සඞ්ඝො සන්නිපතතූ’’ති භෙරියා වා ඝණ්ටියා වා ආකොටිතාය – ‘‘මය්හං චීවරකම්මං අත්ථි, මය්හං පත්තො පචිතබ්බො, මය්හං නවකම්මං අත්ථී’’ති වික්ඛෙපං කරොන්තා න සමග්ගා සන්නිපතන්ති නාම. සබ්බං පන තං කම්මං ඨපෙත්වා – ‘‘අහං පුරිමතරං, අහං පුරිමතර’’න්ති එකප්පහාරෙනෙව සන්නිපතන්තා සමග්ගා සන්නිපතන්ති නාම. සන්නිපතිතා පන චින්තෙත්වා මන්තෙත්වා කත්තබ්බං ¶ කත්වා එකතො අවුට්ඨහන්තා සමග්ගා න වුට්ඨහන්ති නාම. එවං වුට්ඨිතෙසු හි යෙ පඨමං ගච්ඡන්ති, තෙසං එවං හොති – ‘‘අම්හෙහි බාහිරකථාව සුතා, ඉදානි විනිච්ඡයකථා භවිස්සතී’’ති. එකප්පහාරෙනෙව වුට්ඨහන්තා පන සමග්ගා වුට්ඨහන්ති නාම. අපිච ‘‘අසුකට්ඨානෙ විහාරසීමා ආකුලා, උපොසථපවාරණා ඨිතා, අසුකට්ඨානෙ වෙජ්ජකම්මාදිකාරකා පාපභික්ඛූ උස්සන්නා’’ති සුත්වා – ‘‘කො ගන්ත්වා ¶ තෙසං නිග්ගහං කරිස්සතී’’ති ¶ වුත්තෙ – ‘‘අහං පඨමං, අහං පඨම’’න්ති වත්වා ගච්ඡන්තාපි සමග්ගා වුට්ඨහන්ති නාම.

ආගන්තුකං පන දිස්වා – ‘‘ඉමං පරිවෙණං යාහි, එතං පරිවෙණං යාහි, අයං කො’’ති අවත්වා සබ්බෙ වත්තං කරොන්තාපි, ජිණ්ණපත්තචීවරකං දිස්වා තස්ස භික්ඛාචාරවත්තෙන පත්තචීවරං පරියෙසමානාපි, ගිලානස්ස ගිලානභෙසජ්ජං පරියෙසමානාපි, ගිලානමෙව අනාථං – ‘‘අසුකපරිවෙණං යාහි, අසුකපරිවෙණං යාහී’’ති අවත්වා අත්තනො අත්තනො පරිවෙණෙ පටිජග්ගන්තාපි, එකො ඔලියමානකො ගන්ථො හොති, පඤ්ඤවන්තං භික්ඛුං සඞ්ගණ්හිත්වා තෙන තං ගන්ථං උක්ඛිපාපෙන්තාපි සමග්ගා සඞ්ඝං කරණීයානි කරොන්ති නාම.

අපඤ්ඤත්තන්තිආදීසු නවං අධම්මිකං කතිකවත්තං වා සික්ඛාපදං වා බන්ධන්තා අපඤ්ඤත්තං පඤ්ඤපෙන්ති නාම, පුරාණසන්ථතවත්ථුස්මිං සාවත්ථියං භික්ඛූ විය. උද්ධම්මං උබ්බිනයං සාසනං දීපෙන්තා පඤ්ඤත්තං සමුච්ඡින්දන්ති නාම, වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවති වෙසාලිකා වජ්ජිපුත්තකා විය. ඛුද්දානුඛුද්දකා පන ආපත්තියො සඤ්චිච්ච වීතික්කමන්තා යථාපඤ්ඤත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු සමාදාය න වත්තන්ති නාම, අස්සජිපුනබ්බසුකා විය. නවං පන කතිකවත්තං වා සික්ඛාපදං වා අබන්ධන්තා, ධම්මවිනයතො සාසනං දීපෙන්තා, ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි අසමූහනන්තා අපඤ්ඤත්තං න පඤ්ඤපෙන්ති, පඤ්ඤත්තං න සමුච්ඡින්දන්ති, යථාපඤ්ඤත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු සමාදාය වත්තන්ති නාම, ආයස්මා උපසෙනො විය, ආයස්මා යසො කාකණ්ඩකපුත්තො විය ච.

‘‘සුණාතු, මෙ ආවුසො සඞ්ඝො, සන්තම්හාකං සික්ඛාපදානි ගිහිගතානි, ගිහිනොපි ජානන්ති, ‘ඉදං වො සමණානං සක්යපුත්තියානං කප්පති, ඉදං වො න කප්පතී’ති. සචෙ හි මයං ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි ¶ සමූහනිස්සාම, භවිස්සන්ති වත්තාරො – ‘ධූමකාලිකං සමණෙන ගොතමෙන සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, යාවිමෙසං සත්ථා අට්ඨාසි, තාවිමෙ සික්ඛාපදෙසු සික්ඛිංසු. යතො ඉමෙසං සත්ථා පරිනිබ්බුතො, න දානිමෙ සික්ඛාපදෙසු සික්ඛන්තී’ති. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො අපඤ්ඤත්තං ¶ න පඤ්ඤපෙය්ය, පඤ්ඤත්තං න සමුච්ඡින්දෙය්ය, යථාපඤ්ඤත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු සමාදාය වත්තෙය්යා’’ති (චුළව. 442) –

ඉමං තන්තිං ඨපයන්තො ආයස්මා මහාකස්සපො විය ච. වුද්ධියෙවාති සීලාදීහි ගුණෙහි වුඩ්ඪියෙව, නො පරිහානි.

ථෙරාති ¶ ථිරභාවප්පත්තා ථෙරකාරකෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතා. බහූ රත්තියො ජානන්තීති රත්තඤ්ඤූ. චිරං පබ්බජිතානං එතෙසන්ති චිරපබ්බජිතා. සඞ්ඝස්ස පිතුට්ඨානෙ ඨිතාති සඞ්ඝපිතරො. පිතුට්ඨානෙ ඨිතත්තා සඞ්ඝං පරිනෙන්ති පුබ්බඞ්ගමා හුත්වා තීසු සික්ඛාසු පවත්තෙන්තීති සඞ්ඝපරිණායකා.

යෙ තෙසං සක්කාරාදීනි න කරොන්ති, ඔවාදත්ථාය ද්වෙ තයො වාරෙ උපට්ඨානං න ගච්ඡන්ති, තෙපි තෙසං ඔවාදං න දෙන්ති, පවෙණීකථං න කථෙන්ති, සාරභූතං ධම්මපරියායං න සික්ඛාපෙන්ති. තෙ තෙහි විස්සට්ඨා සීලාදීහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි සත්තහි ච අරියධනෙහීති එවමාදීහි ගුණෙහි පරිහායන්ති. යෙ පන තෙසං සක්කාරාදීනි කරොන්ති, උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති, තෙපි තෙසං ඔවාදං දෙන්ති. ‘‘එවං තෙ අභික්කමිතබ්බං, එවං තෙ පටික්කමිතබ්බං, එවං තෙ ආලොකිතබ්බං, එවං තෙ විලොකිතබ්බං, එවං තෙ සමිඤ්ජිතබ්බං, එවං තෙ පසාරිතබ්බං, එවං තෙ සඞ්ඝාටිපත්තචීවරං ධාරෙතබ්බ’’න්ති පවෙණීකථං කථෙන්ති, සාරභූතං ධම්මපරියායං සික්ඛාපෙන්ති, තෙරසහි ධුතඞ්ගෙහි දසහි කථාවත්ථූහි අනුසාසන්ති. තෙ තෙසං ඔවාදෙ ඨත්වා සීලාදීහි ගුණෙහි වඩ්ඪමානා සාමඤ්ඤත්ථං අනුපාපුණන්ති. එවමෙත්ථ හානිවුද්ධියො වෙදිතබ්බා.

පුනබ්භවදානං පුනබ්භවො, පුනබ්භවො සීලමස්සාති පොනොබ්භවිකා, පුනබ්භවදායිකාති අත්ථො, තස්මා පොනොබ්භවිකාය. න වසං ගච්ඡන්තීති එත්ථ යෙ චතුන්නං පච්චයානං කාරණා උපට්ඨාකානං පදානුපදිකා හුත්වා ගාමතො ගාමං විචරන්ති, තෙ තස්සා තණ්හාය වසං ගච්ඡන්ති නාම, ඉතරෙ න ගච්ඡන්ති ¶ නාම. තත්ථ හානිවුද්ධියො පාකටායෙව.

ආරඤ්ඤකෙසූති පඤ්චධනුසතිකපච්ඡිමෙසු. සාපෙක්ඛාති සතණ්හා සාලයා. ගාමන්තසෙනාසනෙසු හි ඣානං අප්පෙත්වාපි තතො වුට්ඨිතමත්තොව ඉත්ථිපුරිසදාරිකාදිසද්දං සුණාති, යෙනස්ස අධිගතවිසෙසොපි හායතියෙව. අරඤ්ඤෙ පන නිද්දායිත්වා පටිබුද්ධමත්තො සීහබ්යග්ඝමොරාදීනං සද්දං ¶ සුණාති, යෙන ආරඤ්ඤකං පීතිං ලභිත්වා තමෙව සම්මසන්තො අග්ගඵලෙ පතිට්ඨාති. ඉති භගවා ගාමන්තසෙනාසනෙ ඣානං අප්පෙත්වා නිසින්නභික්ඛුනො අරඤ්ඤෙ නිද්දායන්තමෙව පසංසති. තස්මා තමෙව අත්ථවසං පටිච්ච – ‘‘ආරඤ්ඤකෙසු සෙනාසනෙසු සාපෙක්ඛා භවිස්සන්තී’’ති ආහ.

පච්චත්තඤ්ඤෙව සතිං උපට්ඨපෙස්සන්තීති අත්තනාව අත්තනො අබ්භන්තරෙ සතිං උපට්ඨපෙස්සන්ති. පෙසලාති පියසීලා. ඉධාපි සබ්රහ්මචාරීනං ආගමනං අනිච්ඡන්තා නෙවාසිකා අස්සද්ධා හොන්ති අප්පසන්නා ¶ . සම්පත්තභික්ඛූනං පච්චුග්ගමනපත්තචීවරප්පටිග්ගහණආසනපඤ්ඤාපනතාලවණ්ටග්ගහණාදීනි න කරොන්ති, අථ නෙසං අවණ්ණො උග්ගච්ඡති – ‘‘අසුකවිහාරවාසිනො භික්ඛූ අස්සද්ධා අප්පසන්නා විහාරං පවිට්ඨානං වත්තපටිවත්තං න කරොන්තී’’ති. තං සුත්වා පබ්බජිතා විහාරද්වාරෙන ගච්ඡන්තාපි විහාරං න පවිසන්ති. එවං අනාගතානං අනාගමනමෙව හොති. ආගතානං පන ඵාසුවිහාරෙ අසති යෙපි අජානිත්වා ආගතා, තෙ – ‘‘වසිස්සාමාති තාව චින්තෙත්වා ආගතාම්හ, ඉමෙසං පන නෙවාසිකානං ඉමිනා නීහාරෙන කො වසිස්සතී’’ති නික්ඛමිත්වා ගච්ඡන්ති. එවං සො විහාරො අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං අනාවාසොව හොති. තතො නෙවාසිකා සීලවන්තානං දස්සනං අලභන්තා කඞ්ඛාවිනොදනං වා ආචාරසික්ඛාපකං වා මධුරධම්මස්සවනං වා න ලභන්ති, තෙසං නෙව අග්ගහිතධම්මග්ගහණං, න ගහිතසජ්ඣායකරණං හොති. ඉති නෙසං හානියෙව හොති, න වුද්ධි.

යෙ පන සබ්රහ්මචාරීනං ආගමනං ඉච්ඡන්ති, තෙ සද්ධා හොන්ති පසන්නා, ආගතානං සබ්රහ්මචාරීනං පච්චුග්ගමනාදීනි කත්වා සෙනාසනං පඤ්ඤපෙත්වා දෙන්ති, තෙ ගහෙත්වා භික්ඛාචාරං පවිසන්ති, කඞ්ඛං විනොදෙන්ති, මධුරධම්මස්සවනං ලභන්ති. අථ නෙසං කිත්තිසද්දො උග්ගච්ඡති – ‘‘අසුකවිහාරභික්ඛූ එවං සද්ධා පසන්නා වත්තසම්පන්නා සඞ්ගාහකා’’ති. තං සුත්වා භික්ඛූ දූරතොපි එන්ති, තෙසං නෙවාසිකා වත්තං කරොන්ති ¶ , සමීපං ආගන්ත්වා වුඩ්ඪතරං ආගන්තුකං වන්දිත්වා නිසීදන්ති, නවකතරස්ස සන්තිකෙ ආසනං ගහෙත්වා නිසීදන්ති. නිසීදිත්වා – ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ වසිස්සථ ගමිස්සථා’’ති පුච්ඡන්ති. ‘ගමිස්සාමී’ති වුත්තෙ – ‘‘සප්පායං සෙනාසනං, සුලභා භික්ඛා’’තිආදීනි වත්වා ගන්තුං න දෙන්ති. විනයධරො චෙ හොති, තස්ස සන්තිකෙ විනයං සජ්ඣායන්ති. සුත්තන්තාදිධරො චෙ, තස්ස සන්තිකෙ තං තං ධම්මං සජ්ඣායන්ති. ආගන්තුකානං ථෙරානං ඔවාදෙ ඨත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණන්ති. ආගන්තුකා ‘‘එකං ¶ ද්වෙ දිවසානි වසිස්සාමාති ආගතාම්හ, ඉමෙසං පන සුඛසංවාසතාය දසද්වාදසවස්සානි වසිස්සාමා’’ති වත්තාරො හොන්ති. එවමෙත්ථ හානිවුද්ධියො වෙදිතබ්බා.

137. දුතියසත්තකෙ කම්මං ආරාමො එතෙසන්ති කම්මාරාමාති. කම්මෙ රතාති කම්මරතා. කම්මාරාමතමනුයුත්තාති යුත්තා පයුත්තා අනුයුත්තා. තත්ථ කම්මන්ති ඉතිකාතබ්බකම්මං වුච්චති. සෙය්යථිදං – චීවරවිචාරණං, චීවරකරණං, උපත්ථම්භනං, සූචිඝරං, පත්තත්ථවිකං, අසංබද්ධකං, කායබන්ධනං, ධමකරණං, ආධාරකං, පාදකථලිකං, සම්මජ්ජනීආදීනං කරණන්ති. එකච්චො හි එතානි කරොන්තො සකලදිවසං එතානෙව කරොති. තං සන්ධායෙස පටික්ඛෙපො. යො පන එතෙසං කරණවෙලායමෙව එතානි කරොති, උද්දෙසවෙලායං උද්දෙසං ගණ්හාති, සජ්ඣායවෙලායං සජ්ඣායති, චෙතියඞ්ගණවත්තවෙලායං ¶ චෙතියඞ්ගණවත්තං කරොති, මනසිකාරවෙලායං මනසිකාරං කරොති, න සො කම්මාරාමො නාම.

න භස්සාරාමාති එත්ථ යො ඉත්ථිවණ්ණපුරිසවණ්ණාදිවසෙන ආලාපසල්ලාපං කරොන්තොයෙව දිවසඤ්ච රත්තිඤ්ච වීතිනාමෙති, එවරූපෙ භස්සෙ පරියන්තකාරී න හොති, අයං භස්සාරාමො නාම. යො පන රත්තින්දිවං ධම්මං කථෙති, පඤ්හං විස්සජ්ජෙති, අයං අප්පභස්සොව භස්සෙ පරියන්තකාරීයෙව. කස්මා? ‘‘සන්නිපතිතානං වො, භික්ඛවෙ, ද්වයං කරණීයං – ධම්මී වා කථා, අරියො වා තුණ්හීභාවො’’ති (ම. නි. 1.273) වුත්තත්තා.

න නිද්දාරාමාති එත්ථ යො ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි නිපන්නොපි ථිනමිද්ධාභිභූතො නිද්දායතියෙව, අයං නිද්දාරාමො නාම. යස්ස පන කරජකායගෙලඤ්ඤෙන චිත්තං භවඞ්ගෙ ඔතරති ¶ , නායං නිද්දාරාමො. තෙනෙවාහ – ‘‘අභිජානාමහං අග්ගිවෙස්සන, ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො නිද්දං ඔක්කමිතා’’ති (ම. නි. 1.387).

න සඞ්ගණිකාරාමාති එත්ථ යො එකස්ස දුතියො ද්වින්නං තතියො තිණ්ණං චතුත්ථොති එවං සංසට්ඨොව විහරති, එකකො අස්සාදං න ලභති, අයං සඞ්ගණිකාරාමො. යො පන චතූසු ඉරියාපථෙසු එකකො අස්සාදං ලභති, නායං සඞ්ගණිකාරාමොති වෙදිතබ්බො.

න ¶ පාපිච්ඡාති එත්ථ අසන්තසම්භාවනාය ඉච්ඡාය සමන්නාගතා දුස්සීලා පාපිච්ඡා නාම.

න පාපමිත්තාදීසු පාපා මිත්තා එතෙසන්ති පාපමිත්තා. චතූසු ඉරියාපථෙසු සහ අයනතො පාපා සහායා එතෙසන්ති පාපසහායා. තන්නින්නතප්පොණතප්පබ්භාරතාය පාපෙසු සම්පවඞ්කාති පාපසම්පවඞ්කා.

ඔරමත්තකෙනාති අවරමත්තකෙන අප්පමත්තකෙන. අන්තරාති අරහත්තං අපත්වාව එත්ථන්තරෙ. වොසානන්ති පරිනිට්ඨිතභාවං – ‘‘අලමෙත්තාවතා’’ති ඔසක්කනං ඨිතකිච්චතං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යාව සීලපාරිසුද්ධිමත්තෙන වා විපස්සනාමත්තෙන වා ඣානමත්තෙන වා සොතාපන්නභාවමත්තෙන වා සකදාගාමිභාවමත්තෙන වා අනාගාමිභාවමත්තෙන වා වොසානං න ආපජ්ජිස්සන්ති, තාව වුද්ධියෙව භික්ඛූනං පාටිකඞ්ඛා, නො පරිහානී’’ති.

138. තතියසත්තකෙ ¶ සද්ධාති සද්ධාසම්පන්නා. තත්ථ ආගමනීයසද්ධා, අධිගමසද්ධා, පසාදසද්ධා, ඔකප්පනසද්ධාති චතුබ්බිධා සද්ධා. තත්ථ ආගමනීයසද්ධා සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං හොති. අධිගමසද්ධා අරියපුග්ගලානං. බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝොති වුත්තෙ පන පසාදො පසාදසද්ධා. ඔකප්පෙත්වා පකප්පෙත්වා පන සද්දහනං ඔකප්පනසද්ධා. සා දුවිධාපි ඉධාධිප්පෙතා. තාය හි සද්ධාය සමන්නාගතො සද්ධාවිමුත්තො, වක්කලිත්ථෙරසදිසො හොති. තස්ස හි චෙතියඞ්ගණවත්තං වා, බොධියඞ්ගණවත්තං වා කතමෙව හොති. උපජ්ඣායවත්තආචරියවත්තාදීනි සබ්බවත්තානි පූරෙති. හිරිමනාති පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණාය හිරියා යුත්තචිත්තා. ඔත්තප්පීති පාපතො භායනලක්ඛණෙන ඔත්තප්පෙන සමන්නාගතා.

බහුස්සුතාති එත්ථ පන පරියත්තිබහුස්සුතො, පටිවෙධබහුස්සුතොති ¶ ද්වෙ බහුස්සුතා. පරියත්තීති තීණි පිටකානි. පටිවෙධොති සච්චප්පටිවෙධො. ඉමස්මිං පන ඨානෙ පරියත්ති අධිප්පෙතා. සා යෙන බහු සුතා, සො බහුස්සුතො. සො පනෙස නිස්සයමුච්චනකො, පරිසුපට්ඨාකො, භික්ඛුනොවාදකො, සබ්බත්ථකබහුස්සුතොති චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ තයො බහුස්සුතා සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය ඔවාදවග්ගෙ වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බා. සබ්බත්ථකබහුස්සුතා පන ආනන්දත්ථෙරසදිසා හොන්ති. තෙ ඉධ අධිප්පෙතා.

ආරද්ධවීරියාති ¶ යෙසං කායිකඤ්ච චෙතසිකඤ්ච වීරියං ආරද්ධං හොති. තත්ථ යෙ කායසඞ්ගණිකං විනොදෙත්වා චතූසු ඉරියාපථෙසු අට්ඨආරබ්භවත්ථුවසෙන එකකා හොන්ති, තෙසං කායිකවීරියං ආරද්ධං නාම හොති. යෙ චිත්තසඞ්ගාණිකං විනොදෙත්වා අට්ඨසමාපත්තිවසෙන එකකා හොන්ති, ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසස්ස ඨානං පාපුණිතුං න දෙන්ති, ඨානෙ උප්පන්නකිලෙසස්ස නිසජ්ජං, නිසජ්ජාය උප්පන්නකිලෙසස්ස සයනං පාපුණිතුං න දෙන්ති, උප්පන්නුප්පන්නට්ඨානෙයෙව කිලෙසෙ නිග්ගණ්හන්ති, තෙසං චෙතසිකවීරියං ආරද්ධං නාම හොති.

උපට්ඨිතස්සතීති චිරකතාදීනං සරිතා අනුස්සරිතා මහාගතිම්බයඅභයත්ථෙරදීඝභාණඅභයත්ථෙරතිපිටකචූළාභයත්ථෙරා විය. මහාගතිම්බයඅභයත්ථෙරො කිර ජාතපඤ්චමදිවසෙ මඞ්ගලපායාසෙ තුණ්ඩං පසාරෙන්තං වායසං දිස්වා හුං හුන්ති සද්දමකාසි. අථ සො ථෙරකාලෙ – ‘‘කදා පට්ඨාය, භන්තෙ, සරථා’’ති භික්ඛූහි පුච්ඡිතො ‘‘ජාතපඤ්චමදිවසෙ කතසද්දතො පට්ඨාය ආවුසො’’ති ආහ.

දීඝභාණකඅභයත්ථෙරස්ස ජාතනවමදිවසෙ මාතා චුම්බිස්සාමීති ඔනතා තස්සා මොළි මුච්චිත්ථ ¶ . තතො තුම්බමත්තානි සුමනපුප්ඵානි දාරකස්ස උරෙ පතිත්වා දුක්ඛං ජනයිංසු. සො ථෙරකාලෙ – ‘‘කදා පට්ඨාය, භන්තෙ, සරථා’’ති පුච්ඡිතො – ‘‘ජාතනවමදිවසතො පට්ඨායා’’ති ආහ.

තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො – ‘‘අනුරාධපුරෙ තීණි ද්වාරානි පිදහාපෙත්වා මනුස්සානං එකෙන ද්වාරෙන නික්ඛමනං කත්වා – ‘ත්වං කින්නාමො, ත්වං කින්නාමො’ති පුච්ඡිත්වා සායං පුන අපුච්ඡිත්වාව තෙසං නාමානි සම්පටිච්ඡාපෙතුං – ‘‘සක්කා ආවුසො’’ති ආහ. එවරූපෙ භික්ඛූ සන්ධාය – ‘‘උපට්ඨිතස්සතී’’ති වුත්තං.

පඤ්ඤවන්තොති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයපරිග්ගාහිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතා. අපි ච ද්වීහිපි එතෙහි පදෙහි විපස්සකානං ¶ භික්ඛූනං විපස්සනාසම්භාරභූතා සම්මාසති චෙව විපස්සනාපඤ්ඤා ච කථිතා.

139. චතුත්ථසත්තකෙ සතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති. එස නයො සබ්බත්ථ. තත්ථ උපට්ඨානලක්ඛණො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පවිචයලක්ඛණො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පග්ගහලක්ඛණො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඵරණලක්ඛණො ¶ පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපසමලක්ඛණො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවික්ඛෙපලක්ඛණො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පටිසඞ්ඛානලක්ඛණො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. භාවෙස්සන්තීති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙන්තා, ඡහි කාරණෙහි ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙන්තා, නවහි කාරණෙහි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙන්තා, දසහි කාරණෙහි පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙන්තා, සත්තහි කාරණෙහි පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙන්තා, දසහි කාරණෙහි සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙන්තා, පඤ්චහි කාරණෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙන්තා වඩ්ඪෙස්සන්තීති අත්ථො. ඉමිනා විපස්සනාමග්ගඵලසම්පයුත්තෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙ සම්බොජ්ඣඞ්ගෙ කථෙසි.

140. පඤ්චමසත්තකෙ අනිච්චසඤ්ඤාති අනිච්චානුපස්සනාය සද්ධිං උප්පන්නසඤ්ඤා. අනත්තසඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො. ඉමා සත්ත ලොකියවිපස්සනාපි හොන්ති. ‘‘එතං සන්තං, එතං පණීතං, යදිදං සබ්බසඞ්ඛාරසමථො විරාගො නිරොධො’’ති (අ. නි. 9.36) ආගතවසෙනෙත්ථ ද්වෙ ලොකුත්තරාපි හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

141. ඡක්කෙ මෙත්තං කායකම්මන්ති මෙත්තචිත්තෙන කත්තබ්බං කායකම්මං. වචීකම්මමනොකම්මෙසුපි එසෙව නයො. ඉමානි පන භික්ඛූනං වසෙන ආගතානි ගිහීසුපි ලබ්භන්ති ¶ . භික්ඛූනඤ්හි මෙත්තචිත්තෙන ආභිසමාචාරිකධම්මපූරණං මෙත්තං කායකම්මං නාම. ගිහීනං චෙතියවන්දනත්ථාය බොධිවන්දනත්ථාය සඞ්ඝනිමන්තනත්ථාය ගමනං, ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං භික්ඛුං දිස්වා පච්චුග්ගමනං, පත්තප්පටිග්ගහණං, ආසනපඤ්ඤාපනං, අනුගමනන්ති එවමාදිකං මෙත්තං කායකම්මං නාම.

භික්ඛූනං මෙත්තචිත්තෙන ආචාරපඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං, කම්මට්ඨානකථනං, ධම්මදෙසනා, තෙපිටකම්පි බුද්ධවචනං මෙත්තං වචීකම්මං නාම. ගිහීනං චෙතියවන්දනත්ථාය ගච්ඡාම ¶ , බොධිවන්දනත්ථාය ගච්ඡාම, ධම්මස්සවනං කරිස්සාම, දීපමාලපුප්ඵපූජං කරිස්සාම, තීණි සුචරිතානි සමාදාය වත්තිස්සාම, සලාකභත්තාදීනි දස්සාම, වස්සවාසිකං දස්සාම, අජ්ජ සඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයෙ දස්සාම, සඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා ඛාදනීයාදීනි සංවිදහථ, ආසනානි පඤ්ඤාපෙථ, පානීයං උපට්ඨපෙථ, සඞ්ඝං පච්චුග්ගන්ත්වා ආනෙථ, පඤ්ඤත්තාසනෙ ¶ නිසීදාපෙථ, ඡන්දජාතා උස්සාහජාතා වෙය්යාවච්චං කරොථාතිආදිකථනකාලෙ මෙත්තං වචීකම්මං නාම.

භික්ඛූනං පාතොව උට්ඨාය සරීරප්පටිජග්ගනං, චෙතියඞ්ගණවත්තාදීනි ච කත්වා විවිත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ඉමස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ සුඛී හොන්තු අවෙරා අබ්යාපජ්ජාති චින්තනං මෙත්තං මනොකම්මං නාම. ගිහීනං ‘අය්යා සුඛී හොන්තු, අවෙරා අබ්යාපජ්ජා’ති චින්තනං මෙත්තං මනොකම්මං නාම.

ආවි චෙව රහො චාති සම්මුඛා ච පරම්මුඛා ච. තත්ථ නවකානං චීවරකම්මාදීසු සහායභාවගමනං සම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම. ථෙරානං පන පාදධොවනවන්දනබීජනදානාදිභෙදං සබ්බං සාමීචිකම්මං සම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම. උභයෙහිපි දුන්නික්ඛිත්තානං දාරුභණ්ඩාදීනං තෙසු අවමඤ්ඤං අකත්වා අත්තනා දුන්නික්ඛිත්තානං විය පටිසාමනං පරම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම.

දෙවත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරොති එවං පග්ගය්හ වචනං සම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම. විහාරෙ අසන්තං පන පටිපුච්ඡන්තස්ස කුහිං අම්හාකං දෙවත්ථෙරො, කුහිං අම්හාකං තිස්සත්ථෙරො, කදා නු ඛො ආගමිස්සතීති එවං මමායනවචනං පරම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම.

මෙත්තාසිනෙහසිනිද්ධානි පන නයනානි උම්මීලෙත්වා පසන්නෙන මුඛෙන ඔලොකනං සම්මුඛා මෙත්තං ¶ මනොකම්මං නාම. දෙවත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරො අරොගො හොතු, අප්පාබාධොති සමන්නාහරණං පරම්මුඛා මෙත්තං මනොකම්මං නාම.

ලාභාති චීවරාදයො ලද්ධපච්චයා. ධම්මිකාති කුහනාදිභෙදං මිච්ඡාජීවං වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන භික්ඛාචාරවත්තෙන උප්පන්නා. අන්තමසො පත්තපරියාපන්නමත්තම්පීති පච්ඡිමකොටියා පත්තෙ පරියාපන්නං පත්තස්ස අන්තොගතං ද්විතිකටච්ඡුභික්ඛාමත්තම්පි ¶ . අප්පටිවිභත්තභොගීති එත්ථ ද්වෙ පටිවිභත්තා නාම – ආමිසප්පටිවිභත්තඤ්ච, පුග්ගලප්පටිවිභත්තඤ්ච. තත්ථ – ‘‘එත්තකං දස්සාමි, එත්තකං න දස්සාමී’’ති එවං චිත්තෙන විභජනං ආමිසප්පටිවිභත්තං නාම. ‘‘අසුකස්ස දස්සාමි, අසුකස්ස න දස්සාමී’’ති එවං චිත්තෙන විභජනං පන පුග්ගලප්පටිවිභත්තං නාම. තදුභයම්පි අකත්වා යො අප්පටිවිභත්තං භුඤ්ජති, අයං අප්පටිවිභත්තභොගී නාම.

සීලවන්තෙහි ¶ සබ්රහ්මචාරීහි සාධාරණභොගීති එත්ථ සාධාරණභොගිනො ඉදං ලක්ඛණං, යං යං පණීතං ලබ්භති, තං තං නෙව ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතාමුඛෙන ගිහීනං දෙති, න අත්තනා භුඤ්ජති, පටිග්ගණ්හන්තො ච – ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූ’’ති ගහෙත්වා ඝණ්ටිං පහරිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං සඞ්ඝසන්තකං විය පස්සති.

ඉමං පන සාරණීයධම්මං කො පූරෙති, කො න පූරෙතීති? දුස්සීලො තාව න පූරෙති. න හි තස්ස සන්තකං සීලවන්තා ගණ්හන්ති. පරිසුද්ධසීලො පන වත්තං අඛණ්ඩෙන්තො පූරෙති. තත්රිදං වත්තං – යො හි ඔදිස්සකං කත්වා මාතු වා පිතු වා ආචරියුපජ්ඣායාදීනං වා දෙති, සො දාතබ්බං දෙති, සාරණීයධම්මො පනස්ස න හොති, පලිබොධජග්ගනං නාම හොති. සාරණීයධම්මො හි මුත්තපලිබොධස්සෙව වට්ටති. තෙන පන ඔදිස්සකං දෙන්තෙන ගිලානගිලානුපට්ඨාකආගන්තුකගමිකානඤ්චෙව නවපබ්බජිතස්ස ච සඞ්ඝාටිපත්තග්ගහණං අජානන්තස්ස දාතබ්බං. එතෙසං දත්වා අවසෙසං ථෙරාසනතො පට්ඨාය ථොකං අදත්වා යො යත්තකං ගණ්හාති, තස්ස තත්තකං දාතබ්බං. අවසිට්ඨෙ අසති පුන පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරාසනතො පට්ඨාය යං යං පණීතං, තං දත්වා සෙසං පරිභුඤ්ජිතබ්බං. ‘‘සීලවන්තෙහී’’ති වචනතො දුස්සීලස්ස අදාතුම්පි වට්ටති.

අයං පන සාරණීයධම්මො සුසික්ඛිතාය පරිසාය සුපූරො හොති, නො අසික්ඛිතාය පරිසාය. සුසික්ඛිතාය හි පරිසාය යො අඤ්ඤතො ලභති, සො න ගණ්හාති. අඤ්ඤතො අලභන්තොපි පමාණයුත්තමෙව ගණ්හාති, නාතිරෙකං. අයං පන සාරණීයධම්මො එවං පුනප්පුනං පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධං ලද්ධං දෙන්තස්සාපි ද්වාදසහි වස්සෙහි පූරති, න තතො ඔරං. සචෙ හි ද්වාදසමෙ ¶ වස්සෙ සාරණීයධම්මපූරකො පිණ්ඩපාතපූරං පත්තං ආසනසාලායං ඨපෙත්වා නහායිතුං ගච්ඡති සඞ්ඝත්ථෙරො ච කස්සෙසො පත්තොති, ‘‘සාරණීයධම්මපූරකස්සා’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘ආහරථ න’’න්ති සබ්බං පිණ්ඩපාතං විචාරෙත්වා භුඤ්ජිත්වා ච රිත්තං පත්තං ඨපෙති, අථ සො භික්ඛු රිත්තං පත්තං දිස්වා ‘‘මය්හං අනවසෙසෙත්වාව පරිභුඤ්ජිංසූ’’ති දොමනස්සං උප්පාදෙති, සාරණීයධම්මො භිජ්ජති, පුන ද්වාදසවස්සානි පූරෙතබ්බො හොති. තිත්ථියපරිවාසසදිසො හෙස, සකිං ඛණ්ඩෙ ජාතෙ පුන පූරෙතබ්බොව. යො පන – ‘‘ලාභා වත ¶ මෙ, සුලද්ධං වත මෙ, යස්ස මෙ පත්තගතං අනාපුච්ඡාව සබ්රහ්මචාරී පරිභුඤ්ජන්තී’’ති සොමනස්සං ජනෙති, තස්ස පුණ්ණො නාම හොති.

එවං පූරිතසාරණීයධම්මස්ස පන නෙව ඉස්සා, න මච්ඡරියං හොති. සො මනුස්සානං පියො හොති, සුලභපච්චයො ච, පත්තගතමස්ස දිය්යමානම්පි න ඛීයති, භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං ලභති, භයෙ වා ඡාතකෙ වා සම්පත්තෙ දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජන්ති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – සෙනගිරිවාසී තිස්සත්ථෙරො කිර මහාගිරිගාමං උපනිස්සාය විහරති. පඤ්ඤාස මහාථෙරා නාගදීපං චෙතියවන්දනත්ථාය ගච්ඡන්තා ගිරිගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා නික්ඛමිංසු. ථෙරො පන පවිසන්තො තෙ දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘ලද්ධං, භන්තෙ’’ති? විචරිම්හ ආවුසොති. සො තෙසං අලද්ධභාවං ඤත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව ඉධෙව හොථා’’ති. මයං, ආවුසො, පඤ්ඤාස ජනා පත්තතෙමනමත්තම්පි න ලභිම්හාති. භන්තෙ, නෙවාසිකා නාම පටිබලා හොන්ති, අලභන්තාපි භික්ඛාචාරමග්ගසභාගං ජානන්තීති. ථෙරා ආගමෙසුං. ථෙරො ගාමං පාවිසි. ධුරගෙහෙයෙව මහාඋපාසිකා ඛීරභත්තං සජ්ජෙත්වා ථෙරං ඔලොකයමානා ඨිතා. අථ ථෙරස්ස ද්වාරං සම්පත්තස්සෙව පත්තං පූරෙත්වා අදාසි, සො තං ආදාය ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා ගණ්හථ, භන්තෙති, සඞ්ඝත්ථෙරං ආහ. ථෙරො – ‘‘අම්හෙහි එත්තකෙහි කිඤ්චි න ලද්ධං, අයං සීඝමෙව ගහෙත්වා ආගතො, කිං නු ඛො’’ති සෙසානං මුඛං ඔලොකෙසි. ථෙරො ඔලොකනාකාරෙනෙව ඤත්වා ‘‘භන්තෙ, ධම්මෙන සමෙන ලද්ධපිණ්ඩපාතො, නික්කුක්කුච්චා ගණ්හථා’’තිආදිතො පට්ඨාය සබ්බෙසං යාවදත්ථං දත්වා අත්තනාපි යාවදත්ථං භුඤ්ජි.

අථ නං භත්තකිච්චාවසානෙ ථෙරා පුච්ඡිංසු – ‘‘කදා, ආවුසො, ලොකුත්තරධම්මං පටිවිජ්ඣී’’ති? නත්ථි මෙ, භන්තෙ, ලොකුත්තරධම්මොති. ඣානලාභීසි, ආවුසොති? එතම්පි ¶ මෙ, භන්තෙ, නත්ථීති. නනු, ආවුසො, පාටිහාරියන්ති? සාරණීයධම්මො මෙ, භන්තෙ, පූරිතො, තස්ස මෙ ධම්මස්ස පූරිතකාලතො පට්ඨාය සචෙපි භික්ඛුසතසහස්සං හොති, පත්තගතං න ඛීයතීති. තෙ සුත්වා ¶ – ‘‘සාධු සාධු සප්පුරිස, අනුච්ඡවිකමිදං තුය්හ’’න්ති ආහංසු. ඉදං තාව – ‘‘පත්තගතං න ඛීයතී’’ති එත්ථ වත්ථු.

අයමෙව පන ථෙරො චෙතියපබ්බතෙ ගිරිභණ්ඩමහාපූජාය දානට්ඨානං ගන්ත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ කිං වරභණ්ඩන්ති පුච්ඡි. ද්වෙ සාටකා, භන්තෙති. එතෙ මය්හං ¶ පාපුණිස්සන්තීති. තං සුත්වා අමච්චො රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘එකො දහරො එවං වදතී’’ති. දහරස්ස එවං චිත්තං, මහාථෙරානං පන සුඛුමසාටකා වට්ටන්තීති වත්වා මහාථෙරානං දස්සාමීති ඨපෙති. තස්ස භික්ඛුසඞ්ඝෙ පටිපාටියා ඨිතෙ දෙන්තස්ස මත්ථකෙ ඨපිතාපි තෙ සාටකා හත්ථං නාරොහන්ති. අඤ්ඤෙ ආරොහන්ති. දහරස්ස දානකාලෙ පන හත්ථං ආරුළ්හා. සො තස්ස හත්ථෙ පාතෙත්වා අමච්චස්ස මුඛං ඔලොකෙත්වා දහරං නිසීදාපෙත්වා දානං දත්වා සඞ්ඝං විස්සජ්ජෙත්වා දහරස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා – ‘‘භන්තෙ, ඉමං ධම්මං කදා පටිවිජ්ඣිත්ථා’’ති ආහ. සො පරියායෙනාපි අසන්තං අවදන්තො – ‘‘නත්ථි මය්හං මහාරාජ ලොකුත්තරධම්මො’’ති ආහ. නනු, භන්තෙ, පුබ්බෙ අවචුත්ථාති. ආම, මහාරාජ, සාරණීයධම්මපූරකො අහං, තස්ස මෙ ධම්මස්ස පූරිතකාලතො පට්ඨාය භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං පාපුණාතීති. ‘‘සාධු සාධු, භන්තෙ, අනුච්ඡවිකමිදං තුය්හ’’න්ති වන්දිත්වා පක්කාමි. ඉදං – ‘‘භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං පාපුණාතී’’ති එත්ථ වත්ථු.

බ්රාහ්මණතිස්සභයෙ පන භාතරගාමවාසිනො නාගත්ථෙරියා අනාරොචෙත්වාව පලායිංසු. ථෙරී පච්චූසසමයෙ – ‘‘අතිවිය අප්පනිග්ඝොසො ගාමො, උපධාරෙථ තාවා’’ති දහරභික්ඛුනියො ආහ. තා ගන්ත්වා සබ්බෙසං ගතභාවං ඤත්වා ආගම්ම ථෙරියා ආරොචෙසුං. සා සුත්වා ‘‘මා තුම්හෙ තෙසං ගතභාවං චින්තයිත්ථ, අත්තනො උද්දෙසපරිපුච්ඡායොනිසොමනසිකාරෙසුයෙව යොගං කරොථා’’ති වත්වා භික්ඛාචාරවෙලායං පාරුපිත්වා අත්තද්වාදසමා ගාමද්වාරෙ නිග්රොධමූලෙ අට්ඨාසි. රුක්ඛෙ අධිවත්ථාදෙවතා ද්වාදසන්නම්පි භික්ඛුනීනං පිණ්ඩපාතං දත්වා ‘‘අය්යෙ, මා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡථ, නිච්චං ¶ ඉධෙව එථා’’ති ආහ. ථෙරියා පන කනිට්ඨභාතා නාගත්ථෙරො නාම අත්ථි, සො – ‘‘මහන්තං භයං, න සක්කා ඉධ යාපෙතුං, පරතීරං ගමිස්සාමී’’ති අත්තද්වාදසමොව අත්තනො වසනට්ඨානා නික්ඛන්තො ථෙරිං දිස්වා ගමිස්සාමීති භාතරගාමං ආගතො. ථෙරී – ‘‘ථෙරා ආගතා’’ති සුත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා කිං අය්යාති පුච්ඡි. සො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. සා – ‘‘අජ්ජ එකදිවසං විහාරෙයෙව වසිත්වා ස්වෙ ගමිස්සථා’’ති ආහ. ථෙරා විහාරං අගමංසු.

