📜

6. මහාගොවින්දසුත්තවණ්ණනා

293. එවංමෙ සුතන්ති මහාගොවින්දසුත්තං. තත්රායමනුත්තානපදවණ්ණනා – පඤ්චසිඛොති පඤ්චචූළො පඤ්චකුණ්ඩලිකො. සො කිර මනුස්සපථෙ පුඤ්ඤකම්මකරණකාලෙ දහරො පඤ්චචූළකදාරකකාලෙ වච්ඡපාලකජෙට්ඨකො හුත්වා අඤ්ඤෙපි දාරකෙ ගහෙත්වා බහිගාමෙ චතුමග්ගට්ඨානෙසු සාලං කරොන්තො පොක්ඛරණිං ඛණන්තො සෙතුං බන්ධන්තො විසමං මග්ගං සමං කරොන්තො යානානං අක්ඛපටිඝාතනරුක්ඛෙ හරන්තොති එවරූපානි පුඤ්ඤානි කරොන්තො විචරිත්වා දහරොව කාලමකාසි. තස්ස සො අත්තභාවො ඉට්ඨො කන්තො මනාපො අහොසි. සො කාලං කත්වා චාතුමහාරාජිකදෙවලොකෙ නවුතිවස්සසතසහස්සප්පමාණං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස තිගාවුතප්පමාණො සුවණ්ණක්ඛන්ධසදිසො අත්තභාවො අහොසි. සො සකටසහස්සමත්තං ආභරණං පසාධෙත්වා නවකුම්භමත්තෙ ගන්ධෙ විලිම්පිත්වා දිබ්බරත්තවත්ථධරො රත්තසුවණ්ණකණ්ණිකං පිළන්ධිත්වා පඤ්චහි කුණ්ඩලකෙහි පිට්ඨියං වත්තමානෙහි පඤ්චචූළකදාරකපරිහාරෙනෙව විචරති. තෙනෙතං ‘‘පඤ්චසිඛො’’ ත්වෙව සඤ්ජානන්ති.

අභික්කන්තාය රත්තියාති අභික්කන්තාය ඛීණාය රත්තියා, එකකොට්ඨාසං අතීතායාති අත්ථො. අභික්කන්තවණ්ණොති අතිඉට්ඨකන්තමනාපවණ්ණො. පකතියාපි හෙස කන්තවණ්ණො, අලඞ්කරිත්වා ආගතත්තා පන අභික්කන්තවණ්ණො අහොසි. කෙවලකප්පන්ති අනවසෙසං සමන්තතො. අනවසෙසත්ථො එත්ථ කෙවලසද්දො. කෙවලපරිපුණ්ණන්ති එත්ථ විය. සමන්තතො අත්ථො කප්පසද්දො, කෙවලකප්පං ජෙතවනන්තිආදීසු විය. ඔභාසෙත්වාති ආභාය ඵරිත්වා, චන්දිමා විය සූරියො විය ච එකොභාසං එකපජ්ජොතං කරිත්වාති අත්ථො.

දෙවසභාවණ්ණනා

294. සුධම්මායං සභායන්ති සුධම්මාය නාම ඉත්ථියා රතනමත්තකණ්ණිකරුක්ඛනිස්සන්දෙන නිබ්බත්තසභායං . තස්සා කිර ඵලිකමයා භූමි, මණිමයා ආණියො , සුවණ්ණමයා ථම්භා, රජතමයා ථම්භඝටිකා ච සඞ්ඝාතා ච, පවාළමයානි වාළරූපානි, සත්තරතනමයා ගොපානසියො ච පක්ඛපාසකා ච මුඛවට්ටි ච, ඉන්දනීලඉට්ඨකාහි ඡදනං, සොවණ්ණමයං ඡදනපීඨං, රජතමයා ථූපිකා, ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච තීණි යොජනසතානි, පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතානි, උබ්බෙධතො පඤ්චයොජනසතානි, එවරූපායං සුධම්මායං සභායං.

ධතරට්ඨොතිආදීසු ධතරට්ඨො ගන්ධබ්බරාජා ගන්ධබ්බදෙවතානං කොටිසතසහස්සෙන පරිවුතො කොටිසතසහස්සසුවණ්ණමයානි ඵලකානි ච සුවණ්ණසත්තියො ච ගාහාපෙත්වා පුරත්ථිමාය දිසාය පච්ඡිමාභිමුඛො ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතා පුරතො කත්වා නිසින්නො.

විරූළ්හකො කුම්භණ්ඩරාජා කුම්භණ්ඩදෙවතානං කොටිසතසහස්සෙන පරිවුතො කොටිසතසහස්සරජතමයානි ඵලකානි ච සුවණ්ණසත්තියො ච ගාහාපෙත්වා දක්ඛිණාය දිසාය උත්තරාභිමුඛො ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතා පුරතො කත්වා නිසින්නො.

විරූපක්ඛො නාගරාජා නාගානං කොටිසතසහස්සෙන පරිවුතො කොටිසතසහස්සමණිමයානි මහාඵලකානි ච සුවණ්ණසත්තියො ච ගාහාපෙත්වා පච්ඡිමාය දිසාය පුරත්ථිමාභිමුඛො ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතා පුරතො කත්වා නිසින්නො.

වෙස්සවණො යක්ඛරාජා යක්ඛානං කොටිසතසහස්සෙන පරිවුතො කොටිසතසහස්සපවාළමයානි මහාඵලකානි ච සුවණ්ණසත්තියො ච ගාහාපෙත්වා උත්තරාය දිසාය දක්ඛිණාභිමුඛො ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතා පුරතො කත්වා නිසින්නොති වෙදිතබ්බො.

අථ පච්ඡා අම්හාකං ආසනං හොතීති තෙසං පච්ඡතො අම්හාකං නිසීදිතුං ඔකාසො පාපුණාති. තතො පරං පවිසිතුං වා පස්සිතුං වා න ලභාම. සන්නිපාතකාරණං පනෙත්ථ පුබ්බෙ වුත්තං චතුබ්බිධමෙව. තෙසු වස්සූපනායිකසඞ්ගහො විත්ථාරිතො. යථා පන වස්සූපනායිකාය, එවං මහාපවාරණායපි පුණ්ණමදිවසෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘අජ්ජ කත්ථ ගන්ත්වා කස්ස සන්තිකෙ පවාරෙස්සාමා’’ති මන්තෙන්ති. තත්ථ සක්කො දෙවානමින්දො යෙභුය්යෙන පියඞ්ගුදීපමහාවිහාරස්මිංයෙව පවාරෙති. සෙසා දෙවතා පාරිච්ඡත්තකාදීනි දිබ්බපුප්ඵානි චෙව දිබ්බචන්දනචුණ්ණානි ච ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො මනාපට්ඨානමෙව ගන්ත්වා පවාරෙන්ති. එවං පවාරණසඞ්ගහත්ථාය සන්නිපතන්ති .

