📜

5. ජනවසභසුත්තවණ්ණනා

නාතිකියාදිබ්යාකරණවණ්ණනා

273-275. එවංමෙ සුතන්ති ජනවසභසුත්තං. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – පරිතො පරිතො ජනපදෙසූති සමන්තා සමන්තා ජනපදෙසු. පරිචාරකෙති බුද්ධධම්මසඞ්ඝානං පරිචාරකෙ. උපපත්තීසූති ඤාණගතිපුඤ්ඤානං උපපත්තීසු. කාසිකොසලෙසූති කාසීසු ච කොසලෙසු ච, කාසිරට්ඨෙ ච කොසලරට්ඨෙ චාති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. අඞ්ගමගධයොනකකම්බොජඅස්සකඅවන්තිරට්ඨෙසු පන ඡසු න බ්යාකරොති. ඉමෙසං පන සොළසන්නං මහාජනපදානං පුරිමෙසු දසසුයෙව බ්යාකරොති. නාතිකියාති නාතිකගාමවාසිනො.

තෙනාති තෙන අනාගාමිආදිභාවෙන. සුත්වාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා බ්යාකරොන්තස්ස භගවතො පඤ්හාබ්යාකරණං සුත්වා තෙසං අනාගාමිආදීසු නිට්ඨඞ්ගතා හුත්වා. තෙන අනාගාමිආදිභාවෙන අත්තමනා අහෙසුං. අට්ඨකථායං පන තෙනාති තෙ නාතිකියාති වුත්තං. එතස්මිං අත්ථෙ න-කාරො නිපාතමත්තං හොති.

ආනන්දපරිකථාවණ්ණනා

277. භගවන්තං කිත්තයමානරූපොති අහො බුද්ධො, අහො ධම්මො, අහො සඞ්ඝො; අහො ධම්මො ස්වාක්ඛාතොති එවං කිත්තයන්තොව කාලමකාසි. බහුජනො පසීදෙය්යාති අම්හාකං පිතා මාතා භාතා භගිනී පුත්තො ධීතා සහායකො, තෙන අම්හෙහි සද්ධිං එකතො භුත්තා, එකතො සයිතා, තස්ස ඉදඤ්චිදඤ්ච මනාපං අකරිම්හ, සො කිර අනාගාමී සකදාගාමී සොතාපන්නො; අහො සාධු, අහො සුට්ඨූති එවං බහුජනො පසාදං ආපජ්ජෙය්ය.

278. ගතින්ති ඤාණගතිං. අභිසම්පරායන්ති ඤාණාභිසම්පරායමෙව. අද්දසා ඛොති කිත්තකෙ ජනෙ අද්දස? චතුවීසතිසතසහස්සානි.

279. උපසන්තපදිස්සොති උපසන්තදස්සනො. භාතිරිවාති අතිවිය භාති, අතිවිය විරොචති. ඉන්ද්රියානන්ති මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං. අද්දසං ඛො අහං ආනන්දාති නෙව දස, න වීසති, න සතං, න සහස්සං, අනූනාධිකානි චතුවීසතිසතසහස්සානි අද්දසන්ති ආහ.

ජනවසභයක්ඛවණ්ණනා

280. දිස්වා පන මෙ එත්තකො ජනො මං නිස්සාය දුක්ඛා පමුත්තොති බලවසොමනස්සං උප්පජ්ජි, චිත්තං පසීදි, චිත්තස්ස පසන්නත්තා චිත්තසමුට්ඨානං ලොහිතං පසීදි, ලොහිතස්ස පසන්නත්තා මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි පසීදිංසූති සබ්බමිදං වත්වා අථ ඛො ආනන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා සො භගවතො ධම්මකථං සුත්වා දසසහස්සාධිකස්ස ජනසතසහස්සස්ස ජෙට්ඨකො හුත්වා සොතාපන්නො ජාතො, තස්මා ජනවසභොතිස්ස නාමං අහොසි.

