📜

4. මහාසුදස්සනසුත්තවණ්ණනා

කුසාවතීරාජධානීවණ්ණනා

241. එවංමෙ සුතන්ති මහාසුදස්සනසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා – සබ්බරතනමයොති එත්ථ එකා ඉට්ඨකා සොවණ්ණමයා, එකා රූපියමයා, එකා වෙළුරියමයා, එකා ඵලිකමයා, එකා ලොහිතඞ්කමයා, එකා මසාරගල්ලමයා, එකා සබ්බරතනමයා, අයං පාකාරො සබ්බපාකාරානං අන්තො උබ්බෙධෙන සට්ඨිහත්ථො අහොසි. එකෙ පන ථෙරා – ‘‘නගරං නාම අන්තො ඨත්වා ඔලොකෙන්තානං දස්සනීයං වට්ටති, තස්මා සබ්බබාහිරො සට්ඨිහත්ථො, සෙසා අනුපුබ්බනීචා’’ති වදන්ති. එකෙ – ‘‘බහි ඨත්වා ඔලොකෙන්තානං දස්සනීයං වට්ටති, තස්මා සබ්බඅබ්භන්තරිමො සට්ඨිහත්ථො, සෙසා අනුපුබ්බනීචා’’ති. එකෙ – ‘‘අන්තො ච බහි ච ඨත්වා ඔලොකෙන්තානං දස්සනීයං වට්ටති, තස්මා මජ්ඣෙ පාකාරො සට්ඨිහත්ථො, අන්තො ච බහි ච තයො තයො අනුපුබ්බනීචා’’ති.

එසිකාති එසිකත්ථම්භො. තිපොරිසඞ්ගාති එකං පොරිසං මජ්ඣිමපුරිසස්ස අත්තනො හත්ථෙන පඤ්චහත්ථං, තෙන තිපොරිසපරික්ඛෙපා පන්නරසහත්ථපරිමාණාති අත්ථො. තෙ පන කථං ඨිතාති? නගරස්ස බාහිරපස්සෙ එකෙකං මහාද්වාරබාහං නිස්සාය එකෙකො, එකෙකං ඛුද්දකද්වාරබාහං නිස්සාය එකෙකො, මහාද්වාරඛුද්දකද්වාරානං අන්තරා තයො තයොති. තාලපන්තීසු සබ්බරතනමයානං තාලානං එකං සොවණ්ණමයන්ති පාකාරෙ වුත්තලක්ඛණමෙව වෙදිතබ්බං, පණ්ණඵලෙසුපි එසෙව නයො. තා පන තාලපන්තියො අසීතිහත්ථා උබ්බෙධෙන, විප්පකිණ්ණවාලුකෙ සමතලෙ භූමිභාගෙ පාකාරන්තරෙ එකෙකා හුත්වා ඨිතා.

වග්ගූති ඡෙකො සුන්දරො. රජනීයොති රඤ්ජෙතුං සමත්ථො. ඛමනීයොති දිවසම්පි සුය්යමානො ඛමතෙව, න බීභච්ඡෙති. මදනීයොති මානමදපුරිසමදජනනො. පඤ්චඞ්ගිකස්සාති ආතතං විතතං ආතතවිතතං සුසිරං ඝනන්ති ඉමෙහි පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස. තත්ථ ආතතං නාම චම්මපරියොනද්ධෙසු භෙරීආදීසු එකතලං තූරියං. විතතං නාම උභයතලං. ආතතවිතතං නාම සබ්බතො පරියොනද්ධං. සුසිරං නාම වංසාදි. ඝනං නාම සම්මාදි. සුවිනීතස්සාති ආකඩ්ඪනසිථිලකරණාදීහි සුමුච්ඡිතස්ස. සුප්පටිතාළිතස්සාති පමාණෙ ඨිතභාවජානනත්ථං සුට්ඨු පටිතාළිතස්ස. සුකුසලෙහි සමන්නාහතස්සාති යෙ වාදිතුං ඡෙකා කුසලා, තෙහි වාදිතස්ස. ධුත්තාති අක්ඛධුත්තා,. සොණ්ඩාති සුරාසොණ්ඩා. තෙයෙව පුනප්පුනං පාතුකාමතාවසෙන පිපාසා. පරිචාරෙසුන්ති (දී. නි. 2.132) හත්ථං වා පාදං වා චාලෙත්වා නච්චන්තා කීළිංසු.

චක්කරතනවණ්ණනා

243. සීසං න්හාතස්සාති සීසෙන සද්ධිං ගන්ධොදකෙන නහාතස්ස. උපොසථිකස්සාති සමාදින්නඋපොසථඞ්ගස්ස. උපරිපාසාදවරගතස්සාති පාසාදවරස්ස උපරි ගතස්ස, සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා පාසාදවරස්ස උපරිමහාතලෙ සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සීලානි ආවජ්ජන්තස්ස. තදා කිර රාජා පාතොව සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දත්වා සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි සීසං නහායිත්වා කතපාතරාසො සුද්ධං උත්තරාසඞ්ගං එකංසං කරිත්වා උපරිපාසාදස්ස සිරිසයනෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො අත්තනො දානාදිමයං පුඤ්ඤසමුදායං ආවජ්ජන්තො නිසීදි. අයං සබ්බචක්කවත්තීනං ධම්මතා.

තෙසං තං ආවජ්ජන්තානංයෙව වුත්තප්පකාරපුඤ්ඤකම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නීලමණිසඞ්ඝාතසදිසං පාචීනසමුද්දජලතලං භින්දමානං විය, ආකාසං අලඞ්කුරුමානං විය දිබ්බං චක්කරතනං පාතුභවති. තං මහාසුදස්සනස්සාපි තථෙව පාතුරහොසි. තයිදං දිබ්බානුභාවයුත්තත්තා දිබ්බන්ති වුත්තං. සහස්සං අස්ස අරානන්ති සහස්සාරං. සහ නෙමියා, සහ නාභියා චාති සනෙමිකං සනාභිකං. සබ්බෙහි ආකාරෙහි පරිපුණ්ණන්ති සබ්බාකාරපරිපූරං.

තත්ථ චක්කඤ්ච තං රතිජනනට්ඨෙන රතනඤ්චාති චක්කරතනං. යාය පන තං නාභියා ‘‘සනාභික’’න්ති වුත්තං, සා ඉන්දනීලමයා හොති, මජ්ඣෙ පනස්සා සාරරජතමයා පනාළි, යාය සුද්ධසිනිද්ධදන්තපන්තියා හසමානා විය විරොචති, මජ්ඣෙ ඡිද්දෙන විය චන්දමණ්ඩලෙන, උභොසුපි බාහිරන්තෙසු රජතපට්ටෙන කතපරික්ඛෙපා හොති. තෙසු පනස්ස නාභිපනාළිපරික්ඛෙපපට්ටෙසු යුත්තයුත්තට්ඨානෙසු පරිච්ඡෙදලෙඛා සුවිභත්තාව හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. අයං තාව අස්ස නාභියා සබ්බාකාරපරිපූරතා.

යෙහි පන තං – ‘‘අරෙහි සහස්සාර’’න්ති වුත්තං, තෙ සත්තරතනමයා සූරියරස්මියො විය පභාසම්පන්නා හොන්ති, තෙසම්පි ඝටකමණිකපරිච්ඡෙදලෙඛාදීනි සුවිභත්තානෙව හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. අයමස්ස අරානං සබ්බාකාරපරිපූරතා.

යාය පන තං නෙමියා – ‘‘සනෙමික’’න්ති වුත්තං, සා බාලසූරියරස්මිකලාපසිරිං අවහසමානා විය සුරත්තසුද්ධසිනිද්ධපවාළමයා හොති. සන්ධීසු පනස්සා සඤ්ඣාරාගසස්සිරිකා රත්තජම්බුනදපට්ටා වට්ටපරිච්ඡෙදලෙඛා සුවිභත්තා හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. අයමස්ස නෙමියා සබ්බාකාරපරිපූරතා.

නෙමිමණ්ඩලපිට්ඨියං පනස්ස දසන්නං දසන්නං අරානං අන්තරෙ ධමනවංසො විය අන්තො සුසිරො ඡිද්දමණ්ඩලඛචිතො වාතගාහී පවාළදණ්ඩො හොති, යස්ස වාතෙරිතස්ස සුකුසලසමන්නාහතස්ස පඤ්චඞ්ගිකතූරියස්ස විය සද්දො වග්ගු ච රජනීයො ච කමනීයො ච මදනීයො ච හොති. තස්ස ඛො පන පවාළදණ්ඩස්ස උපරි සෙතච්ඡත්තං උභොසු පස්සෙසු සමොසරිතකුසුමදාමානං ද්වෙ පන්තියොති එවං සමොසරිතකුසුමදාමපන්තිසතද්වයපරිවාරසෙතච්ඡත්තසතධාරිනා පවාළදණ්ඩසතෙන සමුපසොභිතනෙමිපරික්ඛෙපස්ස ද්වින්නම්පි නාභිපනාළීනං අන්තො ද්වෙ සීහමුඛානි හොන්ති, යෙහි තාලක්ඛන්ධප්පමාණා පුණ්ණචන්දකිරණකලාපසස්සිරීකා තරුණරවිසමානරත්තකම්බලගෙණ්ඩුකපරියන්තා ආකාසගඞ්ගාගතිසොභං අවහසමානා විය ද්වෙ මුත්තකලාපා ඔලම්බන්ති. යෙහි චක්කරතනෙන සද්ධිං ආකාසෙ සම්පරිවත්තමානෙහි තීණි චක්කානි එකතො පරිවත්තන්තානි විය ඛායන්ති. අයමස්ස සබ්බසො සබ්බාකාරපරිපූරතා.