දෙවලොකෙ පන ආසාවතී නාම ලතා අත්ථි. සා පුප්ඵිස්සතීති දෙවා වස්සසහස්සං උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති. පාරිච්ඡත්තකෙ පුප්ඵමානෙ එකවස්සං උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති. තෙ තස්ස පණ්ඩුපලාසාදිභාවතො පට්ඨාය අත්තමනා හොන්ති. යථාහ –

‘‘යස්මිං, භික්ඛවෙ, සමයෙ දෙවානං තාවතිංසානං පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො පණ්ඩුපලාසො හොති, අත්තමනා, භික්ඛවෙ, දෙවා තාවතිංසා තස්මිං සමයෙ හොන්ති – ‘පණ්ඩුපලාසො ඛො දානි පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො, න චිරස්සෙව පන්නපලාසො භවිස්සතී’ති. යස්මිං, භික්ඛවෙ, සමයෙ දෙවානං තාවතිංසානං පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො පන්නපලාසො හොති, ඛාරකජාතො හොති, ජාලකජාතො හොති, කුටුමලකජාතො හොති, කොරකජාතො හොති. අත්තමනා, භික්ඛවෙ, දෙවා තාවතිංසා තස්මිං සමයෙ හොන්ති – ‘කොරකජාතො දානි පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො න චිරස්සෙව සබ්බපාලිඵුල්ලො භවිස්සතී’ති (අ. නි. 7.69).

සබ්බපාලිඵුල්ලස්ස ඛො පන, භික්ඛවෙ, පාරිච්ඡත්තකස්ස කොවිළාරස්ස සමන්තා පඤ්ඤාස යොජනානි ආභාය ඵුටං හොති, අනුවාතං යොජනසතං ගන්ධො ගච්ඡති. අයමානුභාවො පාරිච්ඡත්තකස්ස කොවිළාරස්සා’’ති.

පුප්ඵිතෙ පාරිච්ඡත්තකෙ ආරොහණකිච්චං වා අඞ්කුසකං ගහෙත්වා නමනකිච්චං වා පුප්ඵාහරණත්ථං චඞ්කොටකකිච්චං වා නත්ථි, කන්තනකවාතො උට්ඨහිත්වා පුප්ඵානි වණ්ටතො කන්තති, සම්පටිච්ඡනකවාතො සම්පටිච්ඡති, පවෙසනකවාතො සුධම්මං දෙවසභං පවෙසෙති, සම්මජ්ජනකවාතො පුරාණපුප්ඵානි නීහරති, සන්ථරණකවාතො පත්තකණ්ණිකකෙසරානි නච්චන්තො සන්ථරති, මජ්ඣට්ඨානෙ ධම්මාසනං හොති. යොජනප්පමාණො රතනපල්ලඞ්කො උපරි තියොජනෙන සෙතච්ඡත්තෙන ධාරයමානෙන, තදනන්තරං සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ආසනං අත්ථරියති. තතො තෙත්තිංසාය දෙවපුත්තානං, තතො අඤ්ඤාසං මහෙසක්ඛදෙවතානං. අඤ්ඤතරදෙවතානං පන පුප්ඵකණ්ණිකාව ආසනං හොති.

දෙවා දෙවසභං පවිසිත්වා නිසීදන්ති. තතො පුප්ඵෙහි රෙණුවට්ටි උග්ගන්ත්වා උපරි කණ්ණිකං ආහච්ච නිපතමානා දෙවතානං තිගාවුතප්පමාණං අත්තභාවං ලාඛාරසපරිකම්මසජ්ජිතං විය කරොති. තෙසං සා කීළා චතූහි මාසෙහි පරියොසානං ගච්ඡති. එවං පාරිච්ඡත්තකකීළානුභවනත්ථාය සන්නිපතන්ති.

මාසස්ස පන අට්ඨදිවසෙ දෙවලොකෙ මහාධම්මසවනං ඝුසති. තත්ථ සුධම්මායං දෙවසභායං සනඞ්කුමාරො වා මහාබ්රහ්මා, සක්කො වා දෙවානමින්දො, ධම්මකථිකභික්ඛු වා, අඤ්ඤතරො වා ධම්මකථිකො දෙවපුත්තො ධම්මකථං කථෙති. අට්ඨමියං පක්ඛස්ස චතුන්නං මහාරාජානං අමච්චා, චාතුද්දසියං පුත්තා, පන්නරසෙ සයං චත්තාරො මහාරාජානො නික්ඛමිත්වා සුවණ්ණපට්ටඤ්ච ජාතිහිඞ්ගුලකඤ්ච ගණ්හිත්වා ගාමනිගමරාජධානියො අනුවිචරන්ති. තෙ – ‘‘අසුකා නාම ඉත්ථී වා පුරිසො වා බුද්ධං සරණං ගතො, ධම්මං සරණං ගතො. සඞ්ඝං සරණං ගතො. පඤ්චසීලානි රක්ඛති. මාසස්ස අට්ඨ උපොසථෙ කරොති. මාතුඋපට්ඨානං පූරෙති. පිතුඋපට්ඨානං පූරෙති. අසුකට්ඨානෙ උප්පලහත්ථකසතෙන පුප්ඵකුම්භෙන පූජා කතා. දීපසහස්සං ආරොපිතං. අකාලධම්මසවනං කාරිතං. ඡත්තවෙදිකා පුටවෙදිකා කුච්ඡිවෙදිකා සීහාසනං සීහසොපානං කාරිතං. තීණි සුචරිතානි පූරෙති. දසකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තතී’’ති සුවණ්ණපට්ටෙ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන ලිඛිත්වා ආහරිත්වා පඤ්චසිඛස්ස හත්ථෙ දෙන්ති. පඤ්චසිඛො මාතලිස්ස හත්ථෙ දෙති. මාතලි සඞ්ගාහකො සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො දෙති.

යදා පුඤ්ඤකම්මකාරකා බහූ න හොන්ති, පොත්ථකො ඛුද්දකො හොති, තං දිස්වාව දෙවා – ‘‘පමත්තො, වත භො මහාජනො විහරති, චත්තාරො අපායා පරිපූරිස්සන්ති, ඡ දෙවලොකා තුච්ඡා භවිස්සන්තී’’ති අනත්තමනා හොන්ති. සචෙ පන පොත්ථකො මහා හොති, තං දිස්වාව දෙවා – ‘‘අප්පමත්තො, වත භො, මහාජනො විහරති, චත්තාරො අපායා සුඤ්ඤා භවිස්සන්ති , ඡ දෙවලොකා පරිපූරිස්සන්ති, බුද්ධසාසනෙ පුඤ්ඤානි කරිත්වා ආගතෙ මහාපුඤ්ඤෙ පුරක්ඛත්වා නක්ඛත්තං කීළිතුං ලභිස්සාමා’’ති අත්තමනා හොන්ති. තං පොත්ථකං ගහෙත්වා සක්කො දෙවරාජා වාචෙති. තස්ස පකතිනියාමෙන කථෙන්තස්ස සද්දො ද්වාදස යොජනානි ගණ්හාති. උච්චෙන සරෙන කථෙන්තස්ස ච සකලං දසයොජනසහස්සං දෙවනගරං ඡාදෙත්වා තිට්ඨති. එවං ධම්මසවනත්ථාය සන්නිපතන්ති. ඉධ පන පවාරණසඞ්ගහත්ථාය සන්නිපතිතාති වෙදිතබ්බා.