ඉතො සත්තාති ඉතො දෙවලොකා චවිත්වා සත්ත. තතො සත්තාති තතො මනුස්සලොකා චවිත්වා සත්ත. සංසාරානි චතුද්දසාති සබ්බාපි චතුද්දසඛන්ධපටිපාටියො. නිවාසමභිජානාමීති ජාතිවසෙන නිවාසං ජානාමි. යත්ථ මෙ වුසිතං පුරෙති යත්ථ දෙවෙසු ච වෙස්සවණස්ස සහබ්යතං උපගතෙන මනුස්සෙසු ච රාජභූතෙන ඉතො අත්තභාවතො පුරෙයෙව මයා වුසිතං. පුරෙ එවං වුසිතත්තා එව ච ඉදානි සොතාපන්නො හුත්වා තීසු වත්ථූසු බහුං පුඤ්ඤං කත්වා තස්සානුභාවෙන උපරි නිබ්බත්තිතුං සමත්ථොපි දීඝරත්තං වුසිතට්ඨානෙ නිකන්තියා බලවතාය එත්ථෙව නිබ්බත්තො.

281. ආසා ච පන මෙ සන්තිට්ඨතීති ඉමිනාහං සොතාපන්නොති න සුත්තප්පමත්තොව හුත්වා කාලං වීතිනාමෙසිං. සකදාගාමිමග්ගත්ථාය පන මෙ විපස්සනා ආරද්ධා. අජ්ජෙව අජ්ජෙව පටිවිජ්ඣිස්සාමීති එවං සඋස්සාහො විහරාමීති දස්සෙති. යදග්ගෙති ලට්ඨිවනුය්යානෙ පඨමදස්සනෙ සොතාපන්නදිවසං සන්ධාය වදති. තදග්ගෙ අහං, භන්තෙ, දීඝරත්තං අවිනිපාතො අවිනිපාතං සඤ්ජානාමීති තංදිවසං ආදිං කත්වා, අහං, භන්තෙ, පුරිමං චතුද්දසඅත්තභාවසඞ්ඛාතං දීඝරත්තං අවිනිපාතො ලට්ඨිවනුය්යානෙ සොතාපත්තිමග්ගවසෙන අධිගතං අවිනිපාතධම්මතං සඤ්ජානාමීති අත්ථො. අනච්ඡරියන්ති අනුඅච්ඡරියං. චින්තයමානං පුනප්පුනං අච්ඡරියමෙවිදං යං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ගච්ඡන්තො භගවන්තං අන්තරාමග්ගෙ අද්දසං. ඉදම්පි අච්ඡරියං යඤ්ච වෙස්සවණස්ස මහාරාජස්ස සයංපරිසාය භාසතො භගවතො දිට්ඨසදිසමෙව සම්මුඛා සුතං. ද්වෙ පච්චයාති අන්තරාමග්ගෙ දිට්ඨභාවො ච වෙස්සවණස්ස සම්මුඛා සුතං ආරොචෙතුකාමතා ච.

දෙවසභාවණ්ණනා

282. සන්නිපතිතාති කස්මා සන්නිපතිතා? තෙ කිර චතූහි කාරණෙහි සන්නිපතන්ති. වස්සූපනායිකසඞ්ගහත්ථං, පවාරණාසඞ්ගහත්ථං, ධම්මසවනත්ථං, පාරිච්ඡත්තකකීළානුභවනත්ථන්ති. තත්ථ ස්වෙ වස්සූපනායිකාති ආසාළ්හීපුණ්ණමාය ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවා සුධම්මාය දෙවසභාය සන්නිපතිත්වා මන්තෙන්ති අසුකවිහාරෙ එකො භික්ඛු වස්සූපගතො, අසුකවිහාරෙ ද්වෙ තයො චත්තාරො පඤ්ච දස වීසති තිංසං චත්තාලීසං පඤ්ඤාසං සතං සහස්සං භික්ඛූ වස්සූපගතා, එත්ථෙත්ථ ඨානෙ අය්යානං ආරක්ඛං සුසංවිහිතං කරොථාති එවං වස්සූපනායිකසඞ්ගහො කතො හොති.

තදාපි එතෙනෙව කාරණෙන සන්නිපතිතා. ඉදං තෙසං හොති ආසනස්මින්ති ඉදං තෙසං චතුන්නං මහාරාජානං ආසනං හොති. එවං තෙසු නිසින්නෙසු අථ පච්ඡා අම්හාකං ආසනං හොති.