ථෙරී ¶ පුනදිවසෙ රුක්ඛමූලෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථා’’ති ආහ. ථෙරො – ‘‘වට්ටිස්සති ථෙරී’’ති වත්වා තුණ්හී අට්ඨාසි. ධම්මිකො තාත පිණ්ඩපාතො ¶ , කුක්කුච්චං අකත්වා පරිභුඤ්ජථාති. ‘‘වට්ටිස්සති ථෙරී’’ති. සා පත්තං ගහෙත්වා ආකාසෙ ඛිපි. පත්තො ආකාසෙ අට්ඨාසි. ථෙරො – ‘‘සත්තතාලමත්තෙ ඨිතම්පි භික්ඛුනිභත්තමෙව ථෙරී’’ති වත්වා – ‘‘භයං නාම සබ්බකාලං න හොති, භයෙ වූපසන්තෙ අරියවංසං කථයමානො, ‘භො පිණ්ඩපාතික, භික්ඛුනිභත්තං භුඤ්ජිත්වා වීතිනාමයිත්ථා’ති චිත්තෙන අනුවදියමානො සන්ථම්භෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, අප්පමත්තා හොථ ථෙරියො’’ති මග්ගං ආරුහි.

රුක්ඛදෙවතාපි – ‘‘සචෙ ථෙරො ථෙරියා හත්ථතො පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිස්සති, න නං නිවත්තෙස්සාමි. සචෙ න පරිභුඤ්ජිස්සති, නිවත්තෙස්සාමී’’ති චින්තයමානා ඨත්වා ථෙරස්ස ගමනං දිස්වා රුක්ඛා ඔරුය්හ පත්තං, භන්තෙ, දෙථාති පත්තං ගහෙත්වා ථෙරං රුක්ඛමූලංයෙව ආනෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා පිණ්ඩපාතං දත්වා කතභත්තකිච්චං පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා ද්වාදස භික්ඛුනියො ද්වාදස භික්ඛූ ච සත්තවස්සානි උපට්ඨහි. ඉදං – ‘‘දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජන්තී’’ති එත්ථ වත්ථු. තත්ර හි ථෙරී සාරණීයධම්මපූරිකා අහොසි.

අඛණ්ඩානීතිආදීසු යස්ස සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු ආදිම්හි වා අන්තෙ වා සික්ඛාපදං භින්නං හොති, තස්ස සීලං පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො විය ඛණ්ඩං නාම. යස්ස පන වෙමජ්ඣෙ භින්නං, තස්ස මජ්ඣෙ ඡිද්දසාටකො විය ඡිද්දං නාම හොති. යස්ස පන පටිපාටියා ද්වෙ තීණි භින්නානි, තස්ස පිට්ඨියං වා කුච්ඡියං වා උට්ඨිතෙන විසභාගවණ්ණෙන කාළරත්තාදීනං අඤ්ඤතරවණ්ණා ගාවී විය සබලං නාම හොති. යස්ස පන අන්තරන්තරා විසභාගබින්දුචිත්රා ගාවී ¶ විය කම්මාසං නාම හොති. යස්ස පන සබ්බෙනසබ්බං අභින්නානි, තස්ස තානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි නාම හොන්ති. තානි පනෙතානි තණ්හාදාසබ්යතො මොචෙත්වා භුජිස්සභාවකරණතො භුජිස්සානි. බුද්ධාදීහි විඤ්ඤූහි පසත්ථත්තා විඤ්ඤුපසත්ථානි, තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨත්තා – ‘‘ඉදං නාම ත්වං ආපන්නපුබ්බො’’ති කෙනචි පරාමට්ඨුං අසක්කුණෙය්යත්තා ච අපරාමට්ඨානි, උපචාරසමාධිං වා අප්පනාසමාධිං වා සංවත්තයන්තීති සමාධිසංවත්තනිකානීති වුච්චන්ති.

සීලසාමඤ්ඤගතා ¶ විහරිස්සන්තීති තෙසු තෙසු දිසාභාගෙසු විහරන්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සමානභාවූපගතසීලා විහරිස්සන්ති. සොතාපන්නාදීනඤ්හි සීලං සමුද්දන්තරෙපි දෙවලොකෙපි වසන්තානං අඤ්ඤෙසං සොතාපන්නාදීනං සීලෙන සමානමෙව හොති, නත්ථි මග්ගසීලෙ නානත්තං. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

යායං ¶ දිට්ඨීති මග්ගසම්පයුත්තා සම්මාදිට්ඨි. අරියාති නිද්දොසා. නිය්යාතීති නිය්යානිකා. තක්කරස්සාති යො තථාකාරී හොති. සබ්බදුක්ඛක්ඛයායාති සබ්බදුක්ඛක්ඛයත්ථං. දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතාති සමානදිට්ඨිභාවං උපගතා හුත්වා විහරිස්සන්ති. වුද්ධියෙවාති එවං විහරන්තානං වුද්ධියෙව භික්ඛූනං පාටිකඞ්ඛා, නො පරිහානීති.

142. එතදෙව බහුලන්ති ආසන්නපරිනිබ්බානත්තා භික්ඛු ඔවදන්තො පුනප්පුනං එතංයෙව ධම්මිං කථං කරොති. ඉති සීලන්ති එවං සීලං, එත්තකං සීලං. එත්ථ චතුපාරිසුද්ධිසීලං සීලං චිත්තෙකග්ගතා සමාධි, විපස්සනාපඤ්ඤා පඤ්ඤාති වෙදිතබ්බා. සීලපරිභාවිතොති ආදීසු යස්මිං සීලෙ ඨත්වාව මග්ගසමාධිං ඵලසමාධිං නිබ්බත්තෙන්ති. එසො තෙන සීලෙන පරිභාවිතො මහප්ඵලො හොති, මහානිසංසො. යම්හි සමාධිම්හි ඨත්වා මග්ගපඤ්ඤං ඵලපඤ්ඤං නිබ්බත්තෙන්ති, සා තෙන සමාධිනා පරිභාවිතා මහප්ඵලා හොති, මහානිසංසා. යාය පඤ්ඤාය ඨත්වා මග්ගචිත්තං ඵලචිත්තං නිබ්බත්තෙන්ති, තං තාය පරිභාවිතං සම්මදෙව ආසවෙහි විමුච්චති.

යථාභිරන්තන්ති බුද්ධානං අනභිරතිපරිතස්සිතං නාම නත්ථි, යථාරුචි යථාඅජ්ඣාසයන්ති පන වුත්තං හොති. ආයාමාති එහි යාම. ‘‘අයාමා’’තිපි පාඨො, ගච්ඡාමාති ¶ අත්ථො. ආනන්දාති භගවා සන්තිකාවචරත්තා ථෙරං ආලපති. ථෙරො පන – ‘‘ගණ්හථාවුසො පත්තචීවරානි, භගවා අසුකට්ඨානං ගන්තුකාමො’’ති භික්ඛූනං ආරොචෙති.

144. අම්බලට්ඨිකාගමනං උත්තානමෙව. අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තොතිආදි (දී. නි. 3.141) සම්පසාදනීයෙ විත්ථාරිතං.

148. පාටලිගමනෙ ¶ ආවසථාගාරන්ති ආගන්තුකානං ආවසථගෙහං. පාටලිගාමෙ කිර නිච්චකාලං ද්වින්නං රාජූනං සහායකා ආගන්ත්වා කුලානි ගෙහතො නීහරිත්වා මාසම්පි අඩ්ඪමාසම්පි වසන්ති. තෙ මනුස්සා නිච්චුපද්දුතා – ‘‘එතෙසං ආගතකාලෙ වසනට්ඨානං භවිස්සතී’’ති නගරමජ්ඣෙ මහතිං සාලං කරිත්වා තස්සා එකස්මිං පදෙසෙ භණ්ඩපටිසාමනට්ඨානං, එකස්මිං පදෙසෙ නිවාසට්ඨානං අකංසු. තෙ – ‘‘භගවා ආගතො’’ති සුත්වාව – ‘‘අම්හෙහි ගන්ත්වාපි භගවා ආනෙතබ්බො සියා, සො සයමෙව අම්හාකං වසනට්ඨානං සම්පත්තො, අජ්ජ භගවන්තං ආවසථෙ මඞ්ගලං වදාපෙස්සාමා’’ති එතදත්ථමෙව උපසඞ්කමන්තා. තස්මා එවමාහංසු. යෙන ආවසථාගාරන්ති තෙ කිර ¶ – ‘‘බුද්ධා නාම අරඤ්ඤජ්ඣාසයා අරඤ්ඤාරාමා අන්තොගාමෙ වසිතුං ඉච්ඡෙය්යුං වා නො වා’’ති භගවතො මනං අජානන්තා ආවසථාගාරං අප්පටිජග්ගිත්වාව ආගමංසු. ඉදානි භගවතො මනං ඤත්වා පුරෙතරං ගන්ත්වා පටිජග්ගිස්සාමාති යෙනාවසථාගාරං, තෙනුපසඞ්කමිංසු. සබ්බසන්ථරින්ති යථා සබ්බං සන්ථතං හොති, එවං සන්ථරිං.

149. දුස්සීලොති අසීලො නිස්සීලො. සීලවිපන්නොති විපන්නසීලො භින්නසංවරො. පමාදාධිකරණන්ති පමාදකාරණා.

ඉදඤ්ච සුත්තං ගහට්ඨානං වසෙන ආගතං පබ්බජිතානම්පි පන ලබ්භතෙව. ගහට්ඨො හි යෙන යෙන සිප්පට්ඨානෙන ජීවිතං කප්පෙති – යදි කසියා, යදි වණිජ්ජාය, පාණාතිපාතාදිවසෙන පමත්තො තං තං යථාකාලං සම්පාදෙතුං න සක්කොති, අථස්ස මූලම්පි විනස්සති. මාඝාතකාලෙ පාණාතිපාතං පන අදින්නාදානාදීනි ච කරොන්තො දණ්ඩවසෙන මහතිං භොගජානිං නිගච්ඡති. පබ්බජිතො දුස්සීලො ච පමාදකාරණා සීලතො බුද්ධවචනතො ඣානතො සත්තඅරියධනතො ච ජානිං නිගච්ඡති.

ගහට්ඨස්ස – ‘‘අසුකො නාම අසුකකුලෙ ජාතො දුස්සීලො පාපධම්මො ¶ පරිච්චත්තඉධලොකපරලොකො සලාකභත්තමත්තම්පි න දෙතී’’ති චතුපරිසමජ්ඣෙ පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති. පබ්බජිතස්ස වා – ‘‘අසුකො නාම නාසක්ඛි සීලං රක්ඛිතුං, න බුද්ධවචනං උග්ගහෙතුං, වෙජ්ජකම්මාදීහි ¶ ජීවති, ඡහි අගාරවෙහි සමන්නාගතො’’ති එවං අබ්භුග්ගච්ඡති.

අවිසාරදොති ගහට්ඨො තාව – ‘‘අවස්සං බහූනං සන්නිපාතට්ඨානෙ කෙචි මම කම්මං ජානිස්සන්ති, අථ මං නිග්ගණ්හිස්සන්තී’’ති වා, ‘‘රාජකුලස්ස වා දස්සන්තී’’ති සභයො උපසඞ්කමති, මඞ්කුභූතො පත්තක්ඛන්ධො අධොමුඛො අඞ්ගුලිකෙන භූමිං කසන්තො නිසීදති, විසාරදො හුත්වා කථෙතුං න සක්කොති. පබ්බජිතොපි – ‘‘බහූ භික්ඛූ සන්නිපතිතා, අවස්සං කොචි මම කම්මං ජානිස්සති, අථ මෙ උපොසථම්පි පවාරණම්පි ඨපෙත්වා සාමඤ්ඤතො චාවෙත්වා නික්කඩ්ඪිස්සන්තී’’ති සභයො උපසඞ්කමති, විසාරදො හුත්වා කථෙතුං න සක්කොති. එකච්චො පන දුස්සීලොපි දප්පිතො විය විචරති, සොපි අජ්ඣාසයෙන මඞ්කු හොතියෙව.

සම්මූළ්හො කාලඞ්කරොතීති තස්ස හි මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස දුස්සීලකම්මෙ සමාදාය පවත්තිතට්ඨානං ආපාථමාගච්ඡති, සො උම්මීලෙත්වා ඉධලොකං පස්සති, නිමීලෙත්වා පරලොකං පස්සති ¶ , තස්ස චත්තාරො අපායා උපට්ඨහන්ති, සත්තිසතෙන සීසෙ පහරියමානො විය හොති. සො – ‘‘වාරෙථ, වාරෙථා’’ති විරවන්තො මරති. තෙන වුත්තං – ‘‘සම්මූළ්හො කාලං කරොතී’’ති. පඤ්චමපදං උත්තානමෙව.

150. ආනිසංසකථා වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බා.

151. බහුදෙව රත්තිං ධම්මියා කථායාති අඤ්ඤාය පාළිමුත්තකාය ධම්මිකථාය චෙව ආවසථානුමොදනාය ච ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය යොජනප්පමාණං මහාමධුං පීළෙත්වා මධුපානං පායෙන්තො විය බහුදෙව රත්තිං සන්දස්සෙත්වා සම්පහංසෙත්වා උය්යොජෙසි. අභික්කන්තාති අතික්කන්තා ඛීණා ඛයවයං උපෙතා. සුඤ්ඤාගාරන්ති පාටියෙක්කං සුඤ්ඤාගාරං නාම නත්ථි, තත්ථෙව පන එකපස්සෙ සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපිත්වා – ‘‘ඉධ සත්ථා විස්සමිස්සතී’’ති මඤ්චකං පඤ්ඤපෙසුං. භගවා – ‘‘චතූහිපි ඉරියාපථෙහි පරිභුත්තං එතෙසං මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති තත්ථ සීහසෙය්යං ¶ කප්පෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සුඤ්ඤාගාරං පාවිසී’’ති.

152. සුනිධවස්සකාරාති ¶ සුනිධො ච වස්සකාරො ච ද්වෙ බ්රාහ්මණා. මගධමහාමත්තාති මගධරඤ්ඤො මහාමත්තා මහාඅමච්චා, මගධරට්ඨෙ වා මහාමත්තා මහතියා ඉස්සරියමත්තාය සමන්නාගතාති මගධමහාමත්තා. පාටලිගාමෙ නගරන්ති පාටලිගාමං නගරං කත්වා මාපෙන්ති. වජ්ජීනං පටිබාහායාති වජ්ජිරාජකුලානං ආයමුඛපච්ඡින්දනත්ථං. සහස්සෙවාති එකෙකවග්ගවසෙන සහස්සං සහස්සං හුත්වා. වත්ථූනීති ඝරවත්ථූනි. චිත්තානි නමන්ති නිවෙසනානි මාපෙතුන්ති රඤ්ඤඤ්ච රාජමහාමත්තානඤ්ච නිවෙසනානි මාපෙතුං වත්ථුවිජ්ජාපාඨකානං චිත්තානි නමන්ති. තෙ කිර අත්තනො සිප්පානුභාවෙන හෙට්ඨා පථවියං තිංසහත්ථමත්තෙ ඨානෙ – ‘‘ඉධ නාගග්ගාහො, ඉධ යක්ඛග්ගාහො, ඉධ භූතග්ගාහො, පාසාණො වා ඛාණුකො වා අත්ථී’’ති පස්සන්ති. තෙ තදා සිප්පං ජප්පිත්වා දෙවතාහි සද්ධිං මන්තයමානා විය මාපෙන්ති. අථවා නෙසං සරීරෙ දෙවතා අධිමුච්චිත්වා තත්ථ තත්ථ නිවෙසනානි මාපෙතුං චිත්තං නාමෙන්ති. තා චතූසු කොණෙසු ඛාණුකෙ කොට්ටෙත්වා වත්ථුම්හි ගහිතමත්තෙ පටිවිගච්ඡන්ති. සද්ධානං කුලානං සද්ධා දෙවතා තථා කරොන්ති, අස්සද්ධානං කුලානං අස්සද්ධා දෙවතාව. කිං කාරණා? සද්ධානඤ්හි එවං හොති – ‘‘ඉධ මනුස්සා නිවෙසනං මාපෙත්වා පඨමං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා මඞ්ගලං වඩ්ඪාපෙස්සන්ති. අථ මයං සීලවන්තානං දස්සනං, ධම්මකථං, පඤ්හාවිස්සජ්ජනං ¶ , අනුමොදනඤ්ච සොතුං ලභිස්සාම, මනුස්සා දානං දත්වා අම්හාකං පත්තිං දස්සන්තී’’ති.

තාවතිංසෙහීති යථා හි එකස්මිං කුලෙ එකං පණ්ඩිතමනුස්සං, එකස්මිං වා විහාරෙ එකං බහුස්සුතභික්ඛුං උපාදාය – ‘‘අසුකකුලෙ මනුස්සා පණ්ඩිතා, අසුකවිහාරෙ භික්ඛූ බහුස්සුතා’’ති සද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති, එවමෙව සක්කං දෙවරාජානං විස්සකම්මඤ්ච දෙවපුත්තං උපාදාය – ‘‘තාවතිංසා පණ්ඩිතා’’ති සද්දො අබ්භුග්ගතො. තෙනාහ – ‘‘තාවතිංසෙහී’’ති. තාවතිංසෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වාපි විය මාපෙන්තීති අත්ථො.

යාවතා අරියං ආයතනන්ති යත්තකං අරියකමනුස්සානං ඔසරණට්ඨානං ¶ නාම අත්ථි. යාවතා වණිප්පථොති යත්තකං වාණිජානං ආභතභණ්ඩස්ස ¶ රාසිවසෙනෙව කයවික්කයට්ඨානං නාම, වාණිජානං වසනට්ඨානං වා අත්ථි. ඉදං අග්ගනගරන්ති තෙසං අරියායතනවණිප්පථානං ඉදං අග්ගනගරං ජෙට්ඨකං පාමොක්ඛං භවිස්සතීති. පුටභෙදනන්ති භණ්ඩපුටභෙදනට්ඨානං, භණ්ඩභණ්ඩිකානං මොචනට්ඨානන්ති වුත්තං හොති. සකලජම්බුදීපෙ අලද්ධභණ්ඩම්පි හි ඉධෙව ලභිස්සන්ති, අඤ්ඤත්ථ වික්කයෙන අගච්ඡන්තම්පි ච ඉධෙව ගමිස්සති. තස්මා ඉධෙව පුටං භින්දිස්සන්තීති අත්ථො. චතූසු හි ද්වාරෙසු චත්තාරි සභායං එකන්ති එවං දිවසෙ දිවසෙ පඤ්චසතසහස්සානි උට්ඨහිස්සන්තීති දස්සෙති.

අග්ගිතො වාතිආදීසු චකාරත්ථො වා-සද්දො. අග්ගිනා ච උදකෙන ච මිථුභෙදෙන ච නස්සිස්සතීති අත්ථො. එකකොට්ඨාසො අග්ගිනා නස්සිස්සති, නිබ්බාපෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. එකං ගඞ්ගා ගහෙත්වා ගමිස්සති. එකො – ‘‘ඉමිනා අකථිතං අමුස්ස, අමුනා අකථිතං ඉමස්සා’’ති වදන්තානං පිසුණවාචානං වසෙන භින්නානං මනුස්සානං අඤ්ඤමඤ්ඤභෙදෙනෙව නස්සිස්සතීති අත්ථො. ඉති වත්වා භගවා පච්චූසකාලෙ ගඞ්ගාය තීරං ගන්ත්වා කතමුඛධොවනො භික්ඛාචාරවෙලං ආගමයමානො නිසීදි.

153. සුනිධවස්සකාරාපි – ‘‘අම්හාකං රාජා සමණස්ස ගොතමස්ස උපට්ඨාකො, සො අම්හෙ පුච්ඡිස්සති, ‘සත්ථා කිර පාටලිගාමං අගමාසි, තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමිත්ථ, න උපසඞ්කමිත්ථා’ති. උපසඞ්කමිම්හාති ච වුත්තෙ – ‘නිමන්තයිත්ථ, න නිමන්තයිත්ථා’ති ච පුච්ඡිස්සති. න නිමන්තයිම්හාති ච වුත්තෙ අම්හාකං දොසං ආරොපෙත්වා නිග්ගණ්හිස්සති. ඉදං චාපි මයං ආගතට්ඨානෙ නගරං මාපෙම, සමණස්ස ඛො පන ගොතමස්ස ගතගතට්ඨානෙ කාළකණ්ණිසත්තා ¶ පටික්කමන්ති, තං මයං නගරමඞ්ගලං වදාපෙස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා නිමන්තයිංසු. තස්මා – ‘‘අථ ඛො සුනිධවස්සකාරා’’තිආදි වුත්තං.

පුබ්බණ්හසමයන්ති පුබ්බණ්හකාලෙ. නිවාසෙත්වාති ගාමප්පවෙසනනීහාරෙන නිවාසනං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං ¶ බන්ධිත්වා. පත්තචීවරමාදායාති පත්තඤ්ච චීවරඤ්ච ආදියිත්වා කායප්පටිබද්ධං කත්වා.

සීලවන්තෙත්ථාති සීලවන්තෙ එත්ථ. සඤ්ඤතෙති කායවාචාමනෙහි සඤ්ඤතෙ.

තාසං ¶ දක්ඛිණමාදියෙති සඞ්ඝස්ස දින්නෙ චත්තාරො පච්චයෙ තාසං ඝරදෙවතානං ආදිසෙය්ය, පත්තිං දදෙය්ය. පූජිතා පූජයන්තීති – ‘‘ඉමෙ මනුස්සා අම්හාකං ඤාතකාපි න හොන්ති, එවම්පි නො පත්තිං දෙන්තී’’ති ආරක්ඛං සුසංවිහිතං කරොථාති සුට්ඨු ආරක්ඛං කරොන්ති. මානිතා මානයන්තීති කාලානුකාලං බලිකම්මකරණෙන මානිතා ‘‘එතෙ මනුස්සා අම්හාකං ඤාතකාපි න හොන්ති, චතුමාසඡමාසන්තරෙ නො බලිකම්මං කරොන්තී’’ති මානෙන්ති, මානෙන්තියො උප්පන්නං පරිස්සයං හරන්ති.

තතො නන්ති තතො නං පණ්ඩිතජාතිකං මනුස්සං. ඔරසන්ති උරෙ ඨපෙත්වා සංවඩ්ඪිතං, යථා මාතා ඔරසං පුත්තං අනුකම්පති, උප්පන්නපරිස්සයහරණත්ථමෙව තස්ස වායමති, එවං අනුකම්පන්තීති අත්ථො. භද්රානි පස්සතීති සුන්දරානි පස්සති.

154. උළුම්පන්ති පාරගමනත්ථාය ආණියො කොට්ටෙත්වා කතං. කුල්ලන්ති වල්ලිආදීහි බන්ධිත්වා කතං.

‘‘යෙ තරන්ති අණ්ණව’’න්ති ගාථාය අණ්ණවන්ති සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන යොජනමත්තං ගම්භීරස්ස ච පුථුලස්ස ච උදකට්ඨානස්සෙතං අධිවචනං. සරන්ති ඉධ නදී අධිප්පෙතා. ඉදං වුත්තං හොති, යෙ ගම්භීරවිත්ථතං තණ්හාසරං තරන්ති, තෙ අරියමග්ගසඞ්ඛාතං සෙතුං කත්වාන. විසජ්ජ පල්ලලානි අනාමසිත්වා උදකභරිතානි නින්නට්ඨානානි. අයං පන ඉදං අප්පමත්තකං තරිතුකාමොපි කුල්ලඤ්හි ජනො පබන්ධති. බුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච විනායෙව කුල්ලෙන තිණ්ණා මෙධාවිනො ජනාති.

155. කොටිගාමොති ¶ මහාපනාදස්ස පාසාදකොටියං කතගාමො. අරියසච්චානන්ති අරියභාවකරානං සච්චානං. අනනුබොධාති අබුජ්ඣනෙන අජානනෙන. අප්පටිවෙධාති අප්පටිවිජ්ඣනෙන. සන්ධාවිතන්ති භවතො භවං ගමනවසෙන ¶ සන්ධාවිතං. සංසරිතන්ති පුනප්පුනං ගමනාගමනවසෙන සංසරිතං. මමඤ්චෙව ¶ තුම්හාකඤ්චාති මයා ච තුම්හෙහි ච. අථ වා සන්ධාවිතං සංසරිතන්ති සන්ධාවනං සංසරණං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච අහොසීති එමමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. භවනෙත්ති සමූහතාති භවතො භවං නයනසමත්ථා තණ්හාරජ්ජු සුට්ඨු හතා ඡින්නා අප්පවත්තිකතා.

අනාවත්තිධම්මසම්බොධිපරායණවණ්ණනා

156. නාතිකාති එකං තළාකං නිස්සාය ද්වින්නං චූළපිතුමහාපිතුපුත්තානං ද්වෙ ගාමා. නාතිකෙති එකස්මිං ඤාතිගාමකෙ. ගිඤ්ජකාවසථෙති ඉට්ඨකාමයෙ ආවසථෙ.

157. ඔරම්භාගියානන්ති හෙට්ඨාභාගියානං, කාමභවෙයෙව පටිසන්ධිග්ගාහාපකානන්ති අත්ථො. ඔරන්ති ලද්ධනාමෙහි වා තීහි මග්ගෙහි පහාතබ්බානීතිපි ඔරම්භාගියානි. තත්ථ කාමච්ඡන්දො, බ්යාපාදොති ඉමානි ද්වෙ සමාපත්තියා වා අවික්ඛම්භිතානි, මග්ගෙන වා අසමුච්ඡින්නානි නිබ්බත්තවසෙන උද්ධං භාගං රූපභවඤ්ච අරූපභවඤ්ච ගන්තුං න දෙන්ති. සක්කායදිට්ඨිආදීනි තීණි තත්ථ නිබ්බත්තම්පි ආනෙත්වා පුන ඉධෙව නිබ්බත්තාපෙන්තීති සබ්බානිපි ඔරම්භාගියානෙව. අනාවත්තිධම්මාති පටිසන්ධිවසෙන අනාගමනසභාවා.

රාගදොසමොහානං තනුත්තාති එත්ථ කදාචි කරහචි උප්පත්තියා ච, පරියුට්ඨානමන්දතාය චාති ද්වෙධාපි තනුභාවො වෙදිතබ්බො. සකදාගාමිස්ස හි පුථුජ්ජනානං විය අභිණ්හං රාගාදයො නුප්පජ්ජන්ති, කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති. උප්පජ්ජමානා ච පුථුජ්ජනානං විය බහලබහලා නුප්පජ්ජන්ති, මක්ඛිකාපත්තං විය තනුකතනුකා උප්පජ්ජන්ති. දීඝභාණකතිපිටකමහාසීවත්ථෙරො පනාහ – ‘‘යස්මා සකදාගාමිස්ස පුත්තධීතරො හොන්ති, ඔරොධා ච හොන්ති, තස්මා බහලා කිලෙසා. ඉදං පන භවතනුකවසෙන කථිත’’න්ති. තං අට්ඨකථායං – ‘‘සොතාපන්නස්ස සත්තභවෙ ඨපෙත්වා අට්ඨමෙ භවෙ භවතනුකං නත්ථි. සකදාගාමිස්ස ද්වෙ භවෙ ඨපෙත්වා පඤ්චසු භවෙසු භවතනුකං නත්ථි. අනාගාමිස්ස රූපාරූපභවෙ ඨපෙත්වා කාමභවෙ භවතනුකං නත්ථි. ඛීණාසවස්ස කිස්මිඤ්චි භවෙ භවතනුකං නත්ථී’’ති වුත්තත්තා පටික්ඛිත්තං හොති.

ඉමං ¶ ලොකන්ති ඉමං කාමාවචරලොකං සන්ධාය වුත්තං. අයඤ්චෙත්ථ ¶ අධිප්පායො, සචෙ හි මනුස්සෙසු සකදාගාමිඵලං පත්තො දෙවෙසු නිබ්බත්තිත්වා ¶ අරහත්තං සච්ඡිකරොති, ඉච්චෙතං කුසලං. අසක්කොන්තො පන අවස්සං මනුස්සලොකං ආගන්ත්වා සච්ඡිකරොති. දෙවෙසු සකදාගාමිඵලං පත්තොපි සචෙ මනුස්සෙසු නිබ්බත්තිත්වා අරහත්තං සච්ඡිකරොති, ඉච්චෙතං කුසලං. අසක්කොන්තො පන අවස්සං දෙවලොකං ගන්ත්වා සච්ඡිකරොතීති.

අවිනිපාතධම්මොති එත්ථ විනිපතනං විනිපාතො, නාස්ස විනිපාතො ධම්මොති අවිනිපාතධම්මො. චතූසු අපායෙසු අවිනිපාතධම්මො චතූසු අපායෙසු අවිනිපාතසභාවොති අත්ථො. නියතොති ධම්මනියාමෙන නියතො. සම්බොධිපරායණොති උපරිමග්ගත්තයසඞ්ඛාතා සම්බොධි පරං අයනං අස්ස ගති පටිසරණං අවස්සං පත්තබ්බාති සම්බොධිපරායණො.

158. විහෙසාති තෙසං තෙසං ඤාණගතිං ඤාණූපපත්තිං ඤාණාභිසම්පරායං ඔලොකෙන්තස්ස කායකිලමථොව එස, ආනන්ද, තථාගතස්සාති දීපෙති, චිත්තවිහෙසා පන බුද්ධානං නත්ථි. ධම්මාදාසන්ති ධම්මමයං ආදාසං. යෙනාති යෙන ධම්මාදාසෙන සමන්නාගතො. ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතොති ඉදං නිරයාදීනංයෙව වෙවචනවසෙන වුත්තං. නිරයාදයො හි වඩ්ඪිසඞ්ඛාතතො අයතො අපෙතත්තා අපායා. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති. යෙ දුක්කටකාරිනො, තෙ එත්ථ විවසා නිපතන්තීති විනිපාතා.

අවෙච්චප්පසාදෙනාති බුද්ධගුණානං යථාභූතතො ඤාතත්තා අචලෙන අච්චුතෙන පසාදෙන. උපරි පදද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉතිපි සො භගවාතිආදීනං පන විත්ථාරො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො.

අරියකන්තෙහීති අරියානං කන්තෙහි පියෙහි මනාපෙහි. පඤ්ච සීලානි හි අරියසාවකානං කන්තානි හොන්ති, භවන්තරෙපි අවිජහිතබ්බතො. තානි සන්ධායෙතං වුත්තං. සබ්බොපි පනෙත්ථ සංවරො ලබ්භතියෙව.

සොතාපන්නොහමස්මීති ඉදං දෙසනාසීසමෙව. සකදාගාමිආදයොපි පන සකදාගාමීහමස්මීතිආදිනා නයෙන බ්යාකරොන්ති යෙවාති. සබ්බෙසම්පි හි සික්ඛාපදාවිරොධෙන යුත්තට්ඨානෙ බ්යාකරණං අනුඤ්ඤාතමෙව හොති.

161. වෙසාලියං ¶ ¶ විහරතීති එත්ථ තෙන ඛො පන සමයෙන වෙසාලී ඉද්ධා චෙව හොති ඵීතාචාතිආදිනා ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙන ¶ වෙසාලියා සම්පන්නභාවො වෙදිතබ්බො. අම්බපාලිවනෙති අම්බපාලියා ගණිකාය උය්යානභූතෙ අම්බවනෙ. සතො භික්ඛවෙති භගවා අම්බපාලිදස්සනෙ සතිපච්චුපට්ඨානත්ථං විසෙසතො ඉධ සතිපට්ඨානදෙසනං ආරභි. තත්ථ සරතීති සතො. සම්පජානාතීති සම්පජානො. සතියා ච සම්පජඤ්ඤෙන ච සමන්නාගතො හුත්වා විහරෙය්යාති අත්ථො. කායෙ කායානුපස්සීතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං මහාසතිපට්ඨානෙ වක්ඛාම.

නීලාති ඉදං සබ්බසඞ්ගාහකං. නීලවණ්ණාතිආදි තස්සෙව විභාගදස්සනං. තත්ථ න තෙසං පකතිවණ්ණො නීලො, නීලවිලෙපනවිලිත්තත්තා පනෙතං වුත්තං. නීලවත්ථාති පටදුකූලකොසෙය්යාදීනිපි තෙසං නීලානෙව හොන්ති. නීලාලඞ්කාරාති නීලමණීහි නීලපුප්ඵෙහි අලඞ්කතා, රථාපි තෙසං නීලමණිඛචිතා නීලවත්ථපරික්ඛිත්තා නීලද්ධජා නීලවම්මිකෙහි නීලාභරණෙහි නීලඅස්සෙහි යුත්තා, පතොදලට්ඨියොපි නීලා යෙවාති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරිවට්ටෙසීති පහරි. කිං ජෙ අම්බපාලීති ජෙති ආලපනවචනං, භොති අම්බපාලි, කිං කාරණාති වුත්තං හොති. ‘‘කිඤ්චා’’තිපි පාඨො, අයමෙවෙත්ථ අත්ථො. සාහාරන්ති සජනපදං. අඞ්ගුලිං ඵොටෙසුන්ති අඞ්ගුලිං චාලෙසුං. අම්බකායාති ඉත්ථිකාය.

යෙසන්ති කරණත්ථෙ සාමිවචනං, යෙහි අදිට්ඨාති වුත්තං හොති. ඔලොකෙථාති පස්සථ. අවලොකෙථාති පුනප්පුනං පස්සථ. උපසංහරථාති උපනෙථ. ඉමං ලිච්ඡවිපරිසං තුම්හාකං චිත්තෙන තාවතිංසසදිසං උපසංහරථ උපනෙථ අල්ලීයාපෙථ. යථෙව තාවතිංසා අභිරූපා පාසාදිකා නීලාදිනානාවණ්ණා, එවමිමෙ ලිච්ඡවිරාජානොපීති තාවතිංසෙහි සමකෙ කත්වා පස්සථාති අත්ථො.

කස්මා පන භගවා අනෙකසතෙහි සුත්තෙහි චක්ඛාදීනං රූපාදීසු නිමිත්තග්ගාහං පටිසෙධෙත්වා ඉධ මහන්තෙන උස්සාහෙන නිමිත්තග්ගාහෙ උය්යොජෙතීති? හිතකාමතාය. තත්ර කිර එකච්චෙ භික්ඛූ ඔසන්නවීරියා, තෙසං ¶ සම්පත්තියා පලොභෙන්තො – ‘‘අප්පමාදෙන සමණධම්මං කරොන්තානං එවරූපා ඉස්සරියසම්පත්ති සුලභා’’ති සමණධම්මෙ උස්සාහජනනත්ථං ආහ. අනිච්චලක්ඛණවිභාවනත්ථඤ්චාපි ¶ එවමාහ. නචිරස්සෙව හි සබ්බෙපිමෙ අජාතසත්තුස්ස වසෙන විනාසං පාපුණිස්සන්ති. අථ නෙසං රජ්ජසිරිසම්පත්තිං දිස්වා ඨිතභික්ඛූ – ‘‘තථාරූපායපි නාම ¶ සිරිසම්පත්තියා විනාසො පඤ්ඤායිස්සතී’’ති අනිච්චලක්ඛණං භාවෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිස්සන්තීති අනිච්චලක්ඛණවිභාවනත්ථං ආහ.

අධිවාසෙතූති අම්බපාලියා නිමන්තිතභාවං ඤත්වාපි කස්මා නිමන්තෙන්තීති? අසද්දහනතාය චෙව වත්තසීසෙන ච. සා හි ධුත්තා ඉත්ථී අනිමන්තෙත්වාපි නිමන්තෙමීති වදෙය්යාති තෙසං චිත්තං අහොසි, ධම්මං සුත්වා ගමනකාලෙ ච නිමන්තෙත්වා ගමනං නාම මනුස්සානං වත්තමෙව.

163. වෙළුවගාමකොති වෙසාලියා සමීපෙ වෙළුවගාමො. යථාමිත්තන්තිආදීසු මිත්තා මිත්තාව. සන්දිට්ඨාති තත්ථ තත්ථ සඞ්ගම්ම දිට්ඨමත්තා නාතිදළ්හමිත්තා. සම්භත්තාති සුට්ඨු භත්තා සිනෙහවන්තො දළ්හමිත්තා. යෙසං යෙසං යත්ථ යත්ථ එවරූපා භික්ඛූ අත්ථි, තෙ තෙ තත්ථ තත්ථ වස්සං උපෙථාති අත්ථො. කස්මා එවමාහ? තෙසං ඵාසුවිහාරත්ථාය. තෙසඤ්හි වෙළුවගාමකෙ සෙනාසනං නප්පහොති, භික්ඛාපි මන්දා. සමන්තා වෙසාලියා පන බහූනි සෙනාසනානි, භික්ඛාපි සුලභා, තස්මා එවමාහ. අථ කස්මා – ‘‘යථාසුඛං ගච්ඡථා’’ති න විස්සජ්ජෙසි? තෙසං අනුකම්පාය. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අහං දසමාසමත්තං ඨත්වා පරිනිබ්බායිස්සාමි, සචෙ ඉමෙ දූරං ගච්ඡිස්සන්ති, මම පරිනිබ්බානකාලෙ දට්ඨුං න සක්ඛිස්සන්ති. අථ නෙසං – ‘‘සත්ථා පරිනිබ්බායන්තො අම්හාකං සතිමත්තම්පි න අදාසි, සචෙ ජානෙය්යාම, එවං න දූරෙ වසෙය්යාමා’’ති විප්පටිසාරො භවෙය්ය. වෙසාලියා සමන්තා පන වසන්තා මාසස්ස අට්ඨ වාරෙ ආගන්ත්වා ධම්මං සුණිස්සන්ති, සුගතොවාදං ලභිස්සන්තී’’ති න විස්සජ්ජෙසි.

164. ඛරොති ඵරුසො. ආබාධොති විසභාගරොගො. බාළ්හාති බලවතියො. මාරණන්තිකාති මරණන්තං මරණසන්තිකං පාපනසමත්ථා. සතො සම්පජානො අධිවාසෙසීති සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා අධිවාසෙසි. අවිහඤ්ඤමානොති වෙදනානුවත්තනවසෙන අපරාපරං ¶ පරිවත්තනං අකරොන්තො අපීළියමානො අදුක්ඛියමානොව අධිවාසෙසි ¶ . අනාමන්තෙත්වාති අජානාපෙත්වා. අනපලොකෙත්වාති න අපලොකෙත්වා ඔවාදානුසාසනිං අදත්වාති වුත්තං හොති. වීරියෙනාති පුබ්බභාගවීරියෙන චෙව ඵලසමාපත්තිවීරියෙන ච. පටිපණාමෙත්වාති වික්ඛම්භෙත්වා. ජීවිතසඞ්ඛාරන්ති එත්ථ ජීවිතම්පි ජීවිතසඞ්ඛාරො. යෙන ජීවිතං සඞ්ඛරියති ඡිජ්ජමානං ඝටෙත්වා ඨපියති, සො ඵලසමාපත්තිධම්මොපි ජීවිතසඞ්ඛාරො. සො ඉධ අධිප්පෙතො. අධිට්ඨායාති ¶ අධිට්ඨහිත්වා පවත්තෙත්වා, ජීවිතට්ඨපනසමත්ථං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජෙය්යන්ති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො.