තථාගතං නමස්සන්තාති නවහි කාරණෙහි තථාගතං නමස්සමානා . ධම්මස්ස ච සුධම්මතන්ති ස්වාක්ඛාතතාදිභෙදං ධම්මස්ස සුධම්මතං උජුප්පටිපන්නතාදිභෙදං සඞ්ඝස්ස ච සුප්පටිපත්තින්ති අත්ථො.

අට්ඨයථාභුච්චවණ්ණනා

296. යථාභුච්චෙති යථාභූතෙ යථාසභාවෙ. වණ්ණෙති ගුණෙ. පයිරුදාහාසීති කථෙසි. බහුජනහිතායපටිපන්නොති කථං පටිපන්නො? දීපඞ්කරපාදමූලෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා බුද්ධත්ථාය අභිනීහරමානොපි බහුජනහිතාය පටිපන්නො නාම හොති.

දානපාරමී, සීලපාරමී, නෙක්ඛම්මපාරමී, පඤ්ඤාපාරමී, වීරියපාරමී, ඛන්තිපාරමී, සච්චපාරමී, අධිට්ඨානපාරමී, මෙත්තාපාරමී, උපෙක්ඛාපාරමීති කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ඉමා දස පාරමියො පූරෙන්තොපි බහුජනහිතාය පටිපන්නො.

ඛන්තිවාදිතාපසකාලෙ, චූළධම්මපාලකුමාරකාලෙ, ඡද්දන්තනාගරාජකාලෙ, භූරිදත්තචම්පෙය්යසඞ්ඛපාලනාගරාජකාලෙ, මහාකපිකාලෙ ච තාදිසානි දුක්කරානි කරොන්තොපි බහුජනහිතාය පටිපන්නො. වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨත්වා සත්තසතකමහාදානං දත්වා සත්තසු ඨානෙසු පථවිං කම්පෙත්වා පාරමීකූටං ගණ්හන්තොපි බහුජනහිතාය පටිපන්නො. තතො අනන්තරෙ අත්තභාවෙ තුසිතපුරෙ යාවතායුකං තිට්ඨන්තොපි බහුජනහිතාය පටිපන්නො.

තත්ථ පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි යාචිතො පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා දෙවානං සඞ්ගහත්ථාය පටිඤ්ඤං දත්වා තුසිතපුරා චවිත්වා මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හන්තොපි බහුජනහිතාය පටිපන්නො.

දස මාසෙ මාතුකුච්ඡියං වසිත්වා ලුම්බිනීවනෙ මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තොපි, එකූනතිංසවස්සානි අගාරං අජ්ඣාවසිත්වා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනොමනදීතීරෙ පබ්බජන්තොපි, ඡබ්බස්සානි පධානෙන අත්තානං කිලමෙත්වා බොධිපල්ලඞ්කං ආරුය්හ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තොපි, සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ යාපෙන්තොපි, ඉසිපතනං ආගම්ම අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තෙන්තොපි, යමකපාටිහාරියං කරොන්තොපි, දෙවොරොහණං ඔරොහන්තොපි, බුද්ධො හුත්වා පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි තිට්ඨන්තොපි, ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජන්තොපි, යමකසාලානමන්තරෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායන්තොපි බහුජනහිතාය පටිපන්නො. යාවස්ස සාසපමත්තාපි ධාතුයො ධරන්ති, තාව බහුජනහිතාය පටිපන්නොති වෙදිතබ්බො. සෙසපදානි එතස්සෙව වෙවචනානි. තත්ථ පච්ඡිමං පච්ඡිමං පුරිමස්ස පුරිමස්ස අත්ථො.

නෙව අතීතංසෙ සමනුපස්සාම, න පනෙතරහීති අතීතෙපි බුද්ධතො අඤ්ඤං න සමනුපස්සාම, අනාගතෙපි න සමනුපස්සාම, එතරහි පන අඤ්ඤස්ස සත්ථුනො අභාවතොයෙව අඤ්ඤත්ර තෙන භගවතා න සමනුපස්සාමාති අයමෙත්ථ අත්ථො. අට්ඨකථායම්පි හි – ‘‘අතීතානාගතා බුද්ධා අම්හාකං සත්ථාරා සදිසායෙව, කිං සක්කො කථෙතී’’ති විචාරෙත්වා – ‘‘එතරහි බහුජනහිතාය පටිපන්නො සත්ථා අම්හාකං සත්ථාරං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො කොචි නත්ථි, තස්මා න පස්සාමාති කථෙතී’’ති වුත්තං. යථා ච එත්ථ, එවං ඉතො පරෙසුපි පදෙසු අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. ස්වාක්ඛාතාදීනි ච කුසලාදීනි ච වුත්තත්ථානෙව.

ගඞ්ගොදකං යමුනොදකෙනාති ගඞ්ගායමුනානං සමාගමට්ඨානෙ උදකං වණ්ණෙනපි ගන්ධෙනපි රසෙනපි සංසන්දති සමෙති, මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය එකසදිසමෙව හොති, න මහාසමුද්දඋදකෙන සංසට්ඨකාලෙ විය විසදිසං. පරිසුද්ධස්ස නිබ්බානස්ස පටිපදාපි පරිසුද්ධාව. න හි දහරකාලෙ වෙජ්ජකම්මාදීනි කත්වා අගොචරෙ චරිත්වා මහල්ලකකාලෙ නිබ්බානං දට්ඨුං සක්කා, නිබ්බානගාමිනී පන පටිපදා පරිසුද්ධාව වට්ටති ආකාසූපමා. යථා හි ආකාසම්පි අලග්ගං පරිසුද්ධං චන්දිමසූරියානං ආකාසෙ ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං ගච්ඡන්තානං විය නිබ්බානං ගච්ඡන්තස්ස භික්ඛුනො පටිපදාපි කුලෙ වා ගණෙ වා අලග්ගා අබද්ධා ආකාසූපමා වට්ටති. සා පනෙසා තාදිසාව භගවතා පඤ්ඤත්තා කථිතා දෙසිතා. තෙන වුත්තං – ‘‘සංසන්දති නිබ්බානඤ්ච පටිපදා චා’’ති.