යෙනත්ථෙනාති යෙන වස්සූපනායිකත්ථෙන. තං අත්ථං චින්තයිත්වා තං අත්ථං මන්තයිත්වාති තං අරඤ්ඤවාසිනො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරක්ඛත්ථං චින්තයිත්වා. එත්ථෙත්ථ වුට්ඨභික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරක්ඛං සංවිදහථාති චතූහි මහාරාජෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා. වුත්තවචනාපි තන්ති තෙත්තිංස දෙවපුත්තා වදන්ති, මහාරාජානො වුත්තවචනා නාම. තථා තෙත්තිංස දෙවපුත්තා පච්චානුසාසන්ති, ඉතරෙ පච්චානුසිට්ඨවචනා නාම. පදද්වයෙපි පන තන්ති නිපාතමත්තමෙව. අවිපක්කන්තාති අගතා.

283. උළාරොති විපුලො මහා. දෙවානුභාවන්ති යා සා සබ්බදෙවතානං වත්ථාලඞ්කාරවිමානසරීරානං පභා ද්වාදස යොජනානි ඵරති. මහාපුඤ්ඤානං පන සරීරප්පභා යොජනසතං ඵරති. තං දෙවානුභාවං අතික්කමිත්වා.

බ්රහ්මුනොහෙතං පුබ්බනිමිත්තන්ති යථා සූරියස්ස උදයතො එතං පුබ්බඞ්ගමං එතං පුබ්බනිමිත්තං යදිදං අරුණුග්ගං, එවමෙව බ්රහ්මුනොපි එතං – ‘‘පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති දීපෙති.

සනඞ්කුමාරකථාවණ්ණනා

284. අනභිසම්භවනීයොති අපත්තබ්බො, න තං දෙවා තාවතිංසා පස්සන්තීති අත්ථො. චක්ඛුපථස්මින්ති චක්ඛුපසාදෙ ආපාථෙ වා. සො දෙවානං චක්ඛුස්ස ආපාථෙ සම්භවනීයො පත්තබ්බො න හොති, න අභිභවතීති වුත්තං හොති. හෙට්ඨා හෙට්ඨා හි දෙවතා උපරූපරි දෙවානං ඔළාරිකං කත්වා මාපිතමෙව අත්තභාවං පස්සිතුං සක්කොන්ති, වෙදපටිලාභන්ති තුට්ඨිපටිලාභං. අධුනාභිසිත්තො රජ්ජෙනාති සම්පති අභිසිත්තො රජ්ජෙන. අයං පනත්ථො දුට්ඨගාමණිඅභයවත්ථුනා දීපෙතබ්බො –

සො කිර ද්වත්තිංස දමිළරාජානො විජිත්වා අනුරාධපුරෙ පත්තාභිසෙකො තුට්ඨසොමනස්සෙන මාසං නිද්දං න ලභි, තතො – ‘‘නිද්දං න ලභාමි, භන්තෙ’’ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආචික්ඛි. තෙන හි, මහාරාජ, අජ්ජ උපොසථං අධිට්ඨාහීති. සො ච උපොසථං අධිට්ඨාසි. සඞ්ඝො ගන්ත්වා – ‘‘චිත්තයමකං සජ්ඣායථා’’ති අට්ඨ ආභිධම්මිකභික්ඛූ පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා – ‘‘නිපජ්ජ ත්වං, මහාරාජා,’’ති වත්වා සජ්ඣායං ආරභිංසු. රාජා සජ්ඣායං සුණන්තොව නිද්දං ඔක්කමි. ථෙරා – රාජානං මා පබොධයිත්ථාති පක්කමිංසු. රාජා දුතියදිවසෙ සූරියුග්ගමනෙ පබුජ්ඣිත්වා ථෙරෙ අපස්සන්තො – ‘‘කුහිං අය්යා’’ති පුච්ඡි. තුම්හාකං නිද්දොක්කමනභාවං ඤත්වා ගතාති. නත්ථි, භො, මය්හං අය්යකස්ස දාරකානං අජානනකභෙසජ්ජං නාම, යාව නිද්දාභෙසජ්ජම්පි ජානන්ති යෙවාති ආහ.