කිං පන භගවා ඉතො පුබ්බෙ ඵලසමාපත්තිං න සමාපජ්ජතීති? සමාපජ්ජති. සා පන ඛණිකසමාපත්ති. ඛණිකසමාපත්ති ච අන්තොසමාපත්තියංයෙව වෙදනං වික්ඛම්භෙති, සමාපත්තිතො වුට්ඨිතමත්තස්ස කට්ඨපාතෙන වා කඨලපාතෙන වා ඡින්නසෙවාලො විය උදකං පුන සරීරං වෙදනා අජ්ඣොත්ථරති. යා පන රූපසත්තකං අරූපසත්තකඤ්ච නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා මහාවිපස්සනාවසෙන සමාපන්නා සමාපත්ති, සා සුට්ඨු වික්ඛම්භෙති. යථා නාම පුරිසෙන පොක්ඛරණිං ඔගාහෙත්වා හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච සුට්ඨු අපබ්යූළ්හො සෙවාලො චිරෙන උදකං ඔත්ථරති; එවමෙව තතො වුට්ඨිතස්ස චිරෙන වෙදනා උප්පජ්ජති. ඉති භගවා තං දිවසං මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ අභිනවවිපස්සනං පට්ඨපෙන්තො විය රූපසත්තකං අරූපසත්තකං නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා චුද්දසහාකාරෙහි සන්නෙත්වා මහාවිපස්සනාය වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වා – ‘‘දසමාසෙ මා උප්පජ්ජිත්ථා’’ති සමාපත්තිං සමාපජ්ජි. සමාපත්තිවික්ඛම්භිතා වෙදනා දසමාසෙ න උප්පජ්ජි යෙව.

ගිලානා වුට්ඨිතොති ගිලානො හුත්වා පුන වුට්ඨිතො. මධුරකජාතො වියාති සඤ්ජාතගරුභාවො සඤ්ජාතථද්ධභාවො සූලෙ උත්තාසිතපුරිසො විය. න පක්ඛායන්තීති නප්පකාසන්ති, නානාකාරතො න උපට්ඨහන්ති. ධම්මාපි මං න පටිභන්තීති සතිපට්ඨානාදිධම්මා මය්හං පාකටා න හොන්තීති දීපෙති. තන්තිධම්මා පන ථෙරස්ස සුපගුණා. න උදාහරතීති පච්ඡිමං ඔවාදං න දෙති. තං සන්ධාය වදති.

165. අනන්තරං ¶ අබාහිරන්ති ධම්මවසෙන වා පුග්ගලවසෙන වා උභයං අකත්වා. ‘‘එත්තකං ධම්මං පරස්ස න දෙසෙස්සාමී’’ති ¶ හි චින්තෙන්තො ධම්මං අබ්භන්තරං කරොති නාම. ‘‘එත්තකං පරස්ස දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො ධම්මං බාහිරං කරොති නාම. ‘‘ඉමස්ස පුග්ගලස්ස දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො පන පුග්ගලං අබ්භන්තරං කරොති නාම. ‘‘ඉමස්ස න දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො පුග්ගලං බාහිරං කරොති නාම. එවං අකත්වා දෙසිතොති අත්ථො. ආචරියමුට්ඨීති යථා බාහිරකානං ආචරියමුට්ඨි නාම හොති. දහරකාලෙ කස්සචි අකථෙත්වා පච්ඡිමකාලෙ මරණමඤ්චෙ නිපන්නා පියමනාපස්ස අන්තෙවාසිකස්ස කථෙන්ති, එවං තථාගතස්ස – ‘‘ඉදං මහල්ලකකාලෙ පච්ඡිමට්ඨානෙ කථෙස්සාමී’’ති මුට්ඨිං කත්වා ‘‘පරිහරිස්සාමී’’ති ඨපිතං කිඤ්චි නත්ථීති දස්සෙති.

අහං ¶ භික්ඛුසඞ්ඝන්ති අහමෙව භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමීති වා මමුද්දෙසිකොති අහං උද්දිසිතබ්බට්ඨෙන උද්දෙසො අස්සාති මමුද්දෙසිකො. මංයෙව උද්දිසිත්වා මම පච්චාසීසමානො භික්ඛුසඞ්ඝො හොතු, මම අච්චයෙන වා මා අහෙසුං, යං වා තං වා හොතූති ඉති වා යස්ස අස්සාති අත්ථො. න එවං හොතීති බොධිපල්ලඞ්කෙයෙව ඉස්සාමච්ඡරියානං විහතත්තා එවං න හොති. ස කින්ති සො කිං. ආසීතිකොති අසීතිසංවච්ඡරිකො. ඉදං පච්ඡිමවයඅනුප්පත්තභාවදීපනත්ථං වුත්තං. වෙඨමිස්සකෙනාති බාහබන්ධචක්කබන්ධාදිනා පටිසඞ්ඛරණෙන වෙඨමිස්සකෙන. මඤ්ඤෙති ජිණ්ණසකටං විය වෙඨමිස්සකෙන මඤ්ඤෙ යාපෙති. අරහත්තඵලවෙඨනෙන චතුඉරියාපථකප්පනං තථාගතස්ස හොතීති දස්සෙති.

ඉදානි තමත්ථං පකාසෙන්තො යස්මිං, ආනන්ද, සමයෙතිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බනිමිත්තානන්ති රූපනිමිත්තාදීනං. එකච්චානං වෙදනානන්ති ලොකියානං වෙදනානං. තස්මාතිහානන්දාති යස්මා ඉමිනා ඵලසමාපත්තිවිහාරෙන ඵාසු හොති, තස්මා තුම්හෙපි තදත්ථාය එවං විහරථාති දස්සෙති. අත්තදීපාති මහාසමුද්දගතදීපං විය අත්තානං දීපං පතිට්ඨං කත්වා විහරථ. අත්තසරණාති අත්තගතිකාව හොථ, මා අඤ්ඤගතිකා. ධම්මදීපධම්මසරණපදෙසුපි එසෙව නයො. තමතග්ගෙති තමඅග්ගෙ. මජ්ඣෙ තකාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘ඉමෙ අග්ගතමාති තමතග්ගා’’ති. එවං සබ්බං තමයොගං ඡින්දිත්වා අතිවිය අග්ගෙ උත්තමභාවෙ එතෙ ¶ , ආනන්ද ¶ , මම භික්ඛූ භවිස්සන්ති. තෙසං අතිඅග්ගෙ භවිස්සන්ති, යෙ කෙචි සික්ඛාකාමා, සබ්බෙපි තෙ චතුසතිපට්ඨානගොචරාව භික්ඛූ අග්ගෙ භවිස්සන්තීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං සඞ්ගණ්හාති.

166. වෙසාලිං පිණ්ඩාය පාවිසීති කදා පාවිසි? උක්කචෙලතො නික්ඛමිත්වා වෙසාලිං ගතකාලෙ. භගවා කිර වුට්ඨවස්සො වෙළුවගාමකා නික්ඛමිත්වා සාවත්ථිං ගමිස්සාමීති ආගතමග්ගෙනෙව පටිනිවත්තන්තො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනං පාවිසි. ධම්මසෙනාපති භගවතො වත්තං දස්සෙත්වා දිවාට්ඨානං ගතො. සො තත්ථ අන්තෙවාසිකෙසු වත්තං දස්සෙත්වා පටික්කන්තෙසු දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා චම්මක්ඛණ්ඩං පඤ්ඤපෙත්වා පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ඵලසමාපත්තිං ¶ පාවිසි. අථස්ස යථාපරිච්ඡෙදෙන තතො වුට්ඨිතස්ස අයං පරිවිතක්කො උදපාදි – ‘‘බුද්ධා නු ඛො පඨමං පරිනිබ්බායන්ති, අගසාවකා නු ඛො’’ති? තතො – ‘‘අග්ගසාවකා පඨම’’න්ති ඤත්වා අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරං ඔලොකෙසි. සො – ‘‘සත්තාහමෙව මෙ ආයුසඞ්ඛාරො පවත්තතී’’ති ඤත්වා – ‘‘කත්ථ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. තතො – ‘‘රාහුලො තාවතිංසෙසු පරිනිබ්බුතො, අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො ඡද්දන්තදහෙ, අහං කත්ථ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති පුන චින්තෙන්තො මාතරං ආරබ්භ සතිං උප්පාදෙසි – ‘‘මය්හං මාතා සත්තන්නං අරහන්තානං මාතා හුත්වාපි බුද්ධධම්මසඞ්ඝෙසු අප්පසන්නා, අත්ථි නු ඛො තස්සා උපනිස්සයො, නත්ථි නු ඛො’’ති ආවජ්ජෙත්වා සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයං දිස්වා – ‘‘කස්ස දෙසනාය අභිසමයො භවිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්තො – ‘‘මමෙව ධම්මදෙසනාය භවිස්සති, න අඤ්ඤස්ස. සචෙ ඛො පනාහං අප්පොස්සුක්කො භවෙය්යං, භවිස්සන්ති මෙ වත්තාරො – ‘සාරිපුත්තත්ථෙරො අවසෙසජනානම්පි අවස්සයො හොති. තථා හිස්ස සමචිත්තසුත්තදෙසනාදිවසෙ (අ. නි. 1.37) කොටිසතසහස්සදෙවතා අරහත්තං පත්තා ¶ . තයො මග්ගෙ පටිවිද්ධදෙවතානං ගණනා නත්ථි. අඤ්ඤෙසු ච ඨානෙසු අනෙකා අභිසමයා ¶ දිස්සන්ති. ථෙරෙව චිත්තං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තානෙව අසීතිකුලසහස්සානි. සො දානි සකමාතුමිච්ඡාදස්සනමත්තම්පි හරිතුං නාසක්ඛී’ති. තස්මා මාතරං මිච්ඡාදස්සනා මොචෙත්වා ජාතොවරකෙයෙව පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා – ‘‘අජ්ජෙව භගවන්තං අනුජානාපෙත්වා නික්ඛමිස්සාමී’’ති චුන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි. ‘‘ආවුසො, චුන්ද, අම්හාකං පඤ්චසතාය භික්ඛුපරිසාය සඤ්ඤං දෙහි – ‘ගණ්හථාවුසො පත්තචීවරානි, ධම්මසෙනාපති නාළකගාමං ගන්තුකාමො’ති’’. ථෙරො තථා අකාසි. භික්ඛූ සෙනාසනං සංසාමෙත්වා පත්තචීවරමාදාය ථෙරස්ස සන්තිකං ආගමංසු. ථෙරො සෙනාසනං සංසාමෙත්වා දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා දිවාට්ඨානද්වාරෙ ඨත්වා දිවාට්ඨානං ඔලොකෙන්තො – ‘‘ඉදං දානි පච්ඡිමදස්සනං, පුන ආගමනං නත්ථී’’ති පඤ්චසතභික්ඛුපරිවුතො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එතදවොච –

‘‘ඡින්නො දානි භවිස්සාමි, ලොකනාථ මහාමුනි;

ගමනාගමනං නත්ථි, පච්ඡිමා වන්දනා අයං.

ජීවිතං අප්පකං මය්හං, ඉතො සත්තාහමච්චයෙ;

නික්ඛිපෙය්යාමහං දෙහං, භාරවොරොපනං යථා.

අනුජානාතු මෙ භන්තෙ, භගවා, අනුජානාතු සුගතො;

පරිනිබ්බානකාලො මෙ, ඔස්සට්ඨො ආයුසඞ්ඛාරො’’ති.

බුද්ධා ¶ පන යස්මා ‘‘පරිනිබ්බාහී’’ති වුත්තෙ මරණසංවණ්ණනං සංවණ්ණෙන්ති නාම, ‘‘මා පරිනිබ්බාහී’’ති වුත්තෙ වට්ටස්ස ගුණං කථෙන්තීති මිච්ඡාදිට්ඨිකා දොසං ආරොපෙස්සන්ති, තස්මා තදුභයම්පි න වදන්ති. තෙන නං භගවා ආහ – ‘‘කත්ථ පරිනිබ්බායිස්සසි සාරිපුත්තා’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, මගධෙසු නාළකගාමෙ ජාතොවරකො, තත්ථාහං පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘යස්ස දානි ත්වං, සාරිපුත්ත, කාලං මඤ්ඤසි, ඉදානි පන තෙ ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතිකානං තාදිසස්ස භික්ඛුනො දස්සනං දුල්ලභං භවිස්සතීති දෙසෙහි තෙසං ධම්ම’’න්ති ආහ.

ථෙරො – ‘‘සත්ථා මය්හං ඉද්ධිවිකුබ්බනපුබ්බඞ්ගමං ධම්මදෙසනං පච්චාසීසතී’’ති ඤත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා තාලප්පමාණං අබ්භුග්ගන්ත්වා පුන ඔරුය්හ භගවන්තං වන්දිත්වා ¶ සත්තතාලප්පමාණෙ ¶ අන්තලික්ඛෙ ඨිතො ඉද්ධිවිකුබ්බනං දස්සෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සකලනගරං සන්නිපති. ථෙරො ඔරුය්හ භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘ගමනකාලො මෙ, භන්තෙ’’ති ආහ. භගවා ‘‘ධම්මසෙනාපතිං පටිපාදෙස්සාමී’’ති ධම්මාසනා උට්ඨාය ගන්ධකුටිඅභිමුඛො ගන්ත්වා මණිඵලකෙ අට්ඨාසි. ථෙරො තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිත්වා – ‘‘භගවා ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස උපරි අනොමදස්සිසම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදමූලෙ නිපතිත්වා තුම්හාකං දස්සනං පත්ථෙසිං. සා මෙ පත්ථනා සමිද්ධා, දිට්ඨා තුම්හෙ, තං පඨමදස්සනං, ඉදං පච්ඡිමදස්සනං. පුන තුම්හාකං දස්සනං නත්ථී’’ති – වත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ යාව දස්සනවිසයො, තාව අභිමුඛොව පටික්කමිත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය චුතිපටිසන්ධිවසෙන කිස්මිඤ්චි ඨානෙ ගමනාගමනං නාම නත්ථී’’ති වන්දිත්වා පක්කාමි. උදකපරියන්තං කත්වා මහාභූමිචාලො අහොසි. භගවා පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘අනුගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, තුම්හාකං ජෙට්ඨභාතික’’න්ති. භික්ඛූ යාව ද්වාරකොට්ඨකා අගමංසු. ථෙරො – ‘‘තිට්ඨථ, තුම්හෙ ආවුසො, අප්පමත්තා හොථා’’ති නිවත්තාපෙත්වා අත්තනො පරිසායෙව සද්ධිං පක්කාමි. මනුස්සා – ‘‘පුබ්බෙ අය්යො පච්චාගමනචාරිකං චරති, ඉදං දානි ගමනං න පුන පච්චාගමනායා’’ති පරිදෙවන්තා අනුබන්ධිංසු. තෙපි ‘‘අප්පමත්තා හොථ ආවුසො, එවංභාවිනො නාම සඞ්ඛාරා’’ති නිවත්තාපෙසි.

අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො අන්තරාමග්ගෙ සත්තාහං මනුස්සානං අනුග්ගහං කරොන්තො සායං නාළකගාමං පත්වා ගාමද්වාරෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ අට්ඨාසි. අථ උපරෙවතො නාම ථෙරස්ස භාගිනෙය්යො බහිගාමං ගච්ඡන්තො ථෙරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. ථෙරො තං ආහ – ‘‘අත්ථි ගෙහෙ තෙ අය්යිකා’’ති? ආම, භන්තෙති. ගච්ඡ අම්හාකං ඉධාගතභාවං ආරොචෙහි. ‘‘කස්මා ආගතො’’ති ච වුත්තෙ ‘‘අජ්ජ කිර එකදිවසං අන්තොගාමෙ භවිස්සති, ජාතොවරකං පටිජග්ගථ, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං නිවාසනට්ඨානං ජානාථා’’ති. සො ගන්ත්වා ‘‘අය්යිකෙ, මය්හං මාතුලො ¶ ආගතො’’ති ආහ. ඉදානි කුහින්ති? ගාමද්වාරෙති. එකකොව, අඤ්ඤොපි කොචි අත්ථීති ¶ ? අත්ථි පඤ්චසතා භික්ඛූති. කිං කාරණා ආගතොති? සො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. බ්රාහ්මණී – ‘‘කිං නු ඛො එත්තකානං වසනට්ඨානං පටිජග්ගාපෙති ¶ , දහරකාලෙ පබ්බජිත්වා මහල්ලකකාලෙ ගිහී හොතුකාමො’’ති චින්තෙන්තී ජාතොවරකං පටිජග්ගාපෙත්වා පඤ්චසතානං භික්ඛූනං වසනට්ඨානං කාරෙත්වා දණ්ඩදීපිකායො ජාලෙත්වා ථෙරස්ස පාහෙසි.

ථෙරො භික්ඛූහි සද්ධිං පාසාදං අභිරුහි. අභිරුහිත්වා ච ජාතොවරකං පවිසිත්වා නිසීදි. නිසජ්ජෙව – ‘‘තුම්හාකං වසනට්ඨානං ගච්ඡථා’’ති භික්ඛූ උය්යොජෙසි. තෙසු ගතමත්තෙසුයෙව ථෙරස්ස ඛරො ආබාධො උප්පජ්ජි, ලොහිතපක්ඛන්දිකා මාරණන්තිකා වෙදනා වත්තන්ති, එකං භාජනං පවිසති, එකං නික්ඛමති. බ්රාහ්මණී – ‘‘මම පුත්තස්ස පවත්ති මය්හං න රුච්චතී’’ති අත්තනො වසනගබ්භද්වාරං නිස්සාය අට්ඨාසි. චත්තාරො මහාරාජානො ‘‘ධම්මසෙනාපති කුහිං විහරතී’’ති ඔලොකෙන්තා ‘‘නාළකගාමෙ ජාතොවරකෙ පරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නො, පච්ඡිමදස්සනං ගමිස්සාමා’’ති ආගම්ම වන්දිත්වා අට්ඨංසු. ථෙරො – කෙ තුම්හෙති? මහාරාජානො, භන්තෙති. කස්මා ආගතත්ථාති? ගිලානුපට්ඨාකා භවිස්සාමාති. හොතු, අත්ථි ගිලානුපට්ඨාකො, ගච්ඡථ තුම්හෙති උය්යොජෙසි. තෙසං ගතාවසානෙ තෙනෙව නයෙන සක්කො දෙවානමින්දො, තස්මිං ගතෙ සුයාමාදයො මහාබ්රහ්මා ච ආගමිංසු. තෙපි තථෙව ථෙරො උය්යොජෙසි.

බ්රාහ්මණී දෙවතානං ආගමනඤ්ච ගමනඤ්ච දිස්වා – ‘‘කෙ නු ඛො එතෙ මම පුත්තං වන්දිත්වා ගච්ඡන්තී’’ති ථෙරස්ස ගබ්භද්වාරං ගන්ත්වා – ‘‘තාත, චුන්ද, කා පවත්තී’’ති පුච්ඡි. සො තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා – ‘‘මහාඋපාසිකා, භන්තෙ ආගතා’’ති ආහ. ථෙරො කස්මා අවෙලාය ආගතත්ථාති පුච්ඡි. සා තුය්හං තාත දස්සනත්ථායාති වත්වා ‘‘තාත කෙ පඨමං ආගතා’’ති පුච්ඡි. චත්තාරො මහාරාජානො, උපාසිකෙති. තාත, ත්වං චතූහි මහාරාජෙහි මහන්තතරොති? ආරාමිකසදිසා එතෙ උපාසිකෙ, අම්හාකං සත්ථු පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය ඛග්ගහත්ථා හුත්වා ආරක්ඛං අකංසූති. තෙසං තාත, ගතාවසානෙ කො ආගතොති? සක්කො දෙවානමින්දොති. දෙවරාජතොපි ත්වං තාත, මහන්තතරොති? භණ්ඩගාහකසාමණෙරසදිසො ¶ එස උපාසිකෙ, අම්හාකං සත්ථු තාවතිංසතො ඔතරණකාලෙ පත්තචීවරං ගහෙත්වා ඔතිණ්ණොති. තස්ස තාත ගතාවසානෙ ජොතමානො විය කො ආගතොති? උපාසිකෙ තුය්හං භගවා ච සත්ථා ච මහාබ්රහ්මා නාම එසොති. මය්හං භගවතො මහාබ්රහ්මතොපි ත්වං තාත මහන්තතරොති? ආම උපාසිකෙ, එතෙ නාම කිර අම්හාකං සත්ථු ¶ ජාතදිවසෙ චත්තාරො මහාබ්රහ්මානො මහාපුරිසං සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගණ්හිංසූති.

අථ ¶ බ්රාහ්මණියා – ‘‘පුත්තස්ස තාව මෙ අයං ආනුභාවො, කීදිසො වත මය්හං පුත්තස්ස භගවතො සත්ථු ආනුභාවො භවිස්සතී’’ති චින්තයන්තියා සහසා පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජිත්වා සකලසරීරෙ ඵරි. ථෙරො – ‘‘උප්පන්නං මෙ මාතු පීතිසොමනස්සං, අයං දානි කාලො ධම්මදෙසනායා’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘කිං චින්තෙසි මහාඋපාසිකෙ’’ති ආහ. සා – ‘‘පුත්තස්ස තාව මෙ අයං ගුණො, සත්ථු පනස්ස කීදිසො ගුණො භවිස්සතීති ඉදං, තාත, චින්තෙමී’’ති ආහ. මහාඋපාසිකෙ, මය්හං සත්ථු ජාතක්ඛණෙ, මහාභිනික්ඛමනෙ, සම්බොධියං, ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ ච දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ, සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන සමො නාම නත්ථි, ඉතිපි සො භගවාති විත්ථාරෙත්වා බුද්ධගුණප්පටිසංයුත්තං ධම්මදෙසනං කථෙසි.

බ්රාහ්මණී පියපුත්තස්ස ධම්මදෙසනාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය පුත්තං ආහ – ‘‘තාත, උපතිස්ස, කස්මා එවමකාසි, එවරූපං නාම අමතං මය්හං එත්තකං කාලං න අදාසී’’ති. ථෙරො – ‘‘දින්නං දානි මෙ මාතු රූපසාරියා බ්රාහ්මණියා පොසාවනිකමූලං, එත්තකෙන වට්ටිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ මහාඋපාසිකෙ’’ති බ්රාහ්මණිං උය්යොජෙත්වා ‘‘චුන්ද කා වෙලා’’ති ආහ. බලවපච්චූසකාලො, භන්තෙති. තෙන හි භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙහීති. සන්නිපතිතො, භන්තෙ, සඞ්ඝොති. මං උක්ඛිපිත්වා නිසීදාපෙහි චුන්දාති උක්ඛිපිත්වා නිසීදාපෙසි. ථෙරො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘ආවුසො චතුචත්තාලීසං වො වස්සානි මයා සද්ධිං විචරන්තානං යං මෙ කායිකං වා වාචසිකං වා න රොචෙථ, ඛමථ තං ආවුසොති. එත්තකං, භන්තෙ, අම්හාකං ඡායා විය තුම්හෙ අමුඤ්චිත්වා විචරන්තානං අරුච්චනකං නාම නත්ථි, තුම්හෙ පන අම්හාකං ඛමථාති. අථ ¶ ථෙරො අරුණසිඛාය පඤ්ඤායමානාය මහාපථවිං උන්නාදයන්තො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. බහූ දෙවමනුස්සා ථෙරස්ස පරිනිබ්බානෙ සක්කාරං කරිංසු.

ආයස්මා ¶ චුන්දො ථෙරස්ස පත්තචීවරඤ්ච ධාතුපරිස්සාවනඤ්ච ගහෙත්වා ජෙතවනං ගන්ත්වා ආනන්දත්ථෙරං ගහෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමි. භගවා ධාතුපරිස්සාවනං ගහෙත්වා පඤ්චහි ගාථාසතෙහි ථෙරස්ස ගුණං කථෙත්වා ධාතුචෙතියං කාරාපෙත්වා රාජගහගමනත්ථාය ආනන්දත්ථෙරස්ස සඤ්ඤං අදාසි. ථෙරො භික්ඛූනං ආරොචෙසි. භගවා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහං අගමාසි. තත්ථ ගතකාලෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො පරිනිබ්බායි. භගවා තස්ස ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං කාරාපෙත්වා රාජගහතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන ගඞ්ගාභිමුඛො ගන්ත්වා උක්කචෙලං අගමාසි. තත්ථ ගඞ්ගාතීරෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නිසීදිත්වා තත්ථ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානානං පරිනිබ්බානප්පටිසංයුත්තං සුත්තං දෙසෙත්වා උක්කචෙලතො නික්ඛමිත්වා වෙසාලිං අගමාසි. එවං ගතෙ අථ ඛො භගවා පුබ්බණ්හසමයං ¶ නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය වෙසාලිං පිණ්ඩාය පාවිසීති අයමෙත්ථ අනුපුබ්බී කථා.

නිසීදනන්ති එත්ථ චම්මක්ඛණ්ඩං අධිප්පෙතං. උදෙනචෙතියන්ති උදෙනයක්ඛස්ස චෙතියට්ඨානෙ කතවිහාරො වුච්චති. ගොතමකාදීසුපි එසෙව නයො. භාවිතාති වඩ්ඪිතා. බහුලීකතාති පුනප්පුනං කතා. යානීකතාති යුත්තයානං විය කතා. වත්ථුකතාති පතිට්ඨානට්ඨෙන වත්ථු විය කතා. අනුට්ඨිතාති අධිට්ඨිතා. පරිචිතාති සමන්තතො චිතා සුවඩ්ඪිතා. සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු සමාරද්ධා.

ඉති අනියමෙන කථෙත්වා පුන නියමෙත්වා දස්සෙන්තො තථාගතස්ස ඛොතිආදිමාහ. එත්ථ ච කප්පන්ති ආයුකප්පං. තස්මිං තස්මිං කාලෙ යං මනුස්සානං ආයුප්පමාණං හොති, තං පරිපුණ්ණං කරොන්තො තිට්ඨෙය්ය. කප්පාවසෙසං වාති – ‘‘අප්පං වා භිය්යො’’ති (දී. නි. 2.7; අ. නි. 6.74) වුත්තවස්සසතතො අතිරෙකං වා. මහාසීවත්ථෙරො පනාහ – ‘‘බුද්ධානං අට්ඨානෙ ගජ්ජිතං නාම නත්ථි. යථෙව හි වෙළුවගාමකෙ උප්පන්නං මාරණන්තිකං වෙදනං දස මාසෙ වික්ඛම්භෙති, එවං පුනප්පුනං ¶ තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා දස දස මාසෙ වික්ඛම්භෙන්තො ඉමං භද්දකප්පමෙව තිට්ඨෙය්ය, කස්මා පන න ඨිතොති? උපාදින්නකසරීරං නාම ඛණ්ඩිච්චාදීහි අභිභුය්යති, බුද්ධා ච ඛණ්ඩිච්චාදිභාවං අපත්වා පඤ්චමෙ ආයුකොට්ඨාසෙ බහුජනස්ස පියමනාපකාලෙයෙව පරිනිබ්බායන්ති. බුද්ධානුබුද්ධෙසු ච මහාසාවකෙසු පරිනිබ්බුතෙසු එකකෙනෙව ඛාණුකෙන විය ¶ ඨාතබ්බං හොති, දහරසාමණෙරපරිවාරිතෙන වා. තතො – ‘අහො බුද්ධානං පරිසා’ති හීළෙතබ්බතං ආපජ්ජෙය්ය. තස්මා න ඨිතො’’ති. එවං වුත්තෙපි සො න රුච්චති, ‘‘ආයුකප්පො’’ති ඉදමෙව අට්ඨකථායං නියමිතං.

167. යථා තං මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තොති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං. යථා මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තො අජ්ඣොත්ථටචිත්තො අඤ්ඤොපි කොචි පුථුජ්ජනො පටිවිජ්ඣිතුං න සක්කුණෙය්ය, එවමෙව නාසක්ඛි පටිවිජ්ඣිතුන්ති අත්ථො. කිං කාරණා? මාරො හි යස්ස සබ්බෙන සබ්බං ද්වාදස විපල්ලාසා අප්පහීනා, තස්ස චිත්තං පරියුට්ඨාති. ථෙරස්ස චත්තාරො විපල්ලාසා අප්පහීනා, තෙනස්ස මාරො චිත්තං පරියුට්ඨාති. සො පන චිත්තපරියුට්ඨානං කරොන්තො කිං කරොතීති? භෙරවං රූපාරම්මණං වා දස්සෙති, සද්දාරම්මණං වා සාවෙති, තතො සත්තා තං දිස්වා වා සුත්වා වා සතිං විස්සජ්ජෙත්වා විවටමුඛා හොන්ති. තෙසං මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා හදයං මද්දති. තතො විසඤ්ඤාව හුත්වා තිට්ඨන්ති. ථෙරස්ස පනෙස මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙතුං කිං සක්ඛිස්සති ¶ ? භෙරවාරම්මණං පන දස්සෙති. තං දිස්වා ථෙරො නිමිත්තොභාසං න පටිවිජ්ඣි. භගවා ජානන්තොයෙව – ‘‘කිමත්ථං යාවතතියං ආමන්තෙසී’’ති? පරතො ‘‘තිට්ඨතු, භන්තෙ, භගවා’’ති යාචිතෙ ‘‘තුය්හෙවෙතං දුක්කටං, තුය්හෙවෙතං අපරද්ධ’’න්ති දොසාරොපනෙන සොකතනුකරණත්ථං.

168. මාරො පාපිමාති එත්ථ මාරොති සත්තෙ අනත්ථෙ නියොජෙන්තො මාරෙතීති මාරො. පාපිමාති තස්සෙව වෙවචනං. සො හි පාපධම්මසමන්නාගතත්තා ‘‘පාපිමා’’ති වුච්චති. කණ්හො, අන්තකො, නමුචි, පමත්තබන්ධූතිපි තස්සෙව නාමානි. භාසිතා ඛො පනෙසාති අයඤ්හි භගවතො සම්බොධිපත්තියා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ බොධිමණ්ඩෙයෙව ආගන්ත්වා – ‘‘භගවා යදත්ථං තුම්හෙහි පාරමියො පූරිතා, සො වො අත්ථො අනුප්පත්තො, පටිවිද්ධං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, කිං තෙ ලොකවිචාරණෙනා’’ති වත්වා, යථා අජ්ජ ¶ , එවමෙව ‘‘පරිනිබ්බාතු දානි, භන්තෙ, භගවා’’ති යාචි. භගවා චස්ස – ‘‘න ¶ තාවාහ’’න්තිආදීනි වත්වා පටික්ඛිපි. තං සන්ධාය ‘‘භාසිතා ඛො පනෙසා භන්තෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ වියත්තාති මග්ගවසෙන වියත්තා. තථෙව විනීතා තථා විසාරදා. බහුස්සුතාති තෙපිටකවසෙන බහු සුතමෙතෙසන්ති බහුස්සුතා. තමෙව ධම්මං ධාරෙන්තීති ධම්මධරා. අථවා පරියත්තිබහුස්සුතා චෙව පටිවෙධබහුස්සුතා ච. පරියත්තිපටිවෙධධම්මානංයෙව ධාරණතො ධම්මධරාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ධම්මානුධම්මපටිපන්නාති අරියධම්මස්ස අනුධම්මභූතං විපස්සනාධම්මං පටිපන්නා. සාමීචිප්පටිපන්නාති අනුච්ඡවිකපටිපදං පටිපන්නා. අනුධම්මචාරිනොති අනුධම්මචරණසීලා. සකං ආචරියකන්ති අත්තනො ආචරියවාදං. ආචික්ඛිස්සන්තීතිආදීනි සබ්බානි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස වෙවචනානි. සහධම්මෙනාති සහෙතුකෙන සකාරණෙන වචනෙන. සප්පාටිහාරියන්ති යාව න නිය්යානිකං කත්වා ධම්මං දෙසෙස්සන්ති.

බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සකලං සාසනබ්රහ්මචරියං. ඉද්ධන්ති සමිද්ධං ඣානස්සාදවසෙන. ඵීතන්ති වුද්ධිප්පත්තං සබ්බඵාලිඵුල්ලං විය අභිඤ්ඤාය සම්පත්තිවසෙන. විත්ථාරිකන්ති විත්ථතං තස්මිං තස්මිං දිසාභාගෙ පතිට්ඨිතවසෙන. බාහුජඤ්ඤන්ති බහුජනෙහි ඤාතං පටිවිද්ධං මහාජනාභිසමයවසෙන. පුථුභූතන්ති සබ්බාකාරවසෙන පුථුලභාවප්පත්තං. කථං? යාව දෙවමනුස්සෙහි ¶ සුප්පකාසිතන්ති යත්තකා විඤ්ඤුජාතිකා දෙවා චෙව මනුස්සා ච අත්ථි සබ්බෙහි සුට්ඨු පකාසිතන්ති අත්ථො.

අප්පොස්සුක්කොති නිරාලයො. ත්වඤ්හි පාපිම, අට්ඨමසත්තාහතො පට්ඨාය – ‘‘පරිනිබ්බාතු දානි, භන්තෙ, භගවා පරිනිබ්බාතු, සුගතො’’ති විරවන්තො ආහිණ්ඩිත්ථ. අජ්ජ දානි පට්ඨාය විගතුස්සාහො හොහි; මා මය්හං පරිනිබ්බානත්ථං වායාමං කරොහීති වදති.

169. සතො සම්පජානො ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජීති සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ආයුසඞ්ඛාරං විස්සජ්ජි, පජහි. තත්ථ න භගවා හත්ථෙන ලෙඩ්ඩුං විය ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි, තෙමාසමත්තමෙව පන සමාපත්තිං ¶ සමාපජ්ජිත්වා තතො පරං න සමාපජ්ජිස්සාමීති චිත්තං උප්පාදෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ඔස්සජී’’ති. ‘‘උස්සජ්ජී’’ති පි පාඨො. මහාභූමිචාලොති ¶ මහන්තො පථවීකම්පො. තදා කිර දසසහස්සී ලොකධාතු කම්පිත්ථ. භිංසනකොති භයජනකො. දෙවදුන්දුභියො ච ඵලිංසූති දෙවභෙරියො ඵලිංසු, දෙවො සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජි, අකාලවිජ්ජුලතා නිච්ඡරිංසු, ඛණිකවස්සං වස්සීති වුත්තං හොති.

උදානං උදානෙසීති කස්මා උදානෙසි? කොචි නාම වදෙය්ය – ‘‘භගවා පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධිත්වා – ‘පරිනිබ්බායථ, භන්තෙ, පරිනිබ්බායථ, භන්තෙ’ති උපද්දුතො භයෙන ආයුසඞ්ඛාරං විස්සජ්ජෙසී’’ති. ‘‘තස්සොකාසො මා හොතු, භීතස්ස උදානං නාම නත්ථී’’ති එතස්ස දීපනත්ථං පීතිවෙගවිස්සට්ඨං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ සබ්බෙසං සොණසිඞ්ගාලාදීනම්පි පච්චක්ඛභාවතො තුලිතං පරිච්ඡින්නන්ති තුලං. කිං තං? කාමාවචරකම්මං. න තුලං, න වා තුලං සදිසමස්ස අඤ්ඤං ලොකියං කම්මං අත්ථීති අතුලං. කිං තං? මහග්ගතකම්මං. අථවා කාමාවචරරූපාවචරං තුලං, අරූපාවචරං අතුලං. අප්පවිපාකං වා තුලං, බහුවිපාකං අතුලං. සම්භවන්ති සම්භවස්ස හෙතුභූතං, පිණ්ඩකාරකං රාසිකාරකන්ති අත්ථො. භවසඞ්ඛාරන්ති පුනබ්භවසඞ්ඛාරණකං. අවස්සජීති විස්සජ්ජෙසි. මුනීති බුද්ධමුනි. අජ්ඣත්තරතොති නියකජ්ඣත්තරතො. සමාහිතොති උපචාරප්පනාසමාධිවසෙන සමාහිතො. අභින්දි කවචමිවාති කවචං විය අභින්දි. අත්තසම්භවන්ති අත්තනි සඤ්ජාතං කිලෙසං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සවිපාකට්ඨෙන සම්භවං, භවාභිසඞ්ඛාරණට්ඨෙන භවසඞ්ඛාරන්ති ච ලද්ධනාමං තුලාතුලසඞ්ඛාතං ¶ ලොකියකම්මඤ්ච ඔස්සජි. සඞ්ගාමසීසෙ මහායොධො කවචං විය අත්තසම්භවං කිලෙසඤ්ච අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො හුත්වා අභින්දී’’ති.

අථ වා තුලන්ති තුලෙන්තො තීරෙන්තො. අතුලඤ්ච සම්භවන්ති නිබ්බානඤ්චෙව සම්භවඤ්ච. භවසඞ්ඛාරන්ති භවගාමිකම්මං. අවස්සජි මුනීති ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා, පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො නිබ්බානං නිච්ච’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 3.38) නයෙන තුලයන්තො බුද්ධමුනි භවෙ ආදීනවං, නිබ්බානෙ ච ආනිසංසං දිස්වා තං ඛන්ධානං මූලභූතං භවසඞ්ඛාරකම්මං – ‘‘කම්මක්ඛයාය සංවත්තතී’’ති (ම. නි. 2.81) එවං වුත්තෙන කම්මක්ඛයකරෙන අරියමග්ගෙන ¶ අවස්සජි. කථං? අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො අභින්දි කවචමිව අත්තනි ¶ සම්භවං. සො හි විපස්සනාවසෙන අජ්ඣත්තරතො සමථවසෙන සමාහිතොති එවං පුබ්බභාගතො පට්ඨාය සමථවිපස්සනාබලෙන කවචමිව අත්තභාවං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං, අත්තනි සම්භවත්තා ‘‘අත්තසම්භව’’න්ති ලද්ධනාමං සබ්බකිලෙසජාලං අභින්දි. කිලෙසාභාවෙන ච කතකම්මං අප්පටිසන්ධිකත්තා අවස්සට්ඨං නාම හොතීති එවං කිලෙසප්පහානෙන කම්මං පජහි, පහීනකිලෙසස්ස ච භයං නාම නත්ථි, තස්මා අභීතොව ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි, අභීතභාවඤාපනත්ථඤ්ච උදානං උදානෙසීති වෙදිතබ්බො.

171. යං මහාවාතාති යෙන සමයෙන යස්මිං වා සමයෙ මහාවාතා වායන්ති, මහාවාතා වායන්තාපි උක්ඛෙපකවාතා නාම උට්ඨහන්ති, තෙ වායන්තා සට්ඨිසහස්සාධිකනවයොජනසතසහස්සබහලං උදකසන්ධාරකං වාතං උපච්ඡින්දන්ති, තතො ආකාසෙ උදකං භස්සති, තස්මිං භස්සන්තෙ පථවී භස්සති. පුන වාතො අත්තනො බලෙන අන්තොධමකරණෙ විය උදකං ආබන්ධිත්වා ගණ්හාති, තතො උදකං උග්ගච්ඡති, තස්මිං උග්ගච්ඡන්තෙ පථවී උග්ගච්ඡති. එවං උදකං කම්පිතං පථවිං කම්පෙති. එතඤ්ච කම්පනං යාව අජ්ජකාලාපි හොතියෙව, බහලභාවෙන පන න ඔගච්ඡනුග්ගච්ඡනං පඤ්ඤායති.

මහිද්ධිකො මහානුභාවොති ඉජ්ඣනස්ස මහන්තතාය මහිද්ධිකො, අනුභවිතබ්බස්ස මහන්තතාය මහානුභාවො. පරිත්තාති දුබ්බලා. අප්පමාණාති බලවා. සො ඉමං පථවිං කම්පෙතීති සො ඉද්ධිං නිබ්බත්තෙත්වා සංවෙජෙන්තො මහාමොග්ගල්ලානො විය, වීමංසන්තො වා මහානාගත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යො සඞ්ඝරක්ඛිතසාමණෙරො විය පථවිං කම්පෙති. සො කිරායස්මා ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පත්වා චින්තෙසි ¶ – ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි භික්ඛු, යෙන පබ්බජිතදිවසෙයෙව අරහත්තං පත්වා වෙජයන්තො පාසාදො කම්පිතපුබ්බො’’ති? තතො – ‘‘නත්ථි කොචී’’ති ඤත්වා – ‘‘අහං කම්පෙස්සාමී’’ති අභිඤ්ඤාබලෙන වෙජයන්තමත්ථකෙ ඨත්වා පාදෙන පහරිත්වා කම්පෙතුං නාසක්ඛි. අථ නං සක්කස්ස නාටකිත්ථියො ආහංසු – ‘‘පුත්ත සඞ්ඝරක්ඛිත, ත්වං පූතිගන්ධෙනෙව සීසෙන වෙජයන්තං කම්පෙතුං ඉච්ඡසි, සුප්පතිට්ඨිතො තාත පාසාදො, කථං කම්පෙතුං ¶ සක්ඛිස්සසී’’ති?