පටිපන්නානන්ති පටිපදාය ඨිතානං. වුසිතවතන්ති වුත්ථවාසානං එතෙසං. ලද්ධසහායොති එතෙසං තත්ථ තත්ථ සහ අයනතො සහායො. ‘‘අදුතියො අසහායො අප්පටිසමො’’ති ඉදං පන අසදිසට්ඨෙන වුත්තං. අපනුජ්ජාති තෙසං මජ්ඣෙපි ඵලසමාපත්තියා විහරන්තො චිත්තෙන අපනුජ්ජ, අපනුජ්ජෙව එකාරාමතං අනුයුත්තො විහරතීති අත්ථො.

අභිනිප්ඵන්නොඛො පන තස්ස භගවතො ලාභොති තස්ස භගවතො මහාලාභො උප්පන්නො. කදා පට්ඨාය උප්පන්නො? අභිසම්බොධිං පත්වා සත්තසත්තාහං අතික්කමිත්වා ඉසිපතනෙ ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා අනුක්කමෙන දෙවමනුස්සානං දමනං කරොන්තස්ස තයො ජටිලෙ පබ්බාජෙත්වා රාජගහං ගතස්ස බිම්බිසාරදමනතො පට්ඨාය උප්පන්නො. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’’න්ති (සං. නි. 2.70). සතසහස්සකප්පාධිකෙසු චතූසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසු උස්සන්නපුඤ්ඤනිස්සන්දසමුප්පන්නො ලාභසක්කාරො මහොඝො විය අජ්ඣොත්ථරමානො ආගච්ඡති.

එකස්මිං කිර සමයෙ රාජගහෙ සාවත්ථියං සාකෙතෙ කොසම්බියං බාරාණසියං භගවතො පටිපාටිභත්තං නාම උප්පන්නං, තත්ථෙකො – ‘‘අහං සතං විස්සජ්ජෙත්වා දානං දස්සාමී’’ති පණ්ණං ලිඛිත්වා විහාරද්වාරෙ බන්ධි. අඤ්ඤො – අහං ද්වෙ සතානි. අඤ්ඤො – අහං පඤ්ච සතානි. අඤ්ඤො – අහං සහස්සං. අඤ්ඤො – අහං ද්වෙ සහස්සානි. අඤ්ඤො – අහං පඤ්ච. දස. වීසති. පඤ්ඤාසං; අඤ්ඤො – අහං සතසහස්සං. අඤ්ඤො – අහං ද්වෙ සතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා දානං දස්සාමී’’ති පණ්ණං ලිඛිත්වා විහාරද්වාරෙ බන්ධි. ජනපදචාරිකං චරන්තම්පි ඔකාසං ලභිත්වා – ‘‘දානං දස්සාමී’’ති සකටානි පූරෙත්වා මහාජනො අනුබන්ධියෙව. යථාහ – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ජානපදා මනුස්සා බහුං ලොණම්පි තෙලම්පි තණ්ඩුලම්පි ඛාදනීයම්පි සකටෙසු ආරොපෙත්වා භගවතො පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධා හොන්ති – ‘යත්ථ පටිපාටිං ලභිස්සාම, තත්ථ භත්තං කරිස්සාමා’ති’’ (මහාව. 282). එවං අඤ්ඤානිපි ඛන්ධකෙ ච විනයෙ ච බහූනි වත්ථූනි වෙදිතබ්බානි.

අසදිසදානෙ පනෙස ලාභො මත්ථකං පත්තො. එකස්මිං කිර සමයෙ භගවති ජනපදචාරිකං චරිත්වා ජෙතවනං සම්පත්තෙ රාජා නිමන්තෙත්වා දානං අදාසි. දුතියදිවසෙ නාගරා අදංසු. පුන තෙසං දානතො අතිරෙකං රාජා, තස්ස දානතො අතිරෙකං නාගරාති එවං බහූසු දිවසෙසු ගතෙසු රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ නාගරා දිවසෙ දිවසෙ අතිරෙකතරං කරොන්ති, පථවිස්සරො පන රාජා නාගරෙහි දානෙ පරාජිතොති ගරහා භවිස්සතී’’ති. අථස්ස මල්ලිකා උපායං ආචික්ඛි. සො රාජඞ්ගණෙ සාලකල්යාණිපදරෙහි මණ්ඩපං කාරෙත්වා තං නීලුප්පලෙහි ඡාදෙත්වා පඤ්ච ආසනසතානි පඤ්ඤාපෙත්වා පඤ්ච හත්ථිසතානි ආසනානං පච්ඡාභාගෙ ඨපෙත්වා එකෙකෙන හත්ථිනා එකෙකස්ස භික්ඛුනො සෙතච්ඡත්තං ධාරාපෙසි. ද්වින්නං ද්වින්නං ආසනානං අන්තරෙ සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා එකෙකා ඛත්තියධීතා චතුජ්ජාතියගන්ධං පිසති. නිට්ඨිතං නිට්ඨිතං මජ්ඣට්ඨානෙ ගන්ධම්බණෙ පක්ඛිපති, තං අපරා ඛත්තියධීතා නීලුප්පලහත්ථකෙන සම්පරිවත්තෙති. එවං එකෙකස්ස භික්ඛුනො තිස්සො තිස්සො ඛත්තියධීතරො පරිවාරා, අපරා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා ඉත්ථී තාලවණ්ටං ගහෙත්වා බීජති, අඤ්ඤා ධමකරණං ගහෙත්වා උදකං පරිස්සාවෙති, අඤ්ඤා පත්තතො උදකං හරති. භගවතො චත්තාරි අනග්ඝානි අහෙසුං. පාදකථලිකා ආධාරකො අපස්සෙනඵලකං ඡත්තපාදමණීති ඉමානි චත්තාරි අනග්ඝානි අහෙසුං. සඞ්ඝනවකස්ස දෙය්යධම්මො සතසහස්සං අග්ඝති. තස්මිඤ්ච දානෙ අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරො සඞ්ඝනවකො අහොසි. තස්ස ආසනසමීපෙ ආනීතො හත්ථී තං උපගන්තුං නාසක්ඛි. තතො රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා – ‘‘අඤ්ඤො හත්ථී නත්ථී’’ති? දුට්ඨහත්ථී පන අත්ථි, ආනෙතුං න සක්කාති. සම්මාසම්බුද්ධො – සඞ්ඝනවකො කතරො මහාරාජාති? අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරො භගවාති. තෙන හි තං දුට්ඨහත්ථිං ආනෙත්වා ඨපෙතු, මහාරාජාති. හත්ථිං මණ්ඩයිත්වා ආනයිංසු. සො ථෙරස්ස තෙජෙන නාසාවාතසඤ්චරණමත්තම්පි කාතුං නාසක්ඛි. එවං නිරන්තරං සත්ත දිවසානි දානං දීයිත්ථ. සත්තමෙ දිවසෙ රාජා දසබලං වන්දිත්වා – ‘‘භගවා මය්හං ධම්මං දෙසෙථා’’ති ආහ.