පඤ්චසිඛොති පඤ්චසිඛගන්ධබ්බසදිසො හුත්වා. පඤ්චසිඛගන්ධබ්බදෙවපුත්තස්ස කිර සබ්බදෙවතා අත්තභාවං මමායන්ති. තස්මා බ්රහ්මාපි තාදිසංයෙව අත්තභාවං නිම්මිනිත්වා පාතුරහොසි. පල්ලඞ්කෙන නිසීදීති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි.

විස්සට්ඨොති සුමුත්තො අපලිබුද්ධො. විඤ්ඤෙය්යොති අත්ථවිඤ්ඤාපනො. මඤ්ජූති මධුරො මුදු. සවනීයොති සොතබ්බයුත්තකො කණ්ණසුඛො. බින්දූති එකග්ඝනො. අවිසාරීති සුවිසදො අවිප්පකිණ්ණො. ගම්භීරොති නාභිමූලතො පට්ඨාය ගම්භීරසමුට්ඨිතො, න ජිව්හාදන්තඔට්ඨතාලුමත්තප්පහාරසමුට්ඨිතො. එවං සමුට්ඨිතො හි අමධුරො ච හොති, න ච දූරං සාවෙති. නින්නාදීති මහාමෙඝමුදිඞ්ගසද්දො විය නින්නාදයුත්තො. අපිචෙත්ථ පච්ඡිමං පච්ඡිමං පදං පුරිමස්ස පුරිමස්ස අත්ථොයෙවාති වෙදිතබ්බො. යථාපරිසන්ති යත්තකා පරිසා, තත්තකමෙව විඤ්ඤාපෙති. අන්තො පරිසායං යෙවස්ස සද්දො සම්පරිවත්තති, න බහිද්ධා විධාවති. යෙ හි කෙචීති ආදි බහුජනහිතාය පටිපන්නභාවදස්සනත්ථං වදති. සරණං ගතාති න යථා වා තථා වා සරණං ගතෙ සන්ධාය වදති. නිබ්බෙමතිකගහිතසරණෙ පන සන්ධාය වදති. ගන්ධබ්බකායං පරිපූරෙන්තීති ගන්ධබ්බදෙවගණං පරිපූරෙන්ති. ඉති අම්හාකං සත්ථු ලොකෙ උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය ඡ දෙවලොකාදීසු පිට්ඨං කොට්ටෙත්වා පූරිතනාළි විය සරවනනළවනං විය ච නිරන්තරං ජාතපරිසාති ආහ.

භාවිතඉද්ධිපාදවණ්ණනා

287. යාවසුපඤ්ඤත්තා චිමෙ තෙන භගවතාති තෙන මය්හං සත්ථාරා භගවතා යාව සුපඤ්ඤත්තා යාව සුකථිතා. ඉද්ධිපාදාති එත්ථ ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි, පතිට්ඨානට්ඨෙන පාදාති වෙදිතබ්බා. ඉද්ධිපහුතායාති ඉද්ධිපහොනකතාය. ඉද්ධිවිසවිතායාති ඉද්ධිවිපජ්ජනභාවාය, පුනප්පුනං ආසෙවනවසෙන චිණ්ණවසිතායාති වුත්තං හොති. ඉද්ධිවිකුබ්බනතායාති ඉද්ධිවිකුබ්බනභාවාය, නානප්පකාරතො කත්වා දස්සනත්ථාය. ඡන්දසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතන්තිආදීසු ඡන්දහෙතුකො ඡන්දාධිකො වා සමාධි ඡන්දසමාධි, කත්තුකම්යතාඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධිස්සෙතං අධිවචනං. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා. චතුකිච්චසාධකස්ස සම්මප්පධානවීරියස්සෙතං අධිවචනං. සමන්නාගතන්ති ඡන්දසමාධිනා ච පධානසඞ්ඛාරෙන ච උපෙතං. ඉද්ධිපාදන්ති නිප්ඵත්තිපරියායෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙන වා, ඉජ්ඣන්ති එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉමිනා වා පරියායෙන ඉද්ධීති සඞ්ඛ්යං ගතානං අභිඤ්ඤාචිත්තසම්පයුත්තානං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරානං අධිට්ඨානට්ඨෙන පාදභූතො සෙසචිත්තචෙතසිකරාසීති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉද්ධිපාදොති තථාභූතස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති (විභ. 434). ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. යථෙව හි ඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධි ඡන්දසමාධීති වුත්තො, එවං වීරියං, චිත්තං, වීමංසං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධි වීමංසාසමාධීති වුච්චති. අපිච උපචාරජ්ඣානං පාදො, පඨමජ්ඣානං ඉද්ධි. සඋපචාරං පඨමජ්ඣානං පාදො, දුතියජ්ඣානං ඉද්ධීති එවං පුබ්බභාගෙ පාදො, අපරභාගෙ ඉද්ධීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. විත්ථාරෙන ඉද්ධිපාදකථා විසුද්ධිමග්ගෙ ච විභඞ්ගට්ඨකථාය ච වුත්තා.