තං පනෙතං එවං සබ්බාකාරපරිපූරං පකතියා සායමාසභත්තං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරෙ පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසීදිත්වා පවත්තකථාසල්ලාපෙසු මනුස්සෙසු වීථිචතුක්කාදීසු කීළමානෙ දාරකජනෙ නාතිඋච්චෙන නාතිනීචෙන වනසණ්ඩමත්ථකාසන්නෙන ආකාසප්පදෙසෙන උපසොභයමානං විය, රුක්ඛසාඛග්ගානි ද්වාදසයොජනතො පට්ඨාය සුය්යමානෙන මධුරස්සරෙන සත්තානං සොතානි ඔධාපයමානං යොජනතො පට්ඨාය නානප්පභාසමුදයසමුජ්ජලෙන වණ්ණෙන නයනානි සමාකඩ්ඪන්තං විය, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පුඤ්ඤානුභාවං උග්ඝොසයන්තං විය, රාජධානියා අභිමුඛං ආගච්ඡති.

අථස්ස චක්කරතනස්ස සද්දසවනෙනෙව – ‘‘කුතො නු ඛො, කස්ස නු ඛො අයං සද්දො’’ති ආවජ්ජිතහදයානං පුරත්ථිමදිසං ආලොකයමානානං තෙසං මනුස්සානං අඤ්ඤතරො අඤ්ඤතරං එවමාහ – ‘‘පස්සථ, භො, අච්ඡරියං, අයං පුණ්ණචන්දො පුබ්බෙ එකො උග්ගච්ඡති, අජ්ජෙව පන අත්තදුතියො උග්ගතො, එතඤ්හි රාජහංසමිථුනමිව පුණ්ණචන්දමිථුනං පුබ්බාපරියෙන ගගනතලං අභිලඞ්ඝතී’’ති. තමඤ්ඤො ආහ – ‘‘කිං කථෙසි, සම්ම, කුහිං නාම තයා ද්වෙ පුණ්ණචන්දා එකතො උග්ගච්ඡන්තා දිට්ඨපුබ්බා, නනු එස තපනීයරංසිධාරො පිඤ්ඡරකිරණො දිවාකරො උග්ගතො’’ති, තමඤ්ඤො හසිතං කත්වා එවමාහ – ‘‘කිං උම්මත්තොසි, නනු ඉදානෙව දිවාකරො අත්ථඞ්ගතො, සො කථං ඉමං පුණ්ණචන්දං අනුබන්ධමානො උග්ගච්ඡිස්සති? අද්ධා පනෙතං අනෙකරතනප්පභාසමුදයුජ්ජලං එකස්සාපි පුඤ්ඤවතො විමානං භවිස්සතී’’ති. තෙ සබ්බෙපි අපසාරයන්තා අඤ්ඤෙ එවමාහංසු – ‘‘භො, කිං බහුං විලපථ, නෙවායං පුණ්ණචන්දො, න සූරියො න දෙවවිමානං. න හෙතෙසං එවරූපා සිරිසම්පත්ති අත්ථි, චක්කරතනෙන පන එතෙන භවිතබ්බ’’න්ති.

එවං පවත්තසල්ලාපස්සෙව තස්ස ජනස්ස චන්දමණ්ඩලං ඔහාය තං චක්කරතනං අභිමුඛං හොති. තතො තෙහි – ‘‘කස්ස නු ඛො ඉදං නිබ්බත්ත’’න්ති වුත්තෙ භවන්ති වත්තාරො – ‘‘න කස්සචි අඤ්ඤස්ස, නනු අම්හාකං මහාරාජා පූරිතචක්කවත්තිවත්තො, තස්සෙතං නිබ්බත්ත’’න්ති. අථ සො ච මහාජනො, යො ච අඤ්ඤො පස්සති, සබ්බො චක්කරතනමෙව අනුගච්ඡති. තං චාපි චක්කරතනං රඤ්ඤොයෙව අත්ථාය අත්තනො ආගතභාවං ඤාපෙතුකාමං විය සත්තක්ඛත්තුං පාකාරමත්ථකෙනෙව නගරං අනුසංයායිත්වා, අථ රඤ්ඤො අන්තෙපුරං පදක්ඛිණං කත්වා, අන්තෙපුරස්ස ච උත්තරසීහපඤ්ජරසදිසෙ ඨානෙ යථා ගන්ධපුප්ඵාදීහි සුඛෙන සක්කා හොති පූජෙතුං, එවං අක්ඛාහතං විය තිට්ඨති.

එවං ඨිතස්ස පනස්ස වාතපානඡිද්දාදීහි පවිසිත්වා නානාවිරාගරතනප්පභාසමුජ්ජලං අන්තොපාසාදං අලඞ්කුරුමානං පභාසමූහං දිස්වා දස්සනත්ථාය සඤ්ජාතාභිලාසො රාජා හොති. පරිජනොපිස්ස පියවචනපාභතෙන ආගන්ත්වා තමත්ථං නිවෙදෙති. අථ රාජා බලවපීතිපාමොජ්ජඵුටසරීරො පල්ලඞ්කං මොචෙත්වා උට්ඨායාසනා සීහපඤ්ජරසමීපං ගන්ත්වා තං චක්කරතනං දිස්වා ‘‘සුතං ඛො පන මෙත’’න්තිආදිකං චින්තනං චින්තයති. මහාසුදස්සනස්සාපි සබ්බං තං තථෙව අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘දිස්වා රඤ්ඤො මහාසුදස්සනස්ස…පෙ… අස්සං නු ඛො අහං රාජා චක්කවත්තී’’ති. තත්ථ සො හොති රාජා චක්කවත්තීති කිත්තාවතා චක්කවත්තී හොතීති? එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලමත්තම්පි චක්කරතනෙ ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පවත්තෙ ඉදානි තස්ස පවත්තාපනත්ථං යං කාතබ්බං, තං දස්සෙන්තො අථ ඛො ආනන්දාතිආදිමාහ.

244. තත්ථ උට්ඨායාසනාති නිසින්නාසනතො උට්ඨහිත්වා චක්කරතනසමීපං ආගන්ත්වා. සුවණ්ණභිඞ්කාරං ගහෙත්වාති හත්ථිසොණ්ඩසදිසපනාළිං සුවණ්ණභිඞ්කාරං උක්ඛිපිත්වා. අන්වදෙව රාජා මහාසුදස්සනො සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනායාති සබ්බචක්කවත්තීනඤ්හි උදකෙන අබ්භුක්කිරිත්වා – ‘‘අභිවිජිනාතු භවං චක්කරතන’’න්ති වචනසමනන්තරමෙව වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා චක්කරතනං පවත්තති. යස්ස පවත්ති සමකාලමෙව සො රාජා චක්කවත්තී නාම හොති. පවත්තෙ පන චක්කරතනෙ තං අනුබන්ධමානොව රාජා චක්කවත්තියානවරං ආරුය්හ වෙහාසං අබ්භුග්ගච්ඡති. අථස්ස ඡත්තචාමරාදිහත්ථො පරිජනො චෙව අන්තෙපුරජනො ච තතො නානාකාරකඤ්චුකකවචාදිසන්නාහවිභූසිතෙන විවිධාභරණප්පභාසමුජ්ජලෙන සමුස්සිතද්ධජපටාකපටිමණ්ඩිතෙන අත්තනො අත්තනො බලකායෙන සද්ධිං උපරාජසෙනාපතිපභුතයොපි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රාජානමෙව පරිවාරෙන්ති.

රාජයුත්තා පන ජනසඞ්ගහත්ථං නගරවීථීසු භෙරියො චරාපෙන්ති – ‘‘තාතා, අම්හාකං රඤ්ඤො චක්කරතනං නිබ්බත්තං, අත්තනො විභවානුරූපෙන මණ්ඩිතපසාධිකා සන්නිපතථා’’ති. මහාජනො පන පකතියා චක්කරතනසද්දෙනෙව සබ්බකිච්චානි පහාය ගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය සන්නිපතිතොව සොපි සබ්බො වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රාජානමෙව පරිවාරෙති. යස්ස යස්ස හි රඤ්ඤා සද්ධිං ගන්තුකාමතාචිත්තං උප්පජ්ජති, සො සො ආකාසගතොව හොති. එවං ද්වාදසයොජනායාමවිත්ථාරා පරිසා හොති. තත්ථ එකපුරිසොපි ඡින්නභින්නසරීරො වා කිලිට්ඨවත්ථො වා නත්ථි. සුචිපරිවාරො හි රාජා චක්කවත්තී. චක්කවත්තිපරිසා නාම විජ්ජාධරපුරිසා විය ආකාසෙ ගච්ඡමානා ඉන්දනීලමණිතලෙ විප්පකිණ්ණරතනසදිසා හොති. මහාසුදස්සනස්සාපි තථෙව අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අන්වදෙව රාජා මහාසුදස්සනො සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනායා’’ති.