තස්සඤ්ච පරිසති කාළො ච ජුණ්හො චාති ද්වෙ අමච්චා හොන්ති. කාළො චින්තෙසි – ‘‘නස්සති රාජකුලස්ස සන්තකං, කිං නාමෙතෙ එත්තකා ජනා කරිස්සන්ති, භුඤ්ජිත්වා විහාරං ගන්ත්වා නිද්දායිස්සන්තෙව, ඉදං පන එකො රාජපුරිසො ලභිත්වා කිං නාම න කරෙය්ය, අහො නස්සති රඤ්ඤො සන්තක’’න්ති. ජුණ්හො චින්තෙසි – ‘‘මහන්තං ඉදං රාජත්තනං නාම, කො අඤ්ඤො ඉදං කාතුං සක්ඛිස්සති? කිං රාජා නාම සො, යො රාජත්තනෙ ඨිතොපි එවරූපං දානං දාතුං න සක්කොතී’’ති. භගවා පරිසාය අජ්ඣාසයං ඔලොකෙන්තො තෙසං ද්වින්නං අජ්ඣාසයං විදිත්වා – ‘‘සචෙ අජ්ජ ජුණ්හස්ස අජ්ඣාසයෙන ධම්මකථං කථෙමි, කාළස්ස සත්තධා මුද්ධා ඵලිස්සති . මයා ඛො පන සත්තානුද්දයතාය පාරමියො පූරිතා. ජුණ්හො අඤ්ඤස්මිම්පි දිවසෙ මයි ධම්මං කථයන්තෙ මග්ගඵලං පටිවිජ්ඣිස්සති, ඉදානි පන කාළං ඔලොකෙස්සාමී’’ති රඤ්ඤො චතුප්පදිකමෙව ගාථං අභාසි –

‘‘න වෙ කදරියා දෙවලොකං වජන්ති,

බාලා හවෙ නප්පසංසන්ති දානං;

ධීරො ච දානං අනුමොදමානො,

තෙනෙව සො හොති සුඛී පරත්ථා’’ති. (ධ. ප. 177);

රාජා අනත්තමනො හුත්වා – ‘‘මයා මහාදානං දින්නං, සත්ථා ච මෙ මන්දමෙව ධම්මං කථෙසි, නාසක්ඛිං මඤ්ඤෙ දසබලස්ස චිත්තං ගහෙතු’’න්ති. සො භුත්තපාතරාසො විහාරං ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘මයා, භන්තෙ, මහන්තං දානං දින්නං, අනුමොදනා ච මෙ න මහතී කතා, කො නු ඛො මෙ, භන්තෙ, දොසො’’ති? නත්ථි, මහාරාජ, තව දොසො, පරිසා පන අපරිසුද්ධා, තස්මා ධම්මං න දෙසෙසින්ති. කස්මා පන භගවා පරිසා න සුද්ධාති? සත්ථා ද්වින්නං අමච්චානං පරිවිතක්කං ආරොචෙසි. රාජා කාළං පුච්ඡි – ‘‘එවං, තාත, කාළා’’ති? ‘‘එවං, මහාරාජා’’ති. ‘‘මයි මම සන්තකං දදමානෙ තව කතරං ඨානං රුජ්ජති, න තං සක්කොමි පස්සිතුං, පබ්බාජෙථ නං මම රට්ඨතො’’ති ආහ. තතො ජුණ්හං පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘එවං කිර, තාත, චින්තෙසී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘තව චිත්තානුරූපමෙව හොතූ’’ති තස්මිංයෙව මණ්ඩපෙ එවං පඤ්ඤත්තෙසුයෙව ආසනෙසු පඤ්ච භික්ඛුසතානි නිසීදාපෙත්වා තායෙව ඛත්තියධීතරො පරිවාරාපෙත්වා රාජගෙහතො ධනං ගහෙත්වා මයා දින්නසදිසමෙව සත්ත දිවසානි දානං දෙහීති. සො තථා අදාසි. දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ – ‘‘ධම්මං භගවා දෙසෙථා’’ති ආහ.

සත්ථා ද්වින්නම්පි දානානං අනුමොදනං එකතො කත්වා ද්වෙ මහානදියො එකොඝපුණ්ණා කුරුමානො විය මහාධම්මදෙසනං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ජුණ්හො සොතාපන්නො අහොසි. රාජා පසීදිත්වා දසබලස්ස බාහිරවත්ථුං නාම අදාසි. එවං අභිනිප්ඵන්නො ඛො පන තස්ස භගවතො ලාභොති වෙදිතබ්බො.

අභිනිප්ඵන්නොසිලොකොති වණ්ණගුණකිත්තනං. සොපි භගවතො ධම්මචක්කප්පවත්තනතො පට්ඨාය අභිනිප්ඵන්නො. තතො පට්ඨාය හි භගවතො ඛත්තියාපි වණ්ණං කථෙන්ති. බ්රාහ්මණාපි ගහපතයොපි නාගා සුපණ්ණා ගන්ධබ්බා දෙවතා බ්රහ්මානොපි කිත්තිං වත්වා – ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා. අඤ්ඤතිත්ථියාපි වරරොජස්ස සහස්සං දත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං කථෙහීති උය්යොජෙසුං. සො සහස්සං ගහෙත්වා දසබලං පාදතලතො පට්ඨාය යාව කෙසන්තා අපලොකයමානො ලික්ඛාමත්තම්පි වජ්ජං අදිස්වා – ‘‘විප්පකිණ්ණද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙ අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනවිභූසිතෙ බ්යාමප්පභාපරික්ඛිත්තෙ සුඵුල්ලිතපාරිච්ඡත්තකතාරාගණසමුජ්ජලිතඅන්තලික්ඛවිචිත්තකුසුමසස්සිරිකනන්දනවනසදිසෙ අනවජ්ජඅත්තභාවෙ අවණ්ණං වදන්තස්ස මුඛම්පි විපරිවත්තෙය්ය, මුද්ධාපි සත්තධා ඵලෙය්ය, අවණ්ණං වත්තුං උපායො නත්ථි, වණ්ණමෙව වදිස්සාමී’’ති පාදතලතො පට්ඨාය යාව කෙසන්තා අතිරෙකපදසහස්සෙන වණ්ණමෙව කථෙසි. යමකපාටිහාරියෙ පනෙස වණ්ණො නාම මත්ථකං පත්තො. එවං අභිනිප්ඵන්නො සිලොකොති.

යාව මඤ්ඤෙ ඛත්තියාති ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා සුද්දා නාගා සුපණ්ණා යක්ඛා අසුරා දෙවා බ්රහ්මානොති සබ්බෙව තෙ සම්පියායමානරූපා හට්ඨතුට්ඨා විහරන්ති. විගතමදො ඛො පනාති එත්තකා මං ජනා සම්පියායමානරූපා විහරන්තීති න මදපමත්තො හුත්වා දවාදිවසෙන ආහාරං ආහාරෙති, අඤ්ඤදත්ථු විගතමදො ඛො පන සො භගවා ආහාරං ආහාරෙති.