කෙචි පන ‘‘නිප්ඵන්නා ඉද්ධි. අනිප්ඵන්නො ඉද්ධිපාදො’’ති වදන්ති, තෙසං වාදමද්දනත්ථාය අභිධම්මෙ උත්තරචූළිකවාරො නාම ආභතො – ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඡන්දිද්ධිපාදො, වීරියිද්ධිපාදො, චිත්තිද්ධිපාදො, වීමංසිද්ධිපාදො. තත්ථ කතමො ඡන්දිද්ධිපාදො? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛාපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං. යො තස්මිං සමයෙ ඡන්දො ඡන්දිකතා කත්තුකම්යතා කුසලො ධම්මච්ඡන්දො, අයං වුච්චති ඡන්දිද්ධිපාදො, අවසෙසා ධම්මා ඡන්දිද්ධිපාදසම්පයුත්තා’’ති (විභ. 458). ඉමෙ පන ලොකුත්තරවසෙනෙව ආගතා. තත්ථ රට්ඨපාලත්ථෙරො ඡන්දං ධුරං කත්වා ලොකුත්තරං ධම්මං නිබ්බත්තෙසි. සොණත්ථෙරො වීරියං ධුරං කත්වා, සම්භූතත්ථෙරො චිත්තං ධුරං කත්වා, ආයස්මා මොඝරාජා වීමංසං ධුරං කත්වාති.

තත්ථ යථා චතූසු අමච්චපුත්තෙසු ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා රාජානං උපනිස්සාය විහරන්තෙසු එකො උපට්ඨානෙ ඡන්දජාතො රඤ්ඤො අජ්ඣාසයඤ්ච රුචිඤ්ච ඤත්වා දිවා ච රත්තො ච උපට්ඨහන්තො රාජානං ආරාධෙත්වා ඨානන්තරං පාපුණි. යථා සො, එවං ඡන්දධුරෙන ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො වෙදිතබ්බො.

එකො පන – ‘‘දිවසෙ දිවසෙ උපට්ඨාතුං කො සක්කොති, උප්පන්නෙ කිච්චෙ පරක්කමෙන ආරාධෙස්සාමී’’ති කුපිතෙ පච්චන්තෙ රඤ්ඤා පහිතො පරක්කමෙන සත්තුමද්දනං කත්වා ඨානන්තරං පාපුණි. යථා සො, එවං වීරියධුරෙන ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො වෙදිතබ්බො.

එකො – ‘‘දිවසෙ දිවසෙ උපට්ඨානම්පි උරෙන සත්තිසරපටිච්ඡන්නම්පි භාරොයෙව, මන්තබලෙන ආරාධෙස්සාමී’’ති ඛත්තවිජ්ජාය කතපරිචයත්තා මන්තසංවිධානෙන රාජානං ආරාධෙත්වා ඨානන්තරං පාපුණාති. යථා සො, එවං චිත්තධුරෙන ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො වෙදිතබ්බො.

අපරො – ‘‘කිං ඉමෙහි උපට්ඨානාදීහි, රාජානො නාම ජාතිසම්පන්නස්ස ඨානන්තරං දෙන්ති, තාදිසස්ස දෙන්තො මය්හං දස්සතී’’ති ජාතිසම්පත්තිමෙව නිස්සාය ඨානන්තරං පාපුණි, යථා සො, එවං සුපරිසුද්ධං වීමංසං නිස්සාය වීමංසධුරෙන ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො වෙදිතබ්බො.