සාමණෙරො ¶ – ‘‘ඉමා දෙවතා මයා සද්ධිං කෙළිං කරොන්ති, අහං ඛො පන ආචරියං නාලත්ථං, කහං නු ඛො මෙ ආචරියො සාමුද්දිකමහානාගත්ථෙරො’’ති ආවජ්ජෙන්තො මහාසමුද්දෙ උදකලෙණං මාපෙත්වා දිවාවිහාරං නිසින්නොති ඤත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. තතො නං ථෙරො – ‘‘කිං, තාත සඞ්ඝරක්ඛිත, අසික්ඛිත්වාව යුද්ධං පවිට්ඨොසී’’ති වත්වා ‘‘නාසක්ඛි, තාත, වෙජයන්තං කම්පෙතු’’න්ති පුච්ඡි. ආචරියං, භන්තෙ, නාලත්ථන්ති. අථ නං ථෙරො – ‘‘තාත තුම්හාදිසෙ අකම්පෙන්තෙ කො අඤ්ඤො කම්පෙස්සති. දිට්ඨපුබ්බං තෙ, තාත, උදකපිට්ඨෙ ගොමයඛණ්ඩං පිලවන්තං, තාත, කපල්ලකපූවං පචන්තා අන්තන්තෙන පරිච්ඡින්දන්ති, ඉමිනා ඔපම්මෙන ජානාහී’’ති ආහ. සො – ‘‘වට්ටිස්සති, භන්තෙ, එත්තකෙනා’’ති වත්වා පාසාදෙන පතිට්ඨිතොකාසං උදකං හොතූති අධිට්ඨාය වෙජයන්තාභිමුඛො අගමාසි.

දෙවධීතරො තං දිස්වා – ‘‘එකවාරං ලජ්ජිත්වා ගතො, පුනපි සාමණෙරො එති, පුනපි එතී’’ති වදිංසු. සක්කො දෙවරාජා – ‘‘මා මය්හං පුත්තෙන සද්ධිං කථයිත්ථ, ඉදානි තෙන ආචරියො ලද්ධො, ඛණෙන පාසාදං කම්පෙස්සතී’’ති ආහ. සාමණෙරොපි පාදඞ්ගුට්ඨෙන පාසාදථූපිකං පහරි. පාසාදො චතූහි දිසාහි ඔණමති. දෙවතා – ‘‘පතිට්ඨාතුං දෙහි, තාත, පාසාදස්ස පතිට්ඨාතුං දෙහි, තාත, පාසාදස්සා’’ති විරවිංසු. සාමණෙරො පාසාදං යථාඨානෙ ඨපෙත්වා පාසාදමත්ථකෙ ඨත්වා උදානං උදානෙසි –

‘‘අජ්ජෙවාහං පබ්බජිතො, අජ්ජ පත්තාසවක්ඛයං;

අජ්ජ කම්පෙමි පාසාදං, අහො බුද්ධස්සුළාරතා.

අජ්ජෙවාහං පබ්බජිතො…පෙ… අහො ධම්මස්සුළාරතා.

අජ්ජෙවාහං පබ්බජිතො…පෙ… අහො සඞ්ඝස්සුළාරතාති.

ඉතො ¶ පරෙසු ඡසු පථවීකම්පෙසු යං වත්තබ්බං, තං මහාපදානෙ වුත්තමෙව.

ඉති ඉමෙසු අට්ඨසු පථවීකම්පෙසු පඨමො ධාතුකොපෙන, දුතියො ඉද්ධානුභාවෙන, තතියචතුත්ථා පුඤ්ඤතෙජෙන, පඤ්චමො ඤාණතෙජෙන, ඡට්ඨො සාධුකාරදානවසෙන, සත්තමො කාරුඤ්ඤභාවෙන, අට්ඨමො ආරොදනෙන. මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තෙ ච තතො නික්ඛමන්තෙ ච මහාසත්තෙ තස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන පථවී අකම්පිත්ථ. අභිසම්බොධියං ඤාණතෙජෙන අභිහතා ¶ හුත්වා අකම්පිත්ථ. ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ ¶ සාධුකාරභාවසණ්ඨිතා සාධුකාරං දදමානා අකම්පිත්ථ. ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනෙ කාරුඤ්ඤසභාවසණ්ඨිතා චිත්තසඞ්ඛොභං අසහමානා අකම්පිත්ථ. පරිනිබ්බානෙ ආරොදනවෙගතුන්නා හුත්වා අකම්පිත්ථ. අයං පනත්ථො පථවීදෙවතාය වසෙන වෙදිතබ්බො, මහාභූතපථවියා පනෙතං නත්ථි අචෙතනත්තාති.

ඉමෙ ඛො, ආනන්ද, අට්ඨ හෙතූති එත්ථ ඉමෙති නිද්දිට්ඨනිදස්සනං. එත්තාවතා ච පනායස්මා ආනන්දො – ‘‘අද්ධා අජ්ජ භගවතා ආයුසඞ්ඛාරො ඔස්සට්ඨො’’ති සල්ලක්ඛෙසි. භගවා පන සල්ලක්ඛිතභාවං ජානන්තොපි ඔකාසං අදත්වාව අඤ්ඤානිපි අට්ඨකානි සම්පිණ්ඩෙන්තො – ‘‘අට්ඨ ඛො ඉමා’’තිආදිමාහ.

172. තත්ථ අනෙකසතං ඛත්තියපරිසන්ති බිම්බිසාරසමාගමඤාතිසමාගලිච්ඡවීසමාගමාදිසදිසං, සා පන අඤ්ඤෙසු චක්කවාළෙසුපි ලබ්භතෙයෙව. සල්ලපිතපුබ්බන්ති ආලාපසල්ලාපො කතපුබ්බො. සාකච්ඡාති ධම්මසාකච්ඡාපි සමාපජ්ජිතපුබ්බා. යාදිසකො තෙසං වණ්ණොති තෙ ඔදාතාපි හොන්ති කාළාපි මඞ්ගුරච්ඡවීපි, සත්ථා සුවණ්ණවණ්ණොව. ඉදං පන සණ්ඨානං පටිච්ච කථිතං. සණ්ඨානම්පි ච කෙවලං තෙසං පඤ්ඤායතියෙව, න පන භගවා මිලක්ඛුසදිසො හොති, නාපි ආමුත්තමණිකුණ්ඩලො, බුද්ධවෙසෙනෙව නිසීදති. තෙ පන අත්තනො සමානසණ්ඨානමෙව පස්සන්ති. යාදිසකො තෙසං සරොති තෙ ඡින්නස්සරාපි හොන්ති ගග්ගරස්සරාපි කාකස්සරාපි, සත්ථා බ්රහ්මස්සරොව. ඉදං පන භාසන්තරං සන්ධාය කථිතං. සචෙපි හි සත්ථා රාජාසනෙ නිසින්නො කථෙති, ‘‘අජ්ජ රාජා මධුරෙන සරෙන කථෙතී’’ති තෙසං හොති. කථෙත්වා පක්කන්තෙ පන භගවති පුන රාජානං ආගතං දිස්වා – ‘‘කො නු ඛො අය’’න්ති වීමංසා උප්පජ්ජති. තත්ථ කො නු ඛො අයන්ති ඉමස්මිං ඨානෙ ඉදානෙව මාගධභාසාය සීහළභාසාය මධුරෙනාකාරෙන කථෙන්තො කො නු ඛො අයං අන්තරහිතො, කිං දෙවො, උදාහු මනුස්සොති එවං වීමංසන්තාපි ¶ න ජානන්තීති අත්ථො. කිමත්ථං පනෙවං අජානන්තානං ධම්මං දෙසෙතීති? වාසනත්ථාය ¶ . එවං සුතොපි හි ධම්මො අනාගතෙ පච්චයො හොති යෙවාති අනාගතං පටිච්ච දෙසෙති. අනෙකසතං බ්රාහ්මණපරිසන්තිආදීනම්පි සොණදණ්ඩකූටදණ්ඩසමාගමාදිවසෙන ¶ චෙව අඤ්ඤචක්කවාළවසෙන ච සම්භවො වෙදිතබ්බො.

ඉමා පන අට්ඨ පරිසා භගවා කිමත්ථං ආහරි? අභීතභාවදස්සනත්ථමෙව. ඉමා කිර ආහරිත්වා එවමාහ – ‘‘ආනන්ද, ඉමාපි අට්ඨ පරිසා උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තස්ස තථාගතස්ස භයං වා සාරජ්ජං වා නත්ථි, මාරං පන එකකං දිස්වා තථාගතො භායෙය්යාති කො එවං සඤ්ඤං උප්පාදෙතුමරහති. අභීතො, ආනන්ද, තථාගතො අච්ඡම්භී, සතො සම්පජානො ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජී’’ති.

173. අභිභායතනානීති අභිභවනකාරණානි. කිං අභිභවන්ති? පච්චනීකධම්මෙපි ආරම්මණානිපි. තානි හි පටිපක්ඛභාවෙන පච්චනීකධම්මෙ අභිභවන්ති, පුග්ගලස්ස ඤාණුත්තරියතාය ආරම්මණානි.

අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤීතිආදීසු පන අජ්ඣත්තරූපෙ පරිකම්මවසෙන අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී නාම හොති. අජ්ඣත්තඤ්හි නීලපරිකම්මං කරොන්තො කෙසෙ වා පිත්තෙ වා අක්ඛිතාරකාය වා කරොති. පීතපරිකම්මං කරොන්තො මෙදෙ වා ඡවියා වා හත්ථපාදපිට්ඨෙසු වා අක්ඛීනං පීතකට්ඨානෙ වා කරොති. ලොහිතපරිකම්මං කරොන්තො මංසෙ වා ලොහිතෙ වා ජිව්හාය වා අක්ඛීනං රත්තට්ඨානෙ වා කරොති. ඔදාතපරිකම්මං කරොන්තො අට්ඨිම්හි වා දන්තෙ වා නඛෙ වා අක්ඛීනං සෙතට්ඨානෙ වා කරොති. තං පන සුනීලං සුපීතං සුලොහිතකං සුඔදාතකං න හොති, අවිසුද්ධමෙව හොති.

එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති යස්සෙවං පරිකම්මං අජ්ඣත්තං උප්පන්නං හොති, නිමිත්තං පන බහිද්ධා, සො එවං අජ්ඣත්තං පරිකම්මස්ස බහිද්ධා ච අප්පනාය වසෙන – ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති වුච්චති. පරිත්තානීති අවඩ්ඪිතානි. සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති සුවණ්ණානි වා හොන්ති, දුබ්බණ්ණානි වා. පරිත්තවසෙනෙව ඉදං අභිභායතනං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තානි අභිභුය්යාති යථා නාම සම්පන්නගහණිකො කටච්ඡුමත්තං භත්තං ලභිත්වා – ‘‘කිං ¶ එත්ථ භුඤ්ජිතබ්බං අත්ථී’’ති සඞ්කඩ්ඪිත්වා එකකබළමෙව කරොති, එවමෙව ඤාණුත්තරිකො පුග්ගලො විසදඤාණො ¶ – ‘‘කිං එත්ථ පරිත්තකෙ ආරම්මණෙ සමාපජ්ජිතබ්බං අත්ථි, නායං මම භාරො’’ති තානි රූපානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතීති අත්ථො. ජානාමි ¶ පස්සාමීති ඉමිනා පනස්ස ආභොගො කථිතො. සො ච ඛො සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස, න අන්තොසමාපත්තියං. එවංසඤ්ඤී හොතීති ආභොගසඤ්ඤායපි ඣානසඤ්ඤායපි එවංසඤ්ඤී හොති. අභිභවනසඤ්ඤා හිස්ස අන්තොසමාපත්තියම්පි අත්ථි, ආභොගසඤ්ඤා පන සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්සෙව.

අප්පමාණානීති වඩ්ඪිතප්පමාණානි, මහන්තානීති අත්ථො. අභිභුය්යාති එත්ථ පන යථා මහග්ඝසො පුරිසො එකං භත්තවඩ්ඪිතකං ලභිත්වා – ‘‘අඤ්ඤම්පි හොතු, කිං එතං මය්හං කරිස්සතී’’ති තං න මහන්තතො පස්සති, එවමෙව ඤාණුත්තරො පුග්ගලො විසදඤාණො ‘‘කිං එත්ථ සමාපජ්ජිතබ්බං, නයිදං අප්පමාණං, න මය්හං චිත්තෙකග්ගතාකරණෙ භාරො අත්ථී’’ති තානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතීති අත්ථො.

අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අලාභිතාය වා අනත්ථිකතාය වා අජ්ඣත්තරූපෙ පරිකම්මසඤ්ඤාවිරහිතො.

එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති යස්ස පරිකම්මම්පි නිමිත්තම්පි බහිද්ධාව උප්පන්නං, සො එවං බහිද්ධා පරිකම්මස්ස චෙව අප්පනාය ච වසෙන – ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති වුච්චති. සෙසමෙත්ථ චතුත්ථාභිභායතනෙ වුත්තනයමෙව. ඉමෙසු පන චතූසු පරිත්තං විතක්කචරිතවසෙන ආගතං, අප්පමාණං මොහචරිතවසෙන, සුවණ්ණං දොසචරිතවසෙන, දුබ්බණ්ණං රාගචරිතවසෙන. එතෙසඤ්හි එතානි සප්පායානි. සා ච නෙසං සප්පායතා විත්ථාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ චරිතනිද්දෙසෙ වුත්තා.

පඤ්චමඅභිභායතනාදීසු නීලානීති සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තං. නීලවණ්ණානීති වණ්ණවසෙන. නීලනිදස්සනානීති නිදස්සනවසෙන, අපඤ්ඤාය මානවිවරානි අසම්භින්නවණ්ණානි එකනීලානෙව හුත්වා දිස්සන්තීති වුත්තං හොති. නීලනිභාසානීති ඉදං පන ඔභාසවසෙන වුත්තං, නීලොභාසානි නීලප්පභායුත්තානීති අත්ථො. එතෙන නෙසං විසුද්ධතං දස්සෙති. විසුද්ධවණ්ණවසෙනෙව ¶ හි ඉමානි චත්තාරි අභිභායතනානි වුත්තානි. උමාපුප්ඵන්ති එතඤ්හි පුප්ඵං සිනිද්ධං මුදු, දිස්සමානම්පි නීලමෙව හොති. ගිරිකණ්ණිකපුප්ඵාදීනි පන දිස්සමානානි සෙතධාතුකානෙව හොන්ති. තස්මා ඉදමෙව ගහිතං, න ¶ තානි. බාරාණසෙය්යකන්ති බාරාණසිසම්භවං. තත්ථ කිර කප්පාසොපි ¶ මුදු, සුත්තකන්තිකායොපි තන්තවායාපි ඡෙකා, උදකම්පි සුචි සිනිද්ධං. තස්මා තං වත්ථං උභතොභාගවිමට්ඨං හොති; ද්වීසුපි පස්සෙසු මට්ඨං මුදු සිනිද්ධං ඛායති.

පීතානීතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘නීලකසිණං උග්ගණ්හන්තො නීලස්මිං නිමිත්තං ගණ්හාති පුප්ඵස්මිං වා වත්ථස්මිං වා වණ්ණධාතුයා වා’’තිආදිකං පනෙත්ථ කසිණකරණඤ්ච පරිකම්මඤ්ච අප්පනාවිධානඤ්ච සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරතො වුත්තමෙව. ඉමානිපි අට්ඨ අභිභායතනානි අභීතභාවදස්සනත්ථමෙව ආනීතානි. ඉමානි කිර වත්වා එවමාහ – ‘‘ආනන්ද, එවරූපාපි සමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තස්ස ච වුට්ඨහන්තස්ස ච තථාගතස්ස භයං වා සාරජ්ජං වා නත්ථි, මාරං පන එකකං දිස්වා තථාගතො භායෙය්යාති කො එවං සඤ්ඤං උප්පාදෙතුමරහති. අභීතො, ආනන්ද, තථාගතො අච්ඡම්භී, සතො සම්පජානො ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජී’’ති.

174. විමොක්ඛකථා උත්තානත්ථායෙව. ඉමෙපි අට්ඨ විමොක්ඛා අභීතභාවදස්සනත්ථමෙව ආනීතා. ඉමෙපි කිර වත්වා එවමාහ – ‘‘ආනන්ද, එතාපි සමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තස්ස ච වුට්ඨහන්තස්ස ච තථාගතස්ස භයං වා සාරජ්ජං වා නත්ථි…පෙ… ඔස්සජී’’ති.

175. ඉදානිපි භගවා ආනන්දස්ස ඔකාසං අදත්වාව එකමිදාහන්තිආදිනා නයෙන අපරම්පි දෙසනං ආරභි. තත්ථ පඨමාභිසම්බුද්ධොති අභිසම්බුද්ධො හුත්වා පඨමමෙව අට්ඨමෙ සත්තාහෙ.

177. ඔස්සට්ඨොති විස්සජ්ජිතො පරිච්ඡින්නො, එවං කිර වත්වා – ‘‘තෙනායං දසසහස්සී ලොකධාතු කම්පිත්ථා’’ති ආහ.

178. අලන්ති පටික්ඛෙපවචනමෙතං. බොධින්ති චතුමග්ගඤාණපටිවෙඝං. සද්දහසි ත්වන්ති එවං වුත්තභාවං තථාගතස්ස සද්දහසීති වදති. තස්මාතිහානන්දාති ¶ යස්මා ඉදං වචනං සද්දහසි, තස්මා තුය්හෙවෙතං දුක්කටන්ති දස්සෙති.

179. එකමිදාහන්ති ¶ ඉදං භගවා – ‘‘න කෙවලං අහං ඉධෙව තං ආමන්තෙසිං, අඤ්ඤදාපි ආමන්තෙත්වා ඔළාරිකං නිමිත්තං අකාසිං, තම්පි ¶ තයා න පටිවිද්ධං, තවෙවායං අපරාධො’’ති එවං සොකවිනොදනත්ථාය නානප්පකාරතො ථෙරස්සෙව දොසාරොපනත්ථං ආරභි.

183. පියෙහි මනාපෙහීති මාතාපිතාභාතාභගිනිආදිකෙහි ජාතියා නානාභාවො, මරණෙන විනාභාවො, භවෙන අඤ්ඤථාභාවො. තං කුතෙත්ථ ලබ්භාති තන්ති තස්මා, යස්මා සබ්බෙහෙව පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො, තස්මා දස පාරමියො පූරෙත්වාපි, සම්බොධිං පත්වාපි, ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වාපි, යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වාපි, දෙවොරොහණං කත්වාපි, යං තං ජාතං භූතං සඞ්ඛතං පලොකධම්මං, තං වත තථාගතස්සාපි සරීරං මා පලුජ්ජීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, රොදන්තෙනාපි කන්දන්තෙනාපි න සක්කා තං කාරණං ලද්ධුන්ති. පුන පච්චාවමිස්සතීති යං චත්තං වන්තං, තං වත පුන පටිඛාදිස්සතීති අත්ථො.

184. යථයිදං බ්රහ්මචරියන්ති යථා ඉදං සික්ඛාත්තයසඞ්ගහං සාසනබ්රහ්මචරියං. අද්ධනියන්ති අද්ධානක්ඛමං. චිරට්ඨිතිකන්ති චිරප්පවත්තිවසෙන චිරට්ඨිතිකං. චත්තාරො සතිපට්ඨානාතිආදි සබ්බං ලොකියලොකුත්තරවසෙනෙව කථිතං. එතෙසං පන බොධිපක්ඛියානං ධම්මානං විනිච්ඡයො සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසෙ වුත්තො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

186. නාගාපලොකිතන්ති යථා හි මහාජනස්ස අට්ඨීනි කොටියා කොටිං ආහච්ච ඨිතානි පච්චෙකබුද්ධානං, අඞ්කුසකලග්ගානි විය, න එවං බුද්ධානං. බුද්ධානං ¶ පන සඞ්ඛලිකානි විය එකාබද්ධානි හුත්වා ඨිතානි, තස්මා පච්ඡතො අපලොකනකාලෙ න සක්කා හොති ගීවං පරිවත්තෙතුං. යථා පන හත්ථිනාගො පච්ඡාභාගං අපලොකෙතුකාමො සකලසරීරෙනෙව පරිවත්තති, එවං පරිවත්තිතබ්බං හොති. භගවතො පන නගරද්වාරෙ ඨත්වා – ‘‘වෙසාලිං අපලොකෙස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙ – ‘‘භගවා අනෙකානි කප්පකොටිසහස්සානි පාරමියො පූරෙන්තෙහි තුම්හෙහි න ගීවං පරිවත්තෙත්වා ¶ අපලොකනකම්මං කත’’න්ති අයං පථවී කුලාලචක්කං විය පරිවත්තෙත්වා භගවන්තං ¶ වෙසාලිනගරාභිමුඛං අකාසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

නනු ච න කෙවලං වෙසාලියාව, සාවත්ථිරාජගහනාළන්දපාටලිගාමකොටිගාමනාතිකගාමකෙසුපි තතො තතො නික්ඛන්තකාලෙ තං තං සබ්බං පච්ඡිමදස්සනමෙව, තත්ථ තත්ථ කස්මා නාගාපලොකිතං නාපලොකෙසීති? අනච්ඡරියත්තා. තත්ථ තත්ථ හි නිවත්තෙත්වා අපලොකෙන්තස්සෙතං න අච්ඡරියං හොති, තස්මා නාපලොකෙසි. අපි ච වෙසාලිරාජානො ආසන්නවිනාසා, තිණ්ණං වස්සානං උපරි විනස්සිස්සන්ති. තෙ තං නගරද්වාරෙ නාගාපලොකිතං නාම චෙතියං කත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙස්සන්ති, තං නෙසං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතීති තෙසං අනුකම්පාය අපලොකෙසි.

දුක්ඛස්සන්තකරොති වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තකරො. චක්ඛුමාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා. පරිනිබ්බුතොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො.

187. මහාපදෙසෙති මහාඔකාසෙ, මහාඅපදෙසෙ වා, බුද්ධාදයො මහන්තෙ මහන්තෙ අපදිසිත්වා වුත්තානි මහාකාරණානීති අත්ථො.

188. නෙව අභිනන්දිතබ්බන්ති හට්ඨතුට්ඨෙහි සාධුකාරං දත්වා පුබ්බෙව න සොතබ්බං, එවං කතෙ හි පච්ඡා ‘‘ඉදං න සමෙතී’’ති වුච්චමානො – ‘‘කිං පුබ්බෙව අයං ධම්මො, ඉදානි න ධම්මො’’ති වත්වා ලද්ධිං න විස්සජ්ජෙති. නප්පටික්කොසිතබ්බන්ති – ‘‘කිං එස බාලො වදතී’’ති එවං පුබ්බෙව න වත්තබ්බං, එවං වුත්තෙ හි වත්තුං යුත්තම්පි න වක්ඛති. තෙනාහ – ‘‘අනභිනන්දිත්වා අප්පටික්කොසිත්වා’’ති. පදබ්යඤ්ජනානීති පදසඞ්ඛාතානි බ්යඤ්ජනානි. සාධුකං උග්ගහෙත්වාති ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ පාළි වුත්තා, ඉමස්මිං ඨානෙ අත්ථො වුත්තො, ඉමස්මිං ඨානෙ අනුසන්ධි කථිතො, ඉමස්මිං ඨානෙ පුබ්බාපරං කථිතන්ති සුට්ඨු ගහෙත්වා. සුත්තෙ ඔසාරෙතබ්බානීති සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බානි. විනයෙ සන්දස්සෙතබ්බානීති විනයෙ සංසන්දෙතබ්බානි.

එත්ථ ච සුත්තන්ති විනයො. යථාහ – ‘‘කත්ථ පටික්ඛිත්තං? සාවත්ථියං සුත්තවිභඞ්ගෙ’’ති (චුළව. 457). විනයොති ඛන්ධකො. යථාහ – ‘‘විනයාතිසාරෙ’’ති. එවං විනයපිටකම්පි න ¶ පරියාදියති. උභතොවිභඞ්ගා පන සුත්තං, ඛන්ධකපරිවාරා විනයොති එවං විනයපිටකං පරියාදියති. අථවා සුත්තන්තපිටකං සුත්තං, විනයපිටකං විනයොති එවං ද්වෙයෙව පිටකානි පරියාදියන්ති. සුත්තන්තාභිධම්මපිටකානි ¶ වා සුත්තං, විනයපිටකං විනයොති එවම්පි තීණි පිටකානි න තාව පරියාදියන්ති. අසුත්තනාමකඤ්හි බුද්ධවචනං නාම අත්ථි. සෙය්යථිදං – ජාතකං, පටිසම්භිදා, නිද්දෙසො, සුත්තනිපාතො, ධම්මපදං, උදානං, ඉතිවුත්තකං, විමානවත්ථු, පෙතවත්ථු, ථෙරගාථා, ථෙරීගාථා, අපදානන්ති.

සුදින්නත්ථෙරො පන – ‘‘අසුත්තනාමකං බුද්ධවචනං න අත්ථී’’ති තං සබ්බං පටිපක්ඛිපිත්වා – ‘‘තීණි පිටකානි සුත්තං, විනයො පන කාරණ’’න්ති ආහ. තතො තං කාරණං දස්සෙන්තො ඉදං සුත්තමාහරි –

‘‘යෙ ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි, ඉමෙ ධම්මා සරාගාය සංවත්තන්ති නො විරාගාය, සඤ්ඤොගාය සංවත්තන්ති නො විසඤ්ඤොගාය, ආචයාය සංවත්තන්ති නො අපචයාය, මහිච්ඡතාය සංවත්තන්ති නො අප්පිච්ඡතාය, අසන්තුට්ඨියා සංවත්තන්ති නො සන්තුට්ඨියා, සඞ්ගණිකාය සංවත්තන්ති නො පවිවෙකාය, කොසජ්ජාය සංවත්තන්ති නො වීරියාරම්භාය, දුබ්භරතාය සංවත්තන්ති නො සුභරතාය. එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි – ‘නෙසො ධම්මො, නෙසො විනයො, නෙතං සත්ථුසාසන’න්ති. යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි, ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති නො සරාගාය, විසඤ්ඤොගාය සංවත්තන්ති නො සඤ්ඤොගාය, අපචයාය සංවත්තන්ති නො ආචයාය, අප්පිච්ඡතාය සංවත්තන්ති නො මහිච්ඡතාය, සන්තුට්ඨියා සංවත්තන්ති නො අසන්තුට්ඨියා, පවිවෙකාය සංවත්තන්ති නො සඞ්ගණිකාය ¶ , වීරියාරම්භාය සංවත්තන්ති නො කොසජ්ජාය, සුභරතාය සංවත්තන්ති නො දුබ්භරතාය. එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි – ‘එසො ධම්මො, එසො විනයො, එතං සත්ථුසාසන’න්ති’’ (අ. නි. 8.53).

තස්මා සුත්තෙති තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ ඔතාරෙතබ්බානි. විනයෙති එතස්මිං රාගාදිවිනයකාරණෙ සංසන්දෙතබ්බානීති අයමෙත්ථ අත්ථො. න චෙව සුත්තෙ ඔසරන්තීති සුත්තපටිපාටියා කත්ථචි අනාගන්ත්වා ඡල්ලිං උට්ඨපෙත්වා ගුළ්හවෙස්සන්තර-ගුළ්හඋම්මග්ග-ගුළ්හවිනය-වෙදල්ලපිටකානං අඤ්ඤතරතො ආගතානි පඤ්ඤායන්තීති අත්ථො. එවං ආගතානි හි රාගාදිවිනයෙ ච න පඤ්ඤායමානානි ඡඩ්ඩෙතබ්බානි හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉති හෙතං, භික්ඛවෙ, ඡඩ්ඩෙය්යාථා’’ති. එතෙනුපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉදං ¶ , භික්ඛවෙ, චතුත්ථං මහාපදෙසං ධාරෙය්යාථාති ඉදං ¶ චතුත්ථං ධම්මස්ස පතිට්ඨානොකාසං ධාරෙය්යාථ.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඉමං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං. සුත්තෙ චත්තාරො මහාපදෙසා, ඛන්ධකෙ චත්තාරො මහාපදෙසා, චත්තාරි පඤ්හබ්යාකරණානි, සුත්තං, සුත්තානුලොමං, ආචරියවාදො, අත්තනොමති, තිස්සො සඞ්ගීතියොති.

තත්ථ – ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො’’ති ධම්මවිනිච්ඡයෙ පත්තෙ ඉමෙ චත්තාරො මහාපදෙසා පමාණං. යං එත්ථ සමෙති තදෙව ගහෙතබ්බං, ඉතරං විරවන්තස්සපි න ගහෙතබ්බං.

‘‘ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති කප්පියාකප්පියවිනිච්ඡයෙ පත්තෙ – ‘‘යං, භික්ඛවෙ, මයා ඉදං න කප්පතීති අප්පටික්ඛිත්තං, තං චෙ අකප්පියං අනුලොමෙති, කප්පියං පටිබාහති, තං වො න කප්පතී’’තිආදිනා (මහාව. 305) නයෙන ඛන්ධකෙ වුත්තා චත්තාරො මහාපදෙසා පමාණං. තෙසං විනිච්ඡයකථා සමන්තපාසාදිකායං වුත්තා. තත්ථ වුත්තනයෙන යං කප්පියං අනුලොමෙති, තදෙව කප්පියං, ඉතරං අකප්පියන්ති එවං සන්නිට්ඨානං කාතබ්බං.

එකංසබ්යාකරණීයො පඤ්හො, විභජ්ජබ්යාකරණීයො පඤ්හො, පටිපුච්ඡාබ්යාකරණීයො පඤ්හො, ඨපනීයො පඤ්හොති ඉමානි චත්තාරි පඤ්හබ්යාකරණානි නාම. තත්ථ ‘‘චක්ඛුං අනිච්ච’’න්ති පුට්ඨෙන – ‘‘ආම අනිච්ච’’න්ති එකංසෙනෙව බ්යාකාතබ්බං ¶ . එස නයො සොතාදීසු. අයං එකංසබ්යාකරණීයො පඤ්හො. ‘‘අනිච්චං නාම චක්ඛු’’න්ති පුට්ඨෙන – ‘‘න චක්ඛුමෙව, සොතම්පි අනිච්චං ඝානම්පි අනිච්ච’’න්ති එවං විභජිත්වා බ්යාකාතබ්බං. අයං විභජ්ජබ්යාකරණීයො පඤ්හො. ‘‘යථා චක්ඛු තථා සොතං, යථා සොතං තථා චක්ඛු’’න්ති පුට්ඨෙන ‘‘කෙනට්ඨෙන පුච්ඡසී’’ති පටිපුච්ඡිත්වා ‘‘දස්සනට්ඨෙන පුච්ඡාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘න හී’’ති බ්යාකාතබ්බං, ‘‘අනිච්චට්ඨෙන පුච්ඡාමී’’ති වුත්තෙ ආමාති බ්යාකාතබ්බං. අයං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණීයො පඤ්හො. ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්තිආදීනි පුට්ඨෙන පන ‘‘අබ්යාකතමෙතං භගවතා’’ති ඨපෙතබ්බො, එස පඤ්හො න බ්යාකාතබ්බො. අයං ඨපනීයො පඤ්හො. ඉති තෙනාකාරෙන පඤ්හෙ සම්පත්තෙ ඉමානි චත්තාරි පඤ්හබ්යාකරණානි පමාණං. ඉමෙසං වසෙන සො පඤ්හො බ්යාකාතබ්බො.

සුත්තාදීසු පන සුත්තං නාම තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරූළ්හානි තීණි පිටකානි. සුත්තානුලොමං නාම අනුලොමකප්පියං. ආචරියවාදො නාම අට්ඨකථා. අත්තනොමති නාම නයග්ගාහෙන ¶ අනුබුද්ධියා අත්තනො පටිභානං. තත්ථ සුත්තං අප්පටිබාහියං, තං පටිබාහන්තෙන බුද්ධොව පටිබාහිතො හොති. අනුලොමකප්පියං ¶ පන සුත්තෙන සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බං, න ඉතරං. ආචරියවාදොපි සුත්තෙන සමෙන්තොයෙව ගහෙතබ්බො, න ඉතරො. අත්තනොමති පන සබ්බදුබ්බලා, සාපි සුත්තෙන සමෙන්තායෙව ගහෙතබ්බා, න ඉතරා. පඤ්චසතිකා, සත්තසතිකා, සහස්සිකාති ඉමා පන තිස්සො සඞ්ගීතියො. සුත්තම්පි තාසු ආගතමෙව පමාණං, ඉතරං ගාරය්හසුත්තං න ගහෙතබ්බං. තත්ථ ඔතරන්තානිපි හි පදබ්යඤ්ජනානි න චෙව සුත්තෙ ඔතරන්ති, න ච විනයෙ සන්දිස්සන්තීති වෙදිතබ්බානි.

කම්මාරපුත්තචුන්දවත්ථුවණ්ණනා

189. කම්මාරපුත්තස්සාති සුවණ්ණකාරපුත්තස්ස. සො කිර අඩ්ඪො මහාකුටුම්බිකො භගවතො පඨමදස්සනෙනෙව සොතාපන්නො හුත්වා අත්තනො අම්බවනෙ විහාරං කාරාපෙත්වා නිය්යාතෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අම්බවනෙ’’ති.

සූකරමද්දවන්ති නාතිතරුණස්ස නාතිජිණ්ණස්ස එකජෙට්ඨකසූකරස්ස පවත්තමංසං. තං කිර මුදු චෙව සිනිද්ධඤ්ච හොති, තං පටියාදාපෙත්වා සාධුකං පචාපෙත්වාති ¶ අත්ථො. එකෙ භණන්ති – ‘‘සූකරමද්දවන්ති පන මුදුඔදනස්ස පඤ්චගොරසයූසපාචනවිධානස්ස නාමෙතං, යථා ගවපානං නාම පාකනාම’’න්ති. කෙචි භණන්ති – ‘‘සූකරමද්දවං නාම රසායනවිධි, තං පන රසායනසත්ථෙ ආගච්ඡති, තං චුන්දෙන – ‘භගවතො පරිනිබ්බානං න භවෙය්යා’ති රසායනං පටියත්ත’’න්ති. තත්ථ පන ද්විසහස්සදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු දෙවතා ඔජං පක්ඛිපිංසු.

නාහං තන්ති ඉමං සීහනාදං කිමත්ථං නදති? පරූපවාදමොචනත්ථං. අත්තනා පරිභුත්තාවසෙසං නෙව භික්ඛූනං, න මනුස්සානං දාතුං අදාසි, ආවාටෙ නිඛණාපෙත්වා විනාසෙසීති හි වත්තුකාමානං ඉදං සුත්වා වචනොකාසො න භවිස්සතීති පරෙසං උපවාදමොචනත්ථං සීහනාදං නදතීති.

190. භුත්තස්ස ච සූකරමද්දවෙනාති භුත්තස්ස උදපාදි, න පන භුත්තපච්චයා. යදි හි අභුත්තස්ස උප්පජ්ජිස්සථ, අතිඛරො භවිස්සති. සිනිද්ධභොජනං භුත්තත්තා පනස්ස තනුවෙදනා අහොසි. තෙනෙව පදසා ගන්තුං අසක්ඛි. විරෙචමානොති අභිණ්හං පවත්තලොහිතවිරෙචනොව සමානො ¶ . අවොචාති අත්තනා පත්ථිතට්ඨානෙ පරිනිබ්බානත්ථාය එවමාහ. ඉමා පන ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි ඨපිතගාථායොති වෙදිතබ්බා.

191. ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො. අච්ඡොදකාති ¶ පසන්නොදකා. සාතොදකාති මධුරොදකා. සීතොදකාති තනුසීතලසලිලා. සෙතකාති නික්කද්දමා. සුප්පතිත්ථාති සුන්දරතිත්ථා.

පුක්කුසමල්ලපුත්තවත්ථුවණ්ණනා

192. පුක්කුසොති තස්ස නාමං. මල්ලපුත්තොති මල්ලරාජපුත්තො. මල්ලා කිර වාරෙන රජ්ජං කාරෙන්ති. යාව නෙසං වාරො න පාපුණාති, තාව වණිජ්ජං කරොන්ති. අයම්පි වණිජ්ජමෙව කරොන්තො පඤ්ච සකටසතානි යොජාපෙත්වා ධුරවාතෙ වායන්තෙ පුරතො ගච්ඡති, පච්ඡා වාතෙ වායන්තෙ සත්ථවාහං පුරතො පෙසෙත්වා සයං පච්ඡා ගච්ඡති. තදා පන පච්ඡා වාතො වායි, තස්මා එස පුරතො සත්ථවාහං පෙසෙත්වා සබ්බරතනයානෙ ¶ නිසීදිත්වා කුසිනාරතො නික්ඛමිත්වා ‘‘පාවං ගමිස්සාමී’’ති මග්ගං පටිපජ්ජි. තෙන වුත්තං – ‘‘කුසිනාරාය පාවං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො හොතී’’ති.

ආළාරොති තස්ස නාමං. දීඝපිඞ්ගලො කිරෙසො, තෙනස්ස ආළාරොති නාමං අහොසි. කාලාමොති ගොත්තං. යත්ර හි නාමාති යො නාම. නෙව දක්ඛතීති න අද්දස. යත්රසද්දයුත්තත්තා පනෙතං අනාගතවසෙන වුත්තං. එවරූපඤ්හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු සද්දලක්ඛණං.

193. නිච්ඡරන්තීසූති විචරන්තීසු. අසනියා ඵලන්තියාති නවවිධාය අසනියා භිජ්ජමානාය විය මහාරවං රවන්තියා. නවවිධා හි අසනියො – අසඤ්ඤා, විචක්කා, සතෙරා, ගග්ගරා, කපිසීසා, මච්ඡවිලොලිකා, කුක්කුටකා, දණ්ඩමණිකා, සුක්ඛාසනීති. තත්ථ අසඤ්ඤා අසඤ්ඤං කරොති. විචක්කා එකං චක්කං කරොති. සතෙරා සතෙරසදිසා හුත්වා පතති. ගග්ගරා ගග්ගරායමානා පතති. කපිසීසා භමුකං උක්ඛිපෙන්තො මක්කටො විය හොති. මච්ඡවිලොලිකා විලොලිතමච්ඡො විය හොති. කුක්කුටකා කුක්කුටසදිසා හුත්වා පතති. දණ්ඩමණිකා නඞ්ගලසදිසා හුත්වා පතති. සුක්ඛාසනී පතිතට්ඨානං සමුග්ඝාටෙති.

දෙවෙ ¶ වස්සන්තෙති සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජිත්වා අන්තරන්තරා වස්සන්තෙ. ආතුමායන්ති ආතුමං නිස්සාය විහරාමි. භුසාගාරෙති ඛලසාලායං. එත්ථෙසොති එතස්මිං කාරණෙ එසො මහාජනකායො සන්නිපතිතො. ක්ව අහොසීති කුහිං අහොසි. සො තං භන්තෙති සො ත්වං භන්තෙ.

194. සිඞ්ගීවණ්ණන්ති සිඞ්ගීසුවණ්ණවණ්ණං. යුගමට්ඨන්ති ¶ මට්ඨයුගං, සණ්හසාටකයුගළන්ති අත්ථො. ධාරණීයන්ති අන්තරන්තරා මයා ධාරෙතබ්බං, පරිදහිතබ්බන්ති අත්ථො. තං කිර සො තථාරූපෙ ඡණදිවසෙයෙව ධාරෙත්වා සෙසකාලෙ නික්ඛිපති. එවං උත්තමං මඞ්ගලවත්ථයුගං සන්ධායාහ. අනුකම්පං උපාදායාති මයි අනුකම්පං පටිච්ච. අච්ඡාදෙහීති උපචාරවචනමෙතං – එකං මය්හං දෙහි, එකං ආනන්දස්සාති අත්ථො. කිං පන ථෙරො තං ගණ්හීති? ආම ගණ්හි. කස්මා? මත්ථකප්පත්තකිච්චත්තා. කිඤ්චාපි හෙස එවරූපං ලාභං පටික්ඛිපිත්වා උපට්ඨාකට්ඨානං පටිපන්නො. තං පනස්ස උපට්ඨාකකිච්චං මත්ථකං පත්තං. තස්මා අග්ගහෙසි. යෙ චාපි එවං වදෙය්යුං – ‘‘අනාරාධකො මඤ්ඤෙ ආනන්දො ¶ පඤ්චවීසති වස්සානි උපට්ඨහන්තෙන න කිඤ්චි භගවතො සන්තිකා තෙන ලද්ධපුබ්බ’’න්ති. තෙසං වචනොකාසච්ඡෙදනත්ථම්පි අග්ගහෙසි. අපි ච ජානාති භගවා – ‘‘ආනන්දො ගහෙත්වාපි අත්තනා න ධාරෙස්සති, මය්හංයෙව පූජං කරිස්සති. මල්ලපුත්තෙන පන ආනන්දං පූජෙන්තෙන සඞ්ඝොපි පූජිතො භවිස්සති, එවමස්ස මහාපුඤ්ඤරාසි භවිස්සතී’’ති ථෙරස්ස එකං දාපෙසි. ථෙරොපි තෙනෙව කාරණෙන අග්ගහෙසීති. ධම්මියා කථායාති වත්ථානුමොදනකථාය.

195. භගවතො කායං උපනාමිතන්ති නිවාසනපාරුපනවසෙන අල්ලීයාපිතං. භගවාපි තතො එකං නිවාසෙසි, එකං පාරුපි. හතච්චිකං වියාති යථා හතච්චිකො අඞ්ගාරො අන්තන්තෙනෙව ජොතති, බහි පනස්ස පභා නත්ථි, එවං බහි පටිච්ඡන්නප්පභං හුත්වා ඛායතීති අත්ථො.