තං පන චක්කරතනං රුක්ඛග්ගානං උපරූපරි නාතිඋච්චෙන නාතිනීචෙන ගගනප්පදෙසෙන පවත්තති. යථා රුක්ඛානං පුප්ඵඵලපල්ලවෙහි අත්ථිකා, තානි සුඛෙන ගහෙතුං සක්කොන්ති. යථා ච භූමියං ඨිතා ‘‘එස රාජා, එස උපරාජා, එස සෙනාපතී’’ති සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොන්ති. ඨානාදීසු ච ඉරියාපථෙසු යො යෙන ඉච්ඡති, සො තෙනෙව ගච්ඡති. චිත්තකම්මාදිසිප්පපසුතා චෙත්ථ අත්තනො අත්තනො කිච්චං කරොන්තායෙව ගච්ඡන්ති. යථෙව හි භූමියං, තථා තෙසං සබ්බකිච්චානි ආකාසෙව ඉජ්ඣන්ති. එවං චක්කවත්තිපරිසං ගහෙත්වා තං චක්කරතනං වාමපස්සෙන සිනෙරුං පහාය මහාසමුද්දස්ස උපරිභාගෙන සත්තසහස්සයොජනප්පමාණං පුබ්බවිදෙහං ගච්ඡති.

තත්ථ යො විනිබ්බෙධෙන ද්වාදසයොජනාය, පරික්ඛෙපතො ඡත්තිංසයොජනාය පරිසාය සන්නිවෙසක්ඛමො සුලභාහාරූපකරණො ඡායුදකසම්පන්නො සුචිසමතලො රමණීයො භූමිභාගො, තස්ස උපරිභාගෙ තං චක්කරතනං අක්ඛාහතං විය තිට්ඨති. අථ තෙන සඤ්ඤාණෙන සො මහාජනො ඔතරිත්වා යථාරුචි නහානභොජනාදීනි සබ්බකිච්චානි කරොන්තො වාසං කප්පෙති. මහාසුදස්සනස්සාපි සබ්බං තථෙව අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘යස්මිං ඛො පනානන්ද, පදෙසෙ චක්කරතනං පතිට්ඨාති, තත්ථ සො රාජා මහාසුදස්සනො වාසං උපගච්ඡි සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනායා’’ති.

එවං වාසං උපගතෙ චක්කවත්තිම්හි යෙ තත්ථ රාජානො, තෙ ‘‘පරචක්කං ආගත’’න්ති සුත්වාපි න බලකායං සන්නිපාතෙත්වා යුද්ධසජ්ජා හොන්ති. චක්කරතනස්ස හි උප්පත්තිසමනන්තරමෙව නත්ථි සො සත්තො නාම, යො පච්චත්ථිකසඤ්ඤාය තං රාජානං ආරබ්භ ආවුධං උක්ඛිපිතුං විසහෙය්ය. අයමානුභාවො චක්කරතනස්ස.

චක්කානුභාවෙන හි තස්ස රඤ්ඤො,

අරී අසෙසා දමථං උපෙන්ති;

අරින්දමං නාම නරාධිපස්ස,

තෙනෙව තං වුච්චති තස්ස චක්කන්ති.

තස්මා සබ්බෙපි තෙ රාජානො අත්තනො අත්තනො රජ්ජසිරිවිභවානුරූපං පාභතං ගහෙත්වා තං රාජානං උපගම්ම ඔනතසිරා අත්තනො මොළිමණිප්පභාභිසෙකෙන තස්ස පාදපූජං කරොන්තා – ‘‘එහි ඛො, මහාරාජා’’තිආදීහි වචනෙහි තස්ස කිංකාරපටිසාවිතං ආපජ්ජන්ති. මහාසුදස්සනස්සාපි තථෙව අකංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘යෙ ඛො, පනානන්ද, පුරත්ථිමාය දිසාය…පෙ… අනුසාස, මහාරාජා’’ති.

තත්ථ ස්වාගතන්ති සු ආගතං. එකස්මිඤ්හි ආගතෙ සොචන්ති, ගතෙ නන්දන්ති. එකස්මිං ආගතෙ නන්දන්ති, ගතෙ සොචන්ති, තාදිසො ත්වං ආගමනනන්දනො, ගමනසොචනො. තස්මා තව ආගමනං සුආගමනන්ති වුත්තං හොති. එවං වුත්තෙ පන රාජා චක්කවත්තී නාපි – ‘‘එත්තකං නාම මෙ අනුවස්සං බලිං උපකප්පෙථා’’ති වදති, නාපි අඤ්ඤස්ස භොගං අච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤස්ස දෙති. අත්තනො පන ධම්මරාජභාවස්ස අනුරූපාය පඤ්ඤාය පාණාතිපාතාදීනි උපපරික්ඛිත්වා පෙමනීයෙන මඤ්ජුනා සරෙන – ‘‘පස්සථ තාතා, පාණාතිපාතො නාමෙස ආසෙවිතො භාවිතො බහුලීකතො නිරයසංවත්තනිකො හොතී’’තිආදිනා නයෙන ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිකං ඔවාදං දෙති. මහාසුදස්සනොපි තථෙව අකාසි, තෙන වුත්තං – ‘‘රාජා මහාසුදස්සනො එවමාහ – ‘පාණො න හන්තබ්බො…පෙ… යථාභුත්තඤ්ච භුඤ්ජථා’ති’’. කිං පන සබ්බෙපි රඤ්ඤො ඉමං ඔවාදං ගණ්හන්තීති? බුද්ධස්සාපි තාව සබ්බෙ න ගණ්හන්ති, රඤ්ඤො කිං ගණ්හිස්සන්තීති. තස්මා යෙ පණ්ඩිතා විභාවිනො, තෙ ගණ්හන්ති. සබ්බෙ පන අනුයන්තා භවන්ති. තස්මා යෙ ඛො පනානන්දාතිආදිමාහ.

අථ තං චක්කරතනං එවං පුබ්බවිදෙහවාසීනං ඔවාදෙ දින්නෙ කතපාතරාසෙ චක්කවත්තිබලෙන වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පුරත්ථිමසමුද්දං අජ්ඣොගාහති. යථා යථා ච තං අජ්ඣොගාහති, තථා තථා අගදගන්ධං ඝායිත්වා සඞ්ඛිත්තඵණො නාගරාජා විය, සඞ්ඛිත්තඌමිවිප්ඵාරං හුත්වා ඔගච්ඡමානං මහාසමුද්දසලිලං යොජනමත්තං ඔගන්ත්වා අන්තොසමුද්දෙ වෙළුරියභිත්ති විය තිට්ඨති. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ච තස්ස රඤ්ඤො පුඤ්ඤසිරිං දට්ඨුකාමානි විය මහාසමුද්දතලෙ විප්පකිණ්ණානි නානාරතනානි තතො තතො ආගන්ත්වා තං පදෙසං පූරයන්ති. අථ සා රාජපරිසා තං නානාරතනපරිපූරං මහාසමුද්දතලං දිස්වා යථාරුචි උච්ඡඞ්ගාදීහි ආදියති, යථාරුචි ආදින්නරතනාය පන පරිසාය තං චක්කරතනං පටිනිවත්තති. පටිනිවත්තමානෙ ච තස්මිං පරිසා අග්ගතො හොති, මජ්ඣෙ රාජා, අන්තෙ චක්කරතනං. තම්පි ජලනිධිජලං පලොභියමානමිව චක්කරතනසිරියා, අසහමානමිව ච තෙන වියොගං නෙමිමණ්ඩලපරියන්තං අභිහනන්තං නිරන්තරමෙව උපගච්ඡති. එවං රාජා චක්කවත්තී පුරත්ථිමමහාසමුද්දපරියන්තං පුබ්බවිදෙහං අභිවිජිනිත්වා දක්ඛිණසමුද්දපරියන්තං ජම්බුදීපං විජෙතුකාමො චක්කරතනදෙසිතෙන මග්ගෙන දක්ඛිණසමුද්දාභිමුඛො ගච්ඡති. මහාසුදස්සනොපි තථෙව අගමාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො, ආනන්ද, චක්කරතනං පුරත්ථිමං සමුද්දං අජ්ඣොගාහෙත්වා පච්චුත්තරිත්වා දක්ඛිණං දිසං පවත්තී’’ති.

එවං පවත්තමානස්ස පන තස්ස පවත්තනවිධානං, සෙනාසන්නිවෙසො, පටිරාජාගමනං, තෙසං අනුසාසනිප්පදානං දක්ඛිණසමුද්දඅජ්ඣොගාහනං සමුද්දසලිලස්ස ඔගච්ඡමානං රතනානං ආදානන්ති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

විජිනිත්වා පන තං දසසහස්සයොජනප්පමාණං ජම්බුදීපං දක්ඛිණසමුද්දතොපි පච්චුත්තරිත්වා සත්තයොජනසහස්සප්පමාණං අපරගොයානං විජෙතුං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ගන්ත්වා තම්පි සමුද්දපරියන්තං තථෙව අභිවිජිනිත්වා පච්ඡිමසමුද්දතොපි උත්තරිත්වා අට්ඨයොජනසහස්සප්පමාණං උත්තරකුරුං විජෙතුං තථෙව ගන්ත්වා තම්පි සමුද්දපරියන්තං තථෙව අභිවිජිය උත්තරසමුද්දතො පච්චුත්තරති.