යථාවාදීති යං වාචාය වදති, තදන්වයමෙවස්ස කායකම්මං හොති. යඤ්ච කායෙන කරොති, තදන්වයමෙවස්ස වචීකම්මං හොති. කායො වා වාචං, වාචා වා කායං නාතික්කමති, වාචා කායෙන, කායො ච වාචාය සමෙති. යථා ච –

‘‘වාමෙන සූකරො හොති, දක්ඛිණෙන අජාමිගො;

සරෙන නෙලකො හොති, විසාණෙන ජරග්ගවො’’ති. –

අයං සූකරයක්ඛො සූකරෙ දිස්වා සූකරසදිසං වාමපස්සං දස්සෙත්වා තෙ ගහෙත්වා ඛාදති, අජාමිගෙ දිස්වා තංසදිසං දක්ඛිණපස්සං දස්සෙත්වා තෙ ගහෙත්වා ඛාදති, නෙලකවච්ඡකෙ දිස්වා වච්ඡකරවං රවන්තො තෙ ගහෙත්වා ඛාදති, ගොණෙ දිස්වා තෙසං විසාණසදිසානි විසාණානි මාපෙත්වා තෙ දූරතොව – ‘‘ගොණො විය දිස්සතී’’ති එවං උපගතෙ ගහෙත්වා ඛාදති. යථා ච ධම්මිකවායසජාතකෙ සකුණෙහි පුට්ඨො වායසො – ‘‘අහං වාතභක්ඛො, වාතභක්ඛතාය මුඛං විවරිත්වා පාණකානඤ්ච මරණභයෙන එකෙනෙව පාදෙන ඨිතො, තස්මා තුම්හෙපි –

‘‘ධම්මං චරථ භද්දං වො, ධම්මං චරථ ඤාතයො;

ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි චා’’ති.

සකුණෙසු විස්සාසං උප්පාදෙසි, තතො –

‘‘භද්දකො වතායං පක්ඛී, දිජො පරමධම්මිකො;

එකපාදෙන තිට්ඨන්තො, ධම්මො ධම්මොති භාසතී’’ති.

එවං විස්සාසමාගතෙ සකුණෙ ඛාදිත්ථ. තෙන තෙසං වාචා කායෙන, කායො ච වාචාය න සමෙති, න එවං භගවතො. භගවතො පන වාචා කායෙන, කායො ච වාචාය සමෙතියෙවාති දස්සෙති.

තිණ්ණා තරිතා විචිකිච්ඡා අස්සාති තිණ්ණවිචිකිච්ඡො. ‘‘කථමිදං කථමිද’’න්ති එවරූපා විගතා කථංකථා අස්සාති විගතකථංකථො. යථා හි මහාජනො – ‘‘අයං රුක්ඛො, කිං රුක්ඛො නාම, අයං ගාමො, අයං ජනපදො, ඉදං රට්ඨං, කිං රට්ඨං නාම, කස්මා නු ඛො අයං රුක්ඛො උජුක්ඛන්ධො, අයං වඞ්කක්ඛන්ධො, කස්මා කණ්ටකො කොචි උජුකො හොති, කොචි වඞ්කො, පුප්ඵං කිඤ්චි සුගන්ධං, කිඤ්චි දුග්ගන්ධං, ඵලං කිඤ්චි මධුරං, කිඤ්චි අමධුර’’න්ති සකඞ්ඛොව හොති, න එවං සත්ථා. සත්ථා හි – ‘‘ඉමෙසං නාම ධාතූනං උස්සන්නුස්සන්නත්තා ඉදං එවං හොතී’’ති විගතකථංකථොව . යථා ච පඨමජ්ඣානාදිලාභීනං දුතියජ්ඣානාදීසු කඞ්ඛා හොති. පච්චෙකබුද්ධානම්පි හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ යාථාවසන්නිට්ඨානාභාවතො වොහාරවසෙන කඞ්ඛා නාම හොතියෙව, න එවං බුද්ධස්ස. සො හි භගවා සබ්බත්ථ විගතකථංකථොති දස්සෙති.

පරියොසිතසඞ්කප්පොති යථා කෙචි සීලමත්තෙන, කෙචි විපස්සනාමත්තෙන, කෙචි පඨමජ්ඣානෙන…පෙ… කෙචි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා, කෙචි සොතාපන්නභාවමත්තෙන…පෙ… කෙචි අරහත්තෙන, කෙචි සාවකපාරමීඤාණෙන, කෙචි පච්චෙකබොධිඤාණෙන පරියොසිතසඞ්කප්පා පරිපුණ්ණමනොරථා හොන්ති, න එවං මම සත්ථා. මම පන සත්ථා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන පරියොසිතසඞ්කප්පොති දස්සෙති.

අජ්ඣාසයං ආදිබ්රහ්මචරියන්ති කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනං, අධිකාසයෙන උත්තමනිස්සයභූතෙන ආදිබ්රහ්මචරියෙන පොරාණබ්රහ්මචරියභූතෙන ච අරියමග්ගෙන තිණ්ණවිචිකිච්ඡො විගතකථංකථො පරියොසිතසඞ්කප්පොති අත්ථො. ‘‘පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති හි වචනතො පරියොසිතසඞ්කප්පතාපි භගවතො අරියමග්ගෙනෙව නිප්ඵන්නාති.

297. යථරිව භගවාති යථා භගවා, එවං එකස්මිං ජම්බුදීපතලෙ චතූසු දිසාසු චාරිකං චරමානා අහො වත චත්තාරො ජිනා ධම්මං දෙසෙය්යුන්ති පච්චාසිසමානා වදන්ති. අථාපරෙ තීසු මණ්ඩලෙසු එකතො විචරණභාවං ආකඞ්ඛමානා තයො සම්මාසම්බුද්ධාති ආහංසු. අපරෙ – ‘‘දස පාරමියො නාම පූරෙත්වා චතුන්නං තිණ්ණං වා උප්පත්ති දුල්ලභා, සචෙ පන එකො නිබද්ධවාසං වසන්තො ධම්මං දෙසෙය්ය, එකො චාරිකං චරන්තො, එවම්පි ජම්බුදීපො සොභෙය්ය චෙව, බහුඤ්ච හිතසුඛමධිගච්ඡෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා අහො වත, මාරිසාති ආහංසු.

298. අට්ඨානමෙතං අනවකාසො යන්ති එත්ථ ඨානං අවකාසොති උභයමෙතං කාරණාධිවචනමෙව. කාරණඤ්හි තිට්ඨති එත්ථ තදායත්තවුත්තිතාය ඵලන්ති ඨානං. ඔකාසො විය චස්ස තං තෙන විනා අඤ්ඤත්ථ අභාවතොති අවකාසො. යන්ති කරණත්ථෙ පච්චත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යෙන කාරණෙන එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ බුද්ධා එකතො උප්පජ්ජෙය්යුං, තං කාරණං නත්ථී’’ති.