ඉමෙසු ඛො, ආනන්ද, ද්වීසුපි කාලෙසූති කස්මා ඉමෙසු ද්වීසු කාලෙසු එවං හොති? ආහාරවිසෙසෙන චෙව බලවසොමනස්සෙන ච. එතෙසු හි ද්වීසු කාලෙසු සකලචක්කවාළෙ දෙවතා ආහාරෙ ඔජං පක්ඛිපන්ති, තං පණීතභොජනං කුච්ඡිං පවිසිත්වා පසන්නරූපං සමුට්ඨාපෙති. ආහාරසමුට්ඨානරූපස්ස පසන්නත්තා මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි අතිවිය විරොචන්ති. සම්බොධිදිවසෙ චස්ස – ‘‘අනෙකකප්පකොටිසතසහස්සසඤ්චිතො වත මෙ කිලෙසරාසි අජ්ජ පහීනො’’ති ආවජ්ජන්තස්ස බලවසොමනස්සං උප්පජ්ජති, චිත්තං පසීදති, චිත්තෙ පසන්නෙ ලොහිතං පසීදති, ලොහිතෙ පසන්නෙ මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි අතිවිය විරොචන්ති. පරිනිබ්බානදිවසෙපි – ‘‘අජ්ජ, දානාහං, අනෙකෙහි ¶ බුද්ධසතසහස්සෙහි පවිට්ඨං අමතමහානිබ්බානං නාම නගරං පවිසිස්සාමී’’ති ආවජ්ජන්තස්ස ¶ බලවසොමනස්සං උප්පජ්ජති, චිත්තං පසීදති, චිත්තෙ පසන්නෙ ලොහිතං පසීදති, ලොහිතෙ පසන්නෙ මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි අතිවිය විරොචන්ති. ඉති ආහාරවිසෙසෙන චෙව බලවසොමනස්සෙන ච ඉමෙසු ද්වීසු කාලෙසු එවං හොතීති වෙදිතබ්බං. උපවත්තනෙති පාචීනතො නිවත්තනසාලවනෙ. අන්තරෙන යමකසාලානන්ති යමකසාලරුක්ඛානං මජ්ඣෙ.

සිඞ්ගීවණ්ණන්ති ගාථා සඞ්ගීතිකාලෙ ඨපිතා.

196. න්හත්වා ¶ ච පිවිත්වා චාති එත්ථ තදා කිර භගවති නහායන්තෙ අන්තොනදියං මච්ඡකච්ඡපා ච උභතොතීරෙසු වනසණ්ඩො ච සබ්බං සුවණ්ණවණ්ණමෙව හොති. අම්බවනන්ති තස්සායෙව නදියා තීරෙ අම්බවනං. ආයස්මන්තං චුන්දකන්ති තස්මිං කිර ඛණෙ ආනන්දත්ථෙරො උදකසාටකං පීළෙන්තො ඔහීයි, චුන්දත්ථෙරො සමීපෙ අහොසි. තං භගවා ආමන්තෙසි.

ගන්ත්වාන බුද්ධො නදිකං කකුධන්ති ඉමාපි ගාථා සඞ්ගීතිකාලෙයෙව ඨපිතා. තත්ථ පවත්තා භගවා ඉධ ධම්මෙති භගවා ඉධ සාසනෙ ධම්මෙ පවත්තා, චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි පවත්තානීති අත්ථො. පමුඛෙ නිසීදීති සත්ථු පුරතොව නිසීදි. එත්තාවතා ච ථෙරො අනුප්පත්තො. එවං අනුප්පත්තං අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි.

197. අලාභාති යෙ අඤ්ඤෙසං දානානිසංසසඞ්ඛාතා ලාභා හොන්ති, තෙ අලාභා. දුල්ලද්ධන්ති පුඤ්ඤවිසෙසෙන ලද්ධම්පි මනුස්සත්තං දුල්ලද්ධං. යස්ස තෙති යස්ස තව. උත්තණ්ඩුලං වා අතිකිලින්නං වා කො ජානාති, කීදිසම්පි පච්ඡිමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා තථාගතො පරිනිබ්බුතො, අද්ධා තෙ යං වා තං වා දින්නං භවිස්සතීති. ලාභාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකදානානිසංසසඞ්ඛාතා ලාභා. සුලද්ධන්ති තුය්හං මනුස්සත්තං සුලද්ධං. සමසමඵලාති සබ්බාකාරෙන සමානඵලා.

නනු ච යං සුජාතාය දින්නං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජිත්වා තථාගතො අභිසම්බුද්ධො, සො සරාගසදොසසමොහකාලෙ පරිභුත්තො, අයං පන චුන්දෙන දින්නො වීතරාගවීතදොසවීතමොහකාලෙ පරිභුත්තො, කස්මා එතෙ සමඵලාති? පරිනිබ්බානසමතාය ච සමාපත්තිසමතාය ච අනුස්සරණසමතාය ච. භගවා ¶ හි සුජාතාය දින්නං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතො, චුන්දෙන දින්නං පරිභුඤ්ජිත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතොති එවං පරිනිබ්බානසමතායපි සමඵලා. අභිසම්බුජ්ඣනදිවසෙ ච චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යා ¶ සමාපත්තියො සමාපජ්ජි, පරිනිබ්බානදිවසෙපි සබ්බා තා සමාපජ්ජීති එවං සමාපත්තිසමතායපි සමඵලා. සුජාතා ච අපරභාගෙ අස්සොසි – ‘‘න කිරෙසා රුක්ඛදෙවතා, බොධිසත්තො කිරෙස, තං කිර පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො ¶ , සත්තසත්තාහං කිරස්ස තෙන යාපනං අහොසී’’ති. තස්සා ඉදං සුත්වා – ‘‘ලාභා වත මෙ’’ති අනුස්සරන්තියා බලවපීතිසොමනස්සං උදපාදි. චුන්දස්සාපි අපරභාගෙ – ‘‘අවසානපිණ්ඩපාතො කිර මයා දින්නො, ධම්මසීසං කිර මෙ ගහිතං, මය්හං කිර පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා සත්ථා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතො’’ති සුත්වා ‘‘ලාභා වත මෙ’’ති අනුස්සරතො බලවසොමනස්සං උදපාදීති එවං අනුස්සරණසමතායපි සමඵලාති වෙදිතබ්බා.

යසසංවත්තනිකන්ති පරිවාරසංවත්තනිකං. ආධිපතෙය්යසංවත්තනිකන්ති ජෙට්ඨකභාවසංවත්තනිකං.

සංයමතොති සීලසංයමෙන සංයමන්තස්ස, සංවරෙ ඨිතස්සාති අත්ථො. වෙරං න චීයතීති පඤ්චවිධං වෙරං න වඩ්ඪති. කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති කුසලො පන ඤාණසම්පන්නො අරියමග්ගෙන අනවසෙසං පාපකං ලාමකං අකුසලං ජහාති. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති සො ඉමං පාපකං ජහිත්වා රාගාදීනං ඛයා කිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතොති. ඉති චුන්දස්ස ච දක්ඛිණං, අත්තනො ච දක්ඛිණෙය්යසම්පත්තිං සම්පස්සමානො උදානං උදානෙසීති.

චතුත්ථභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

198. මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති ඉධ භික්ඛූනං ගණනපරිච්ඡෙදො නත්ථි. වෙළුවගාමෙ වෙදනාවික්ඛම්භනතො පට්ඨාය හි – ‘‘න චිරෙන භගවා පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති සුත්වා තතො තතො ආගතෙසු භික්ඛූසු එකභික්ඛුපි පක්කන්තො නාම නත්ථි. තස්මා ගණනවීතිවත්තො සඞ්ඝො අහොසි. උපවත්තනං මල්ලානං සාලවනන්ති යථෙව හි කලම්බනදීතීරතො රාජමාතුවිහාරද්වාරෙන ථූපාරාමං ගන්තබ්බං ¶ හොති, එවං හිරඤ්ඤවතියා පාරිමතීරතො සාලවනුය්යානං, යථා අනුරාධපුරස්ස ථූපාරාමො, එවං තං කුසිනාරායං හොති. යථා ථූපාරාමතො දක්ඛිණද්වාරෙන නගරං පවිසනමග්ගො පාචීනමුඛො ¶ ගන්ත්වා උත්තරෙන නිවත්තො, එවං උය්යානතො සාලවනං පාචීනමුඛං ගන්ත්වා උත්තරෙන නිවත්තං. තස්මා තං – ‘‘උපවත්තන’’න්ති වුච්චති. අන්තරෙන යමකසාලානං ¶ උත්තරසීසකන්ති තස්ස කිර මඤ්චකස්ස එකා සාලපන්ති සීසභාගෙ හොති, එකා පාදභාගෙ. තත්රාපි එකො තරුණසාලො සීසභාගස්ස ආසන්නො හොති, එකො පාදභාගස්ස. අපි ච යමකසාලා නාම මූලඛන්ධවිටපපත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසිබ්බිත්වා ඨිතසාලාති වුත්තං. මඤ්චකං පඤ්ඤපෙහීති තස්මිං කිර උය්යානෙ රාජකුලස්ස සයනමඤ්චො අත්ථි, තං සන්ධාය පඤ්ඤපෙහීති ආහ. ථෙරොපි තංයෙව පඤ්ඤපෙත්වා අදාසි.

කිලන්තොස්මි, ආනන්ද, නිපජ්ජිස්සාමීති තථාගතස්ස හි –

‘‘ගොචරි කළාපො ගඞ්ගෙය්යො, පිඞ්ගලො පබ්බතෙය්යකො;

හෙමවතො ච තම්බො ච, මන්දාකිනි උපොසථො;

ඡද්දන්තොයෙව දසමො, එතෙ නාගානමුත්තමා’’ති. –

එත්ථ යං දසන්නං ගොචරිසඞ්ඛාතානං පකතිහත්ථීනං බලං, තං එකස්ස කළාපස්සාති. එවං දසගුණවඩ්ඪිතාය ගණනාය පකතිහත්ථීනං කොටිසහස්සබලප්පමාණං බලං, තං සබ්බම්පි චුන්දස්ස පිණ්ඩපාතං පරිභුත්තකාලතො පට්ඨාය චඞ්ගවාරෙ පක්ඛිත්තඋදකං විය පරික්ඛයං ගතං. පාවානගරතො තීණි ගාවුතානි කුසිනාරානගරං, එතස්මිං අන්තරෙ පඤ්චවීසතියා ඨානෙසු නිසීදිත්වා මහතා උස්සාහෙන ආගච්ඡන්තොපි සූරියස්ස අත්ථඞ්ගමිතවෙලායං සඤ්ඣාසමයෙ භගවා සාලවනං පවිට්ඨො. එවං රොගො සබ්බං ආරොග්යං මද්දන්තො ආගච්ඡති. එතමත්ථං දස්සෙන්තො විය සබ්බලොකස්ස සංවෙගකරං වාචං භාසන්තො – ‘‘කිලන්තොස්මි, ආනන්ද, නිපජ්ජිස්සාමී’’ති ආහ.

කස්මා පන භගවා එවං මහන්තෙන උස්සාහෙන ඉධාගතො, කිං අඤ්ඤත්ථ න සක්කා පරිනිබ්බායිතුන්ති? පරිනිබ්බායිතුං නාම න කත්ථචි න සක්කා, තීහි පන කාරණෙහි ඉධාගතො, ඉදඤ්හි භගවා එවං පස්සති – ‘‘මයි අඤ්ඤත්ථ පරිනිබ්බායන්තෙ මහාසුදස්සනසුත්තස්ස අත්ථුප්පත්ති න භවිස්සති, කුසිනාරායං ¶ පන පරිනිබ්බායන්තෙ යමහං දෙවලොකෙ අනුභවිතබ්බං සම්පත්තිං මනුස්සලොකෙයෙව අනුභවිං, තං ද්වීහි භාණවාරෙහි මණ්ඩෙත්වා දෙසෙස්සාමි, තං මෙ සුත්වා බහූ ජනා කුසලං කාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති.

අපරම්පි ¶ පස්සති – ‘‘මං අඤ්ඤත්ථ පරිනිබ්බායන්තං සුභද්දො න පස්සිස්සති, සො ච බුද්ධවෙනෙය්යො ¶ , න සාවකවෙනෙය්යො; න තං සාවකා විනෙතුං සක්කොන්ති. කුසිනාරායං පරිනිබ්බායන්තං පන මං සො උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිස්සති, පඤ්හාවිස්සජ්ජනපරියොසානෙ ච සරණෙසු පතිට්ඨාය මම සන්තිකෙ පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච ලභිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා මයි ධරමානෙයෙව අරහත්තං පත්වා පච්ඡිමසාවකො භවිස්සතී’’ති.

අපරම්පි පස්සති – ‘‘මයි අඤ්ඤත්ථ පරිනිබ්බායන්තෙ ධාතුභාජනීයෙ මහාකලහො භවිස්සති, ලොහිතං නදී විය සන්දිස්සති. කුසිනාරායං පරිනිබ්බුතෙ දොණබ්රාහ්මණො තං විවාදං වූපසමෙත්වා ධාතුයො විභජිස්සතී’’ති. ඉමෙහි තීහි කාරණෙහි භගවා එවං මහන්තෙන උස්සාහෙන ඉධාගතොති වෙදිතබ්බො.

සීහසෙය්යන්ති එත්ථ කාමභොගීසෙය්යා, පෙතසෙය්යා, සීහසෙය්යා, තථාගතසෙය්යාති චතස්සො සෙය්යා.

තත්ථ – ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, කාමභොගී සත්තා වාමෙන පස්සෙන සෙන්තී’’ති අයං කාමභොගීසෙය්යා. තෙසු හි යෙභුය්යෙන දක්ඛිණෙන පස්සෙන සයන්තා නාම නත්ථි.

‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, පෙතා උත්තානා සෙන්තී’’ති අයං පෙතසෙය්යා. අප්පමංසලොහිතත්තා හි පෙතා අට්ඨිසඞ්ඝාටජටිතා එකෙන පස්සෙන සයිතුං න සක්කොන්ති, උත්තානාව සෙන්ති.

‘‘සීහො, භික්ඛවෙ, මිගරාජා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සෙය්යං කප්පෙති…පෙ… අත්තමනො හොතී’’ති (අ. නි. 4.246) අයං සීහසෙය්යා. තෙජුස්සදත්තා හි සීහො මිගරාජා ද්වෙ පුරිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ, පච්ඡිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙත්වා නඞ්ගුට්ඨං අන්තරසත්ථිම්හි පක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදපච්ඡිමපාදනඞ්ගුට්ඨානං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා ද්වින්නං පුරිමපාදානං මත්ථකෙ සීසං ඨපෙත්වා සයති. දිවසං සයිත්වාපි පබුජ්ඣමානො න උත්රසන්තො පබුජ්ඣති, සීසං පන උක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදාදීනං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙති. සචෙ කිඤ්චි ඨානං විජහිත්වා ඨිතං හොති – ‘‘න යිදං තුය්හං ජාතියා සූරභාවස්ස ච අනුරූප’’න්ති අනත්තමනො හුත්වා තත්ථෙව සයති, න ගොචරාය පක්කමති. අවිජහිත්වා ඨිතෙ පන ¶ – ‘‘තුය්හං ජාතියා ච සූරභාවස්ස ච අනුරූපමිද’’න්ති හට්ඨතුට්ඨො උට්ඨාය සීහවිජම්භිතං ¶ විජම්භිත්වා කෙසරභාරං විධුනිත්වා තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා ගොචරාය පක්කමති.

‘‘චතුත්ථජ්ඣානසෙය්යා ¶ පන තථාගතස්ස සෙය්යාති වුච්චති’’ (අ. නි. 4.246). තාසු ඉධ සීහසෙය්යා ආගතා. අයඤ්හි තෙජුස්සදඉරියාපථත්තා උත්තමසෙය්යා නාම.

පාදෙ පාදන්ති දක්ඛිණපාදෙ වාමපාදං. අච්චාධායාති අතිආධාය, ඊසකං අතික්කම්ම ඨපෙත්වා. ගොප්ඵකෙන හි ගොප්ඵකෙ, ජාණුනා වා ජාණුම්හි සඞ්ඝට්ටියමානෙ අභිණ්හං වෙදනා උප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං න හොති, සෙය්යා අඵාසුකා හොති. යථා පන න සඞ්ඝට්ටෙති, එවං අතික්කම්ම ඨපිතෙ වෙදනා නුප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං හොති, සෙය්යා ඵාසු හොති. තස්මා එවං නිපජ්ජි. අනුට්ඨානසෙය්යං උපගතත්තා පනෙත්ථ – ‘‘උට්ඨානසඤ්ඤං මනසි කරිත්වා’’ති න වුත්තං. කායවසෙන චෙත්ථ අනුට්ඨානං වෙදිතබ්බං, නිද්දාවසෙන පන තං රත්තිං භගවතො භවඞ්ගස්ස ඔකාසොයෙව නාහොසි. පඨමයාමස්මිඤ්හි මල්ලානං ධම්මදෙසනා අහොසි, මජ්ඣිමයාමෙ සුභද්දස්ස පච්ඡිමයාමෙ භික්ඛුසඞ්ඝං ඔවදි, බලවපච්චූසෙ පරිනිබ්බායි.

සබ්බඵාලිඵුල්ලාති සබ්බෙ සමන්තතො පුප්ඵිතා මූලතො පට්ඨාය යාව අග්ගා එකච්ඡන්නා අහෙසුං, න කෙවලඤ්ච යමකසාලායෙව, සබ්බෙපි රුක්ඛා සබ්බපාලිඵුල්ලාව අහෙසුං. න කෙවලඤ්හි තස්මිංයෙව උය්යානෙ, සකලඤ්හිපි දසසහස්සචක්කවාළෙ පුප්ඵූපගා පුප්ඵං ගණ්හිංසු, ඵලූපගා ඵලං ගණ්හිංසු, සබ්බරුක්ඛානං ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, වල්ලීසු වල්ලිපදුමානි, ආකාසෙසු ආකාසපදුමානි පථවීතලං භින්දිත්වා දණ්ඩපදුමානි පුප්ඵිංසු. සබ්බො මහාසමුද්දො පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නො අහොසි. තියොජනසහස්සවිත්ථතො හිමවා ඝනබද්ධමොරපිඤ්ඡකලාපො විය, නිරන්තරං මාලාදාමගවච්ඡිකො විය, සුට්ඨු පීළෙත්වා ආබද්ධපුප්ඵවටංසකො විය, සුපූරිතං පුප්ඵචඞ්කොටකං විය ච අතිරමණීයො අහොසි.

තෙ තථාගතස්ස සරීරං ඔකිරන්තීති තෙ යමකසාලා භුම්මදෙවතාහි සඤ්චලිතඛන්ධසාඛවිටපා තථාගතස්ස සරීරං අවකිරන්ති, සරීරස්ස උපරි පුප්ඵානි විකිරන්තීති අත්ථො. අජ්ඣොකිරන්තීති අජ්ඣොත්ථරන්තා විය කිරන්ති. අභිප්පකිරන්තීති අභිණ්හං පුනප්පුනං පකිරන්තියෙව. දිබ්බානීති ¶ දෙවලොකෙ නන්දපොක්ඛරණීසම්භවානි, තානි හොන්ති ¶ සුවණ්ණවණ්ණානි පණ්ණච්ඡත්තප්පමාණපත්තානි, මහාතුම්බමත්තං රෙණුං ගණ්හන්ති. න කෙවලඤ්ච මන්දාරවපුප්ඵානෙව, අඤ්ඤානිපි පන දිබ්බානි පාරිච්ඡත්තකකොවිළාරපුප්ඵාදීනි සුවණ්ණචඞ්කොටකානි පූරෙත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටියම්පි තිදසපුරෙපි බ්රහ්මලොකෙපි ඨිතාහි දෙවතාහි පවිට්ඨානි, අන්තලික්ඛා පතන්ති. තථාගතස්ස සරීරන්ති අන්තරා අවිකිණ්ණානෙව ආගන්ත්වා පත්තකිඤ්ජක්ඛරෙණුචුණ්ණෙහි තථාගතස්ස සරීරමෙව ඔකිරන්ති.

දිබ්බානිපි ¶ චන්දනචුණ්ණානීති දෙවතානං උපකප්පනචන්දනචුණ්ණානි. න කෙවලඤ්ච දෙවතානංයෙව, නාගසුපණ්ණමනුස්සානම්පි උපකප්පනචන්දනචුණ්ණානි. න කෙවලඤ්ච චන්දනචුණ්ණානෙව, කාළානුසාරිකලොහිතචන්දනාදිසබ්බදිබ්බගන්ධජාලචුණ්ණානි, හරිතාලඅඤ්ජනසුවණ්ණරජතචුණ්ණානි සබ්බදිබ්බගන්ධවාසවිකතියො සුවණ්ණරජතාදිසමුග්ගෙ පූරෙත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටිආදීසු ඨිතාහි දෙවතාහි පවිට්ඨානි අන්තරා අවිප්පකිරිත්වා තථාගතස්සෙව සරීරං ඔකිරන්ති.

දිබ්බානිපි තූරියානීති දෙවතානං උපකප්පනතූරියානි. න කෙවලඤ්ච තානියෙව, සබ්බානිපි තන්තිබද්ධචම්මපරියොනද්ධඝනසුසිරභෙදානි දසසහස්සචක්කවාළෙසු දෙවනාගසුපණ්ණමනුස්සානං තූරියානි එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිත්වා අන්තලික්ඛෙ වජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බානි.

දිබ්බානිපි සඞ්ගීතානීති වරුණවාරණදෙවතා කිර නාමෙතා දීඝායුකා දෙවතා – ‘‘මහාපුරිසො මනුස්සපථෙ නිබ්බත්තිත්වා බුද්ධො භවිස්සතී’’ති සුත්වා ‘‘පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ නං ගහෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති මාලං ගන්ථෙතුමාරභිංසු. තා ගන්ථමානාව – ‘‘මහාපුරිසො මාතුකුච්ඡියං නිබ්බත්තො’’ති සුත්වා ‘‘තුම්හෙ කස්ස ගන්ථථා’’ති වුත්තා ‘‘න තාව නිට්ඨාති, කුච්ඡිතො නික්ඛමනදිවසෙ ගණ්හිත්වා ගමිස්සාමා’’ති ආහංසු. පුනපි ‘‘නික්ඛන්තො’’ති සුත්වා ‘‘මහාභිනික්ඛමනදිවසෙ ගමිස්සාමා’’ති. එකූනතිංසවස්සානි ඝරෙ වසිත්වා ‘‘අජ්ජ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො’’තිපි සුත්වා ‘‘අභිසම්බොධිදිවසෙ ගමිස්සාමා’’ති. ඡබ්බස්සානි පධානං කත්වා ‘‘අජ්ජ අභිසම්බුද්ධො’’තිපි සුත්වා ‘‘ධම්මචක්කප්පවත්තනදිවසෙ ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘සත්තසත්තාහානි බොධිමණ්ඩෙ වීතිනාමෙත්වා ¶ ඉසිපතනං ගන්ත්වා ධම්මචක්කං පවත්තිත’’න්තිපි සුත්වා ‘‘යමකපාටිහාරියදිවසෙ ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘අජ්ජ යමකපාටිහාරියං කරී’’තිපි ¶ සුත්වා ‘‘දෙවොරොහණදිවසෙ ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘අජ්ජ දෙවොරොහණං කරී’’තිපි සුත්වා ‘‘ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනෙ ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘අජ්ජ ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජී’’තිපි සුත්වා ‘‘න තාව නිට්ඨාති, පරිනිබ්බානදිවසෙ ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘අජ්ජ භගවා යමකසාලානමන්තරෙ දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො සීහසෙය්යං උපගතො බලවපච්චූසසමයෙ පරිනිබ්බායිස්සති. තුම්හෙ කස්ස ගන්ථථා’’ති සුත්වා පන – ‘‘කින්නාමෙතං, ‘අජ්ජෙව මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි, අජ්ජෙව මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි, අජ්ජෙව මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමි, අජ්ජෙව බුද්ධො අහොසි, අජ්ජෙව ධම්මචක්කං පවත්තයි, අජ්ජෙව යමකපාටිහාරියං අකාසි, අජ්ජෙව දෙවලොකා ඔතිණ්ණො, අජ්ජෙව ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි, අජ්ජෙව කිර පරිනිබ්බායිස්සතී’ති. නනු නාම දුතියදිවසෙ යාගුපානකාලමත්තම්පි ඨාතබ්බං අස්ස. දස පාරමියො පූරෙත්වා බුද්ධත්තං පත්තස්ස නාම අනනුච්ඡවිකමෙත’’න්ති අපරිනිට්ඨිතාව මාලායො ගහෙත්වා ආගම්ම අන්තො චක්කවාළෙ ¶ ඔකාසං අලභමානා චක්කවාළමුඛවට්ටියං ලම්බිත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටියාව ආධාවන්තියො හත්ථෙන හත්ථං ගීවාය ගීවං ගහෙත්වා තීණි රතනානි ආරබ්භ ද්වත්තිංස මහාපුරිසලක්ඛණානි ඡබ්බණ්ණරස්මියො දස පාරමියො අඩ්ඪඡට්ඨානි ජාතකසතානි චුද්දස බුද්ධඤාණානි ආරබ්භ ගායිත්වා තස්ස තස්ස අවසානෙ ‘‘මහායසො, මහායසො’’ති වදන්ති. ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං – ‘‘දිබ්බානිපි සඞ්ගීතානි අන්තලික්ඛෙ වත්තන්ති තථාගතස්ස පූජායා’’ති.

199. භගවා පන යමකසාලානං අන්තරා දක්ඛිණෙන පස්සෙන නිපන්නොයෙව පථවීතලතො යාව චක්කවාළමුඛවට්ටියා, චක්කවාළමුඛවට්ටිතො ච යාව බ්රහ්මලොකා සන්නිපතිතාය පරිසාය මහන්තං උස්සාහං දිස්වා ආයස්මතො ආනන්දස්ස ආරොචෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං…පෙ… තථාගතස්ස පූජායා’’ති. එවං මහාසක්කාරං දස්සෙත්වා තෙනාපි අත්තනො අසක්කතභාවමෙව දස්සන්තො න ඛො, ආනන්ද, එත්තාවතාතිආදිමාහ.

ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘ආනන්ද, මයා දීපඞ්කරපාදමූලෙ නිපන්නෙන අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා අභිනීහාරං කරොන්තෙන ¶ න මාලාගන්ධතූරියසඞ්ගීතානං අත්ථාය අභිනීහාරො කතො, න එතදත්ථාය පාරමියො පූරිතා. තස්මා න ඛො අහං එතාය පූජාය පූජිතො නාම හොමී’’ති.

කස්මා ¶ පන භගවා අඤ්ඤත්ථ එකං උමාපුප්ඵමත්තම්පි ගහෙත්වා බුද්ධගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා කතාය පූජාය බුද්ධඤාණෙනාපි අපරිච්ඡින්නං විපාකං වණ්ණෙත්වා ඉධ එවං මහන්තං පූජං පටික්ඛිපතීති? පරිසානුග්ගහෙන චෙව සාසනස්ස ච චිරට්ඨිතිකාමතාය. සචෙ හි භගවා එවං න පටික්ඛිපෙය්ය, අනාගතෙ සීලස්ස ආගතට්ඨානෙ සීලං න පරිපූරෙස්සන්ති, සමාධිස්ස ආගතට්ඨානෙ සමාධිං න පරිපූරෙස්සන්ති, විපස්සනාය ආගතට්ඨානෙ විපස්සනාගබ්භං න ගාහාපෙස්සන්ති. උපට්ඨාකෙ සමාදපෙත්වා පූජංයෙව කාරෙන්තා විහරිස්සන්ති. ආමිසපූජා ච නාමෙසා සාසනං එකදිවසම්පි එකයාගුපානකාලමත්තම්පි සන්ධාරෙතුං න සක්කොති. මහාවිහාරසදිසඤ්හි විහාරසහස්සං මහාචෙතියසදිසඤ්ච චෙතියසහස්සම්පි සාසනං ධාරෙතුං න සක්කොන්ති. යෙන කම්මං කතං, තස්සෙව හොති. සම්මාපටිපත්ති පන තථාගතස්ස අනුච්ඡවිකා පූජා. සා හි තෙන පත්ථිතා චෙව, සක්කොති සාසනඤ්ච සන්ධාරෙතුං, තස්මා තං දස්සෙන්තො යො ඛො ආනන්දාතිආදිමාහ.

තත්ථ ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නොති නවවිධස්ස ලොකුත්තරධම්මස්ස අනුධම්මං පුබ්බභාගපටිපදං පටිපන්නො ¶ . සායෙව පන පටිපදා අනුච්ඡවිකත්තා ‘‘සාමීචී’’ති වුච්චති. තං සාමීචිං පටිපන්නොති සාමීචිප්පටිපන්නො. තමෙව පුබ්බභාගපටිපදාසඞ්ඛාතං අනුධම්මං චරති පූරෙතීති අනුධම්මචාරී.

පුබ්බභාගපටිපදාති ච සීලං ආචාරපඤ්ඤත්ති ධුතඞ්ගසමාදානං යාව ගොත්රභුතො සම්මාපටිපදා වෙදිතබ්බා. තස්මා යො භික්ඛු ඡසු අගාරවෙසු පතිට්ඨාය පඤ්ඤත්තිං අතික්කමති, අනෙසනාය ජීවිකං කප්පෙති, අයං න ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො. යො පන සබ්බං අත්තනො පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං ජිනවෙලං ජිනමරියාදං ජිනකාළසුත්තං අණුමත්තම්පි න වීතික්කමති, අයං ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො නාම. භික්ඛුනියාපි එසෙව නයො. යො උපාසකො පඤ්ච වෙරානි දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තති අප්පෙති, අයං න ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො. යො පන තීසු සරණෙසු, පඤ්චසුපි සීලෙසු, දසසු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, මාසස්ස අට්ඨ උපොසථෙ කරොති, දානං දෙති, ගන්ධපූජං මාලාපූජං කරොති, මාතරං පිතරං ¶ උපට්ඨාති, ධම්මිකෙ සමණබ්රාහ්මණෙ උපට්ඨාති, අයං ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො නාම. උපාසිකායපි එසෙව නයො.

පරමාය ¶ පූජායාති උත්තමාය පූජාය. අයඤ්හි නිරාමිසපූජා නාම සක්කොති මම සාසනං සන්ධාරෙතුං. යාව හි ඉමා චතස්සො පරිසා මං ඉමාය පූජෙස්සන්ති, තාව මම සාසනං මජ්ඣෙ නභස්ස පුණ්ණචන්දො විය විරොචිස්සතීති දස්සෙති.

200. අපසාරෙසීති අපනෙසි. අපෙහීති අපගච්ඡ. ථෙරො එකවචනෙනෙව තාලවණ්ටං නික්ඛිපිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. උපට්ඨාකොතිආදි පඨමබොධියං අනිබද්ධුපට්ඨාකභාවං සන්ධායාහ. අයං, භන්තෙ, ආයස්මා උපවාණොති එවං ථෙරෙන වුත්තෙ ආනන්දො උපවාණස්ස සදොසභාවං සල්ලක්ඛෙති, ‘හන්දස්ස නිද්දොසභාවං කථෙස්සාමී’ති භගවා යෙභුය්යෙන ආනන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ යෙභුය්යෙනාති ඉදං අසඤ්ඤසත්තානඤ්චෙව අරූපදෙවතානඤ්ච ඔහීනභාවං සන්ධාය වුත්තං. අප්ඵුටොති අසම්ඵුට්ඨො අභරිතො වා. භගවතො කිර ආසන්නපදෙසෙ වාලග්ගමත්තෙ ඔකාසෙ සුඛුමත්තභාවං මාපෙත්වා දස දස මහෙසක්ඛා දෙවතා අට්ඨංසු. තාසං පරතො වීසති වීසති. තාසං පරතො තිංසති තිංසති. තාසං පරතො චත්තාලීසං චත්තාලීසං. තාසං පරතො පඤ්ඤාසං පඤ්ඤාසං. තාසං පරතො සට්ඨි සට්ඨි දෙවතා අට්ඨංසු. තා අඤ්ඤමඤ්ඤං හත්ථෙන වා පාදෙන වා වත්ථෙන වා න බ්යාබාධෙන්ති. ‘‘අපෙහි මං, මා ඝට්ටෙහී’’ති වත්තබ්බාකාරං නාම නත්ථි. ‘‘තා ¶ ඛො පන දෙවතායො දසපි හුත්වා වීසතිපි හුත්වා තිංසම්පි හුත්වා චත්තාලීසම්පි හුත්වා පඤ්ඤාසම්පි හුත්වා ආරග්ගකොටිනිතුදනමත්තෙපි තිට්ඨන්ති, න ච අඤ්ඤමඤ්ඤං බ්යාබාධෙන්තී’’ති (අ. නි. 1.37) වුත්තසදිසාව අහෙසුං. ඔවාරෙන්තොති ආවාරෙන්තො. ථෙරො කිර පකතියාපි මහාසරීරො හත්ථිපොතකසදිසො. සො පංසුකූලචීවරං පාරුපිත්වා අතිමහා විය අහොසි.

තථාගතං දස්සනායාති භගවතො මුඛං දට්ඨුං අලභමානා එවං උජ්ඣායිංසු. කිං පන තා ථෙරං විනිවිජ්ඣ පස්සිතුං න සක්කොන්තීති? ආම, න සක්කොන්ති. දෙවතා හි පුථුජ්ජනෙ විනිවිජ්ඣ පස්සිතුං සක්කොන්ති, න ඛීණාසවෙ. ථෙරස්ස ච මහෙසක්ඛතාය ¶ තෙජුස්සදතාය උපගන්තුම්පි න සක්කොන්ති. කස්මා ¶ පන ථෙරොව තෙජුස්සදො, න අඤ්ඤෙ අරහන්තොති? යස්මා කස්සපබුද්ධස්ස චෙතියෙ ආරක්ඛදෙවතා අහොසි.

විපස්සිම්හි කිර සම්මාසම්බුද්ධෙ පරිනිබ්බුතෙ එකග්ඝනසුවණ්ණක්ඛන්ධසදිසස්ස ධාතුසරීරස්ස එකමෙව චෙතියං අකංසු, දීඝායුකබුද්ධානඤ්හි එකමෙව චෙතියං හොති. තං මනුස්සා රතනායාමාහි විදත්ථිවිත්ථතාහි ද්වඞ්ගුලබහලාහි සුවණ්ණිට්ඨකාහි හරිතාලෙන ච මනොසිලාය ච මත්තිකාකිච්චං තිලතෙලෙනෙව උදකකිච්චං සාධෙත්වා යොජනප්පමාණං උට්ඨපෙසුං. තතො භුම්මා දෙවතා යොජනප්පමාණං, තතො ආකාසට්ඨකදෙවතා, තතො උණ්හවලාහකදෙවතා, තතො අබ්භවලාහකදෙවතා, තතො චාතුමහාරාජිකා දෙවතා, තතො තාවතිංසා දෙවතා යොජනප්පමාණං උට්ඨපෙසුන්ති එවං සත්තයොජනිකං චෙතියං අහොසි. මනුස්සෙසු මාලාගන්ධවත්ථාදීනි ගහෙත්වා ආගතෙසු ආරක්ඛදෙවතා ගහෙත්වා තෙසං පස්සන්තානංයෙව චෙතියං පූජෙසි.

තදා අයං ථෙරො බ්රාහ්මණමහාසාලො හුත්වා එකං පීතකං වත්ථං ආදාය ගතො. දෙවතා තස්ස හත්ථතො වත්ථං ගහෙත්වා චෙතියං පූජෙසි. බ්රාහ්මණො තං දිස්වා පසන්නචිත්තො ‘‘අහම්පි අනාගතෙ එවරූපස්ස බුද්ධස්ස චෙතියෙ ආරක්ඛදෙවතා හොමී’’ති පත්ථනං කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. තස්ස දෙවලොකෙ ච මනුස්සලොකෙ ච සංසරන්තස්සෙව කස්සපො භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායි. තස්සාපි එකමෙව ධාතුසරීරං අහොසි. තං ගහෙත්වා යොජනිකං චෙතියං කාරෙසුං. සො තත්ථ ආරක්ඛදෙවතා හුත්වා සාසනෙ අන්තරහිතෙ සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ තතො චුතො මහාකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො. ඉති චෙතියෙ ආරක්ඛදෙවතා හුත්වා ආගතත්තා ථෙරො තෙජුස්සදොති වෙදිතබ්බො.

දෙවතා ¶ , ආනන්ද, උජ්ඣායන්තීති ඉති ආනන්ද, දෙවතා උජ්ඣායන්ති, න මය්හං පුත්තස්ස අඤ්ඤො කොචි දොසො අත්ථීති දස්සෙති.

201. කථංභූතා පන, භන්තෙති කස්මා ආහ? භගවා තුම්හෙ – ‘‘දෙවතා උජ්ඣායන්තී’’ති වදථ, කථං භූතා පන තා තුම්හෙ මනසි කරොථ ¶ , කිං තුම්හාකං පරිනිබ්බානං අධිවාසෙන්තීති පුච්ඡති. අථ භගවා – ‘‘නාහං අධිවාසනකාරණං වදාමී’’ති තාසං අනධිවාසනභාවං දස්සෙන්තො සන්තානන්දාතිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ ආකාසෙ පථවීසඤ්ඤිනියොති ආකාසෙ පථවිං මාපෙත්වා තත්ථ පථවීසඤ්ඤිනියො. කන්දන්තීති රොදන්ති. ඡින්නපාතං පපතන්තීති මජ්ඣෙ ඡින්නා විය හුත්වා යතො වා තතො වා පපතන්ති. ආවට්ටන්තීති ආවට්ටන්තියො පතිතට්ඨානමෙව ආගච්ඡන්ති. විවට්ටන්තීති පතිතට්ඨානතො පරභාගං වට්ටමානා ගච්ඡන්ති. අපිච ද්වෙ පාදෙ පසාරෙත්වා සකිං පුරතො සකිං පච්ඡතො සකිං වාමතො සකිං දක්ඛිණතො සංපරිවත්තමානාපි – ‘‘ආවට්ටන්ති විවට්ටන්තී’’ති වුච්චන්ති. සන්තානන්ද, දෙවතා පථවියං පථවීසඤ්ඤිනියොති පකතිපථවී කිර දෙවතා ධාරෙතුං න සක්කොති. තත්ථ හත්ථකො බ්රහ්මා විය දෙවතා ඔසීදන්ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘ඔළාරිකං හත්ථක, අත්තභාවං අභිනිම්මිනාහී’’ති (අ. නි. 3.128). තස්මා යා දෙවතා පථවියං පථවිං මාපෙසුං, තා සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘පථවියං පථවීසඤ්ඤිනියො’’ති.

වීතරාගාති පහීනදොමනස්සා සිලාථම්භසදිසා අනාගාමිඛීණාසවදෙවතා.

202. වස්සංවුට්ඨාති බුද්ධකාලෙ කිර ද්වීසු කාලෙසු භික්ඛූ සන්නිපතන්ති උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය කම්මට්ඨානග්ගහණත්ථං, වුට්ඨවස්සා ච ගහිතකම්මට්ඨානානුයොගෙන නිබ්බත්තිතවිසෙසාරොචනත්ථං. යථා ච බුද්ධකාලෙ, එවං තම්බපණ්ණිදීපෙපි අපාරගඞ්ගාය භික්ඛූ ලොහපාසාදෙ සන්නිපතිංසු, පාරගඞ්ගාය භික්ඛූ තිස්සමහාවිහාරෙ. තෙසු අපාරගඞ්ගාය භික්ඛූ සඞ්කාරඡඩ්ඩකසම්මජ්ජනියො ගහෙත්වා ආගන්ත්වා මහාවිහාරෙ සන්නිපතිත්වා චෙතියෙ සුධාකම්මං කත්වා – ‘‘වුට්ඨවස්සා ආගන්ත්වා ලොහපාසාදෙ සන්නිපතථා’’ති වත්තං කත්වා ඵාසුකට්ඨානෙසු වසිත්වා වුට්ඨවස්සා ආගන්ත්වා ලොහපාසාදෙ පඤ්චනිකායමණ්ඩලෙ, යෙසං පාළි පගුණා, තෙ පාළිං සජ්ඣායන්ති. යෙසං අට්ඨකථා පගුණා, තෙ අට්ඨකථං සජ්ඣායන්ති. ¶ යො පාළිං වා අට්ඨකථං වා විරාධෙති ¶ , තං – ‘‘කස්ස සන්තිකෙ තයා ගහිත’’න්ති විචාරෙත්වා උජුං කත්වා ගාහාපෙන්ති. පාරගඞ්ගාවාසිනොපි තිස්සමහාවිහාරෙ එවමෙව කරොන්ති. එවං ද්වීසු කාලෙසු සන්නිපතිතෙසු භික්ඛූසු යෙ පුරෙ වස්සූපනායිකාය කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගතා විසෙසාරොචනත්ථං ආගච්ඡන්ති, එවරූපෙ සන්ධාය ‘‘පුබ්බෙ භන්තෙ වස්සංවුට්ඨා’’තිආදිමාහ.