එත්තාවතා රඤ්ඤා චක්කවත්තිනා චාතුරන්තාය පථවියා ආධිපච්චං අධිගතං හොති. සො එවං විජිතවිජයො අත්තනො රජ්ජසිරිසම්පත්තිදස්සනත්ථං සපරිසො උද්ධං ගගනතලං අභිලඞ්ඝිත්වා සුවිකසිතපදුමකුමුදපුණ්ඩරීකවනවිචිත්තෙ චත්තාරො ජාතස්සරෙ විය පඤ්චසතපඤ්චසතපරිත්තදීපපරිවාරෙ චත්තාරො මහාදීපෙ ඔලොකෙත්වා චක්කරතනදෙසිතෙනෙව මග්ගෙන යථානුක්කමං අත්තනො රාජධානිං පච්චාගච්ඡති. අථ තං චක්කරතනං අන්තෙපුරද්වාරං සොභයමානං විය හුත්වා තිට්ඨති.

එවං පතිට්ඨිතෙ පන තස්මිං චක්කරතනෙ රාජන්තෙපුරෙ උක්කාහි වා දීපිකාහි වා කිඤ්චි කරණීයං න හොති, චක්කරතනොභාසොයෙව රත්තිං අන්ධකාරං විධමතියෙව. යෙ පන අන්ධකාරත්ථිකා හොන්ති, තෙසං අන්ධකාරමෙව හොති. මහාසුදස්සනස්සාපි සබ්බමෙතං තථෙව අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘දක්ඛිණං සමුද්දං අජ්ඣොගාහෙත්වා…පෙ… එවරූපං චක්කරතනං පාතුරහොසී’’ති.

හත්ථිරතනවණ්ණනා

246. එවං පාතුභූතචක්කරතනස්සෙව චක්කවත්තිනො අමච්චා පකතිමඞ්ගලහත්ථිට්ඨානං සමං සුචිභූමිභාගං කාරෙත්වා හරිචන්දනාදීහි සුරභිගන්ධෙහි උපලිම්පාපෙත්වා හෙට්ඨා විචිත්තවණ්ණසුරභිකුසුමසමොකිණ්ණං උපරි සුවණ්ණතාරකානං අන්තරන්තරා සමොසරිතමනුඤ්ඤකුසුමදාමපටිමණ්ඩිතවිතානං දෙවවිමානං විය අභිසඞ්ඛරිත්වා – ‘‘එවරූපස්ස නාම දෙව හත්ථිරතනස්ස ආගමනං චින්තෙථා’’ති වදන්ති. සො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව මහාදානං දත්වා සීලානි ච සමාදාය තං පුඤ්ඤසම්පත්තිං ආවජ්ජන්තො නිසීදි. අථස්ස පුඤ්ඤානුභාවචොදිතො ඡද්දන්තකුලා වා උපොසථකුලා වා තං සක්කාරවිසෙසං අනුභවිතුකාමො තරුණරවිමණ්ඩලාභිරත්තචරණගීවාමුඛපටිමණ්ඩිතවිසුද්ධසෙතසරීරො සත්තපතිට්ඨො සුසණ්ඨිතඅඞ්ගපච්චඞ්ගසන්නිවෙසො විකසිතරත්තපදුමචාරුපොක්ඛරො ඉද්ධිමා යොගී විය වෙහාසගමනසමත්ථො මනොසිලාචුණ්ණරඤ්ජිතපරියන්තො විය රජතපබ්බතො හත්ථිසෙට්ඨො ආගන්ත්වා තස්මිං පදෙසෙ තිට්ඨති. සො ඡද්දන්තකුලා ආගච්ඡන්තො සබ්බකනිට්ඨො ආගච්ඡති. උපොසථකුලා ආගච්ඡන්තො සබ්බජෙට්ඨො. පාළියං පන උපොසථො නාගරාජා ඉච්චෙව ආගතං. නාගරාජා නාම කස්සචි අපරිභොගො, සබ්බකනිට්ඨො ආගච්ඡතීති අට්ඨකථාසු වුත්තං. ස්වායං පූරිතචක්කවත්තිවත්තානං චක්කවත්තීනං වුත්තනයෙනෙව චින්තයන්තානං ආගච්ඡති. මහාසුදස්සනස්ස පන සයමෙව පකතිමඞ්ගලහත්ථිට්ඨානං ආගන්ත්වා තං හත්ථිං අපනෙත්වා තත්ථ අට්ඨාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘පුන චපරං ආනන්ද…පෙ… නාගරාජා’’ති.

එවං පාතුභූතං පන තං හත්ථිරතනං දිස්වා හත්ථිගොපකාදයො හට්ඨතුට්ඨා වෙගෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙන්ති. රාජා තුරිතතුරිතො ආගන්ත්වා තං දිස්වා පසන්නචිත්තො – ‘‘භද්දකං වත භො හත්ථියානං, සචෙ දමථං උපෙය්යා’’ති චින්තයන්තො හත්ථං පසාරෙති. අථ සො ඝරධෙනුවච්ඡකො විය කණ්ණෙ ඔලම්බිත්වා සූරතභාවං දස්සෙන්තො රාජානං උපසඞ්කමති. රාජා තං ආරොහිතුකාමො හොති. අථස්ස පරිජනා අධිප්පායං ඤත්වා තං හත්ථිරතනං සුවණ්ණද්ධජං සුවණ්ණාලඞ්කාරං හෙමජාලපටිච්ඡන්නං කත්වා උපනෙන්ති. රාජා තං අනිසීදාපෙත්වාව සත්තරතනමයාය නිස්සෙණියා ආරුය්හ ආකාසගමනනින්නචිත්තො හොති. තස්ස සහ චිත්තුප්පාදෙනෙව සො නාගරාජා රාජහංසො විය ඉන්දනීලමණිප්පභාජාලං නීලගගනතලං අභිලඞ්ඝති. තතො චක්කචාරිකාය වුත්තනයෙනෙව සකලරාජපරිසා. ඉති සපරිසො රාජා අන්තොපාතරාසෙයෙව සකලපථවිං අනුසංයායිත්වා රාජධානිං පච්චාගච්ඡති. එවං මහිද්ධිකං චක්කවත්තිනො හත්ථිරතනං හොති. මහාසුදස්සනස්සාපි තාදිසමෙව අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘දිස්වා රඤ්ඤො…පෙ… පාතුරහොසී’’ති.

අස්සරතනවණ්ණනා

247. එවං පාතුභූතහත්ථිරතනස්ස පන චක්කවත්තිනො අමච්චා පකතිමඞ්ගලඅස්සට්ඨානං සුචිසමතලං කාරෙත්වා අලඞ්කරිත්වා ච පුරිමනයෙනෙව රඤ්ඤො තස්ස ආගමනචින්තනත්ථං උස්සාහං ජනෙන්ති. සො පුරිමනයෙනෙව කතදානමානනසක්කාරො සමාදින්නසීලබ්බතො පාසාදතලෙ සුඛනිසින්නො පුඤ්ඤසම්පත්තිං සමනුස්සරති. අථස්ස පුඤ්ඤානුභාවචොදිතො සින්ධවකුලතො විජ්ජුලතාවිනද්ධසරදකාලසෙතවලාහකරාසිසස්සිරීකො රත්තපාදො රත්තතුණ්ඩො චන්දප්පභාපුඤ්ජසදිසසුද්ධසිනිද්ධඝනසංහතසරීරො කාකගීවා විය ඉන්දනීලමණි විය ච කාළවණ්ණෙන සීසෙන සමන්නාගතත්තා කාළසීසොති සුට්ඨු කප්පෙත්වා ඨපිතෙහි විය මුඤ්ජසදිසෙහි සණ්හවට්ටඋජුගතෙහි කෙසෙහි සමන්නාගතත්තා මුඤ්ජකෙසො වෙහාසඞ්ගමො වලාහකො නාම අස්සරාජා ආගන්ත්වා තස්මිං ඨානෙ පතිට්ඨාති. මහාසුදස්සනස්ස පනෙස හත්ථිරතනං විය ආගතො. සෙසං සබ්බං හත්ථිරතනෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවරූපං අස්සරතනං සන්ධාය භගවා – ‘‘පුන ච පර’’න්තිආදිමාහ.

මණිරතනවණ්ණනා

248. එවං පාතුභූතඅස්සරතනස්ස පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිනො චතුහත්ථායාමං සකටනාභිසමපරිණාහං උභොසු අන්තෙසු කණ්ණිකපරියන්තතො විනිග්ගතෙහි සුපරිසුද්ධමුත්තාකලාපෙහි ද්වීහි කඤ්චනපදුමෙහි අලඞ්කතං චතුරාසීතිමණිසහස්සපරිවාරං තාරාගණපරිවුතස්ස පුණ්ණචන්දසස්සිරිං ඵරමානං විය වෙපුල්ලපබ්බතතො මණිරතනං ආගච්ඡති. තස්සෙවං ආගතස්ස මුත්තාජාලකෙ ඨපෙත්වා වෙළුපරම්පරාය සට්ඨිහත්ථප්පමාණං ආකාසං ආරොපිතස්ස රත්තිභාගෙ සමන්තා යොජනප්පමාණං ඔකාසං ආභා ඵරති, යාය සබ්බො සො ඔකාසො අරුණුග්ගමනවෙලා විය සඤ්ජාතාලොකො හොති. තතො කස්සකා කසිකම්මං වාණිජා ආපණුග්ඝාටනං තෙ තෙ සිප්පිනො තං තං කම්මන්තං පයොජෙන්ති ‘‘දිවා’’ති මඤ්ඤමානා. මහාසුදස්සනස්සාපි සබ්බං තං තථෙව අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘පුන ච පරං ආනන්ද,…පෙ… මණිරතනං පාතුරහොසී’’ති.