අනෙකවිහිතන්ති අනෙකවිධං. ඉද්ධිවිධන්ති ඉද්ධිකොට්ඨාසං.

තිවිධඔකාසාධිගමවණ්ණනා

288. සුඛස්සාධිගමායාති ඣානසුඛස්ස මග්ගසුඛස්ස ඵලසුඛස්ස ච අධිගමාය. සංසට්ඨොති සම්පයුත්තචිත්තො. අරියධම්මන්ති අරියෙන භගවතා බුද්ධෙන දෙසිතං ධම්මං. සුණාතීති සත්ථු සම්මුඛා භික්ඛුභික්ඛුනීආදීහි වා දෙසියමානං සුණාති. යොනිසො මනසිකරොතීති උපායතො පථතො කාරණතො ‘අනිච්ච’න්තිආදිවසෙන මනසි කරොති. ‘‘යොනිසො මනසිකාරො නාම උපායමනසිකාරො පථමනසිකාරො, අනිච්චෙ අනිච්චන්ති දුක්ඛෙ දුක්ඛන්ති අනත්තනි අනත්තාති අසුභෙ අසුභන්ති සච්චානුලොමිකෙන වා චිත්තස්ස ආවට්ටනා අන්වාවට්ටනා ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො, අයං වුච්චති යොනිසොමනසිකාරො’’ති. එවං වුත්තෙ යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං ආරභතීති අත්ථො. අසංසට්ඨොති වත්ථුකාමෙහිපි කිලෙසකාමෙහිපි අසංසට්ඨො විහරති. උප්පජ්ජති සුඛන්ති උප්පජ්ජති පඨමජ්ඣානසුඛං. සුඛා භිය්යො සොමනස්සන්ති සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස ඣානසුඛපච්චයා අපරාපරං සොමනස්සං උප්පජ්ජති. පමුදාති තුට්ඨාකාරතො දුබ්බලපීති. පාමොජ්ජන්ති බලවතරං පීතිසොමනස්සං. පඨමො ඔකාසාධිගමොති පඨමජ්ඣානං පඤ්චනීවරණානි වික්ඛම්භෙත්වා අත්තනො ඔකාසං ගහෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ‘‘පඨමො ඔකාසාධිගමො’’ති වුත්තං.

ඔළාරිකාති එත්ථ කායවචීසඞ්ඛාරා තාව ඔළාරිකා හොන්තු, චිත්තසඞ්ඛාරා කථං ඔළාරිකාති? අප්පහීනත්තා. කායසඞ්ඛාරා හි චතුත්ථජ්ඣානෙන පහීයන්ති, වචීසඞ්ඛාරා දුතියජ්ඣානෙන, චිත්තසඞ්ඛාරා නිරොධසමාපත්තියා. ඉති කායවචීසඞ්ඛාරෙසු පහීනෙසුපි තෙ තිට්ඨන්තියෙවාති පහීනෙ උපාදාය අප්පහීනත්තා ඔළාරිකා නාම ජාතා. සුඛන්ති නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස උප්පන්නං චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්තිසුඛං. සුඛා භිය්යො සොමනස්සති ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස අපරාපරං සොමනස්සං. දුතියො ඔකාසාධිගමොති චතුත්ථජ්ඣානං සුඛං දුක්ඛං වික්ඛම්භෙත්වා අත්තනො ඔකාසං ගහෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ‘‘දුතියො ඔකාසාධිගමො’’ති වුත්තං. දුතියතතියජ්ඣානානි පනෙත්ථ චතුත්ථෙ ගහිතෙ ගහිතානෙව හොන්තීති විසුං න වුත්තානීති.