මනොභාවනීයෙති මනසා භාවිතෙ සම්භාවිතෙ. යෙ වා මනො මනං භාවෙන්ති වඩ්ඪෙන්ති රාගරජාදීනි පවාහෙන්ති, එවරූපෙති අත්ථො. ථෙරො ¶ කිර වත්තසම්පන්නො මහල්ලකං භික්ඛුං දිස්වා ථද්ධො හුත්වා න නිසීදති, පච්චුග්ගමනං කත්වා හත්ථතො ඡත්තඤ්ච පත්තචීවරඤ්ච ගහෙත්වා පීඨං පප්ඵොටෙත්වා දෙති, තත්ථ නිසින්නස්ස වත්තං කත්වා සෙනාසනං පටිජග්ගිත්වා දෙති. නවකං භික්ඛුං දිස්වා තුණ්හීභූතො න නිසීදති, සමීපෙ ඨත්වා වත්තං කරොති. සො තාය වත්තපටිපත්තියා අපරිහානිං පත්ථයමානො එවමාහ.

අථ භගවා – ‘‘ආනන්දො මනොභාවනීයානං දස්සනං න ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙති, හන්දස්ස, මනොභාවනීයානං දස්සනට්ඨානං ආචික්ඛිස්සාමි, යත්ථ වසන්තො ඉතො චිතො ච අනාහිණ්ඩිත්වාව ලච්ඡති මනොභාවනීයෙ භික්ඛූ දස්සනායාති චින්තෙත්වා චත්තාරිමානීතිආදිමාහ.

තත්ථ සද්ධස්සාති බුද්ධාදීසු පසන්නචිත්තස්ස වත්තසම්පන්නස්ස, යස්ස පාතො පට්ඨාය චෙතියඞ්ගණවත්තාදීනි සබ්බවත්තානි කතානෙව පඤ්ඤායන්ති. දස්සනීයානීති දස්සනාරහානි දස්සනත්ථාය ගන්තබ්බානි. සංවෙජනීයානීති සංවෙගජනකානි. ඨානානීති කාරණානි, පදෙසඨානානෙව වා.

යෙ හි කෙචීති ඉදං චෙතියචාරිකාය සත්ථකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ චෙතියචාරිකං ආහිණ්ඩන්තාති යෙ ච තාව තත්ථ තත්ථ චෙතියඞ්ගණං සම්මජ්ජන්තා, ආසනානි ධොවන්තා බොධිම්හි උදකං සිඤ්චන්තා ආහිණ්ඩන්ති, තෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි අසුකවිහාරෙ ‘‘චෙතියං වන්දිස්සාමා’’ති නික්ඛමිත්වා පසන්නචිත්තා අන්තරා කාලඞ්කරොන්තාපි අනන්තරායෙන සග්ගෙ පතිට්ඨහිස්සන්ති යෙවාති දස්සෙති.

203. අදස්සනං ¶ ¶ , ආනන්දාති යදෙතං මාතුගාමස්ස අදස්සනං, අයමෙත්ථ උත්තමා පටිපත්තීති දස්සෙති. ද්වාරං පිදහිත්වා සෙනාසනෙ නිසින්නො හි භික්ඛු ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතම්පි මාතුගාමං යාව න පස්සති, තාවස්ස එකංසෙනෙව න ලොභො උප්පජ්ජති, න චිත්තං චලති. දස්සනෙ පන සතියෙව තදුභයම්පි අස්ස. තෙනාහ – ‘‘අදස්සනං ආනන්දා’’ති. දස්සනෙ භගවා සති කථන්ති භික්ඛං ගහෙත්වා උපගතට්ඨානාදීසු දස්සනෙ සති කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති පුච්ඡති. අථ භගවා යස්මා ඛග්ගං ගහෙත්වා – ‘‘සචෙ මයා සද්ධිං ආලපසි, එත්ථෙව තෙ සීසං පාතෙස්සාමී’’ති ඨිතපුරිසෙන වා, ‘‘සචෙ මයා සද්ධිං ආලපසි, එත්ථෙව තෙ මංසං මුරුමුරාපෙත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති ¶ ඨිතයක්ඛිනියා වා ආලපිතුං වරං. එකස්සෙව හි අත්තභාවස්ස තප්පච්චයා විනාසො හොති, න අපායෙසු අපරිච්ඡින්නදුක්ඛානුභවනං. මාතුගාමෙන පන ආලාපසල්ලාපෙ සති විස්සාසො හොති, විස්සාසෙ සති ඔතාරො හොති, ඔතිණ්ණචිත්තො සීලබ්යසනං පත්වා අපායපූරකො හොති; තස්මා අනාලාපොති ආහ. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සල්ලපෙ අසිහත්ථෙන, පිසාචෙනාපි සල්ලපෙ;

ආසීවිසම්පි ආසීදෙ, යෙන දට්ඨො න ජීවති;

න ත්වෙව එකො එකාය, මාතුගාමෙන සල්ලපෙ’’ති. (අ. නි. 5.55);

ආලපන්තෙන පනාති සචෙ මාතුගාමො දිවසං වා පුච්ඡති, සීලං වා යාචති, ධම්මං වා සොතුකාමො හොති, පඤ්හං වා පුච්ඡති, තථාරූපං වා පනස්ස පබ්බජිතෙහි කත්තබ්බකම්මං හොති, එවරූපෙ කාලෙ අනාලපන්තං ‘‘මූගො අයං, බධිරො අයං, භුත්වාව බද්ධමුඛො නිසීදතී’’ති වදති, තස්මා අවස්සං ආලපිතබ්බං හොති. එවං ආලපන්තෙන පන කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති පුච්ඡති. අථ භගවා – ‘‘එථ තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, මාතුමත්තීසු මාතුචිත්තං උපට්ඨපෙථ, භගිනිමත්තීසු භගිනිචිත්තං උපට්ඨපෙථ, ධීතුමත්තීසු ධීතුචිත්තං උපට්ඨපෙථා’’ති (සං. නි. 4.127) ඉමං ඔවාදං සන්ධාය සති, ආනන්ද, උපට්ඨපෙතබ්බාති ආහ.

204. අබ්යාවටාති අතන්තිබද්ධා නිරුස්සුක්කා හොථ. සාරත්ථෙ ඝටථාති උත්තමත්ථෙ අරහත්තෙ ඝටෙථ. අනුයුඤ්ජථාති තදධිගමාය අනුයොගං ¶ කරොථ. අප්පමත්තාති තත්ථ අවිප්පමුට්ඨසතී. වීරියාතාපයොගෙන ආතාපිනො. කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛතාය පහිතත්තා පෙසිතචිත්තා විහරථ.

205. කථං ¶ පන, භන්තෙති තෙහි ඛත්තියපණ්ඩිතාදීහි කථං පටිපජ්ජිතබ්බං. අද්ධා මං තෙ පටිපුච්ඡිස්සන්ති – ‘‘කථං, භන්තෙ, ආනන්ද තථාගතස්ස සරීරෙ පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති; ‘‘තෙසාහං කථං පටිවචනං දෙමී’’ති පුච්ඡති. අහතෙන වත්ථෙනාති නවෙන කාසිකවත්ථෙන. විහතෙන කප්පාසෙනාති සුපොථිතෙන කප්පාසෙන. කාසිකවත්ථඤ්හි සුඛුමත්තා තෙලං න ගණ්හාති, කප්පාසො පන ගණ්හාති. තස්මා ‘‘විහතෙන කප්පාසෙනා’’ති ආහ. ආයසායාති සොවණ්ණාය. සොවණ්ණඤ්හි ඉධ ‘‘අයස’’න්ති අධිප්පෙතං.

206. රාජා චක්කවත්තීති එත්ථ කස්මා භගවා අගාරමජ්ඣෙ වසිත්වා කාලඞ්කතස්ස රඤ්ඤො ථූපාරහතං අනුජානාති, න සීලවතො පුථුජ්ජනස්ස භික්ඛුස්සාති? අනච්ඡරියත්තා. පුථුජ්ජනභික්ඛූනඤ්හි ¶ ථූපෙ අනුඤ්ඤායමානෙ තම්බපණ්ණිදීපෙ තාව ථූපානං ඔකාසො න භවෙය්ය, තථා අඤ්ඤෙසු ඨානෙසු. තස්මා ‘‘අනච්ඡරියා තෙ භවිස්සන්තී’’ති නානුජානාති. රාජා චක්කවත්තී එකොව නිබ්බත්තති, තෙනස්ස ථූපො අච්ඡරියො හොති. පුථුජ්ජනසීලවතො පන පරිනිබ්බුතභික්ඛුනො විය මහන්තම්පි සක්කාරං කාතුං වට්ටතියෙව.

207. විහාරන්ති ඉධ මණ්ඩලමාලො විහාරොති අධිප්පෙතො, තං පවිසිත්වා. කපිසීසන්ති ද්වාරබාහකොටියං ඨිතං අග්ගළරුක්ඛං. රොදමානො අට්ඨාසීති සො කිරායස්මා චින්තෙසි – ‘‘සත්ථාරා මම සංවෙගජනකං වසනට්ඨානං කථිතං, චෙතියචාරිකාය සාත්ථකභාවො කථිතො, මාතුගාමෙ පටිපජ්ජිතබ්බපඤ්හො විස්සජ්ජිතො, අත්තනො සරීරෙ පටිපත්ති අක්ඛාතා, චත්තාරො ථූපාරහා කථිතා, ධුවං අජ්ජ භගවා පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති, තස්සෙවං චින්තයතො බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘භගවතො සන්තිකෙ රොදනං නාම අඵාසුකං, එකමන්තං ගන්ත්වා ¶ සොකං තනුකං කරිස්සාමී’’ති, සො තථා අකාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘රොදමානො අට්ඨාසී’’ති.

අහඤ්ච වතම්හීති අහඤ්ච වත අම්හි, අහං වතම්හීතිපි පාඨො. යො මම අනුකම්පකොති යො මං අනුකම්පති අනුසාසති, ස්වෙ දානි පට්ඨාය කස්ස මුඛධොවනං දස්සාමි, කස්ස පාදෙ ධොවිස්සාමි, කස්ස සෙනාසනං පටිජග්ගිස්සාමි, කස්ස පත්තචීවරං ගහෙත්වා විචරිස්සාමීති බහුං විලපි. ආමන්තෙසීති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අන්තරෙ ථෙරං අදිස්වා ආමන්තෙසි.

මෙත්තෙන ¶ කායකම්මෙනාති මෙත්තචිත්තවසෙන පවත්තිතෙන මුඛධොවනදානාදිකායකම්මෙන. හිතෙනාති හිතවුද්ධියා කතෙන. සුඛෙනාති සුඛසොමනස්සෙනෙව කතෙන, න දුක්ඛිනා දුම්මනෙන හුත්වාති අත්ථො. අද්වයෙනාති ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා අකතෙන. යථා හි එකො සම්මුඛාව කරොති න පරම්මුඛා, එකො පරම්මුඛාව කරොති න සම්මුඛා එවං විභාගං අකත්වා කතෙනාති වුත්තං හොති. අප්පමාණෙනාති පමාණවිරහිතෙන. චක්කවාළම්පි හි අතිසම්බාධං, භවග්ගම්පි අතිනීචං, තයා කතං කායකම්මමෙව ¶ බහුන්ති දස්සෙති.

මෙත්තෙන වචීකම්මෙනාති මෙත්තචිත්තවසෙන පවත්තිතෙන මුඛධොවනකාලාරොචනාදිනා වචීකම්මෙන. අපි ච ඔවාදං සුත්වා – ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති වචනම්පි මෙත්තං වචීකම්මමෙව. මෙත්තෙන මනොකම්මෙනාති කාලස්සෙව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා විවිත්තාසනෙ නිසීදිත්වා – ‘‘සත්ථා අරොගො හොතු, අබ්යාපජ්ජො සුඛී’’ති එවං පවත්තිතෙන මනොකම්මෙන. කතපුඤ්ඤොසීති කප්පසතසහස්සං අභිනීහාරසම්පන්නොසීති දස්සෙති. කතපුඤ්ඤොසීති ච එත්තාවතා විස්සත්ථො මා පමාදමාපජ්ජි, අථ ඛො පධානමනුයුඤ්ජ. එවඤ්හි අනුයුත්තො ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො, ධම්මසඞ්ගීතිකාලෙ අරහත්තං පාපුණිස්සසි. න හි මාදිසස්ස කතපාරිචරියා නිප්ඵලා නාම හොතීති දස්සෙති.

208. එවඤ්ච පන වත්වා මහාපථවිං පත්ථරන්තො විය ආකාසං විත්ථාරෙන්තො විය චක්කවාළගිරිං ඔසාරෙන්තො විය සිනෙරුං උක්ඛිපෙන්තො විය මහාජම්බුං ඛන්ධෙ ගහෙත්වා චාලෙන්තො විය ආයස්මතො ආනන්දස්ස ගුණකථං ආරභන්තො අථ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි. තත්ථ ‘‘යෙපි ¶ තෙ, භික්ඛවෙ, එතරහී’’ති කස්මා න වුත්තං? අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස නත්ථිතාය. එතෙනෙව චෙතං වෙදිතබ්බං – ‘‘යථා චක්කවාළන්තරෙපි අඤ්ඤො බුද්ධො නත්ථී’’ති. පණ්ඩිතොති බ්යත්තො. මෙධාවීති ඛන්ධධාතුආයතනාදීසු කුසලො.

209. භික්ඛුපරිසා ආනන්දං දස්සනායාති යෙ භගවන්තං පස්සිතුකාමා ථෙරං උපසඞ්කමන්ති, යෙ ච ‘‘ආයස්මා කිරානන්දො සමන්තපාසාදිකො අභිරූපො දස්සනීයො බහුස්සුතො සඞ්ඝසොභනො’’ති ථෙරස්ස ගුණෙ සුත්වා ආගච්ඡන්ති, තෙ සන්ධාය ‘‘භික්ඛුපරිසා ආනන්දං දස්සනාය උපසඞ්කමන්තී’’ති වුත්තං. එස නයො සබ්බත්ථ. අත්තමනාති සවනෙන නො දස්සනං සමෙතීති සකමනා තුට්ඨචිත්තා. ධම්මන්ති ‘‘කච්චි, ආවුසො, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, කච්චි යොනිසො මනසිකාරෙන කම්මං කරොථ, ආචරියුපජ්ඣායෙ වත්තං පූරෙථා’’ති එවරූපං පටිසන්ථාරධම්මං. තත්ථ භික්ඛුනීසු – ‘‘කච්චි, භගිනියො, අට්ඨ ගරුධම්මෙ සමාදාය වත්තථා’’ති ඉදම්පි නානාකරණං හොති. උපාසකෙසු ආගතෙසු ‘‘උපාසක, න තෙ කච්චි සීසං වා අඞ්ගං වා ¶ රුජ්ජති, අරොගා තෙ පුත්තභාතරො’’ති න එවං පටිසන්ථාරං කරොති. එවං පන කරොති – ‘‘කථං උපාසකා තීණි සරණානි පඤ්ච සීලානි රක්ඛථ, මාසස්ස අට්ඨ ¶ උපොසථෙ කරොථ, මාතාපිතූනං උපට්ඨානවත්තං පූරෙථ, ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙ පටිජග්ගථා’’ති. උපාසිකාසුපි එසෙව නයො.

ඉදානි ආනන්දත්ථෙරස්ස චක්කවත්තිනා සද්ධිං උපමං කරොන්තො චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ ඛත්තියාති අභිසිත්තා ච අනභිසිත්තා ච ඛත්තියජාතිකා. තෙ කිර – ‘‘රාජා චක්කවත්තී නාම අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො ආකාසෙන විචරන්තො රජ්ජං අනුසාසති ධම්මිකො ධම්මරාජා’’ති තස්ස ගුණකථං සුත්වා ‘‘සවනෙන දස්සනම්පි සම’’න්ති අත්තමනා හොන්ති. භාසතීති කථෙන්තො – ‘‘කථං, තාතා, රාජධම්මං පූරෙථ, පවෙණිං රක්ඛථා’’ති පටිසන්ථාරං කරොති. බ්රාහ්මණෙසු පන – ‘‘කථං ආචරියා මන්තෙ වාචෙථ, කථං අන්තෙවාසිකා මන්තෙ ගණ්හන්ති, දක්ඛිණං වා වත්ථානි වා කපිලං වා අලත්ථා’’ති පටිසන්ථාරං කරොති. ගහපතීසු – ‘‘කථං තාතා, න වො රාජකුලතො දණ්ඩෙන වා බලිනා වා පීළා අත්ථි, සම්මා ¶ දෙවො ධාරං අනුපවෙච්ඡති, සස්සානි සම්පජ්ජන්තී’’ති එවං පටිසන්ථාරං කරොති. සමණෙසු – ‘‘කථං, භන්තෙ, පබ්බජිතපරික්ඛාරා සුලභා, සමණධම්මෙ න පමජ්ජථා’’ති එවං පටිසන්ථාරං කරොති.

210. ඛුද්දකනගරකෙති නගරපතිරූපකෙ සම්බාධෙ ඛුද්දකනගරකෙ. උජ්ජඞ්ගලනගරකෙති විසමනගරකෙ. සාඛානගරකෙති යථා රුක්ඛානං සාඛා නාම ඛුද්දකා හොන්ති, එවමෙව අඤ්ඤෙසං මහානගරානං සාඛාසදිසෙ ඛුද්දකනගරකෙ. ඛත්තියමහාසාලාති ඛත්තියමහාසාරප්පත්තා මහාඛත්තියා. එස නයො සබ්බත්ථ.

තෙසු ඛත්තියමහාසාලා නාම යෙසං කොටිසතම්පි කොටිසහස්සම්පි ධනං නිඛණිත්වා ඨපිතං, දිවසපරිබ්බයො එකං කහාපණසකටං නිගච්ඡති, සායං ද්වෙ පවිසන්ති. බ්රාහ්මණමහාසාලා නාම යෙසං අසීතිකොටිධනං නිහිතං හොති, දිවසපරිබ්බයො එකො කහාපණකුම්භො නිගච්ඡති, සායං එකසකටං පවිසති. ගහපතිමහාසාලා නාම යෙසං චත්තාලීසකොටිධනං නිහිතං හොති, දිවසපරිබ්බයො පඤ්ච කහාපණම්බණානි නිගච්ඡන්ති, සායං කුම්භො පවිසති.

මා ¶ හෙවං, ආනන්ද, අවචාති ආනන්ද, මා එවං අවච, න ඉමං ‘‘ඛුද්දකනගර’’න්ති ¶ වත්තබ්බං. අහඤ්හි ඉමස්සෙව නගරස්ස සම්පත්තිං කථෙතුං – ‘‘අනෙකවාරං තිට්ඨං නිසීදං මහන්තෙන උස්සාහෙන, මහන්තෙන පරක්කමෙන ඉධාගතො’’ති වත්වා භූතපුබ්බන්තිආදිමාහ. සුභික්ඛාති ඛජ්ජභොජ්ජසම්පන්නා. හත්ථිසද්දෙනාති එකස්මිං හත්ථිම්හි සද්දං කරොන්තෙ චතුරාසීතිහත්ථිසහස්සානි සද්දං කරොන්ති, ඉති හත්ථිසද්දෙන අවිවිත්තා, හොති, තථා අස්සසද්දෙන. පුඤ්ඤවන්තො පනෙත්ථ සත්තා චතුසින්ධවයුත්තෙහි රථෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං අනුබන්ධමානා අන්තරවීථීසු විචරන්ති, ඉති රථසද්දෙන අවිවිත්තා හොති. නිච්චං පයොජිතානෙව පනෙත්ථ භෙරිආදීනි තූරියානි, ඉති භෙරිසද්දාදීහිපි අවිවිත්තා හොති. තත්ථ සම්මසද්දොති කංසතාළසද්දො. පාණිතාළසද්දොති පාණිනා චතුරස්සඅම්බණතාළසද්දො. කුටභෙරිසද්දොතිපි වදන්ති.

අස්නාථ ¶ පිවථ ඛාදථාති අස්නාථ පිවථ ඛාදථ. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, භුඤ්ජථ භොති ඉමිනා දසමෙන සද්දෙන අවිවිත්තා හොති අනුපච්ඡින්නසද්දා. යථා පන අඤ්ඤෙසු නගරෙසු ‘‘කචවරං ඡඩ්ඩෙථ, කුදාලං ගණ්හථ, පච්ඡිං ගණ්හථ, පවාසං ගමිස්සාම, තණ්ඩුලපුටං ගණ්හථ, භත්තපුටං ගණ්හථ, ඵලකාවුධාදීනි සජ්ජානි කරොථා’’ති එවරූපා සද්දා හොන්ති, න යිධ එවං අහොසීති දස්සෙති.

‘‘දසමෙන සද්දෙනා’’ති ච වත්වා ‘‘කුසාවතී, ආනන්ද, රාජධානී සත්තහි පාකාරෙහි පරික්ඛිත්තා අහොසී’’ති සබ්බං මහාසුදස්සනසුත්තං නිට්ඨාපෙත්වා ගච්ඡ ත්වං ආනන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ අභික්කමථාති අභිමුඛා කමථ, ආගච්ඡථාති අත්ථො. කිං පන තෙ භගවතො ආගතභාවං න ජානන්තීති? ජානන්ති. බුද්ධානං ගතගතට්ඨානං නාම මහන්තං කොලාහලං හොති, කෙනචිදෙව කරණීයෙන නිසින්නත්තා න ආගතා. ‘‘තෙ ආගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඨානනිසජ්ජොකාසං සංවිදහිත්වා දස්සන්තී’’ති තෙසං සන්තිකෙ අවෙලායම්පි භගවා පෙසෙසි.

211. අම්හාකඤ්ච නොති එත්ථ නො කාරො නිපාතමත්තං. අඝාවිනොති උප්පන්නදුක්ඛා. දුම්මනාති අනත්තමනා. චෙතොදුක්ඛසමප්පිතාති දොමනස්සසමප්පිතා. කුලපරිවත්තසො කුලපරිවත්තසො ඨපෙත්වාති එකෙකං ¶ කුලපරිවත්තං කුලසඞ්ඛෙපං වීථිසභාගෙන චෙව රච්ඡාසභාගෙන ච විසුං විසුං ඨපෙත්වා.

212. සුභද්දො ¶ නාම පරිබ්බාජකොති උදිච්චබ්රාහ්මණමහාසාලකුලා පබ්බජිතො ඡන්නපරිබ්බාජකො. කඞ්ඛාධම්මොති විමතිධම්මො. කස්මා පනස්ස අජ්ජ එවං අහොසීති? තථාවිධඋපනිස්සයත්තා. පුබ්බෙ කිර පුඤ්ඤකරණකාලෙ ද්වෙ භාතරො අහෙසුං. තෙ එකතොව සස්සං අකංසු. තත්ථ ජෙට්ඨකස්ස – ‘‘එකස්මිං සස්සෙ නවවාරෙ අග්ගසස්සදානං මයා දාතබ්බ’’න්ති අහොසි. සො වප්පකාලෙ බීජග්ගං නාම දත්වා ගබ්භකාලෙ කනිට්ඨෙන සද්ධිං ¶ මන්තෙසි – ‘‘ගබ්භකාලෙ ගබ්භං ඵාලෙත්වා දස්සාමා’’ති කනිට්ඨො – ‘‘තරුණසස්සං නාසෙතුකාමොසී’’ති ආහ. ජෙට්ඨො කනිට්ඨස්ස අනනුවත්තනභාවං ඤත්වා ඛෙත්තං විභජිත්වා අත්තනො කොට්ඨාසතො ගබ්භං ඵාලෙත්වා ඛීරං නීහරිත්වා සප්පිනවනීතෙන සංයොජෙත්වා අදාසි, පුථුකකාලෙ පුථුකං කාරෙත්වා අදාසි, ලායනකාලෙ ලායනග්ගං, වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං, කලාපාදීසු කලාපග්ගං, ඛලග්ගං, ඛලභණ්ඩග්ගං, කොට්ඨග්ගන්ති එවං එකසස්සෙ නවවාරෙ අග්ගදානං අදාසි. කනිට්ඨො පන උද්ධරිත්වා අදාසි.

තෙසු ජෙට්ඨකො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො ජාතො. භගවා – ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති ඔලොකෙන්තො ‘‘අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො එකස්මිං සස්සෙ නව අග්ගදානානි අදාසි, ඉමං අග්ගධම්මං තස්ස දෙසෙස්සාමී’’ති සබ්බපඨමං ධම්මං දෙසෙසි. සො අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. කනිට්ඨො පන ඔහීයිත්වා පච්ඡා දානස්ස දින්නත්තා සත්ථු පරිනිබ්බානකාලෙ එවං චින්තෙත්වා සත්ථාරං දට්ඨුකාමො අහොසි.

මා තථාගතං විහෙඨෙසීති ථෙරො කිර – ‘‘එතෙ අඤ්ඤතිත්ථියා නාම අත්තනො ගහණමෙව ගණ්හන්ති, තස්ස විස්සජ්ජාපනත්ථාය භගවතො බහුං භාසමානස්ස කායවාචාවිහෙසා භවිස්සති, පකතියාපි ච කිලන්තොයෙව භගවා’’ති මඤ්ඤමානො එවමාහ. පරිබ්බාජකො – ‘‘න මෙ අයං භික්ඛු ඔකාසං කරොති, අත්ථිකෙන පන අනුවත්තිත්වා කාරෙතබ්බො’’ති ථෙරං අනුවත්තන්තො දුතියම්පි තතියම්පි ආහ.

213. අස්සොසි ¶ ඛොති සාණිද්වාරෙ ඨිතස්ස භාසතො පකතිසොතෙනෙව අස්සොසි, සුත්වා ච පන සුභද්දස්සෙව අත්ථාය මහතා උස්සාහෙන ආගතත්තා අලං ආනන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ අලන්ති පටික්ඛෙපත්ථෙ නිපාතො. අඤ්ඤාපෙක්ඛොවාති අඤ්ඤාතුකාමොව හුත්වා. අබ්භඤ්ඤිංසූති යථා තෙසං පටිඤ්ඤා, තථෙව ජානිංසු. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ නෙසං සා පටිඤ්ඤා නිය්යානිකා, සබ්බෙ අබ්භඤ්ඤංසු, නො චෙ, න අබ්භඤ්ඤංසු. තස්මා කිං තෙසං පටිඤ්ඤා නිය්යානිකා, අනිය්යානිකාති ¶ අයමෙව ¶ තස්ස පඤ්හස්ස අත්ථො. අථ භගවා තෙසං අනිය්යානිකභාවකථනෙන අත්ථාභාවතො චෙව ඔකාසාභාවතො ච ‘‘අල’’න්ති පටික්ඛිපිත්වා ධම්මමෙව දෙසෙසි. පඨමයාමස්මිඤ්හි මල්ලානං ධම්මං දෙසෙත්වා මජ්ඣිමයාමෙ සුභද්දස්ස, පච්ඡිමයාමෙ භික්ඛුසඞ්ඝං ඔවදිත්වා බලවපච්චූසසමයෙ පරිනිබ්බායිස්සාමිච්චෙව භගවා ආගතො.

214. සමණොපි තත්ථ න උපලබ්භතීති පඨමො සොතාපන්නසමණොපි තත්ථ නත්ථි, දුතියො සකදාගාමිසමණොපි, තතියො අනාගාමිසමණොපි, චතුත්ථො අරහත්තසමණොපි තත්ථ නත්ථීති අත්ථො. ‘‘ඉමස්මිං ඛො’’ති පුරිමදෙසනාය අනියමතො වත්වා ඉදානි අත්තනො සාසනං නියමෙන්තො ආහ. සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභීති චතුන්නං මග්ගානං අත්ථාය ආරද්ධවිපස්සකෙහි චතූහි, මග්ගට්ඨෙහි චතූහි, ඵලට්ඨෙහි චතූහීති ද්වාදසහි සමණෙහි සුඤ්ඤා පරප්පවාදා තුච්ඡා රිත්තකා. ඉමෙ ච සුභද්දාති ඉමෙ ද්වාදස භික්ඛූ. සම්මා විහරෙය්යුන්ති එත්ථ සොතාපන්නො අත්තනො අධිගතට්ඨානං අඤ්ඤස්ස කථෙත්වා තං සොතාපන්නං කරොන්තො සම්මා විහරති නාම. එස නයො සකදාගාමිආදීසු. සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො අඤ්ඤම්පි සොතාපත්තිමග්ගට්ඨං කරොන්තො සම්මා විහරති නාම. එස නයො සෙසමග්ගට්ඨෙසු. සොතාපත්තිමග්ගත්ථාය ආරද්ධවිපස්සකො අත්තනො පගුණං කම්මට්ඨානං කථෙත්වා අඤ්ඤම්පි සොතාපත්තිමග්ගත්ථාය ආරද්ධවිපස්සකං කරොන්තො සම්මා විහරති නාම. එස නයො සෙසමග්ගත්ථාය ආරද්ධවිපස්සකෙසු. ඉදං සන්ධායාහ – ‘‘සම්මා විහරෙය්යු’’න්ති. අසුඤ්ඤො ලොකො අරහන්තෙහි අස්සාති නළවනං සරවනං විය නිරන්තරො ¶ අස්ස.

එකූනතිංසො වයසාති වයෙන එකූනතිංසවස්සො හුත්වා. යං පබ්බජින්ති එත්ථ යන්ති නිපාතමත්තං. කිං කුසලානුඑසීති ‘‘කිං කුසල’’න්ති අනුඑසන්තො පරියෙසන්තො. තත්ථ – ‘‘කිං කුසල’’න්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අධිප්පෙතං, තං ගවෙසන්තොති අත්ථො. යතො අහන්ති යතො පට්ඨාය අහං පබ්බජිතො, එත්ථන්තරෙ සමධිකානි පඤ්ඤාස වස්සානි හොන්තීති දස්සෙති. ඤායස්ස ධම්මස්සාති අරියමග්ගධම්මස්ස. පදෙසවත්තීති පදෙසෙ විපස්සනාමග්ගෙ පවත්තන්තො. ඉතො බහිද්ධාති මම සාසනතො බහිද්ධා. සමණොපි ¶ නත්ථීති පදෙසවත්තිවිපස්සකොපි නත්ථි, පඨමසමණො සොතාපන්නොපි නත්ථීති වුත්තං හොති.

යෙ එත්ථාති යෙ තුම්හෙ එත්ථ සාසනෙ සත්ථාරා සම්මුඛා අන්තෙවාසිකාභිසෙකෙන අභිසිත්තා, තෙසං වො ලාභා තෙසං වො සුලද්ධන්ති. බාහිරසමයෙ කිර යං අන්තෙවාසිකං ආචරියො – ‘‘ඉමං පබ්බාජෙහි ¶ , ඉමං ඔවද, ඉමං අනුසාසා’’ති වදති, සො තෙන අත්තනො ඨානෙ ඨපිතො හොති, තස්මා තස්ස – ‘‘ඉමං පබ්බජෙහි, ඉමං ඔවද, ඉමං අනුසාසා’’ති ඉමෙ ලාභා හොන්ති. ථෙරම්පි සුභද්දො තමෙව බාහිරසමයං ගහෙත්වා එවමාහ.

අලත්ථ ඛොති කථං අලත්ථ? ථෙරො කිර නං එකමන්තං නෙත්වා උදකතුම්බතො පානීයෙන සීසං තෙමෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං කථෙත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදාපෙත්වා සරණානි දත්වා භගවතො සන්තිකං ආනෙසි. භගවා උපසම්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. සො තං ගහෙත්වා උය්යානස්ස එකමන්තෙ චඞ්කමං අධිට්ඨාය ඝටෙන්තො වායමන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා ආගම්ම භගවන්තං වන්දිත්වා නිසීදි. තං සන්ධාය – ‘‘අචිරූපසම්පන්නො ඛො පනා’’තිආදි වුත්තං.

සො ච භගවතො පච්ඡිමො සක්ඛිසාවකො අහොසීති සඞ්ගීතිකාරකානං වචනං. තත්ථ යො භගවති ධරමානෙ පබ්බජිත්වා අපරභාගෙ උපසම්පදං ලභිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, උපසම්පදම්පි වා ධරමානෙයෙව ලභිත්වා අපරභාගෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, කම්මට්ඨානම්පි වා ධරමානෙයෙව ගහෙත්වා අපරභාගෙ අරහත්තමෙව පාපුණාති, සබ්බොපි සො පච්ඡිමො සක්ඛිසාවකො. අයං පන ධරමානෙයෙව භගවති ¶ පබ්බජිතො ච උපසම්පන්නො ච කම්මට්ඨානඤ්ච ගහෙත්වා අරහත්තං පත්තොති.

216. ඉදානි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඔවාදං ආරභි, තං දස්සෙතුං අථ ඛො භගවාතිආදි වුත්තං. තත්ථ දෙසිතො පඤ්ඤත්තොති ධම්මොපි දෙසිතො චෙව ¶ පඤ්ඤත්තො ච, විනයොපි දෙසිතො චෙව පඤ්ඤත්තො ච. පඤ්ඤත්තො ච නාම ඨපිතො පට්ඨපිතොති අත්ථො. සො වො මමච්චයෙනාති සො ධම්මවිනයො තුම්හාකං මමච්චයෙන සත්ථා. මයා හි වො ඨිතෙනෙව – ‘‘ඉදං ලහුකං, ඉදං ගරුකං, ඉදං සතෙකිච්ඡං, ඉදං අතෙකිච්ඡං, ඉදං ලොකවජ්ජං, ඉදං පණ්ණත්තිවජ්ජං, අයං ආපත්ති පුග්ගලස්ස සන්තිකෙ වුට්ඨාති, අයං ආපත්ති ගණස්ස සන්තිකෙ වුට්ඨාති, අයං සඞ්ඝස්ස සන්තිකෙ වුට්ඨාතී’’ති ¶ සත්තාපත්තික්ඛන්ධවසෙන ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං සඛන්ධකපරිවාරො උභතොවිභඞ්ගො විනයො නාම දෙසිතො, තං සකලම්පි විනයපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති.

ඨිතෙනෙව ච මයා – ‘‘ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්ච ඉන්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති තෙන තෙනාකාරෙන ඉමෙ ධම්මෙ විභජිත්වා විභජිත්වා සුත්තන්තපිටකං දෙසිතං, තං සකලම්පි සුත්තන්තපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති. ඨිතෙනෙව ච මයා – ‘‘ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, චත්තාරි සච්චානි, බාවීසතින්ද්රියානි, නව හෙතූ, චත්තාරො ආහාරා, සත්ත ඵස්සා, සත්ත වෙදනා, සත්ත සඤ්ඤා, සත්ත සඤ්චෙතනා, සත්ත චිත්තානි. තත්රාපි ‘එත්තකා ධම්මා කාමාවචරා, එත්තකා රූපාවචරා, එත්තකා අරූපාවචරා, එත්තකා පරියාපන්නා, එත්තකා අපරියාපන්නා, එත්තකා ලොකියා, එත්තකා ලොකුත්තරා’ති’’ ඉමෙ ධම්මෙ විභජිත්වා විභජිත්වා චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානඅනන්තනයමහාපට්ඨානපටිමණ්ඩිතං අභිධම්මපිටකං දෙසිතං, තං සකලම්පි අභිධම්මපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති.

ඉති සබ්බම්පෙතං අභිසම්බොධිතො යාව පරිනිබ්බානා පඤ්චචත්තාලීසවස්සානි භාසිතං ලපිතං – ‘‘තීණි පිටකානි, පඤ්ච නිකායා, නවඞ්ගානි, චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති එවං මහාපභෙදං හොති. ඉති ¶ ඉමානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි තිට්ඨන්ති, අහං එකොව පරිනිබ්බායාමි. අහඤ්ච ඛො පන දානි එකකොව ඔවදාමි අනුසාසාමි, මයි පරිනිබ්බුතෙ ඉමානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි තුම්හෙ ඔවදිස්සන්ති අනුසාසිස්සන්තීති එවං භගවා බහූනි කාරණානි දස්සෙන්තො – ‘‘සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති ඔවදිත්වා පුන අනාගතෙ චාරිත්තං දස්සෙන්තො යථා ඛො පනාතිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ සමුදාචරන්තීති කථෙන්ති වොහරන්ති. නාමෙන වා ගොත්තෙන වාති නවකාති අවත්වා ‘‘තිස්ස, නාගා’’ති එවං නාමෙන වා, ‘‘කස්සප, ගොතමා’’ති එවං ගොත්තෙන වා, ‘‘ආවුසො තිස්ස, ආවුසො කස්සපා’’ති එවං ආවුසොවාදෙන වා සමුදාචරිතබ්බො. භන්තෙති වා ආයස්මාති වාති භන්තෙ තිස්ස, ආයස්මා තිස්සාති එවං සමුදාචරිතබ්බො. සමූහනතූති ආකඞ්ඛමානො සමූහනතු, යදි ඉච්ඡති සමූහනෙය්යාති අත්ථො. කස්මා පන සමූහනථාති එකංසෙනෙව අවත්වා විකප්පවචනෙනෙව ඨපෙසීති? මහාකස්සපස්ස බලං දිට්ඨත්තා. පස්සති හි භගවා ¶ – ‘‘සමූහනථාති වුත්තෙපි සඞ්ගීතිකාලෙ කස්සපො න සමූහනිස්සතී’’ති. තස්මා විකප්පෙනෙව ඨපෙසි.

තත්ථ – ‘‘එකච්චෙ ථෙරා එවමාහංසු – චත්තාරි පාරාජිකානි ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඛුද්දානුඛුද්දකානී’’තිආදිනා නයෙන පඤ්චසතිකසඞ්ගීතියං ඛුද්දානුඛුද්දකකථා ආගතාව විනිච්ඡයො පෙත්ථ සමන්තපාසාදිකායං වුත්තො. කෙචි පනාහු – ‘‘භන්තෙ, නාගසෙන, කතමං ඛුද්දකං, කතමං අනුඛුද්දක’’න්ති මිලින්දෙන රඤ්ඤා පුච්ඡිතො. ‘‘දුක්කටං, මහාරාජ, ඛුද්දකං, දුබ්භාසිතං අනුඛුද්දක’’න්ති වුත්තත්තා නාගසෙනත්ථෙරො ඛුද්දානුඛුද්දකං ජානාති. මහාකස්සපො පන තං අජානන්තො –

‘‘සුණාතු මෙ, ආවුසො, සඞ්ඝො සන්තම්හාකං සික්ඛාපදානි ගිහිගතානි, ගිහිනොපි ජානන්ති – ‘‘ඉදං වො සමණානං සක්යපුත්තියානං කප්පති, ඉදං වො න කප්පතී’’ති. සචෙ මයං ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි සමූහනිස්සාම, භවිස්සන්ති වත්තාරො – ‘‘ධූමකාලිකං සමණෙන ගොතමෙන සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, යාව නෙසං සත්ථා අට්ඨාසි, තාවිමෙ සික්ඛාපදෙසු සික්ඛිංසු, යතො ඉමෙසං සත්ථා පරිනිබ්බුතො, න දානිමෙ සික්ඛාපදෙසු සික්ඛන්තී’’ති. යදි සඞ්ඝස්ස ¶ පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො අපඤ්ඤත්තං න පඤ්ඤපෙය්ය, පඤ්ඤත්තං න සමුච්ඡින්දෙය්ය, යථාපඤ්ඤත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු සමාදාය වත්තෙය්ය. එසා ඤත්තීති –

කම්මවාචං සාවෙසීති. න තං එවං ගහෙතබ්බං. නාගසෙනත්ථෙරො හි – ‘‘පරවාදිනො ඔකාසො මා අහොසී’’ති එවමාහ. මහාකස්සපත්ථෙරො ‘‘ඛුද්දානුඛුද්දකාපත්තිං න සමූහනිස්සාමී’’ති කම්මවාචං සාවෙසි.

බ්රහ්මදණ්ඩකථාපි ¶ සඞ්ගීතියං ආගතත්තාසමන්තපාසාදිකායං විනිච්ඡිතා.