ඉත්ථිරතනවණ්ණනා

249. එවං පාතුභූතමණිරතනස්ස පන චක්කවත්තිනො විසයසුඛවිසෙසස්ස විසෙසකාරණං ඉත්ථිරතනං පාතුභවති. මද්දරාජකුලතො වා හිස්ස අග්ගමහෙසිං ආනෙන්ති, උත්තරකුරුතො වා පුඤ්ඤානුභාවෙන සයං ආගච්ඡති. අවසෙසා පනස්සා සම්පත්ති – ‘‘පුන ච පරං, ආනන්ද, රඤ්ඤො මහාසුදස්සනස්ස ඉත්ථිරතනං පාතුරහොසි, අභිරූපා දස්සනීයා’’තිආදිනා නයෙන පාළියංයෙව ආගතා.

තත්ථ සණ්ඨානපාරිපූරියා අධිකං රූපං අස්සාති අභිරූපා. දිස්සමානාව චක්ඛූනි පිණයති, තස්මා අඤ්ඤං කිච්චවික්ඛෙපං හිත්වාපි දට්ඨබ්බාති දස්සනීයා. දිස්සමානාව සොමනස්සවසෙන චිත්තං පසාදෙතීති පාසාදිකා. පරමායාති එවං පසාදාවහත්තා උත්තමාය. වණ්ණපොක්ඛරතායාති වණ්ණසුන්දරතාය. සමන්නාගතාති උපෙතා. අභිරූපා වා යස්මා නාතිදීඝා නාතිරස්සා. දස්සනීයා යස්මා නාතිකිසා නාතිථූලා. පාසාදිකා යස්මා නාතිකාළිකා නාච්චොදාතා. පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතා යස්මා අභික්කන්තා මානුසිවණ්ණං අප්පත්තා දිබ්බවණ්ණං. මනුස්සානඤ්හි වණ්ණාභා බහි න නිච්ඡරති. දෙවානං පන අතිදූරම්පි නිච්ඡරති.

තස්සා පන ද්වාදසහත්ථප්පමාණං පදෙසං සරීරාභා ඔභාසෙති. නාතිදීඝාදීසු චස්සා පඨමයුගළෙන ආරොහසම්පත්ති, දුතියයුගළෙන පරිණාහසම්පත්ති, තතියයුගළෙන වණ්ණසම්පත්ති වුත්තා. ඡහි වාපි එතෙහි කායවිපත්තියා අභාවො, අතික්කන්තා මානුසිවණ්ණන්ති ඉමිනා කායසම්පත්ති වුත්තා. තූලපිචුනො වා කප්පාසපිචුනො වාති සප්පිමණ්ඩෙ පක්ඛිපිත්වා ඨපිතස්ස සතවාරවිහතස්ස තූලපිචුනො වා කප්පාසපිචුනො වා. සීතෙති රඤ්ඤො සීතකාලෙ. උණ්හෙති රඤ්ඤො උණ්හකාලෙ. චන්දනගන්ධොති නිච්චකාලමෙව සුපිසිතස්ස අභිනවස්ස චතුජ්ජාතිසමායොජිතස්ස හරිචන්දනස්ස ගන්ධො කායතො වායති. උප්පලගන්ධො වායතීති හසිතකථිතකාලෙසු මුඛතො තඞ්ඛණං විකසිතස්සෙව නීලුප්පලස්ස අතිසුරභිගන්ධො වායති.

එවං රූපසම්ඵස්සගන්ධසම්පත්තියුත්තාය පනස්සා සරීරසම්පත්තියා අනුරූපං ආචාරං දස්සෙතුං තං ඛො පනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ රාජානං දිස්වා නිසින්නාසනතො අග්ගිදඩ්ඪා විය පඨමමෙව උට්ඨාතීති පුබ්බුට්ඨායිනී. තස්මිං නිසින්නෙ තස්ස තාලවණ්ටෙන බීජනාදිකිච්චං කත්වා පච්ඡා නිපතති නිසීදතීති පච්ඡානිපාතිනී. කිං කරොමි, තෙ දෙවාති වාචාය කිං-කාරං පටිසාවෙතීති කිං කාරපටිස්සාවිනී. රඤ්ඤො මනාපමෙව චරති කරොතීති මනාපචාරිනී. යං රඤ්ඤො පියං තදෙව වදතීති පියවාදිනී.

ඉදානි – ‘‘ස්වාස්සා ආචාරො භාවවිසුද්ධියාව, න සාඨෙය්යනා’’ති දස්සෙතුං තං ඛො පනාතිආදිමාහ. තත්ථ නො අතිචරීති න අතික්කමිත්වා චරි, ඨපෙත්වා රාජානං අඤ්ඤං පුරිසං චිත්තෙනපි න පත්ථෙසීති වුත්තං හොති.

තත්ථ යෙ තස්සා ආදිම්හි ‘‘අභිරූපා’’තිආදයො, අන්තෙ ‘‘පුබ්බුට්ඨායිනී’’තිආදයො ගුණා වුත්තා, තෙ පකතිගුණා එව. ‘‘අතික්කන්තා මානුසිවණ්ණ’’න්තිආදයො පන චක්කවත්තිනො පුඤ්ඤං උපනිස්සාය චක්කරතනපාතුභාවතො පට්ඨාය පුරිමකම්මානුභාවෙන නිබ්බත්තාති වෙදිතබ්බා.

අභිරූපතාදිකාපි වා චක්කරතනපාතුභාවතො පට්ඨාය සබ්බාකාරපරිපූරා ජාතා. තෙනාහ – ‘‘එවරූපං ඉත්ථිරතනං පාතුරහොසී’’ති.

ගහපතිරතනවණ්ණනා

250. එවං පාතුභූතඉත්ථිරතනස්ස පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිනො ධනකරණීයානං කිච්චානං යථාසුඛං පවත්තනත්ථං ගහපතිරතනං පාතුභවති. සො පකතියාව මහාභොගො, මහාභොගකුලෙ ජාතො. රඤ්ඤො ධනරාසිවඩ්ඪකො සෙට්ඨිගහපති හොති. චක්කරතනානුභාවසහිතං පනස්ස කම්මවිපාකජං දිබ්බචක්ඛු පාතුභවති, යෙන අන්තොපථවියම්පි යොජනබ්භන්තරෙ නිධිං පස්සති, සො තං සම්පත්තිං දිස්වා තුට්ඨමානසො ගන්ත්වා රාජානං ධනෙන පවාරෙත්වා සබ්බානි ධනකරණීයානි සම්පාදෙති . මහාසුදස්සනස්සාපි තථෙව සම්පාදෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘පුන චපරං ආනන්ද…පෙ… එවරූපං ගහපතිරතනං පාතුරහොසී’’ති.

පරිණායකරතනවණ්ණනා

251. එවං පාතුභූතගහපතිරතනස්ස පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස සබ්බකිච්චසංවිධානසමත්ථං පරිණායකරතනං පාතුභවති. සො රඤ්ඤො ජෙට්ඨපුත්තොව හොති. පකතියා එව සො පණ්ඩිතො බ්යත්තො මෙධාවී විභාවී. රඤ්ඤො පුඤ්ඤානුභාවං නිස්සාය පනස්ස අත්තනො කම්මානුභාවෙන පරචිත්තඤාණං උප්පජ්ජති. යෙන ද්වාදසයොජනාය රාජපරිසාය චිත්තාචාරං ඤත්වා රඤ්ඤො හිතෙ ච අහිතෙ ච වවත්ථපෙතුං සමත්ථො හොති, සොපි තං අත්තනො ආනුභාවං දිස්වා තුට්ඨහදයො රාජානං සබ්බකිච්චානුසාසනෙන පවාරෙති. මහාසුදස්සනම්පි තථෙව පවාරෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘පුන චපරං…පෙ… පරිණායකරතනං පාතුරහොසී’’ති.

තත්ථ ඨපෙතබ්බං ඨපෙතුන්ති තස්මිං තස්මිං ඨානන්තරෙ ඨපෙතබ්බං ඨපෙතුං.

චතුඉද්ධිසමන්නාගතවණ්ණනා

252. සමවෙපාකිනියාති සමවිපාචනියා. ගහණියාති කම්මජතෙජොධාතුයා. තත්ථ යස්ස භුත්තමත්තොව ආහාරො ජීරති, යස්ස වා පන පුටභත්තං විය තත්ථෙව තිට්ඨති, උභොපෙතෙ න සමවෙපාකිනියා සමන්නාගතා. යස්ස පන පුන භත්තකාලෙ භත්තඡන්දො උප්පජ්ජතෙව, අයං සමවෙපාකිනියා සමන්නාගතොති.