ඉදං කුසලන්තිආදීසු කුසලං නාම දසකුසලකම්මපථා. අකුසලන්ති දසඅකුසලකම්මපථා. සාවජ්ජදුකාදයොපි එතෙසං වසෙනෙව වෙදිතබ්බා. සබ්බඤ්චෙව පනෙතං කණ්හඤ්ච සුක්කඤ්ච සප්පටිභාගඤ්චාති කණ්හසුක්කසප්පටිභාගං. නිබ්බානමෙව හෙතං අප්පටිභාගං. අවිජ්ජා පහීයතීති වට්ටපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා පහීයති. විජ්ජා උප්පජ්ජතීති අරහත්තමග්ගවිජ්ජා උප්පජ්ජති. සුඛන්ති අරහත්තමග්ගසුඛඤ්චෙව ඵලසුඛඤ්ච. සුඛා භිය්යො සොමනස්සන්ති ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස අපරාපරං සොමනස්සං. තතියො ඔකාසාධිගමොති අරහත්තමග්ගො සබ්බකිලෙසෙ වික්ඛම්භෙත්වා අත්තනො ඔකාසං ගහෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ‘‘තතියො ඔකාසාධිගමො’’ති වුත්තො. සෙසමග්ගා පන තස්මිං ගහිතෙ අන්තොගධා එවාති විසුං න වුත්තා.

ඉමෙ පන තයො ඔකාසාධිගමා අට්ඨතිංසාරම්මණවසෙන විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බා. කථං? සබ්බානි ආරම්මණානි විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව උපචාරවසෙන ච අප්පනාවසෙන ච වවත්ථපෙත්වා චතුවීසතියා ඨානෙසු පඨමජ්ඣානං ‘‘පඨමො ඔකාසාධිගමො’’ති කථෙතබ්බං. තෙරසසු ඨානෙසු දුතියතතියජ්ඣානානි, පන්නරසසු ඨානෙසු චතුත්ථජ්ඣානඤ්ච නිරොධසමාපත්තිං පාපෙත්වා ‘‘දුතියො ඔකාසාධිගමො’’ති කථෙතබ්බං. දස උපචාරජ්ඣානානි පන මග්ගස්ස පදට්ඨානභූතානි තතියං ඔකාසාධිගමං භජන්ති. අපිච තීසු සික්ඛාසු අධිසීලසික්ඛා පඨමං ඔකාසාධිගමං භජති, අධිචිත්තසික්ඛා දුතියං, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා තතියන්ති එවං සික්ඛාවසෙනපි කථෙතබ්බං. සාමඤ්ඤඵලෙපි චූළසීලතො යාව පඨමජ්ඣානා පඨමො ඔකාසාධිගමො , දුතියජ්ඣානතො යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා දුතියො , විපස්සනාතො යාව අරහත්තා තතියො ඔකාසාධිගමොති එවං සාමඤ්ඤඵලසුත්තන්තවසෙනපි කථෙතබ්බං. තීසු පන පිටකෙසු විනයපිටකං පඨමං ඔකාසාධිගමං භජති, සුත්තන්තපිටකං දුතියං, අභිධම්මපිටකං තතියන්ති එවං පිටකවසෙනපි කථෙතබ්බං.

පුබ්බෙ කිර මහාථෙරා වස්සූපනායිකාය ඉමමෙව සුත්තං පට්ඨපෙන්ති. කිං කාරණා? තීණි පිටකානි විභජිත්වා කථෙතුං ලභිස්සාමාති. තෙපිටකෙන හි සමොධානෙත්වා කථෙන්තස්ස දුක්කථිතන්ති න සක්කා වත්තුං. තෙපිටකං භජාපෙත්වා කථිතමෙව ඉදං සුත්තං සුකථිතං හොතීති.

චතුසතිපට්ඨානවණ්ණනා

289. කුසලස්සාධිගමායාති මග්ගකුසලස්ස චෙව ඵලකුසලස්ස ච අධිගමත්ථාය. උභයම්පි හෙතං අනවජ්ජට්ඨෙන ඛෙමට්ඨෙන වා කුසලමෙව. තත්ථ සම්මාසමාධියතීති තස්මිං අජ්ඣත්තකායෙ සමාහිතො එකග්ගචිත්තො හොති. බහිද්ධා පරකායෙ ඤාණදස්සනං අභිනිබ්බත්තෙතීති අත්තනො කායතො පරස්ස කායාභිමුඛං ඤාණං පෙසෙති. එස නයො සබ්බත්ථ. සබ්බත්ථෙව ච සතිමාති පදෙන කායාදිපරිග්ගාහිකා සති, ලොකොති පදෙන පරිග්ගහිතකායාදයොව ලොකො. චත්තාරො චෙතෙ සතිපට්ඨානා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතාති වෙදිතබ්බා.