කඞ්ඛාති ද්වෙළ්හකං. විමතීති විනිච්ඡිතුං අසමත්ථතා, බුද්ධො නු ඛො, න බුද්ධො නු ඛො, ධම්මො නු ඛො, න ධම්මො නු ඛො, සඞ්ඝො නු ඛො, න සඞ්ඝො නු ඛො, මග්ගො නු ඛො, න මග්ගො නු ඛො, පටිපදා නු ඛො, න පටිපදා නු ඛොති යස්ස සංසයො උප්පජ්ජෙය්ය, තං වො වදාමි ‘‘පුච්ඡථ භික්ඛවෙ’’ති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො. සත්ථුගාරවෙනාපි න පුච්ඡෙය්යාථාති මයං සත්ථුසන්තිකෙ පබ්බජිම්හ, චත්තාරො පච්චයාපි නො සත්ථු සන්තකාව, තෙ මයං එත්තකං කාලං කඞ්ඛං අකත්වා ¶ න අරහාම අජ්ජ පච්ඡිමකාලෙ කඞ්ඛං කාතුන්ති සචෙ එවං සත්ථරි ගාරවෙන න පුච්ඡථ. සහායකොපි භික්ඛවෙ සහායකස්ස ආරොචෙතූති තුම්හාකං යො යස්ස භික්ඛුනො සන්දිට්ඨො සම්භත්තො, සො තස්ස ආරොචෙතු, අහං එතස්ස භික්ඛුස්ස කථෙස්සාමි, තස්ස කථං සුත්වා සබ්බෙ නික්කඞ්ඛා භවිස්සථාති දස්සෙති.

එවං පසන්නොති එවං සද්දහාමි අහන්ති අත්ථො. ඤාණමෙවාති නික්කඞ්ඛභාවපච්චක්ඛකරණඤාණංයෙව, එත්ථ තථාගතස්ස න සද්ධාමත්තන්ති අත්ථො. ඉමෙසඤ්හි, ආනන්දාති ඉමෙසං අන්තොසාණියං නිසින්නානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං. යො පච්ඡිමකොති යො ගුණවසෙන පච්ඡිමකො. ආනන්දත්ථෙරංයෙව සන්ධායාහ.

218. අප්පමාදෙන සම්පාදෙථාති සතිඅවිප්පවාසෙන සබ්බකිච්චානි සම්පාදෙය්යාථ. ඉති භගවා පරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නො පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි දින්නං ඔවාදං සබ්බං එකස්මිං අප්පමාදපදෙයෙව පක්ඛිපිත්වා අදාසි. අයං තථාගතස්ස පච්ඡිමා වාචාති ඉදං පන සඞ්ගීතිකාරකානං ¶ වචනං.

219. ඉතො පරං යං පරිනිබ්බානපරිකම්මං කත්වා භගවා පරිනිබ්බුතො, තං දස්සෙතුං අථ ඛො භගවා පඨමං ඣානන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ පරිනිබ්බුතො භන්තෙති නිරොධං සමාපන්නස්ස භගවතො අස්සාසපස්සාසානං අභාවං දිස්වා පුච්ඡති. න ආවුසොති ථෙරො කථං ජානාති? ථෙරො කිර සත්ථාරා සද්ධිංයෙව තං තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තො යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා වුට්ඨානං, තාව ගන්ත්වා ඉදානි භගවා ¶ නිරොධං සමාපන්නො, අන්තොනිරොධෙ ච කාලඞ්කිරියා නාම නත්ථීති ජානාති.

අථ ඛො භගවා සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්තියා වුට්ඨහිත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජි…පෙ… තතියජ්ඣානා වුට්ඨහිත්වා චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජීති එත්ථ භගවා චතුවීසතියා ඨානෙසු පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජි, තෙරසසු ඨානෙසු දුතියජ්ඣානං, තථා තතියජ්ඣානං, පන්නරසසු ඨානෙසු චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජි. කථං? දසසු අසුභෙසු, ද්වත්තිංසාකාරෙ අට්ඨසු කසිණෙසු, මෙත්තාකරුණාමුදිතාසු, ආනාපානෙ, පරිච්ඡෙදාකාසෙති ඉමෙසු තාව චතුවීසතියා ඨානෙසු පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජි. ඨපෙත්වා පන ද්වත්තිංසාකාරඤ්ච දස අසුභානි ච සෙසෙසු තෙරසසු දුතියජ්ඣානං ¶ , තෙසුයෙව ච තතියජ්ඣානං සමාපජ්ජි. අට්ඨසු පන කසිණෙසු, උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරෙ, ආනාපානෙ, පරිච්ඡෙදාකාසෙ, චතූසු අරූපෙසූති ඉමෙසු පන්නරසසු ඨානෙසු චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජි. අයම්පි ච සඞ්ඛෙපකථාව. නිබ්බානපුරං පවිසන්තො පන භගවා ධම්මස්සාමී සබ්බාපි චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යා සමාපත්තියො පවිසිත්වා විදෙසං ගච්ඡන්තො ඤාතිජනං ආලිඞ්ගෙත්වා විය සබ්බසමාපත්තිසුඛං අනුභවිත්වා පවිට්ඨො.

චතුත්ථජ්ඣානා වුට්ඨහිත්වා සමනන්තරා භගවා පරිනිබ්බායීති එත්ථ ඣානසමනන්තරං, පච්චවෙක්ඛණාසමනන්තරන්ති ද්වෙ සමනන්තරානි. තත්ථ ඣානා වුට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතිණ්ණස්ස තත්ථෙව පරිනිබ්බානං ඣානසමනන්තරං නාම. ඣානා වුට්ඨහිත්වා පුන ඣානඞ්ගානි පච්චවෙක්ඛිත්වා භවඞ්ගං ඔතිණ්ණස්ස තත්ථෙව පරිනිබ්බානං පච්චවෙක්ඛණාසමනන්තරං නාම. ඉමානිපි ද්වෙ සමනන්තරානෙව. භගවා පන ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ඣානා වුට්ඨාය ඣානඞ්ගානි පච්චවෙක්ඛිත්වා භවඞ්ගචිත්තෙන අබ්යාකතෙන දුක්ඛසච්චෙන පරිනිබ්බායි. යෙ ¶ හි කෙචි බුද්ධා වා පච්චෙකබුද්ධා වා අරියසාවකා වා අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකං උපාදාය සබ්බෙ භවඞ්ගචිත්තෙනෙව අබ්යාකතෙන දුක්ඛසච්චෙන කාලඞ්කරොන්තීති. මහාභූමිචාලාදීනි වුත්තනයානෙවාති.

220. භූතාති සත්තා. අප්පටිපුග්ගලොති පටිභාගපුග්ගලවිරහිතො. බලප්පත්තොති දසවිධඤාණබලං පත්තො.

221. උප්පාදවයධම්මිනොති ¶ උප්පාදවයසභාවා. තෙසං වූපසමොති තෙසං සඞ්ඛාරානං වූපසමො, අසඞ්ඛතං නිබ්බානමෙව සුඛන්ති අත්ථො.

222. නාහු අස්සාසපස්සාසොති න ජාතො අස්සාසපස්සාසො. අනෙජොති තණ්හාසඞ්ඛාතාය එජාය අභාවෙන අනෙජො. සන්තිමාරබ්භාති අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං ආරබ්භ පටිච්ච සන්ධාය. යං කාලමකරීති යො කාලං අකරි. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘ආවුසො, යො මම සත්ථා බුද්ධමුනි සන්තිං ගමිස්සාමීති, සන්තිං ආරබ්භ කාලමකරි, තස්ස ඨිතචිත්තස්ස තාදිනො ඉදානි අස්සාසපස්සාසො න ජාතො, නත්ථි, නප්පවත්තතී’’ති.

අසල්ලීනෙනාති අලීනෙන අසඞ්කුටිතෙන සුවිකසිතෙනෙව චිත්තෙන. වෙදනං අජ්ඣවාසයීති වෙදනං අධිවාසෙසි, න වෙදනානුවත්තී හුත්වා ඉතො චිතො ච සම්පරිවත්ති. විමොක්ඛොති කෙනචි ධම්මෙන අනාවරණවිමොක්ඛො සබ්බසො අපඤ්ඤත්තිභාවූපගමො පජ්ජොතනිබ්බානසදිසො ජාතො.

223. තදාසීති ¶ ‘‘සහ පරිනිබ්බානා මහාභූමිචාලො’’ති එවං හෙට්ඨා වුත්තං භූමිචාලමෙව සන්ධායාහ. තඤ්හි ලොමහංසනඤ්ච භිංසනකඤ්ච ආසි. සබ්බාකාරවරූපෙතෙති සබ්බවරකාරණූපෙතෙ.

224. අවීතරාගාති පුථුජ්ජනා චෙව සොතාපන්නසකදාගාමිනො ච. තෙසඤ්හි දොමනස්සං අප්පහීනං. තස්මා තෙපි බාහා පග්ගය්හ කන්දන්ති. උභොපි හත්ථෙ සීසෙ ඨපෙත්වා රොදන්තීති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

225. උජ්ඣායන්තීති ‘‘අය්යා අත්තනාපි අධිවාසෙතුං න සක්කොන්ති, සෙසජනං කථං සමස්සාසෙස්සන්තී’’ති වදන්තියො උජ්ඣායන්ති. කථංභූතා පන භන්තෙ ආයස්මා අනුරුද්ධො දෙවතා මනසිකරොතීති දෙවතා, භන්තෙ, කථංභූතා ආයස්මා අනුරුද්ධො සල්ලක්ඛෙති, කිං තා සත්ථු පරිනිබ්බානං අධිවාසෙන්තීති?

අථ තාසං පවත්තිදස්සනත්ථං ථෙරො සන්තාවුසොතිආදිමාහ. තං වුත්තත්ථමෙව. රත්තාවසෙසන්ති ¶ බලවපච්චූසෙ පරිනිබ්බුතත්තා රත්තියා අවසෙසං ¶ චුල්ලකද්ධානං. ධම්මියා කථායාති අඤ්ඤා පාටියෙක්කා ධම්මකථා නාම නත්ථි, ‘‘ආවුසො සදෙවකෙ නාම ලොකෙ අප්පටිපුග්ගලස්ස සත්ථුනො අයං මච්චුරාජා න ලජ්ජති, කිමඞ්ගං පන ලොකියමහාජනස්ස ලජ්ජිස්සතී’’ති එවරූපාය පන මරණපටිසංයුත්තාය කථාය වීතිනාමෙසුං. තෙසඤ්හි තං කථං කථෙන්තානං මුහුත්තෙනෙව අරුණං උග්ගච්ඡි.

226. අථ ඛොති අරුණුග්ගං දිස්වාව ථෙරො ථෙරං එතදවොච. තෙනෙව කරණීයෙනාති කීදිසෙන නු ඛො පරිනිබ්බානට්ඨානෙ මාලාගන්ධාදිසක්කාරෙන භවිතබ්බං, කීදිසෙන භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිසජ්ජට්ඨානෙන භවිතබ්බං, කීදිසෙන ඛාදනීයභොජනීයෙන භවිතබ්බන්ති, එවං යං භගවතො පරිනිබ්බුතභාවං සුත්වා කත්තබ්බං තෙනෙව කරණීයෙන.

227. සබ්බඤ්ච තාළාවචරන්ති සබ්බං තූරියභණ්ඩං. සන්නිපාතෙථාති භෙරිං චරාපෙත්වා සමාහරථ. තෙ තථෙව අකංසු. මණ්ඩලමාළෙති දුස්සමණ්ඩලමාළෙ. පටියාදෙන්තාති සජ්ජෙන්තා.

දක්ඛිණෙන දක්ඛිණන්ති නගරස්ස දක්ඛිණදිසාභාගෙනෙව දක්ඛිණදිසාභාගං. බාහිරෙන බාහිරන්ති ¶ අන්තොනගරං අප්පවෙසෙත්වා බාහිරෙනෙව නගරස්ස බාහිරපස්සං හරිත්වා. දක්ඛිණතො නගරස්සාති අනුරාධපුරස්ස දක්ඛිණද්වාරසදිසෙ ඨානෙ ඨපෙත්වා සක්කාරසම්මානං කත්වා ජෙතවනසදිසෙ ඨානෙ ඣාපෙස්සාමාති අත්ථො.

228. අට්ඨ මල්ලපාමොක්ඛාති මජ්ඣිමවයා ථාමසම්පන්නා අට්ඨමල්ලරාජානො. සීසං න්හාතාති සීසං ධොවිත්වා නහාතා. ආයස්මන්තං අනුරුද්ධන්ති ථෙරොව දිබ්බචක්ඛුකොති පාකටො, තස්මා තෙ සන්තෙසුපි අඤ්ඤෙසු මහාථෙරෙසු – ‘‘අයං නො පාකටං කත්වා කථෙස්සතී’’ති ථෙරං පුච්ඡිංසු. කථං පන, භන්තෙ, දෙවතානං අධිප්පායොති භන්තෙ, අම්හාකං තාව අධිප්පායං ජානාම. දෙවතානං කථං අධිප්පායොති පුච්ඡන්ති. ථෙරො පඨමං තෙසං අධිප්පායං දස්සෙන්තො තුම්හාකං ඛොතිආදිමාහ. මකුටබන්ධනං නාම මල්ලානං චෙතියන්ති මල්ලරාජූනං පසාධනමඞ්ගලසාලාය එතං නාමං. චිත්තීකතට්ඨෙන පනෙසා ‘‘චෙතිය’’න්ති වුච්චති.

229. යාව ¶ ¶ සන්ධිසමලසඞ්කටීරාති එත්ථ සන්ධි නාම ඝරසන්ධි. සමලං නාම ගූථරාසිනිද්ධමනපනාළි. සඞ්කටීරං නාම සඞ්කාරට්ඨානං. දිබ්බෙහි ච මානුසකෙහි ච නච්චෙහීති උපරි දෙවතානං නච්චානි හොන්ති, හෙට්ඨා මනුස්සානං. එස නයො ගීතාදීසු. අපිච දෙවතානං අන්තරෙ මනුස්සා, මනුස්සානං අන්තරෙ දෙවතාති එවම්පි සක්කරොන්තා පූජෙන්තා අගමංසු. මජ්ඣෙන මජ්ඣං නගරස්ස හරිත්වාති එවං හරියමානෙ භගවතො සරීරෙ බන්ධුලමල්ලසෙනාපතිභරියා මල්ලිකා නාම – ‘‘භගවතො සරීරං ආහරන්තී’’ති සුත්වා අත්තනො සාමිකස්ස කාලං කිරියතො පට්ඨාය අපරිභුඤ්ජිත්වා ඨපිතං විසාඛාය පසාධනසදිසං මහාලතාපසාධනං නීහරාපෙත්වා – ‘‘ඉමිනා සත්ථාරං පූජෙස්සාමී’’ති තං මජ්ජාපෙත්වා ගන්ධොදකෙන ධොවිත්වා ද්වාරෙ ඨිතා.

තං කිර පසාධනං තාසඤ්ච ද්වින්නං ඉත්ථීනං, දෙවදානියචොරස්ස ගෙහෙති තීසුයෙව ඨානෙසු අහොසි. සා ච සත්ථු සරීරෙ ද්වාරං සම්පත්තෙ – ‘‘ඔතාරෙථ, තාතා, සත්ථුසරීර’’න්ති වත්වා තං පසාධනං සත්ථුසරීරෙ පටිමුඤ්චි. තං සීසතො පට්ඨාය පටිමුක්කං යාවපාදතලාගතං. සුවණ්ණවණ්ණං භගවතො සරීරං සත්තරතනමයෙන මහාපසාධනෙන පසාධිතං අතිවිය විරොචිත්ථ. තං සා දිස්වා පසන්නචිත්තා පත්ථනං අකාසි – ‘‘භගවා යාව වට්ටෙ සංසරිස්සාමි, තාව මෙ පාටියෙක්කං පසාධනකිච්චං මා හොතු, නිච්චං පටිමුක්කපසාධනසදිසමෙව සරීරං හොතූ’’ති.

අථ භගවන්තං සත්තරතනමයෙන මහාපසාධනෙන උක්ඛිපිත්වා පුරත්ථිමෙන ද්වාරෙන නීහරිත්වා පුරත්ථිමෙන නගරස්ස මකුටබන්ධනං මල්ලානං චෙතියං, එත්ථ භගවතො සරීරං නික්ඛිපිංසු.

231. පාවාය ¶ කුසිනාරන්ති පාවානගරෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ‘‘කුසිනාරං ගමිස්සාමී’’ති අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො හොති. රුක්ඛමූලෙ නිසීදීති එත්ථ කස්මා දිවාවිහාරන්ති න වුත්තං? දිවාවිහාරත්ථාය අනිසින්නත්තා. ථෙරස්ස හි පරිවාරා භික්ඛූ සබ්බෙ සුඛසංවද්ධිතා මහාපුඤ්ඤා. තෙ මජ්ඣන්හිකසමයෙ තත්තපාසාණසදිසාය භූමියා පදසා ගච්ඡන්තා කිලමිංසු. ථෙරො තෙ දිස්වා – ‘‘භික්ඛූ කිලමන්ති, ගන්තබ්බට්ඨානඤ්ච න දූරං, ථොකං විස්සමිත්වා දරථං පටිප්පස්සම්භෙත්වා සායන්හසමයෙ කුසිනාරං ගන්ත්වා දසබලං පස්සිස්සාමී’’ති මග්ගා ¶ ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ ¶ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා උදකතුම්බතො උදකෙන හත්ථපාදෙ සීතලෙ කත්වා නිසීදි. පරිවාරභික්ඛූපිස්ස රුක්ඛමූලෙ නිසීදිත්වා යොනිසො මනසිකාරෙ කම්මං කුරුමානා තිණ්ණං රතනානං වණ්ණං භණමානා නිසීදිංසු. ඉති දරථවිනොදනත්ථාය නිසින්නත්තා ‘‘දිවාවිහාර’’න්ති න වුත්තං.

මන්දාරවපුප්ඵං ගහෙත්වාති මහාපාතිප්පමාණං පුප්ඵං ආගන්තුකදණ්ඩකෙ ඨපෙත්වා ඡත්තං විය ගහෙත්වා. අද්දස ඛොති ආගච්ඡන්තං දූරතො අද්දස. දිස්වා ච පන චින්තෙසි –

‘‘එතං ආජීවකස්ස හත්ථෙ මන්දාරවපුප්ඵං පඤ්ඤායති, එතඤ්ච න සබ්බදා මනුස්සපථෙ පඤ්ඤායති, යදා පන කොචි ඉද්ධිමා ඉද්ධිං විකුබ්බති, තදා සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තස්ස ච මාතුකුච්ඡිඔක්කමනාදීසු හොති. න ඛො පන අජ්ජ කෙනචි ඉද්ධිවිකුබ්බනං කතං, න මෙ සත්ථා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කන්තො, න කුච්ඡිතො නික්ඛමන්තො, නාපිස්ස අජ්ජ අභිසම්බොධි, න ධම්මචක්කප්පවත්තනං, න යමකපාටිහාරියං, න දෙවොරොහණං, න ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනං. මහල්ලකො පන මෙ සත්ථා ධුවං පරිනිබ්බුතො භවිස්සතී’’ති.

තතො – ‘‘පුච්ඡාමි න’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා – ‘‘සචෙ ඛො පන නිසින්නකොව පුච්ඡාමි, සත්ථරි අගාරවො කතො භවිස්සතී’’ති උට්ඨහිත්වා ඨිතට්ඨානතො අපක්කම්ම ඡද්දන්තො නාගරාජා මණිචම්මං විය දසබලදත්තියං මෙඝවණ්ණං පංසුකූලචීවරං පාරුපිත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං සිරස්මිං පතිට්ඨපෙත්වා සත්ථරි කතෙන ගාරවෙන ආජීවකස්ස අභිමුඛො හුත්වා – ‘‘ආවුසො, අම්හාකං සත්ථාරං ජානාසී’’ති ආහ. කිං පන සත්ථු පරිනිබ්බානං ජානන්තො පුච්ඡි අජානන්තොති? ආවජ්ජනපටිබද්ධං ඛීණාසවානං ජානනං, අනාවජ්ජිතත්තා පනෙස අජානන්තො පුච්ඡීති ¶ එකෙ. ථෙරො සමාපත්තිබහුලො, රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානලෙණමණ්ඩපාදීසු නිච්චං සමාපත්තිබලෙනෙව යාපෙති, කුලසන්තකම්පි ගාමං පවිසිත්වා ද්වාරෙ සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨිතොව භික්ඛං ගණ්හාති. ථෙරො කිර ඉමිනා පච්ඡිමෙන අත්තභාවෙන මහාජනානුග්ගහං කරිස්සාමි – ‘‘යෙ මය්හං භික්ඛං වා දෙන්ති ගන්ධමාලාදීහි වා සක්කාරං කරොන්ති, තෙසං තං මහප්ඵලං හොතූ’’ති එවං ¶ කරොති. තස්මා සමාපත්තිබහුලතාය න ජානාති. ඉති අජානන්තොව පුච්ඡතීති වදන්ති, තං ¶ න ගහෙතබ්බං.

න හෙත්ථ අජානනකාරණං අත්ථි. අභිලක්ඛිතං සත්ථු පරිනිබ්බානං අහොසි, දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනාදීහි නිමිත්තෙහි. ථෙරස්ස පන පරිසාය කෙහිචි භික්ඛූහි භගවා දිට්ඨපුබ්බො, කෙහිචි න දිට්ඨපුබ්බො, තත්ථ යෙහිපි දිට්ඨපුබ්බො, තෙපි පස්සිතුකාමාව, යෙහිපි අදිට්ඨපුබ්බො, තෙපි පස්සිතුකාමාව. තත්ථ යෙහි න දිට්ඨපුබ්බො, තෙ අතිදස්සනකාමතාය ගන්ත්වා ‘‘කුහිං භගවා’’ති පුච්ඡන්තා ‘‘පරිනිබ්බුතො’’ති සුත්වා සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛිස්සන්ති. චීවරඤ්ච පත්තඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා එකවත්ථා වා දුන්නිවත්ථා වා දුප්පාරුතා වා උරානි පටිපිසන්තා පරොදිස්සන්ති. තත්ථ මනුස්සා – ‘‘මහාකස්සපත්ථෙරෙන සද්ධිං ආගතා පංසුකූලිකා සයම්පි ඉත්ථියො විය පරොදන්ති, තෙ කිං අම්හෙ සමස්සාසෙස්සන්තී’’ති මය්හං දොසං දස්සන්ති. ඉදං පන සුඤ්ඤං මහාඅරඤ්ඤං, ඉධ යථා තථා රොදන්තෙසු දොසො නත්ථි. පුරිමතරං සුත්වා නාම සොකොපි තනුකො හොතීති භික්ඛූනං සතුප්පාදනත්ථාය ජානන්තොව පුච්ඡි.

අජ්ජ සත්තාහපරිනිබ්බුතො සමණො ගොතමොති අජ්ජ සමණො ගොතමො සත්තාහපරිනිබ්බුතො. තතො මෙ ඉදන්ති තතො සමණස්ස ගොතමස්ස පරිනිබ්බුතට්ඨානතො.

232. සුභද්දො නාම වුඩ්ඪපබ්බජිතොති ‘‘සුභද්දො’’ති තස්ස නාමං. වුඩ්ඪකාලෙ පන පබ්බජිතත්තා ‘‘වුඩ්ඪපබ්බජිතො’’ති වුච්චති. කස්මා පන සො එවමාහ? භගවති ආඝාතෙන. අයං කිරෙසො ඛන්ධකෙ ආගතෙ ආතුමාවත්ථුස්මිං නහාපිතපුබ්බකො වුඩ්ඪපබ්බජිතො භගවති කුසිනාරතො නික්ඛමිත්වා අඩ්ඪතෙළසෙහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ආතුමං ආගච්ඡන්තෙ භගවා ආගච්ඡතීති සුත්වා – ‘‘ආගතකාලෙ යාගුපානං කරිස්සාමී’’ති සාමණෙරභූමියං ඨිතෙ ද්වෙ පුත්තෙ එතදවොච – ‘‘භගවා කිර, තාතා, ආතුමං ආගච්ඡති මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං අඩ්ඪතෙළසෙහි භික්ඛුසතෙහි; ගච්ඡථ තුම්හෙ, තාතා, ඛුරභණ්ඩං ආදාය නාළියාවාපකෙන අනුඝරකං අනුඝරකං ආහිණ්ඩථ ලොණම්පි තෙලම්පි තණ්ඩුලම්පි ඛාදනීයම්පි ¶ සංහරථ ¶ භගවතො ආගතස්ස යාගුපානං කරිස්සාමා’’ති (මහාව. 303). තෙ තථා අකංසු.

මනුස්සා ¶ තෙ දාරකෙ මඤ්ජුකෙ පටිභානෙය්යකෙ දිස්වා කාරෙතුකාමාපි අකාරෙතුකාමාපි කාරෙන්තියෙව. කතකාලෙ – ‘‘කිං ගණ්හිස්සථ තාතා’’ති පුච්ඡන්ති. තෙ වදන්ති – ‘‘න අම්හාකං අඤ්ඤෙන කෙනචි අත්ථො, පිතා පන නො භගවතො, ආගතකාලෙ යාගුදානං දාතුකාමො’’ති. තං සුත්වා මනුස්සා අපරිගණෙත්වාව යං තෙ සක්කොන්ති ආහරිතුං, සබ්බං දෙන්ති. යම්පි න සක්කොන්ති, මනුස්සෙහි පෙසෙන්ති. අථ භගවති ආතුමං ආගන්ත්වා භුසාගාරං පවිට්ඨෙ සුභද්දො සායන්හසමයං ගාමද්වාරං ගන්ත්වා මනුස්සෙ ආමන්තෙසි – ‘‘උපාසකා, නාහං තුම්හාකං සන්තිකා අඤ්ඤං කිඤ්චි පච්චාසීසාමි, මය්හං දාරකෙහි ආභතානි තණ්ඩුලාදීනියෙව සඞ්ඝස්ස පහොන්ති. යං හත්ථකම්මං, තං මෙ දෙථා’’ති. ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච ගණ්හථා’’ති සබ්බූපකරණානි ගාහෙත්වා විහාරෙ උද්ධනානි කාරෙත්වා එකං කාළකං කාසාවං නිවාසෙත්වා තාදිසමෙව පාරුපිත්වා – ‘‘ඉදං කරොථ, ඉදං කරොථා’’ති සබ්බරත්තිං විචාරෙන්තො සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා භොජ්ජයාගුඤ්ච මධුගොළකඤ්ච පටියාදාපෙසි. භොජ්ජයාගු නාම භුඤ්ජිත්වා පාතබ්බයාගු, තත්ථ සප්පිමධුඵාණිතමච්ඡමංසපුප්ඵඵලරසාදි යං කිඤ්චි ඛාදනීයං නාම සබ්බං පක්ඛිපති කීළිතුකාමානං සීසමක්ඛනයොග්ගා හොති සුගන්ධගන්ධා.

අථ භගවා කාලස්සෙව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පිණ්ඩාය චරිතුං ආතුමනගරාභිමුඛො පායාසි. මනුස්සා තස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘භගවා පිණ්ඩාය ගාමං පවිසති, තයා කස්ස යාගු පටියාදිතා’’ති. සො යථානිවත්ථපාරුතෙහෙව තෙහි කාළකකාසාවෙහි එකෙන හත්ථෙන දබ්බිඤ්ච කටච්ඡුඤ්ච ගහෙත්වා බ්රහ්මා විය දක්ඛිණජාණුමණ්ඩලං භූමියං පතිට්ඨපෙත්වා වන්දිත්වා – ‘‘පටිග්ගණ්හාතු මෙ, භන්තෙ, භගවා යාගු’’න්ති ආහ.

තතො ‘‘ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්තී’’ති ඛන්ධකෙ ආගතනයෙන භගවා පුච්ඡිත්වා ච සුත්වා ච තං වුඩ්ඪපබ්බජිතං විගරහිත්වා තස්මිං වත්ථුස්මිං අකප්පියසමාදානසික්ඛාපදඤ්ච, ඛුරභණ්ඩපරිහරණසික්ඛාපදඤ්චාති ද්වෙ සික්ඛාපදානි ¶ පඤ්ඤපෙත්වා – ‘‘භික්ඛවෙ, අනෙකකප්පකොටියො භොජනං පරියෙසන්තෙහෙව ¶ වීතිනාමිතා, ඉදං පන තුම්හාකං අකප්පියං අධම්මෙන උප්පන්නං භොජනං, ඉමං පරිභුත්තානං අනෙකානි අත්තභාවසහස්සානි අපායෙස්වෙව නිබ්බත්තිස්සන්ති, අපෙථ මා ගණ්හථා’’ති භික්ඛාචාරාභිමුඛො අගමාසි. එකභික්ඛුනාපි න කිඤ්චි ගහිතං.

සුභද්දො අනත්තමනො හුත්වා අයං ‘‘සබ්බං ජානාමී’’ති ආහිණ්ඩති. සචෙ න ගහිතුකාමො, පෙසෙත්වා ආරොචෙතබ්බං. අයං පක්කාහාරො නාම සබ්බචිරං තිට්ඨන්තො සත්තාහමත්තං තිට්ඨෙය්ය. ඉදඤ්හි මම යාවජීවං පරියත්තං අස්ස. සබ්බං තෙන නාසිතං, අහිතකාමො අයං මය්හන්ති ¶ භගවති ආඝාතං බන්ධිත්වා දසබලෙ ධරන්තෙ කිඤ්චි වත්තුං නාසක්ඛි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අයං උච්චා කුලා පබ්බජිතො මහාපුරිසො, සචෙ කිඤ්චි වක්ඛාමි, මංයෙව සන්තජ්ජෙස්සතී’’ති. ස්වායං අජ්ජ ‘‘පරිනිබ්බුතො භගවා’’ති සුත්වා ලද්ධස්සාසො විය හට්ඨතුට්ඨො එවමාහ.

ථෙරො තං සුත්වා හදයෙ පහාරදානං විය මත්ථකෙ පතිතසුක්ඛාසනි විය මඤ්ඤි, ධම්මසංවෙගො චස්ස උප්පජ්ජි – ‘‘සත්තාහමත්තපරිනිබ්බුතො භගවා, අජ්ජාපිස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ධරතියෙව, දුක්ඛෙන භගවතා ආරාධිතසාසනෙ නාම එවං ලහු මහන්තං පාපකසටං කණ්ටකො උප්පන්නො, අලං ඛො පනෙස පාපො වඩ්ඪමානො අඤ්ඤෙපි එවරූපෙ සහායෙ ලභිත්වා සක්කා සාසනං ඔසක්කාපෙතු’’න්ති. තතො ථෙරො චින්තෙසි –

‘‘සචෙ ඛො පනාහං ඉමං මහල්ලකං ඉධෙව පිලොතිකං නිවාසාපෙත්වා ඡාරිකාය ඔකිරාපෙත්වා නීහරාපෙස්සාමි, මනුස්සා ‘සමණස්ස ගොතමස්ස සරීරෙ ධරමානෙයෙව සාවකා විවදන්තී’ති අම්හාකං දොසං දස්සෙස්සන්ති අධිවාසෙමි තාව.

භගවතා හි දෙසිතො ධම්මො අසඞ්ගහිතපුප්ඵරාසිසදිසො. තත්ථ යථා වාතෙන පහටපුප්ඵානි යතො වා තතො වා ගච්ඡන්ති, එවමෙව එවරූපානං පාපපුග්ගලානං වසෙන ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ විනයෙ එකං ද්වෙ සික්ඛාපදානි නස්සිස්සන්ති, සුත්තෙ එකො ද්වෙ පඤ්හාවාරා නස්සිස්සන්ති, අභිධම්මෙ එකං ද්වෙ භූමන්තරානි නස්සිස්සන්ති, එවං අනුක්කමෙන මූලෙ නට්ඨෙ පිසාචසදිසා භවිස්සාම; තස්මා ධම්මවිනයසඞ්ගහං කරිස්සාම. එවඤ්හි සති දළ්හං ¶ සුත්තෙන සඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි විය අයං ධම්මවිනයො නිච්චලො භවිස්සති.

එතදත්ථඤ්හි භගවා ¶ මය්හං තීණි ගාවුතානි පච්චුග්ගමනං අකාසි, තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදං අදාසි, කායතො අපනෙත්වා කායෙ චීවරපරිවත්තනං අකාසි, ආකාසෙ පාණිං චාලෙත්වා චන්දූපමං පටිපදං කථෙන්තො මං කායසක්ඛිං කත්වා කථෙසි, තික්ඛත්තුං සකලසාසනදායජ්ජං පටිච්ඡාපෙසි. මාදිසෙ භික්ඛුම්හි තිට්ඨමානෙ අයං පාපො සාසනෙ වුඩ්ඪිං මා අලත්ථ. යාව අධම්මො න දිප්පති, ධම්මො න පටිබාහියති. අවිනයො න දිප්පති විනයො න පටිබාහියති. අධම්මවාදිනො න බලවන්තො හොන්ති, ධම්මවාදිනො න දුබ්බලා හොන්ති; අවිනයවාදිනො න බලවන්තො හොන්ති, විනයවාදිනො න දුබ්බලා හොන්ති. තාව ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිස්සාමි. තතො භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො පහොනකං ගහෙත්වා කප්පියාකප්පියං ¶ කථෙස්සන්ති. අථායං පාපො සයමෙව නිග්ගහං පාපුණිස්සති, පුන සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්ඛිස්සති, සාසනං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච භවිස්සතී’’ති.

සො එවං නාම මය්හං චිත්තං උප්පන්නන්ති කස්සචි අනාරොචෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සමස්සාසෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො…පෙ… නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති.

233. චිතකන්ති වීසරතනසතිකං චන්දනචිතකං. ආළිම්පෙස්සාමාති අග්ගිං ගාහාපෙස්සාම. න සක්කොන්ති ආළිම්පෙතුන්ති අට්ඨපි සොළසපි ද්වත්තිංසපි ජනා ජාලනත්ථාය යමකයමකඋක්කායො ගහෙත්වා තාලවණ්ටෙහි බීජන්තා භස්තාහි ධමන්තා තානි තානි කාරණානි කරොන්තාපි න සක්කොන්තියෙව අග්ගිං ගාහාපෙතුං. දෙවතානං අධිප්පායොති එත්ථ තා කිර දෙවතා ථෙරස්ස උපට්ඨාකදෙවතාව. අසීතිමහාසාවකෙසු හි චිත්තානි පසාදෙත්වා තෙසං උපට්ඨාකානි අසීතිකුලසහස්සානි සග්ගෙ නිබ්බත්තානි. තත්ථ ථෙරෙ චිත්තං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තා දෙවතා තස්මිං සමාගමෙ ථෙරං අදිස්වා – ‘‘කුහිං නු ඛො අම්හාකං කුලූපකත්ථෙරො’’ති අන්තරාමග්ගෙ පටිපන්නං දිස්වා ‘‘අම්හාකං කුලූපකත්ථෙරෙන අවන්දිතෙ චිතකො මා පජ්ජලිත්ථා’’ති අධිට්ඨහිංසු.

මනුස්සා ¶ තං සුත්වා – ‘‘මහාකස්සපො කිර නාම භො භික්ඛු පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ‘දසබලස්ස පාදෙ වන්දිස්සාමී’ති ආගච්ඡති. තස්මිං කිර අනාගතෙ චිතකො න පජ්ජලිස්සති. කීදිසො භො සො භික්ඛු කාළො ඔදාතො දීඝො රස්සො, එවරූපෙ නාම භො භික්ඛුම්හි ඨිතෙ කිං දසබලස්ස පරිනිබ්බානං නාමා’’ති කෙචි ¶ ගන්ධමාලාදිහත්ථා පටිපථං ගච්ඡිංසු. කෙචි වීථියො විචිත්තා කත්වා ආගමනමග්ගං ඔලොකයමානා අට්ඨංසු.

234. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො යෙන කුසිනාරා…පෙ… සිරසා වන්දීති ථෙරො කිර චිතකං පදක්ඛිණං කත්වා ආවජ්ජන්තොව සල්ලක්ඛෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සීසං, ඉමස්මිං ඨානෙ පාදා’’ති. තතො පාදානං සමීපෙ ඨත්වා අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය – ‘‘අරාසහස්සපටිමණ්ඩිතචක්කලක්ඛණපතිට්ඨිතා දසබලස්ස පාදා සද්ධිං කප්පාසපටලෙහි පඤ්ච දුස්සයුගසතානි සුවණ්ණදොණිං චන්දනචිතකඤ්ච ද්වෙධා කත්වා මය්හං උත්තමඞ්ගෙ සිරස්මිං පතිට්ඨහන්තූ’’ති අධිට්ඨාසි. සහ අධිට්ඨානචිත්තෙන තානි පඤ්ච දුස්සයුගසතානි ද්වෙධා කත්වා වලාහකන්තරා පුණ්ණචන්දො විය පාදා නික්ඛමිංසු. ථෙරො විකසිතරත්තපදුමසදිසෙ හත්ථෙ පසාරෙත්වා සුවණ්ණවණ්ණෙ සත්ථුපාදෙ යාව ගොප්ඵකා දළ්හං ගහෙත්වා අත්තනො සිරවරෙ පතිට්ඨපෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දී’’ති.

මහාජනො ¶ තං අච්ඡරියං දිස්වා එකප්පහාරෙනෙව මහානාදං නදි, ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා යථාරුචි වන්දි. එවං පන ථෙරෙන ච මහාජනෙන ච තෙහි ච පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි වන්දිතමත්තෙ පුන අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථි. පකතිඅධිට්ඨානවසෙනෙව ථෙරස්ස හත්ථතො මුච්චිත්වා අලත්තකවණ්ණානි භගවතො පාදතලානි චන්දනදාරුආදීසු කිඤ්චි අචාලෙත්වාව යථාඨානෙ පතිට්ඨහිංසු, යථාඨානෙ ඨිතානෙව අහෙසුං. භගවතො හි පාදෙසු නික්ඛමන්තෙසු වා පවිසන්තෙසු වා කප්පාසඅංසු වා දසිකතන්තං වා තෙලබින්දු වා දාරුක්ඛන්ධං වා ඨානා චලිතං නාම නාහොසි. සබ්බං යථාඨානෙ ඨිතමෙව අහොසි. උට්ඨහිත්වා පන අත්ථඞ්ගතෙ චන්දෙ විය සූරියෙ විය ච තථාගතස්ස පාදෙසු අන්තරහිතෙසු මහාජනො මහාකන්දිතං කන්දි. පරිනිබ්බානකාලතො අධිකතරං කාරුඤ්ඤං අහොසි.

සයමෙව ¶ භගවතො චිතකො පජ්ජලීති ඉදං පන කස්සචි පජ්ජලාපෙතුං වායමන්තස්ස අදස්සනවසෙන වුත්තං. දෙවතානුභාවෙන පනෙස සමන්තතො එකප්පහාරෙනෙව පජ්ජලි.

235. සරීරානෙව අවසිස්සිංසූති පුබ්බෙ එකග්ඝනෙන ඨිතත්තා සරීරං නාම අහොසි. ඉදානි විප්පකිණ්ණත්තා සරීරානීති වුත්තං සුමනමකුළසදිසා ¶ ච ධොතමුත්තසදිසා ච සුවණ්ණසදිසා ච ධාතුයො අවසිස්සිංසූති අත්ථො. දීඝායුකබුද්ධානඤ්හි සරීරං සුවණ්ණක්ඛන්ධසදිසං එකමෙව හොති. භගවා පන – ‘‘අහං න චිරං ඨත්වා පරිනිබ්බායාමි, මය්හං සාසනං තාව සබ්බත්ථ න විත්ථාරිතං, තස්මා පරිනිබ්බුතස්සාපි මෙ සාසපමත්තම්පි ධාතුං ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානෙ චෙතියං කත්වා පරිචරන්තො මහාජනො සග්ගපරායණො හොතූ’’ති ධාතූනං විකිරණං අධිට්ඨාසි. කති, පනස්ස ධාතුයො විප්පකිණ්ණා, කති න විප්පකිණ්ණාති. චතස්සො දාඨා, ද්වෙ අක්ඛකා, උණ්හීසන්ති ඉමා සත්ත ධාතුයො න විප්පකිරිංසු, සෙසා විප්පකිරිංසූති. තත්ථ සබ්බඛුද්දකා ධාතු සාසපබීජමත්තා අහොසි, මහාධාතු මජ්ඣෙ භින්නතණ්ඩුලමත්තා, අතිමහතී මජ්ඣෙ භින්නමුග්ගමත්තාති.

උදකධාරාති අග්ගබාහුමත්තාපි ජඞ්ඝමත්තාපි තාලක්ඛන්ධමත්තාපි උදකධාරා ආකාසතො පතිත්වා නිබ්බාපෙසි. උදකසාලතොති පරිවාරෙත්වා ඨිතසාලරුක්ඛෙ සන්ධායෙතං වුත්තං, තෙසම්පි හි ඛන්ධන්තරවිටපන්තරෙහි උදකධාරා නික්ඛමිත්වා නිබ්බාපෙසුං. භගවතො චිතකො මහන්තො. සමන්තා පථවිං භින්දිත්වාපි නඞ්ගලසීසමත්තා උදකවට්ටි ඵලිකවටංසකසදිසා උග්ගන්ත්වා චිතකමෙව ගණ්හන්ති. ගන්ධොදකෙනාති සුවණ්ණඝටෙ රජතඝටෙ ච පූරෙත්වා ආභතනානාගන්ධොදකෙන. නිබ්බාපෙසුන්ති සුවණ්ණමයරජතමයෙහි අට්ඨදණ්ඩකෙහි විකිරිත්වා චන්දනචිතකං නිබ්බාපෙසුං.