ධම්මපාසාදපොක්ඛරණිවණ්ණනා

253. මාපෙසි ඛොති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා ජනරාසිං කාරෙත්වා න මාපෙසි, රඤ්ඤො පන සහ චිත්තුප්පාදෙනෙව භූමිං භින්දිත්වා චතුරාසීති පොක්ඛරණීසහස්සානි නිබ්බත්තිංසු. තානි සන්ධායෙතං වුත්තං. ද්වීහි වෙදිකාහීති එකාය ඉට්ඨකානං පරියන්තෙයෙව පරික්ඛිත්තා එකාය පරිවෙණපරිච්ඡෙදපරියන්තෙ. එතදහොසීති කස්මා අහොසි? එකදිවසං කිර නහත්වා ච පිවිත්වා ච ගච්ඡන්තං මහාජනං මහාපුරිසො ඔලොකෙත්වා ඉමෙ උම්මත්තකවෙසෙනෙව ගච්ඡන්ති. සචෙ එතෙසං එත්ථ පිළන්ධනපුප්ඵානි භවෙය්යුං, භද්දකං සියාති. අථස්ස එතදහොසි. තත්ථ සබ්බොතුකන්ති පුප්ඵං නාම එකස්මිංයෙව උතුම්හි පුප්ඵති. අහං පන තථා කරිස්සාමි – ‘‘යථා සබ්බෙසු උතූසු පුප්ඵිස්සතී’’ති චින්තෙසිං. රොපාපෙසීති නානාවණ්ණඋප්පලබීජාදීනි තතො තතො ආහරාපෙත්වා න රොපාපෙසි, සහ චිත්තුප්පාදෙනෙව පනස්ස සබ්බං ඉජ්ඣති. තං ලොකො රඤ්ඤා රොපිතන්ති මඤ්ඤි. තෙන වුත්තං – ‘‘රොපාපෙසී’’ති. තතො පට්ඨාය මහාජනො නානප්පකාරං ජලජථලජමාලං පිළන්ධිත්වා නක්ඛත්තං කීළමානො විය ගච්ඡති.

254. අථ රාජා තතො උත්තරිපි ජනං සුඛසමප්පිතං කාතුකාමො – ‘‘යංනූනාහං ඉමාසං පොක්ඛරණීනං තීරෙ’’තිආදිනා ජනස්ස සුඛවිධානං චින්තෙත්වා සබ්බං අකාසි. තත්ථ න්හාපෙසුන්ති අඤ්ඤො සරීරං උබ්බට්ටෙසි, අඤ්ඤො චුණ්ණානි යොජෙසි, අඤ්ඤො තීරෙ නහායන්තස්ස උදකං ආහරි, අඤ්ඤො වත්ථානි පටිග්ගහෙසි චෙව අදාසි ච.

පට්ඨපෙසි ඛොති කථං පට්ඨපෙසි? ඉත්ථීනඤ්ච පුරිසානඤ්ච අනුච්ඡවිකෙ අලඞ්කාරෙ කාරෙත්වා ඉත්ථිමත්තමෙව තත්ථ පරිචාරවසෙන සෙසං සබ්බං පරිච්චාගවසෙන ඨපෙත්වා රාජා මහාසුදස්සනො දානං දෙති, තං පරිභුඤ්ජථාති භෙරිං චරාපෙසි. මහාජනො පොක්ඛරණීතීරං ආගන්ත්වා නහත්වා වත්ථානි පරිවත්තෙත්වා නානාගන්ධෙහි විලිත්තො පිළන්ධනවිචිත්තමාලො දානග්ගං ගන්ත්වා අනෙකප්පකාරෙසු යාගුභත්තඛජ්ජකෙසු අට්ඨවිධපානෙසු ච යො යං ඉච්ඡති, සො තං ඛාදිත්වා ච පිවිත්වා ච නානාවණ්ණානි ඛොමසුඛුමානි වත්ථානි නිවාසෙත්වා සම්පත්තිං අනුභවිත්වා යෙසං තාදිසානි අත්ථි, තෙ ඔහාය ගච්ඡන්ති. යෙසං පන නත්ථි, තෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. හත්ථිඅස්සයානාදීසුපි නිසීදිත්වා ථොකං විචරිත්වා අනත්ථිකා ඔහාය, අත්ථිකා ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. වරසයනෙසු නිපජ්ජිත්වා සම්පත්තිං අනුභවිත්වා අනත්ථිකා ඔහාය, අත්ථිකා ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. ඉත්ථීහිපි සද්ධිං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා අනත්ථිකා ඔහාය, අත්ථිකා ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. සත්තවිධරතනපසාධනානි ච පසාධෙත්වාපි සම්පත්තිං අනුභවිත්වා අනත්ථිකා ඔහාය, අත්ථිකා ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. තම්පි දානං උට්ඨාය සමුට්ඨාය දීයතෙව. ජම්බුදීපවාසිකානං අඤ්ඤං කම්මං නත්ථි, රඤ්ඤො දානං පරිභුඤ්ජන්තාව විචරන්ති.

255. අථ බ්රාහ්මණගහපතිකා චින්තෙසුං – ‘‘අයං රාජා එවරූපං දානං දදන්තොපි ‘මය්හං තණ්ඩුලාදීනි වා ඛීරාදීනි වා දෙථා’ති න කිඤ්චි ආහරාපෙති, න ඛො පන අම්හාකං – ‘රාජා ආහරාපෙතී’ති තුණ්හීමාසිතුං පතිරූප’’න්ති තෙ බහුං සාපතෙය්යං සංහරිත්වා රඤ්ඤො උපනාමෙසුං. තස්මා – ‘‘අථ ඛො, ආනන්ද, බ්රාහ්මණගහපතිකා’’තිආදිමාහ. එවං සමචින්තෙසුන්ති කස්මා එවං චින්තෙසුං? කස්සචි ඝරතො අප්පං ආභතං, කස්සචි බහු. තස්මිං පටිසංහරියමානෙ – ‘‘කිං තවෙව ඝරතො සුන්දරං ආභතං, න මය්හං ඝරතො, කිං තවෙව ඝරතො බහු , න මය්හ’’න්ති එවං කලහසද්දොපි උප්පජ්ජෙය්ය, සො මා උප්පජ්ජිත්ථාති එවං සමචින්තෙසුං.

256. එහි ත්වං සම්මාති එහි ත්වං වයස්ස. ධම්මං නාම පාසාදන්ති පාසාදස්ස නාමං ආරොපෙත්වාව ආණාපෙසි. විස්සකම්මො පන කීව මහන්තො දෙව පාසාදො හොතූති පටිපුච්ඡිත්වා දීඝතො යොජනං විත්ථාරතො අඩ්ඪයොජනං සබ්බරතනමයොව හොතූති වුත්තෙපි ‘එවං හොතු, භද්දං තව වචන’න්ති තස්ස පටිස්සුණිත්වා ධම්මරාජානං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා මාපෙසි. තත්ථ එවං භද්දං තවාති ඛො ආනන්දාති එවං භද්දං තව ඉති ඛො ආනන්ද. පටිස්සුත්වාති සම්පටිච්ඡිත්වා, වත්වාති අත්ථො. තුණ්හීභාවෙනාති සමණධම්මපටිපත්තිකරණොකාසො මෙ භවිස්සතීති ඉච්ඡන්තො තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙසි. සාරමයොති චන්දනසාරමයො.

257. ද්වීහි වෙදිකාහීති එත්ථ එකා වෙදිකා පනස්ස උණ්හීසමත්ථකෙ අහොසි, එකා හෙට්ඨා පරිච්ඡෙදමත්ථකෙ.

258. දුද්දික්ඛො අහොසීති දුඋද්දික්ඛො, පභාසම්පත්තියා දුද්දසොති අත්ථො. මුසතීති හරති ඵන්දාපෙති නිච්චලභාවෙන පතිට්ඨාතුං න දෙති. විද්ධෙති උබ්බිද්ධෙ, මෙඝවිගමෙන දූරීභූතෙති අත්ථො. දෙවෙති ආකාසෙ.

259. මාපෙසි ඛොති අහං ඉමස්මිං ඨානෙ පොක්ඛරණිං මාපෙමි, තුම්හාකං ඝරානි භින්දථාති න එවං කාරෙත්වා මාපෙසි. චිත්තුප්පාදවසෙනෙව පනස්ස භූමිං භින්දිත්වා තථාරූපා පොක්ඛරණී අහොසි. තෙ සබ්බකාමෙහීති සබ්බෙහි ඉච්ඡිතිච්ඡිතවත්ථූහි, සමණෙ සමණපරික්ඛාරෙහි, බ්රාහ්මණෙ බ්රාහ්මණපරික්ඛාරෙහි සන්තප්පෙසීති.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඣානසම්පත්තිවණ්ණනා

260. මහිද්ධිකොති චිත්තුප්පාදවසෙනෙව චතුරාසීතිපොක්ඛරණීසහස්සානං නිබ්බත්තිසඞ්ඛාතාය මහතියා ඉද්ධියා සමන්නාගතො. මහානුභාවොති තෙසංයෙව අනුභවිතබ්බානං මහන්තතාය මහානුභාවෙන සමන්නාගතො. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස – ‘‘කතමෙසං තිණ්ණ’’න්ති අත්ථො. දානස්සාති සම්පත්තිපරිච්චාගස්ස. දමස්සාති ආළවකසුත්තෙ පඤ්ඤා දමොති ආගතො. ඉධ අත්තානං දමෙන්තෙන කතං උපොසථකම්මං. සංයමස්සාති සීලස්ස.