සත්තසමාධිපරික්ඛාරවණ්ණනා

290. සමාධිපරික්ඛාරාති එත්ථ තයො පරික්ඛාරා. ‘‘රථො සීලපරික්ඛාරො ඣානක්ඛො චක්කවීරියො’’ති (සං. නි. 5.4) හි එත්ථ අලඞ්කාරො පරික්ඛාරො නාම. ‘‘සත්තහි නගරපරික්ඛාරෙහි සුපරික්ඛතං හොතී’’ති (අ. නි. 7.67) එත්ථ පරිවාරො පරික්ඛාරො නාම. ‘‘ගිලානපච්චයජීවිතපරික්ඛාරො’’ති (දී. නි. 3.182) එත්ථ සම්භාරො පරික්ඛාරො නාම. ඉධ පන පරිවාරපරික්ඛාරවසෙන ‘‘සත්ත සමාධිපරික්ඛාරා’’ති වුත්තං. පරික්ඛතාති පරිවාරිතා. අයං වුච්චති සො අරියො සම්මාසමාධීති අයං සත්තහි රතනෙහි පරිවුතො චක්කවත්තී විය සත්තහි අඞ්ගෙහි පරිවුතො ‘‘අරියො සම්මාසමාධී’’ති වුච්චති. සඋපනිසො ඉතිපීති සඋපනිස්සයො ඉතිපි වුච්චති, සපරිවාරො යෙවාති වුත්තං හොති. සම්මාදිට්ඨිස්සාති සම්මාදිට්ඨියං ඨිතස්ස. සම්මාසඞ්කප්පො පහොතීති සම්මාසඞ්කප්පො පවත්තති. එස නයො සබ්බපදෙසු. අයං පනත්ථො මග්ගවසෙනාපි ඵලවසෙනාපි වෙදිතබ්බො. කථං? මග්ගසම්මාදිට්ඨියං ඨිතස්ස මග්ගසම්මාසඞ්කප්පො පහොති…පෙ… මග්ගඤාණෙ ඨිතස්ස මග්ගවිමුත්ති පහොති. තථා ඵලසම්මාදිට්ඨියං ඨිතස්ස ඵලසම්මාසඞ්කප්පො පහොති…පෙ… ඵලසම්මාඤාණෙ ඨිතස්ස ඵලවිමුත්ති පහොතීති.

ස්වාක්ඛාතොතිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ වණ්ණිතානි. අපාරුතාති විවටා. අමතස්සාති නිබ්බානස්ස. ද්වාරාති පවෙසනමග්ගා. අවෙච්චප්පසාදෙනාති අචලප්පසාදෙන. ධම්මවිනීතාති සම්මානිය්යානෙන නිය්යාතා.

අත්ථායං ඉතරා පජාති අනාගාමිනො සන්ධායාහ, අනාගාමිනො ච අත්ථීති වුත්තං හොති. පුඤ්ඤභාගාති පුඤ්ඤකොට්ඨාසෙන නිබ්බත්තා. ඔත්තප්පන්ති ඔත්තප්පමානො. තෙන කදාචි නාම මුසා අස්සාති මුසාවාදභයෙන සඞ්ඛාතුං න සක්කොමි, න පන මම සඞ්ඛාතුං බලං නත්ථීති දීපෙති.

291. තං කිං මඤ්ඤති භවන්ති ඉමිනා කෙවලං වෙස්සවණං පුච්ඡති, න පනස්ස එවරූපො සත්ථා නාහොසීති වා න භවිස්සතීති වා ලද්ධි අත්ථි. සබ්බබුද්ධානඤ්හි අභිසමයෙ විසෙසො නත්ථි.

292. සයංපරිසායන්ති අත්තනො පරිසායං. තයිදං බ්රහ්මචරියන්ති තං ඉදං සකලං සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියං. සෙසං උත්තානමෙව. ඉමානි පන පදානි ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි ඨපිතානීති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

ජනවසභසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.