එත්ථ ¶ ච චිතකෙ ඣායමානෙ පරිවාරෙත්වා ඨිතසාලරුක්ඛානං සාඛන්තරෙහි විටපන්තරෙහි පත්තන්තරෙහි ජාලා උග්ගච්ඡන්ති, පත්තං වා සාඛා වා පුප්ඵං වා දඩ්ඪා නාම නත්ථි, කිපිල්ලිකාපි මක්කටකාපි ජාලානං අන්තරෙනෙව විචරන්ති ¶ . ආකාසතො පතිතඋදකධාරාසුපි සාලරුක්ඛෙහි නික්ඛන්තඋදකධාරාසුපි පථවිං භින්දිත්වා නික්ඛන්තඋදකධාරාසුපි ධම්මකථාව පමාණං. එවං චිතකං නිබ්බාපෙත්වා පන මල්ලරාජානො සන්ථාගාරෙ චතුජ්ජාතියගන්ධපරිභණ්ඩං කාරෙත්වා ලාජපඤ්චමානි පුප්ඵානි විකිරිත්වා උපරි චෙලවිතානං බන්ධිත්වා සුවණ්ණතාරකාදීහි ඛචිත්වා තත්ථ ගන්ධදාමමාලාදාමරතනදාමානි ඔලම්බෙත්වා ¶ සන්ථාගාරතො යාව මකුටබන්ධනසඞ්ඛාතා සීසපසාධනමඞ්ගලසාලා, තාව උභොහි පස්සෙහි සාණිකිලඤ්ජපරික්ඛෙපං කාරෙත්වා උපරි චෙලවිතානං බන්ධාපෙත්වා සුවණ්ණතාරකාදීහි ඛචිත්වා තත්ථපි ගන්ධදාමමාලාදාමරතනදාමානි ඔලම්බෙත්වා මණිදණ්ඩවණ්ණෙහි වෙණූහි ච පඤ්චවණ්ණද්ධජෙ උස්සාපෙත්වා සමන්තා වාතපටාකා පරික්ඛිපිත්වා සුසම්මට්ඨාසු වීථීසු කදලියො ච පුණ්ණඝටෙ ච ඨපෙත්වා දණ්ඩකදීපිකා ජාලෙත්වා අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධෙ සහ ධාතූහි සුවණ්ණදොණිං ඨපෙත්වා මාලාගන්ධාදීහි පූජෙන්තා සාධුකීළිතං කීළන්තා අන්තොනගරං පවෙසෙත්වා සන්ථාගාරෙ සරභමයපල්ලඞ්කෙ ඨපෙත්වා උපරි සෙතච්ඡත්තං ධාරෙසුං. එවං කත්වා – ‘‘අථ ඛො කොසිනාරකා මල්ලා භගවතො සරීරානි සත්තාහං සන්ථාගාරෙ සත්තිපඤ්ජරං කරිත්වා’’ති සබ්බං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ සත්තිපඤ්ජරං කරිත්වාති සත්තිහත්ථෙහි පුරිසෙහි පරික්ඛිපාපෙත්වා. ධනුපාකාරන්ති පඨමං තාව හත්ථිකුම්භෙන කුම්භං පහරන්තෙ පරික්ඛිපාපෙසුං, තතො අස්සෙ ගීවාය ගීවං පහරන්තෙ, තතො රථෙ ආණිකොටියා ආණිකොටිං පහරන්තෙ, තතො යොධෙ බාහුනා බාහුං පහරන්තෙ. තෙසං පරියන්තෙ කොටියා කොටිං පහරමානානි ධනූනි පරික්ඛිපාපෙසුං. ඉති සමන්තා යොජනප්පමාණං ඨානං සත්තාහං සන්නාහගවච්ඡිකං විය කත්වා ආරක්ඛං සංවිදහිංසු. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ධනුපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා’’ති.

කස්මා පනෙතෙ එවමකංසූති? ඉතො පුරිමෙසු හි ද්වීසු සත්තාහෙසු තෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඨානනිසජ්ජොකාසං කරොන්තා ඛාදනීයං භොජනීයං සංවිදහන්තා සාධුකීළිකාය ඔකාසං න ලභිංසු. තතො නෙසං අහොසි – ‘‘ඉමං සත්තාහං සාධුකීළිතං කීළිස්සාම, ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති යං අම්හාකං පමත්තභාවං ඤත්වා කොචිදෙව ආගන්ත්වා ධාතුයො ගණ්හෙය්ය, තස්මා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා කීළිස්සාමා’’ති. තෙ තථා එවමකංසු.

236. අස්සොසි ¶ ¶ ඛො රාජාති කථං අස්සොසි? පඨමමෙව කිරස්ස අමච්චා සුත්වා චින්තයිංසු – ‘‘සත්ථා නාම පරිනිබ්බුතො, න සො සක්කා පුන ආහරිතුං. පොථුජ්ජනිකසද්ධාය පන අම්හාකං රඤ්ඤා සදිසො නත්ථි, සචෙ එස ඉමිනාව නියාමෙන සුණිස්සති, හදයමස්ස ඵලිස්සති. රාජා ඛො පන අම්හෙහි අනුරක්ඛිතබ්බො’’ති තෙ තිස්සො සුවණ්ණදොණියො ආහරිත්වා චතුමධුරස්ස පූරෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා එතදවොචුං – ‘‘දෙව ¶ , අම්හෙහි සුපිනකො දිට්ඨො, තස්ස පටිඝාතත්ථං තුම්හෙහි දුකූලදුපට්ටං නිවාසෙත්වා යථා නාසාපුටමත්තං පඤ්ඤායති, එවං චතුමධුරදොණියා නිපජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති. රාජා අත්ථචරානං අමච්චානං වචනං සුත්වා ‘‘එවං හොතු තාතා’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තථා අකාසි.

අථෙකො අමච්චො අලඞ්කාරං ඔමුඤ්චිත්වා කෙසෙ පකිරිය යාය දිසාය සත්ථා පරිනිබ්බුතො, තදභිමුඛො හුත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ රාජානං ආහ – ‘‘දෙව, මරණතො මුච්චනකසත්තො නාම නත්ථි, අම්හාකං ආයුවඩ්ඪනො චෙතියට්ඨානං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අභිසෙකසිඤ්චකො සො භගවා සත්ථා කුසිනාරාය පරිනිබ්බුතො’’ති. රාජා සුත්වාව විසඤ්ඤීජාතො චතුමධුරදොණියං උසුමං මුඤ්චි. අථ නං උක්ඛිපිත්වා දුතියාය දොණියා නිපජ්ජාපෙසුං. සො පුන සඤ්ඤං ලභිත්වා – ‘‘තාතා, කිං වදෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සත්ථා, මහාරාජ, පරිනිබ්බුතො’’ති. රාජා පුනපි විසඤ්ඤීජාතො චතුමධුරදොණියා උසුමං මුඤ්චි. අථ නං තතොපි උක්ඛිපිත්වා තතියාය දොණියා නිපජ්ජාපෙසුං. සො පුන සඤ්ඤං ලභිත්වා ‘‘තාතා, කිං වදෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සත්ථා, මහාරාජ, පරිනිබ්බුතො’’ති. රාජා පුනපි විසඤ්ඤීජාතො, අථ නං උක්ඛිපිත්වා නහාපෙත්වා මත්ථකෙ ඝටෙහි උදකං ආසිඤ්චිංසු.

රාජා සඤ්ඤං ලභිත්වා ආසනා වුට්ඨාය ගන්ධපරිභාවිතෙ මණිවණ්ණෙ කෙසෙ විකිරිත්වා සුවණ්ණඵලකවණ්ණාය පිට්ඨියං පකිරිත්වා පාණිනා උරං පහරිත්වා පවාළඞ්කුරවණ්ණාහි සුවට්ටිතඞ්ගුලීහි සුවණ්ණබිම්බිසකවණ්ණං උරං සිබ්බන්තො විය ගහෙත්වා පරිදෙවමානො උම්මත්තකවෙසෙන අන්තරවීථිං ඔතිණ්ණො, සො අලඞ්කතනාටකපරිවුතො නගරතො නික්ඛම්ම ජීවකම්බවනං ගන්ත්වා යස්මිං ඨානෙ නිසින්නෙන භගවතා ධම්මො දෙසිතො තං ඔලොකෙත්වා ¶ – ‘‘භගවා සබ්බඤ්ඤු, නනු ඉමස්මිං ඨානෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසයිත්ථ, සොකසල්ලං මෙ විනොදයිත්ථ, තුම්හෙ මය්හං සොකසල්ලං නීහරිත්ථ, අහං තුම්හාකං සරණං ගතො, ඉදානි පන මෙ පටිවචනම්පි න දෙථ, භගවා’’ති පුනප්පුනං පරිදෙවිත්වා ‘‘නනු භගවා අහං අඤ්ඤදා එවරූපෙ කාලෙ ‘තුම්හෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරා ¶ ජම්බුදීපතලෙ චාරිකං චරථා’ති සුණොමි, ඉදානි පනාහං තුම්හාකං අනනුරූපං අයුත්තං පවත්තිං සුණොමී’’ති එවමාදීනි ච වත්වා සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි ¶ භගවතො ගුණං අනුස්සරිත්වා චින්තෙසි – ‘‘මම පරිදෙවිතෙනෙව න සිජ්ඣති, දසබලස්ස ධාතුයො ආහරාපෙස්සාමී’’ති එවං අස්සොසි. සුත්වා ච ඉමිස්සා විසඤ්ඤිභාවාදිපවත්තියා අවසානෙ දූතං පාහෙසි. තං සන්ධාය අථ ඛො රාජාතිආදි වුත්තං.

තත්ථ දූතං පාහෙසීති දූතඤ්ච පණ්ණඤ්ච පෙසෙසි. පෙසෙත්වා ච පන – ‘‘සචෙ දස්සන්ති, සුන්දරං. නො චෙ දස්සන්ති, ආහරණුපායෙන ආහරිස්සාමී’’ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා සයම්පි නික්ඛන්තොයෙව. යථා ච අජාතසත්තු, එවං ලිච්ඡවීආදයොපි දූතං පෙසෙත්වා සයම්පි චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නික්ඛමිංසුයෙව. තත්ථ පාවෙය්යකා සබ්බෙහි ආසන්නතරා කුසිනාරතො තිගාවුතන්තරෙ නගරෙ වසන්ති, භගවාපි පාවං පවිසිත්වාව කුසිනාරං ගතො. අථ කස්මා පඨමතරං න ආගතාති චෙ? මහාපරිවාරා පනෙතෙ රාජානො මහාපරිවාරං කරොන්තාව පච්ඡතො ජාතා.

තෙ සඞ්ඝෙ ගණෙ එතදවොචුන්ති සබ්බෙපි තෙ සත්තනගරවාසිනො ආගන්ත්වා – ‘‘අම්හාකං ධාතුයො වා දෙන්තු, යුද්ධං වා’’ති කුසිනාරානගරං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ – ‘‘එතං භගවා අම්හාකං ගාමක්ඛෙත්තෙ’’ති පටිවචනං අවොචුං. තෙ කිර එවමාහංසු – ‘‘න මයං සත්ථු සාසනං පහිණිම්හ, නාපි ගන්ත්වා ආනයිම්හ. සත්ථා පන සයමෙව ආගන්ත්වා සාසනං පෙසෙත්වා අම්හෙ පක්කොසාපෙසි. තුම්හෙපි ඛො පන යං තුම්හාකං ගාමක්ඛෙත්තෙ රතනං උප්පජ්ජති, න තං අම්හාකං දෙථ. සදෙවකෙ ච ලොකෙ බුද්ධරතනසමං රතනං නාම නත්ථි, එවරූපං උත්තමරතනං ලභිත්වා මයං න දස්සාම. න ඛො පන තුම්හෙහියෙව මාතුථනතො ඛීරං පීතං, අම්හෙහිපි මාතුථනතො ඛීරං පීතං. න තුම්හෙයෙව පුරිසා, අම්හෙපි පුරිසා හොතූ’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං අහංකාරං කත්වා සාසනපටිසාසනං පෙසෙන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං මානගජ්ජිතං ගජ්ජන්ති. යුද්ධෙ පන සති කොසිනාරකානංයෙව ජයො අභවිස්ස. කස්මා? යස්මා ධාතුපාසනත්ථං ¶ ආගතා දෙවතා නෙසං පක්ඛා අහෙසුං. පාළියං පන – ‘‘භගවා අම්හාකං ගාමක්ඛෙත්තෙ පරිනිබ්බුතො, න මයං දස්සාම භගවතො සරීරානං භාග’’න්ති එත්තකමෙව ආගතං.

237. එවං වුත්තෙ දොණො බ්රාහ්මණොති දොණබ්රාහ්මණො ඉමං තෙසං විවාදං සුත්වා – ‘‘එතෙ රාජානො භගවතො පරිනිබ්බුතට්ඨානෙ විවාදං කරොන්ති, න ඛො පනෙතං පතිරූපං, අලං ඉමිනා කලහෙන, වූපසමෙස්සාමි න’’න්ති සො ගන්ත්වා තෙ සඞ්ඝෙ ගණෙ එතදවොච. කිමවොච? උන්නතප්පදෙසෙ ¶ ¶ ඨත්වා ද්විභාණවාරපරිමාණං දොණගජ්ජිතං නාම අවොච. තත්ථ පඨමභාණවාරෙ තාව එකපදම්පි තෙ න ජානිංසු. දුතියභාණවාරපරියොසානෙ – ‘‘ආචරියස්ස විය භො සද්දො, ආචරියස්ස විය භො සද්දො’’ති සබ්බෙ නිරවා අහෙසුං. ජම්බුදීපතලෙ කිර කුලඝරෙ ජාතා යෙභුය්යෙන තස්ස න අන්තෙවාසිකො නාම නත්ථි. අථ සො තෙ අත්තනො වචනං සුත්වා නිරවෙ තුණ්හීභූතෙ විදිත්වා පුන එතදවොච – ‘‘සුණන්තු භොන්තො’’ති එතං ගාථාද්වයං අවොච.

තත්ථ අම්හාකං බුද්ධොති අම්හාකං බුද්ධො. අහු ඛන්තිවාදොති බුද්ධභූමිං අප්පත්වාපි පාරමියො පූරෙන්තො ඛන්තිවාදිතාපසකාලෙ ධම්මපාලකුමාරකාලෙ ඡද්දන්තහත්ථිකාලෙ භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ සඞ්ඛපාලනාගරාජකාලෙ මහාකපිකාලෙ අඤ්ඤෙසු ච බහූසු ජාතකෙසු පරෙසු කොපං අකත්වා ඛන්තිමෙව අකාසි. ඛන්තිමෙව වණ්ණයි. කිමඞ්ගං පන එතරහි ඉට්ඨානිට්ඨෙසු තාදිලක්ඛණං පත්තො, සබ්බථාපි අම්හාකං බුද්ධො ඛන්තිවාදො අහොසි, තස්ස එවංවිධස්ස. න හි සාධු යං උත්තමපුග්ගලස්ස, සරීරභාගෙ සියා සම්පහාරොති න හි සාධුයන්ති න හි සාධු අයං. සරීරභාගෙති සරීරවිභාගනිමිත්තං, ධාතුකොට්ඨාසහෙතූති අත්ථො. සියා සම්පහාරොති ආවුධසම්පහාරො සාධු න සියාති වුත්තං හොති.

සබ්බෙව භොන්තො සහිතාති සබ්බෙව භොන්තො සහිතා හොථ, මා භිජ්ජථ. සමග්ගාති කායෙන ච වාචාය ච එකසන්නිපාතා එකවචනා සමග්ගා හොථ. සම්මොදමානාති චිත්තෙනාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්මොදමානා හොථ. කරොමට්ඨභාගෙති භගවතො සරීරානි අට්ඨ භාගෙ කරොම ¶ . චක්ඛුමතොති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමතො බුද්ධස්ස. න කෙවලං තුම්හෙයෙව, බහුජනොපි පසන්නො, තෙසු එකොපි ලද්ධුං අයුත්තො නාම නත්ථීති බහුං කාරණං වත්වා සඤ්ඤාපෙසි.

238. තෙසං සඞ්ඝානං ගණානං පටිස්සුත්වාති තෙසං තෙසං තතො තතො සමාගතසඞ්ඝානං සමාගතගණානං පටිස්සුණිත්වා. භගවතො ¶ සරීරානි අට්ඨධා සමං සුවිභත්තං විභජිත්වාති එත්ථ අයමනුක්කමො – දොණො කිර තෙසං පටිස්සුණිත්වා සුවණ්ණදොණිං විවරාපෙසි. රාජානො ආගන්ත්වා දොණියංයෙව ඨිතා සුවණ්ණවණ්ණා ධාතුයො දිස්වා – ‘‘භගවා සබ්බඤ්ඤු පුබ්බෙ මයං තුම්හාකං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මිඛචිතං අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනසමුජ්ජලිතසොභං සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං අද්දසාම, ඉදානි පන සුවණ්ණවණ්ණාව ධාතුයො අවසිට්ඨා ජාතා, න යුත්තමිදං භගවා තුම්හාක’’න්ති පරිදෙවිංසු.

බ්රාහ්මණොපි තස්මිං සමයෙ තෙසං පමත්තභාවං ඤත්වා දක්ඛිණදාඨං ගහෙත්වා වෙඨන්තරෙ ඨපෙසි, අථ ¶ පච්ඡා අට්ඨධා සමං සුවිභත්තං විභජි, සබ්බාපි ධාතුයො පාකතිකනාළියා සොළස නාළියො අහෙසුං, එකෙකනගරවාසිනො ද්වෙ ද්වෙ නාළියො ලභිංසු. බ්රාහ්මණස්ස පන ධාතුයො විභජන්තස්සෙව සක්කො දෙවානමින්දො – ‘‘කෙන නු ඛො සදෙවකස්ස ලොකස්ස කඞ්ඛච්ඡෙදනත්ථාය චතුසච්චකථාය පච්චයභූතා භගවතො දක්ඛිණදාඨා ගහිතා’’ති ඔලොකෙන්තො ‘‘බ්රාහ්මණෙන ගහිතා’’ති දිස්වා – ‘‘බ්රාහ්මණොපි දාඨාය අනුච්ඡවිකං සක්කාරං කාතුං න සක්ඛිස්සති, ගණ්හාමි න’’න්ති වෙඨන්තරතො ගහෙත්වා සුවණ්ණචඞ්කොටකෙ ඨපෙත්වා දෙවලොකං නෙත්වා චූළාමණිචෙතියෙ පතිට්ඨපෙසි.

බ්රාහ්මණොපි ධාතුයො විභජිත්වා දාඨං අපස්සන්තො චොරිකාය ගහිතත්තා – ‘‘කෙන මෙ දාඨා ගහිතා’’ති පුච්ඡිතුම්පි නාසක්ඛි. ‘‘නනු තයාව ධාතුයො භාජිතා, කිං ත්වං පඨමංයෙව අත්තනො ධාතුයා අත්ථිභාවං න අඤ්ඤාසී’’ති අත්තනි දොසාරොපනං සම්පස්සන්තො – ‘‘මය්හම්පි කොට්ඨාසං දෙථා’’ති වත්තුම්පි නාසක්ඛි. තතො – ‘‘අයම්පි සුවණ්ණතුම්බො ධාතුගතිකොව, යෙන තථාගතස්ස ධාතුයො මිතා, ඉමස්සාහං ථූපං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඉමං මෙ භොන්තො තුම්බං දදන්තූති ආහ.

පිප්පලිවනියා ¶ මොරියාපි අජාතසත්තුආදයො විය දූතං පෙසෙත්වා යුද්ධසජ්ජාව නික්ඛමිංසු.

239. රාජගහෙ භගවතො සරීරානං ථූපඤ්ච මහඤ්ච අකාසීති කථං අකාසි? කුසිනාරතො යාව රාජගහං පඤ්චවීසති යොජනානි, එත්ථන්තරෙ අට්ඨඋසභවිත්ථතං සමතලං මග්ගං ¶ කාරෙත්වා යාදිසං මල්ලරාජානො මකුටබන්ධනස්ස ච සන්ථාගාරස්ස ච අන්තරෙ පූජං කාරෙසුං. තාදිසං පඤ්චවීසතියොජනෙපි මග්ගෙ පූජං කාරෙත්වා ලොකස්ස අනුක්කණ්ඨනත්ථං සබ්බත්ථ අන්තරාපණෙ පසාරෙත්වා සුවණ්ණදොණියං පක්ඛිත්තධාතුයො සත්තිපඤ්ජරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා අත්තනො විජිතෙ පඤ්චයොජනසතපරිමණ්ඩලෙ මනුස්සෙ සන්නිපාතාපෙසි. තෙ ධාතුයො ගහෙත්වා කුසිනාරතො සාධුකීළිතං කීළන්තා නික්ඛමිත්වා යත්ථ යත්ථ සුවණ්ණවණ්ණානි පුප්ඵානි පස්සන්ති, තත්ථ තත්ථ ධාතුයො සත්තිඅන්තරෙ ඨපෙත්වා පූජං අකංසු. තෙසං පුප්ඵානං ඛීණකාලෙ ගච්ඡන්ති, රථස්ස ධුරට්ඨානං පච්ඡිමට්ඨානෙ සම්පත්තෙ සත්ත දිවසෙ සාධුකීළිතං කීළන්ති. එවං ධාතුයො ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තානං සත්ත වස්සානි සත්ත මාසානි සත්ත දිවසානි වීතිවත්තානි.

මිච්ඡාදිට්ඨිකා ¶ – ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස පරිනිබ්බුතකාලතො පට්ඨාය බලක්කාරෙන සාධුකීළිතාය උපද්දුතම්හ සබ්බෙ නො කම්මන්තා නට්ඨා’’ති උජ්ඣායන්තා මනං පදොසෙත්වා ඡළාසීතිසහස්සමත්තා අපායෙ නිබ්බත්තා. ඛීණාසවා ආවජ්ජිත්වා ‘‘මහාජනො මනං පදොසෙත්වා අපායෙ නිබ්බත්තී’’ති දිස්වා – ‘‘සක්කං දෙවරාජානං ධාතුආහරණූපායං කාරෙස්සාමා’’ති තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා – ‘‘ධාතුආහරණූපායං කරොහි මහාරාජා’’ති ආහංසු. සක්කො ආහ – ‘‘භන්තෙ, පුථුජ්ජනො නාම අජාතසත්තුනා සමො සද්ධො නත්ථි, න සො මම වචනං කරිස්සති, අපිච ඛො මාරවිභිංසකසදිසං විභිංසකං දස්සෙස්සාමි, මහාසද්දං සාවෙස්සාමි, යක්ඛගාහකඛිපිතකඅරොචකෙ කරිස්සාමි, තුම්හෙ ‘අමනුස්සා මහාරාජ කුපිතා ධාතුයො ආහරාපෙථා’ති වදෙය්යාථ, එවං සො ආහරාපෙස්සතී’’ති. අථ ඛො සක්කො තං සබ්බං අකාසි.

ථෙරාපි රාජානං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘මහාරාජ, අමනුස්සා කුපිතා, ධාතුයො ආහරාපෙහී’’ති භණිංසු. රාජා – ‘‘න තාව, භන්තෙ, මය්හං චිත්තං ¶ තුස්සති, එවං සන්තෙපි ආහරන්තූ’’ති ආහ. සත්තමදිවසෙ ධාතුයො ආහරිංසු. එවං ආහතා ධාතුයො ගහෙත්වා රාජගහෙ ථූපඤ්ච මහඤ්ච අකාසි. ඉතරෙපි අත්තනො අත්තනො ¶ බලානුරූපෙන ආහරිත්වා සකසකට්ඨානෙසු ථූපඤ්ච මහඤ්ච අකංසු.

240. එවමෙතං භූතපුබ්බන්ති එවං එතං ධාතුභාජනඤ්චෙව දසථූපකරණඤ්ච ජම්බුදීපෙ භූතපුබ්බන්ති පච්ඡා සඞ්ගීතිකාරකා ආහංසු. එවං පතිට්ඨිතෙසු පන ථූපෙසු මහාකස්සපත්ථෙරො ධාතූනං අන්තරායං දිස්වා රාජානං අජාතසත්තුං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මහාරාජ, එකං ධාතුනිධානං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. සාධු, භන්තෙ, නිධානකම්මං තාව මම හොතු, සෙසධාතුයො පන කථං ආහරාමීති? න, මහාරාජ, ධාතුආහරණං තුය්හං භාරො, අම්හාකං භාරොති. සාධු, භන්තෙ, තුම්හෙ ධාතුයො ආහරථ, අහං ධාතුනිධානං කරිස්සාමීති. ථෙරො තෙසං තෙසං රාජකුලානං පරිචරණමත්තමෙව ඨපෙත්වා සෙසධාතුයො ආහරි. රාමගාමෙ පන ධාතුයො නාගා පරිග්ගණ්හිංසු, තාසං අන්තරායො නත්ථි. ‘‘අනාගතෙ ලඞ්කාදීපෙ මහාවිහාරෙ මහාචෙතියම්හි නිදහිස්සන්තී’’ති තා න ආහරිත්වා සෙසෙහි සත්තහි නගරෙහි ආහරිත්වා රාජගහස්ස පාචීනදක්ඛිණදිසාභාගෙ ඨත්වා – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ යො පාසාණො අත්ථි, සො අන්තරධායතු, පංසු සුවිසුද්ධා හොතු, උදකං මා උට්ඨහතූ’’ති අධිට්ඨාසි.

රාජා තං ඨානං ඛණාපෙත්වා තතො උද්ධතපංසුනා ඉට්ඨකා කාරෙත්වා අසීතිමහාසාවකානං චෙතියානි ¶ කාරෙති. ‘‘ඉධ රාජා කිං කාරෙතී’’ති පුච්ඡන්තානම්පි ‘‘මහාසාවකානං චෙතියානී’’ති වදන්ති, න කොචි ධාතුනිධානභාවං ජානාති. අසීතිහත්ථගම්භීරෙ පන තස්මිං පදෙසෙ ජාතෙ හෙට්ඨා ලොහසන්ථාරං සන්ථරාපෙත්වා තත්ථ ථූපාරාමෙ චෙතියඝරප්පමාණං තම්බලොහමයං ගෙහං කාරාපෙත්වා අට්ඨ අට්ඨ හරිචන්දනාදිමයෙ කරණ්ඩෙ ච ථූපෙ ච කාරාපෙසි. අථ භගවතො ධාතුයො හරිචන්දනකරණ්ඩෙ පක්ඛිපිත්වා තං හරිචන්දනකරණ්ඩකම්පි අඤ්ඤස්මිං හරිචන්දනකරණ්ඩකෙ, තම්පි අඤ්ඤස්මින්ති එවං අට්ඨ හරිචන්දනකරණ්ඩෙ එකතො කත්වා එතෙනෙව උපායෙන තෙ අට්ඨ කරණ්ඩෙ අට්ඨසු හරිචන්දනථූපෙසු, අට්ඨ හරිචන්දනථූපෙ අට්ඨසු ලොහිතචන්දනකරණ්ඩෙසු, අට්ඨ ලොහිතචන්දනකරණ්ඩෙ අට්ඨසු ලොහිතචන්දනථූපෙසු, අට්ඨ ලොහිතචන්දනථූපෙ අට්ඨසු දන්තකරණ්ඩෙසු ¶ , අට්ඨ දන්තකරණ්ඩෙ ¶ අට්ඨසු දන්තථූපෙසු, අට්ඨ දන්තථූපෙ අට්ඨසු සබ්බරතනකරණ්ඩෙසු, අට්ඨ සබ්බරතනකරණ්ඩෙ අට්ඨසු සබ්බරතනථූපෙසු, අට්ඨ සබ්බරතනථූපෙ අට්ඨසු සුවණ්ණකරණ්ඩෙසු, අට්ඨ සුවණ්ණකරණ්ඩෙ, අට්ඨසු සුවණ්ණථූපෙසු, අට්ඨ සුවණ්ණථූපෙ අට්ඨසු රජතකරණ්ඩෙසු, අට්ඨ රජතකරණ්ඩෙ අට්ඨසු රජතථූපෙසු, අට්ඨ රජතථූපෙ, අට්ඨසු මණිකරණ්ඩෙසු, අට්ඨ මණිකරණ්ඩෙ අට්ඨසු මණිථූපෙසු, අට්ඨ මණිථූපෙ අට්ඨසු ලොහිතඞ්කකරණ්ඩෙසු, අට්ඨ ලොහිතඞ්කකරණ්ඩෙ අට්ඨසු ලොහිතඞ්කථූපෙසු, අට්ඨ ලොහිතඞ්කථූපෙ අට්ඨසු මසාරගල්ලකරණ්ඩෙසු, අට්ඨ මසාරගල්ලකරණ්ඩෙ අට්ඨසු මසාරගල්ලථූපෙසු, අට්ඨ මසාරගල්ලථූපෙ අට්ඨසු ඵලිකකරණ්ඩෙසු, අට්ඨ ඵලිකකරණ්ඩෙ අට්ඨසු ඵලිකමයථූපෙසු පක්ඛිපි.

සබ්බෙසං උපරිමං ඵලිකචෙතියං ථූපාරාමචෙතියප්පමාණං අහොසි, තස්ස උපරි සබ්බරතනමයං ගෙහං කාරෙසි, තස්ස උපරි සුවණ්ණමයං, තස්ස උපරි රජතමයං, තස්ස උපරි තම්බලොහමයං ගෙහං. තත්ථ සබ්බරතනමයං වාලිකං ඔකිරිත්වා ජලජථලජපුප්ඵානං සහස්සානි විප්පකිරිත්වා අඩ්ඪඡට්ඨානි ජාතකසතානි අසීතිමහාථෙරෙ සුද්ධොදනමහාරාජානං මහාමායාදෙවිං සත්ත සහජාතෙති සබ්බානෙතානි සුවණ්ණමයානෙව කාරෙසි. පඤ්චපඤ්චසතෙ සුවණ්ණරජතමයෙ පුණ්ණඝටෙ ඨපාපෙසි, පඤ්ච සුවණ්ණද්ධජසතෙ උස්සාපෙසි. පඤ්චසතෙ සුවණ්ණදීපෙ, පඤ්චසතෙ රජතදීපෙ කාරාපෙත්වා සුගන්ධතෙලස්ස පූරෙත්වා තෙසු දුකූලවට්ටියො ඨපෙසි.

අථායස්මා මහාකස්සපො – ‘‘මාලා මා මිලායන්තු, ගන්ධා මා විනස්සන්තු, දීපා මා විජ්ඣායන්තූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ අක්ඛරානි ඡින්දාපෙසි –

‘‘අනාගතෙ පියදාසො නාම කුමාරො ඡත්තං උස්සාපෙත්වා අසොකො ධම්මරාජා භවිස්සති. සො ඉමා ධාතුයො විත්ථාරිකා කරිස්සතී’’ති.

රාජා ¶ සබ්බපසාධනෙහි පූජෙත්වා ආදිතො පට්ඨාය ද්වාරං පිදහන්තො නික්ඛමි, සො තම්බලොහද්වාරං පිදහිත්වා ආවිඤ්ඡනරජ්ජුයං කුඤ්චිකමුද්දිකං බන්ධිත්වා ¶ තත්ථෙව මහන්තං මණික්ඛන්ධං ඨපෙත්වා – ‘‘අනාගතෙ දලිද්දරාජා ඉමං මණිං ගහෙත්වා ¶ ධාතූනං සක්කාරං කරොතූ’’ති අක්ඛරං ඡින්දාපෙසි.

සක්කො දෙවරාජා විස්සකම්මං ආමන්තෙත්වා – ‘‘තාත, අජාතසත්තුනා ධාතුනිධානං කතං, එත්ථ ආරක්ඛං පට්ඨපෙහී’’ති පහිණි. සො ආගන්ත්වා වාළසඞ්ඝාටයන්තං යොජෙසි, කට්ඨරූපකානි තස්මිං ධාතුගබ්භෙ ඵලිකවණ්ණඛග්ගෙ ගාහෙත්වා වාතසදිසෙන වෙගෙන අනුපරියායන්තං යන්තං යොජෙත්වා එකාය එව ආණියා බන්ධිත්වා සමන්තතො ගිඤ්ජකාවසථාකාරෙන සිලාපරික්ඛෙපං කත්වා උපරි එකාය පිදහිත්වා පංසුං පක්ඛිපිත්වා භූමිං සමං කත්වා තස්ස උපරි පාසාණථූපං පතිට්ඨපෙසි. එවං නිට්ඨිතෙ ධාතුනිධානෙ යාවතායුකං ඨත්වා ථෙරොපි පරිනිබ්බුතො, රාජාපි යථාකම්මං ගතො, තෙපි මනුස්සා කාලඞ්කතා.

අපරභාගෙ පියදාසො නාම කුමාරො ඡත්තං උස්සාපෙත්වා අසොකො නාම ධම්මරාජා හුත්වා තා ධාතුයො ගහෙත්වා ජම්බුදීපෙ විත්ථාරිකා අකාසි. කථං? සො නිග්රොධසාමණෙරං නිස්සාය සාසනෙ ලද්ධප්පසාදො චතුරාසීති විහාරසහස්සානි කාරෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, මයා චතුරාසීති විහාරසහස්සානි කාරිතානි, ධාතුයො කුතො ලභිස්සාමී’’ති? මහාරාජ, – ‘‘ධාතුනිධානං නාම අත්ථී’’ති සුණොම, න පන පඤ්ඤායති – ‘‘අසුකස්මිං ඨානෙ’’ති. රාජා රාජගහෙ චෙතියං භින්දාපෙත්වා ධාතුං අපස්සන්තො පටිපාකතිකං කාරෙත්වා භික්ඛුභික්ඛුනියො උපාසකඋපාසිකායොති චතස්සො පරිසා ගහෙත්වා වෙසාලිං ගතො. තත්රාපි අලභිත්වා කපිලවත්ථුං. තත්රාපි අලභිත්වා රාමගාමං ගතො. රාමගාමෙ නාගා චෙතියං භින්දිතුං න අදංසු, චෙතියෙ නිපතිතකුදාලො ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හොති. එවං තත්රාපි අලභිත්වා අල්ලකප්පං වෙඨදීපං පාවං කුසිනාරන්ති සබ්බත්ථ චෙතියානි භින්දිත්වා ධාතුං අලභිත්වාව පටිපාකතිකානි කත්වා පුන රාජගහං ගන්ත්වා චතස්සො පරිසා සන්නිපාතාපෙත්වා – ‘‘අත්ථි කෙනචි සුතපුබ්බං ‘අසුකට්ඨානෙ නාම ධාතුනිධාන’න්ති’’ පුච්ඡි.

තත්රෙකො වීසවස්සසතිකො ථෙරො – ‘‘අසුකට්ඨානෙ ධාතුනිධාන’’න්ති න ජානාමි, මය්හං පන පිතා මහාථෙරො මං සත්තවස්සකාලෙ ¶ මාලාචඞ්කොටකං ගාහාපෙත්වා – ‘‘එහි සාමණෙර, අසුකගච්ඡන්තරෙ පාසාණථූපො ¶ අත්ථි, තත්ථ ගච්ඡාමා’’ති ගන්ත්වා පූජෙත්වා – ‘‘ඉමං ඨානං උපධාරෙතුං වට්ටති සාමණෙරා’’ති ආහ. අහං එත්තකං ජානාමි මහාරාජාති ආහ. රාජා ‘‘එතදෙව ඨාන’’න්ති ¶ වත්වා ගච්ඡෙ හාරෙත්වා පාසාණථූපඤ්ච පංසුඤ්ච අපනෙත්වා හෙට්ඨා සුධාභූමිං අද්දස. තතො සුධඤ්ච ඉට්ඨකායො ච හාරෙත්වා අනුපුබ්බෙන පරිවෙණං ඔරුය්හ සත්තරතනවාලුකං අසිහත්ථානි ච කට්ඨරූපකානි සම්පරිවත්තකානි අද්දස. සො යක්ඛදාසකෙ පක්කොසාපෙත්වා බලිකම්මං කාරෙත්වාපි නෙව අන්තං න කොටිං පස්සන්තො දෙවතානං නමස්සමානො – ‘‘අහං ඉමා ධාතුයො ගහෙත්වා චතුරාසීතියා විහාරසහස්සෙසු නිදහිත්වා සක්කාරං කරොමි, මා මෙ දෙවතා අන්තරායං කරොන්තූ’’ති ආහ.

සක්කො දෙවරාජා චාරිකං චරන්තො තං දිස්වා විස්සකම්මං ආමන්තෙසි – ‘‘තාත, අසොකො ධම්මරාජා ‘ධාතුයො නීහරිස්සාමී’ති පරිවෙණං ඔතිණ්ණො, ගන්ත්වා කට්ඨරූපකානි හාරෙහී’’ති. සො පඤ්චචූළගාමදාරකවෙසෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො ධනුහත්ථො ඨත්වා – ‘‘හරාමි මහාරාජා’’ති ආහ. ‘‘හර, තාතා’’ති සරං ගහෙත්වා සන්ධිම්හියෙව විජ්ඣි, සබ්බං විප්පකිරියිත්ථ. අථ රාජා ආවිඤ්ඡනෙ බන්ධං කුඤ්චිකමුද්දිකං ගණ්හි, මණික්ඛන්ධං පස්සි. ‘‘අනාගතෙ දලිද්දරාජා ඉමං මණිං ගහෙත්වා ධාතූනං සක්කාරං කරොතූ’’ති පුන අක්ඛරානි දිස්වා කුජ්ඣිත්වා – ‘‘මාදිසං නාම රාජානං දලිද්දරාජාති වත්තුං අයුත්ත’’න්ති පුනප්පුනං ඝටෙත්වා ද්වාරං විවරාපෙත්වා අන්තොගෙහං පවිට්ඨො.

අට්ඨාරසවස්සාධිකානං ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි ආරොපිතදීපා තථෙව පජ්ජලන්ති. නීලුප්පලපුප්ඵානි තඞ්ඛණං ආහරිත්වා ආරොපිතානි විය, පුප්ඵසන්ථාරො තඞ්ඛණං සන්ථතො විය, ගන්ධා තං මුහුත්තං පිසිත්වා ඨපිතා විය රාජා සුවණ්ණපට්ටං ගහෙත්වා – ‘‘අනාගතෙ පියදාසො නාම කුමාරො ඡත්තං උස්සාපෙත්වා අසොකො නාම ධම්මරාජා භවිස්සති සො ඉමා ධාතුයො විත්ථාරිකා කරිස්සතී’’ති වාචෙත්වා – ‘‘දිට්ඨො භො, අහං අය්යෙන මහාකස්සපත්ථෙරෙනා’’ති වත්වා වාමහත්ථං ආභුජිත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන අප්ඵොටෙසි. සො තස්මිං ඨානෙ පරිචරණධාතුමත්තමෙව ඨපෙත්වා සෙසා ධාතුයො ගහෙත්වා ¶ ධාතුගෙහං පුබ්බෙ පිහිතනයෙනෙව පිදහිත්වා සබ්බං යථාපකතියාව කත්වා උපරි පාසාණචෙතියං පතිට්ඨාපෙත්වා චතුරාසීතියා විහාරසහස්සෙසු ධාතුයො ¶ පතිට්ඨාපෙත්වා මහාථෙරෙ වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘දායාදොම්හි, භන්තෙ, බුද්ධසාසනෙ’’ති. කිස්ස දායාදො ත්වං, මහාරාජ, බාහිරකො ත්වං සාසනස්සාති. භන්තෙ, ඡන්නවුතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා චතුරාසීති විහාරසහස්සානි කාරෙත්වා අහං න දායාදො, අඤ්ඤො කො දායාදොති? පච්චයදායකො නාම ත්වං මහාරාජ, යො පන අත්තනො පුත්තඤ්ච ධීතරඤ්ච පබ්බාජෙති, අයං සාසනෙ දායාදො නාමාති. සො පුත්තඤ්ච ධීතරඤ්ච පබ්බාජෙසි. අථ නං ථෙරා ආහංසු – ‘‘ඉදානි, මහාරාජ, සාසනෙ දායාදොසී’’ති.

එවමෙතං ¶ භූතපුබ්බන්ති එවං එතං අතීතෙ ධාතුනිධානම්පි ජම්බුදීපතලෙ භූතපුබ්බන්ති. තතියසඞ්ගීතිකාරාපි ඉමං පදං ඨපයිංසු.

අට්ඨදොණං චක්ඛුමතො සරීරන්තිආදිගාථායො පන තම්බපණ්ණිදීපෙ ථෙරෙහි වුත්තාති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

මහාපරිනිබ්බානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.