බොධිසත්තපුබ්බයොගවණ්ණනා

ඉධ ඨත්වා පනස්ස පුබ්බයොගො වෙදිතබ්බො – රාජා කිර පුබ්බෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති. තෙන ච සමයෙන ධරමානකස්සෙව කස්සපබුද්ධස්ස සාසනෙ එකො ථෙරො අරඤ්ඤෙ වාසං වසති, බොධිසත්තො අත්තනො කම්මෙන අරඤ්ඤං පවිට්ඨො ථෙරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ථෙරස්ස නිසජ්ජනට්ඨානචඞ්කමනට්ඨානානි ඔලොකෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, අය්යො වසතී’’ති? ආම, උපාසකාති සුත්වා – ‘‘ඉධෙව අය්යස්ස පණ්ණසාලං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො කම්මං පහාය දබ්බසම්භාරං කොට්ටෙත්වා පණ්ණසාලං කත්වා ඡාදෙත්වා භිත්තියො මත්තිකාය ලිම්පිත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා කට්ඨත්ථරණං කත්වා – ‘‘කරිස්සති නු ඛො පරිභොගං, න කරිස්සතී’’ති එකමන්තං නිසීදි. ථෙරො අන්තොගාමතො ආගන්ත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා කට්ඨත්ථරණෙ නිසීදි. උපාසකොපි ආගන්ත්වා වන්දිත්වා සමීපෙ නිසින්නො ‘‘ඵාසුකා, භන්තෙ, පණ්ණසාලා’’ති පුච්ඡි. ඵාසුකා, භද්දමුඛ, පබ්බජිතසාරුප්පාති. වසිස්සථ, භන්තෙ, ඉධාති? ආම, උපාසකාති, සො අධිවාසනාකාරෙන වසිස්සතීති ඤත්වා නිබද්ධං මය්හං ඝරද්වාරං ආගන්තබ්බන්ති පටිජානාපෙත්වා – ‘‘එකං මෙ, භන්තෙ, වරං දෙථා’’ති ආහ. අතික්කන්තවරා, උපාසක, පබ්බජිතාති. භන්තෙ, යඤ්ච කප්පති, යඤ්ච අනවජ්ජන්ති. වදෙහි උපාසකාති. භන්තෙ, නිබද්ධවසනට්ඨානෙ නාම මනුස්සා මඞ්ගලෙ වා අමඞ්ගලෙ වා ආගමනං ඉච්ඡන්ති, අනාගච්ඡන්තස්ස කුජ්ඣන්ති. තස්මා අඤ්ඤං නිමන්තිතට්ඨානං ගන්ත්වාපි මය්හං ඝරං පවිසිත්වාව භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙතබ්බන්ති. ථෙරො අධිවාසෙසි.

සො පණ්ණසාලාය කටසාටකං පත්ථරිත්වා මඤ්චපීඨං පඤ්ඤපෙසි, අපස්සෙනං නික්ඛිපි, පාදකථලිකං ඨපෙසි, පොක්ඛරණිං ඛණි, චඞ්කමං කත්වා වාලිකං ඔකිරි, මිගෙ ආගන්ත්වා භිත්තිං ඝංසිත්වා මත්තිකං පාතෙන්තෙ දිස්වා කණ්ටකවතිං පරික්ඛිපි. පොක්ඛරණිං ඔතරිත්වා උදකං ආළුලිකං කරොන්තෙ දිස්වා අන්තො පාසාණෙහි චිනිත්වා බහි කණ්ටකවතිං පරික්ඛිපිත්වා අන්තොවතිපරියන්තෙ තාලපන්තියො රොපෙති, මහාචඞ්කමෙ සම්මට්ඨට්ඨානං ආළුලෙන්තෙ දිස්වා චඞ්කමම්පි වතියා පරික්ඛිපිත්වා අන්තොවතිපරියන්තෙ තාලපන්තිං රොපෙසි. එවං ආවාසං නිට්ඨපෙත්වා ථෙරස්ස තිචීවරං, පිණ්ඩපාතං, ඔසධං, පරිභොගභාජනං, ආරකණ්ටකං, පිප්ඵලිකං, නඛච්ඡෙදනං, සූචිං, කත්තරයට්ඨිං, උපාහනං, උදකතුම්බං, ඡත්තං, දීපකපල්ලකං, මලහරණිං. පරිස්සාවනං, ධමකරණං, පත්තං, ථාලකං, යං වා පනඤ්ඤම්පි පබ්බජිතානං පරිභොගජාතං, සබ්බං අදාසි. ථෙරස්ස බොධිසත්තෙන අදින්නපරික්ඛාරො නාම නාහොසි. සො සීලානි රක්ඛන්තො උපොසථං කරොන්තො යාවජීවං ථෙරං උපට්ඨහි. ථෙරො තත්ථෙව වසන්තො අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායි.

බොධිසත්තොපි යාවතායුකං පුඤ්ඤං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො මනුස්සලොකං ආගච්ඡන්තො කුසාවතියා රාජධානියා නිබ්බත්තිත්වා මහාසුදස්සනො රාජා අහොසි.

‘‘එවං නාතිමහන්තම්පි, පුඤ්ඤං ආයතනෙ කතං;

මහාවිපාකං හොතීති, කත්තබ්බං තං විභාවිනා’’.

මහාවියූහන්ති රජතමයං මහාකූටාගාරං. තත්ථ වසිතුකාමො හුත්වා අගමාසි, එත්තාවතා කාමවිතක්කාති කාමවිතක්ක තයා එත්තාවතා නිවත්තිතබ්බං, ඉතො පරං තුය්හං අභූමි, ඉදං ඣානාගාරං නාම, නයිදං තයා සද්ධිං වසනට්ඨානන්ති එවං තයො විතක්කෙ කූටාගාරද්වාරෙයෙව නිවත්තෙසි.

261. පඨමජ්ඣානන්තිආදීසු විසුං කසිණපරිකම්මකිච්චං නාම නත්ථි. නීලකසිණෙන අත්ථෙ සති නීලමණිං, පීතකසිණෙන අත්ථෙ සති සුවණ්ණං, ලොහිතකසිණෙන අත්ථෙ සති රත්තමණිං, ඔදාතකසිණෙන අත්ථෙ සති රජතන්ති ඔලොකිතඔලොකිතට්ඨානෙ කසිණමෙව පඤ්ඤායති.

262. මෙත්තාසහගතෙනාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං සබ්බම්පි විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තමෙව. ඉති පාළියං චත්තාරි ඣානානි, චත්තාරි අප්පමඤ්ඤානෙව වුත්තානි. මහාපුරිසො පන සබ්බාපි අට්ඨ සමාපත්තියො, පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච නිබ්බත්තෙත්වා අනුලොමපටිලොමාදිවසෙන චුද්දසහාකාරෙහි සමාපත්තියො පවිසන්තො මධුපටලං පවිට්ඨභමරො මධුරසෙන විය සමාපත්තිසුඛෙනෙව යාපෙති.

චතුරාසීතිනගරසහස්සාදිවණ්ණනා

263. කුසාවතීරාජධානිප්පමුඛානීති කුසාවතී රාජධානී තෙසං නගරානං පමුඛා සබ්බසෙට්ඨාති අත්ථො. භත්තාභිහාරොති අභිහරිතබ්බභත්තං.

264. වස්සසතස්සවස්සසතස්සාති කස්මා එවං චින්තෙසි? තෙසං සද්දෙන උක්කණ්ඨිත්වා, ‘‘සමාපන්නස්ස සද්දො කණ්ටකො’’ති (අ. නි. 10.72) හි වුත්තං. තස්මා සද්දෙන උක්කණ්ඨිතො මහාපුරිසො. අථ කස්මා මා ආගච්ඡන්තූති න වදති? ඉදානි රාජා න පස්සතීති නිබද්ධවත්තං න ලභිස්සන්ති, තං තෙසං මා උප්පජ්ජිත්ථාති න වදති.

සුභද්දාදෙවිඋපසඞ්කමනවණ්ණනා

265. එතදහොසීති කදා එතං අහොසි. රඤ්ඤො කාලඞ්කිරියදිවසෙ. තදා කිර දෙවතා චින්තෙසුං – ‘‘රාජා අනාථකාලඞ්කිරියං මා කරොතු, ඔරොධෙහි බහූහි ධීතූහි පුත්තෙහි පරිවාරිතොව කරොතූ’’ති. අථ දෙවිං ආවට්ටෙත්වා තස්සා එවං චිත්තං උප්පාදෙසුං. පීතානි වත්ථානීති තානි කිර පකතියා රඤ්ඤො මනාපානි, තස්මා තානි පාරුපථාති ආහ. එත්ථෙව දෙවි තිට්ඨාති දෙවි ඉමං ඣානාගාරං නාම තුම්හෙහි සද්ධිං වසනට්ඨානං න හොති, ඣානරතිවින්දනට්ඨානං මම, මා ඉධ පාවිසීති.