එත්ථ ච –

‘‘යාවතා චන්දිමසූරියා, පරිහරන්ති දිසා භන්ති විරොචනා;

තාව සහස්සධා ලොකො, එත්ථ තෙ වත්තතෙ වසො’’ති. (ම. නි. 1.503) –

ගාථාය එකචක්කවාළමෙව එකා ලොකධාතු. ‘‘සහස්සී ලොකධාතු අකම්පිත්ථා’’ති (අ. නි. 3.126) ආගතට්ඨානෙ චක්කවාළසහස්සං එකා ලොකධාතු. ‘‘ආකඞ්ඛමානො, ආනන්ද, තථාගතො තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතුං සරෙන විඤ්ඤාපෙය්ය, ඔභාසෙන ච ඵරෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) ආගතට්ඨානෙ තිසහස්සිමහාසහස්සී එකා ලොකධාතු. ‘‘අයඤ්ච දසසහස්සී ලොකධාතූ’’ති (ම. නි. 3.201) ආගතට්ඨානෙ දසචක්කවාළසහස්සානි එකා ලොකධාතු. තං සන්ධාය එකිස්සා ලොකධාතුයාති ආහ. එත්තකඤ්හි ජාතිඛෙත්තං නාම. තත්රාපි ඨපෙත්වා ඉමස්මිං චක්කවාළෙ ජම්බුදීපස්ස මජ්ඣිමදෙසං න අඤ්ඤත්ර බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති ජාතිඛෙත්තතො පන පරං බුද්ධානං උප්පත්තිට්ඨානමෙව න පඤ්ඤායති. යෙනත්ථෙනාති යෙන පවාරණසඞ්ගහත්ථෙන.

සනඞ්කුමාරකථාවණ්ණනා

300. වණ්ණෙන චෙව යසසා චාති අලඞ්කාරපරිවාරෙන ච පුඤ්ඤසිරියා චාති අත්ථො.

301. සාධු මහාබ්රහ්මෙති එත්ථ සම්පසාදනෙ සාධුසද්දො. සඞ්ඛාය මොදාමාති ජානිත්වා මොදාම.

ගොවින්දබ්රාහ්මණවත්ථුවණ්ණනා

304. යාව දීඝරත්තං මහාපඤ්ඤොව සො භගවාති එත්තකන්ති පරිච්ඡින්දිත්වා න සක්කා වත්තුං, අථ ඛො යාව දීඝරත්තං අතිචිරරත්තං මහාපඤ්ඤොව සො භගවා. නොති කථං තුම්හෙ මඤ්ඤථාති. අථ සයමෙවෙතං පඤ්හං බ්යාකාතුකාමො – ‘‘අනච්ඡරියමෙතං, මාරිසා, යං ඉදානි පාරමියො පූරෙත්වා බොධිපල්ලඞ්කෙ තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං භින්දිත්වා පටිවිද්ධඅසාධාරණඤාණො සො භගවා මහාපඤ්ඤො භවෙය්ය, කිමෙත්ථ අච්ඡරියං, අපරිපක්කාය පන බොධියා පදෙසඤාණෙ ඨිතස්ස සරාගාදිකාලෙපි මහාපඤ්ඤභාවමෙව වො, මාරිසා, කථෙස්සාමී’’ති භවපටිච්ඡන්නකාරණං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො භූතපුබ්බං භොතිආදිමාහ.

පුරොහිතොති සබ්බකිච්චානි අනුසාසනපුරොහිතො. ගොවින්දොති ගොවින්දියාභිසෙකෙන අභිසිත්තො , පකතියා පනස්ස අඤ්ඤදෙව නාමං, අභිසිත්තකාලතො පට්ඨාය ‘‘ගොවින්දො’’ති සඞ්ඛ්යං ගතො. ජොතිපාලොති ජොතනතො ච පාලනතො ච ජොතිපාලො. තස්ස කිර ජාතදිවසෙ සබ්බාවුධානි උජ්ජොතිංසු. රාජාපි පච්චූසසමයෙ අත්තනො මඞ්ගලාවුධං පජ්ජලිතං දිස්වා භීතො අට්ඨාසි. ගොවින්දො පාතොව රාජූපට්ඨානං ගන්ත්වා සුඛසෙය්යං පුච්ඡි රාජා – ‘‘කුතො මෙ ආචරිය, සුඛසෙය්යා’’ති වත්වා තං කාරණං ආරොචෙසි. මා භායි, මහාරාජ, මය්හං පුත්තො ජාතො, තස්සානුභාවෙන සකලනගරෙ ආවුධානි පජ්ජලිංසූති. රාජා – ‘‘කිං නු ඛො මෙ කුමාරො පච්චත්ථිකො භවෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා සුට්ඨුතරං භායි. ‘‘කිං විතක්කෙසි මහාරාජා’’ති ච පුට්ඨො තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං ගොවින්දො ‘‘මා භායි මහාරාජ, නෙසො කුමාරො තුම්හාකං දුබ්භිස්සති, සකලජම්බුදීපෙ පන තෙන සමො පඤ්ඤාය න භවිස්සති, මම පුත්තස්ස වචනෙන මහාජනස්ස කඞ්ඛා ඡිජ්ජිස්සති, තුම්හාකඤ්ච සබ්බකිච්චානි අනුසාසිස්සතී’’ති සමස්සාසෙති. රාජා තුට්ඨො – ‘‘කුමාරස්ස ඛීරමූලං හොතූ’’ති සහස්සං දත්වා ‘‘කුමාරං මහල්ලකකාලෙ මම දස්සෙථා’’ති ආහ. කුමාරො අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිමනුප්පත්තො. ජොතිතත්තා පනස්ස පාලනසමත්ථතාය ච ජොතිපාලොත්වෙව නාමං අකංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘ජොතනතො ච පාලනතො ච ජොතිපාලො’’ති.

සම්මා වොස්සජ්ජිත්වාති සම්මා වොස්සජ්ජිත්වා. අයමෙව වා පාඨො. අලමත්ථදසතරොති සමත්ථො පටිබලො අත්ථදසො අලමත්ථදසො, තං අලමත්ථදසං තිරෙතීති අලමත්ථදසතරො. ජොතිපාලස්සෙව මාණවස්ස අනුසාසනියාති සොපි ජොතිපාලංයෙව පුච්ඡිත්වා අනුසාසතීති දස්සෙති.