266. එතදහොසීති ලොකෙ සත්තා නාම මරණාසන්නකාලෙ අතිවිය විරොචන්ති, තෙනස්ස රඤ්ඤො විප්පසන්නඉන්ද්රියභාවං දිස්වා එවං අහොසි, තතො මා රඤ්ඤො කාලඞ්කිරියා අහොසීති තස්ස කාලඞ්කිරියං අනිච්ඡමානා සම්පති ගුණමස්ස කථයිත්වා තිට්ඨමානාකාරං කරිස්සාමීති චින්තෙත්වා ඉමානි තෙ දෙවාතිආදිමාහ. තත්ථ ඡන්දං ජනෙහීති පෙමං උප්පාදෙහි, රතිං කරොහි. ජීවිතෙ අපෙක්ඛන්ති ජීවිතෙ සාපෙක්ඛං, ආලයං, තණ්හං කරොහීති අත්ථො.

එවං ඛො මං ත්වං දෙවීති ‘‘මයං ඛො, දෙව, ඉත්ථියො නාම පබ්බජිතානං උපචාරකථං න ජානාම, කථං වදාම මහාරාජා’’ති රාජානං ‘‘පබ්බජිතො අය’’න්ති මඤ්ඤමානාය දෙවියා වුත්තෙ – ‘‘එවං ඛො මං, ත්වං දෙවි, සමුදාචරාහී’’තිආදිමාහ. ගරහිතාති බුද්ධෙහි පච්චෙකබුද්ධෙහි සාවකෙහි අඤ්ඤෙහි ච පණ්ඩිතෙහි බහුස්සුතෙහි ගරහිතා. කිං කාරණා? සාපෙක්ඛකාලකිරියා හි අත්තනොයෙව ගෙහෙ යක්ඛකුක්කුරඅජගොණමහිංසමූසිකකුක්කුටඌකාමඞ්ගුලාදිභාවෙන නිබ්බත්තනකාරණං හොති.

268. අථඛො, ආනන්ද, සුභද්දා දෙවී අස්සූනි පුඤ්ඡිත්වාති දෙවී එකමන්තං ගන්ත්වා රොදිත්වා කන්දිත්වා අස්සූනි පුඤ්ඡිත්වා එතදවොච.

බ්රහ්මලොකූපගමවණ්ණනා

269. ගහපතිස්ස වාති කස්මා ආහ? තෙසං කිර සොණසෙට්ඨිපුත්තාදීනං විය මහතී සම්පත්ති හොති, සොණස්ස කිර සෙට්ඨිපුත්තස්ස එකා භත්තපාති ද්වෙ සතසහස්සානි අග්ඝති. ඉති තෙසං තාදිසං භත්තං භුත්තානං මුහුත්තං භත්තසම්මදො භත්තමුච්ඡා භත්තකිලමථො හොති.

271. යං තෙන සමයෙන අජ්ඣාවසාමීති යත්ථ වසාමි, තං එකංයෙව නගරං හොති, අවසෙසෙසු පුත්තධීතාදයො චෙව දාසමනුස්සා ච වසිංසු. පාසාදකූටාගාරෙසුපි එසෙව නයො. පල්ලඞ්කාදීසුපි එකංයෙව පල්ලඞ්කං පරිභුඤ්ජති, සෙසා පුත්තාදීනං පරිභොගා හොන්ති. ඉත්ථීසුපි එකාව පච්චුපට්ඨාති, සෙසා පරිවාරමත්තා හොන්ති, පරිදහාමීති එකමෙව දුස්සයුගං නිවාසෙමි, සෙසානි පරිවාරෙත්වා විචරන්තානං අසීතිසහස්සාධිකානං සොළසන්නං පුරිසසතසහස්සානං හොන්ති. භුඤ්ජාමීති පරමප්පමාණෙන නාළිකොදනමත්තං භුඤ්ජාමි, සෙසං පරිවාරෙත්වා විචරන්තානං චත්තාලීසසහස්සාධිකානං අට්ඨන්නං පුරිසසතසහස්සානං හොතීති දස්සෙති. එකථාලිපාකො හි දසන්නං ජනානං පහොති.

එතානි පන චතුරාසීති නගරසහස්සානි චෙව පාසාදසහස්සානි ච කූටාගාරසහස්සානි ච එකිස්සායෙව පණ්ණසාලාය නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි. චතුරාසීති පල්ලඞ්කසහස්සානි නිපජ්ජනත්ථාය දින්නමඤ්චකස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි. චතුරාසීති හත්ථිසහස්සානි අස්සසහස්සානි රථසහස්සානි නිසීදනත්ථාය දින්නපීඨස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි. චතුරාසීති මණිසහස්සානි එකදීපස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි. චතුරාසීති පොක්ඛරණීසහස්සානි එකපොක්ඛරණියා නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි. චතුරාසීති ඉත්ථිසහස්සානි පුත්තසහස්සානි ගහපතිසහස්සානි පරිභොගභාජනපත්තථාලක ධමකරණ පරිස්සාවන ආරකණ්ටක පිප්ඵලක නඛච්ඡෙදන කුඤ්චිකකණ්ණමලහරණී පාදකථලික උපාහන ඡත්ත කත්තරයට්ඨිදානස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි. චතුරාසීති ධෙනුසහස්සානි ගොරසදානස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි. චතුරාසීති වත්ථකොටිසහස්සානි නිවාසනපාරුපනදානස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි . චතුරාසීති ථාලිපාකසහස්සානි භොජනදානස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

272. එවං භගවා මහාසුදස්සනස්ස සම්පත්තිං ආදිතො පට්ඨාය විත්ථාරෙන කථෙත්වා සබ්බං තං දාරකානං පංස්වාගාරකීළනං විය දස්සෙන්තො පරිනිබ්බානමඤ්චකෙ නිපන්නොව පස්සානන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ විපරිණතාති පකතිවිජහනෙන නිබ්බුතපදීපො විය අපඤ්ඤත්තිකභාවං ගතා. එවං අනිච්චා ඛො, ආනන්ද, සඞ්ඛාරාති එවං හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා.

එත්තාවතා භගවා යථා නාම පුරිසො සතහත්ථුබ්බෙධෙ චම්පකරුක්ඛෙ නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා අභිරුහිත්වා චම්පකපුප්ඵං ආදාය නිස්සෙණිං මුඤ්චන්තො ඔතරෙය්ය, එවමෙව නිස්සෙණිං බන්ධන්තො විය අනෙකවස්සකොටිසතසහස්සුබ්බෙධං මහාසුදස්සනසම්පත්තිං ආරුය්හ සම්පත්තිමත්ථකෙ ඨිතං අනිච්චලක්ඛණං ආදාය නිස්සෙණිං මුඤ්චන්තො විය ඔතිණ්ණො. තෙනෙව පුබ්බෙ වසභරාජා දීඝභාණකත්ථෙරානං ලොහපාසාදස්ස පාචීනපස්සෙ අම්බලට්ඨිකායං ඉමං සුත්තං සජ්ඣායන්තානං සුත්වා – ‘‘කිං, භො, මය්හං අය්යකෙන එත්ථ වුත්තං, අත්තනො ඛාදිතපීතට්ඨානෙ සම්පත්තිමෙව කථෙතී’’ති චින්තෙන්තො – ‘‘එවං අනිච්චා ඛො, ආනන්ද, සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තකාලෙ ‘‘ඉමං, භො, දිස්වා පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමතා එවං වුත්ත’’න්ති වාමහත්ථං සමිඤ්ජිත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන අප්ඵොටෙත්වා – ‘‘සාධු සාධූ’’ති තුට්ඨහදයො සාධුකාරං අදාසි.

එවං අද්ධුවාති එවං උදකපුප්ඵුළාදයො විය ධුවභාවවිරහිතා. එවං අනස්සාසිකාති එවං සුපිනකෙ පීතපානීයං විය අනුලිත්තචන්දනං විය ච අස්සාසවිරහිතා.

සරීරං නික්ඛිපෙය්යාති සරීරං ඡඩ්ඩෙය්ය. ඉදානි අඤ්ඤස්ස සරීරස්ස නික්ඛෙපො වා පටිජග්ගනං වා නත්ථි කිලෙසපහීනත්තා, ආනන්ද, තථාගතස්සාති වදති. ඉදං පන වත්වා පුන ථෙරං ආමන්තෙසි, චක්කවත්තිනො ආනුභාවො නාම රඤ්ඤො පබ්බජිතස්ස සත්තමෙ දිවසෙ අන්තරධායති. මහාසුදස්සනස්ස පන කාලඞ්කිරියතො සත්තමෙව දිවසෙ සත්තරතනපාකාරා සත්තරතනතාලා චතුරාසීති පොක්ඛරණීසහස්සානි ධම්මපාසාදො ධම්මපොක්ඛරණී චක්කරතනන්ති සබ්බමෙතං අන්තරධායීති. හත්ථිආදීසු පන අයං ධම්මතා ඛීණායුකා සහෙව කාලඞ්කරොන්ති. ආයුසෙසෙ සති හත්ථිරතනං උපොසථකුලං ගච්ඡති, අස්සරතනං වලාහකකුලං, මණිරතනං වෙපුල්ලපබ්බතමෙව ගච්ඡති. ඉත්ථිරතනස්ස ආනුභාවො අන්තරධායති. ගහපතිරතනස්ස චක්ඛු පාකතිකමෙව හොති. පරිණායකරතනස්ස වෙය්යත්තියං නස්සති.

ඉදමවොච භගවාති ඉදං පාළියං ආරුළ්හඤ්ච අනාරුළ්හඤ්ච සබ්බං භගවා අවොච. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

මහාසුදස්සනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.