305. භවමත්ථුභවන්තං ජොතිපාලන්ති භොතො ජොතිපාලස්ස භවො වුද්ධි විසෙසාධිගමො සබ්බකල්යාණඤ්චෙව මඞ්ගලඤ්ච හොතූති අත්ථො. සම්මොදනීයං කථන්ති? ‘‘අලං, මහාරාජ, මා චින්තයි, ධුවධම්මො එස සබ්බසත්තාන’’න්තිආදිනා නයෙන මරණප්පටිසංයුත්තං සොකවිනොදනපටිසන්ථාරකථං පරියොසාපෙත්වා. මා නො භවං ජොතිපාලො අනුසාසනියාපච්චබ්යාහාසීති මා පටිබ්යාකාසි, ‘‘අනුසාසා’’ති වුත්තො – ‘‘නාහං අනුසාසාමී’’ති නො මා අනුසාසනියා පච්චක්ඛාසීති අත්ථො. අභිසම්භොසීති සංවිදහිත්වා පට්ඨපෙසි. මනුස්සා එවමාහංසූති තං පිතරා මහාපඤ්ඤතරං සබ්බකිච්චානි අනුසාසන්තං සබ්බකම්මෙ අභිසම්භවන්තං දිස්වා තුට්ඨචිත්තා ගොවින්දො වත, භො, බ්රාහ්මණො, මහාගොවින්දො වත, භො, බ්රාහ්මණොති එවමාහංසු. ඉදං වුත්තං හොති, ‘‘ගොවින්දො වත, භො, බ්රාහ්මණො අහොසි එතස්ස පිතා; අයං පන මහාගොවින්දො වත, භො, බ්රාහ්මණො’’ති.

රජ්ජසංවිභජනවණ්ණනා

306. යෙනතෙ ඡ ඛත්තියාති යෙ තෙ ‘‘සහායා’’ති වුත්තා ඡ ඛත්තියා, තෙ කිර රෙණුස්ස එකපිතිකා කනිට්ඨභාතරො, තස්මා මහාගොවින්දො ‘‘අයං අභිසිත්තො එතෙසං රජ්ජසංවිභාගං කරෙය්ය වා න වා, යංනූනාහං තෙ පටිකච්චෙව රෙණුස්ස සන්තිකං පෙසෙත්වා පටිඤ්ඤං ගණ්හාපෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො යෙන තෙ ඡ ඛත්තියා තෙනුපසඞ්කමි. රාජකත්තාරොති රාජකාරකා අමච්චා.

307. මදනීයා කාමාති මදකරා පමාදකරා කාමා. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ එස අනුස්සරිතුම්පි න සක්කුණෙය්ය, තස්මා ආයන්තු භොන්තො ආගච්ඡන්තූති අත්ථො.

308. සරාමහං භොති තදා කිර මනුස්සානං සච්චවාදිකාලො හොති, තස්මා ‘‘කදා මයා වුත්තං, කෙන දිට්ඨං, කෙන සුත’’න්ති අභූතං අවත්වා ‘‘සරාමහං භො’’ති ආහ. සම්මොදනීයං කථන්ති කිං මහාරාජ දෙවත්තං ගතෙ රඤ්ඤෙ මා චින්තයිත්ථ, ධුවධම්මො එස සබ්බසත්තානං, එවංභාවිනො සඞ්ඛාරාති එවරූපං පටිසන්ථාරකථං. සබ්බානි සකටමුඛානි පට්ඨපෙසීති සබ්බානි ඡ රජ්ජානි සකටමුඛානි පට්ඨපෙසි. එකෙකස්ස රඤ්ඤො රජ්ජං තියොජනසතං හොති, රෙණුස්ස රඤ්ඤො රජ්ජොසරණපදෙසො දසගාවුතං, මජ්ඣෙ පන රෙණුස්ස රජ්ජං විතානසදිසං අහොසි. කස්මා එවං පට්ඨපෙසීති? කාලෙන කාලං රාජානං පස්සිතුං ආගච්ඡන්තා අඤ්ඤස්ස රජ්ජං අපීළෙත්වා අත්තනො අත්තනො රජ්ජපදෙසෙනෙව ආගමිස්සන්ති චෙව ගමිස්සන්ති ච. පරරජ්ජං ඔතිණ්ණස්ස හි – ‘‘භත්තං දෙථ, ගොණං දෙථා’’ති වදතො මනුස්සා උජ්ඣායන්ති – ‘‘ඉමෙ රාජානො අත්තනො අත්තනො විජිතෙන න ගච්ඡන්ති, අම්හාකං පීළං කරොන්තී’’ති. අත්තනො විජිතෙන ගච්ඡන්තස්ස ‘‘අම්හාකං සන්තිකා ඉමිනා ඉදඤ්චිදඤ්ච ලද්ධබ්බමෙවා’’ති මනුස්සා පීළං න මඤ්ඤන්ති. ඉමමත්ථං චින්තයිත්වා මහාගොවින්දො ‘‘සම්මොදමානා රාජානො චිරං රජ්ජමනුසාසන්තූ’’ති එවං පට්ඨපෙසි.

‘‘දන්තපුරං කලිඞ්ගානං, අස්සකානඤ්ච පොතනං;

මාහිස්සති අවන්තීනං, සොවීරානඤ්ච රොදුකං.

මිථිලා ච විදෙහානං, චම්පා අඞ්ගෙසු මාපිතා;

බාරාණසී ච කාසීනං, එතෙ ගොවින්දමාපිතා’’ති. –

එතානි සත්ත නගරානි මහාගොවින්දෙනෙව තෙසං රාජූනං අත්ථාය මාපිතානි.

‘‘සත්තභූ බ්රහ්මදත්තො ච, වෙස්සභූ භරතො සහ;

රෙණු ද්වෙ ච ධතරට්ඨා, තදාසුං සත්ත භාරධා’’ති. –

ඉමානි තෙසං සත්තන්නම්පි නාමානි. තෙසු හි එකො සත්තභූ නාම අහොසි, එකො බ්රහ්මදත්තො නාම, එකො වෙස්සභූ නාම, එකො තෙනෙව සහ භරතො නාම, එකො රෙණු නාම, ද්වෙ පන ධතරට්ඨාති ඉමෙ සත්ත ජම්බුදීපතලෙ භාරධා මහාරාජානො අහෙසුන්ති.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කිත්තිසද්දඅබ්භුග්ගමනවණ්ණනා

311. උපසඞ්කමිංසූති ‘‘අම්හාකං අයං ඉස්සරියසම්පත්ති න අඤ්ඤස්සානුභාවෙන, මහාගොවින්දස්සානුභාවෙන නිප්ඵන්නා. මහාගොවින්දො අම්හෙ සත්ත රාජානො සමග්ගෙ කත්වා ජම්බුදීපතලෙ පතිට්ඨාපෙසි, පුබ්බූපකාරිස්ස පන න සුකරා පටිකිරියා කාතුං. අම්හෙ සත්තපි ජනෙ එසොයෙව අනුසාසතු, එතංයෙව සෙනාපතිඤ්ච පුරොහිතඤ්ච කරොම, එවං නො වුද්ධි භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමිංසු. මහාගොවින්දොපි – ‘‘මයා එතෙ සමග්ගා කතා, සචෙ එතෙසං අඤ්ඤො සෙනාපති පුරොහිතො ච භවිස්සති, තතො අත්තනො අත්තනො සෙනාපතිපුරොහිතානං වචනං ගහෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්දිස්සන්ති, අධිවාසෙමි නෙසං සෙනාපතිට්ඨානඤ්ච පුරොහිතට්ඨානඤ්චා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘එවං භො’’ති පච්චස්සොසි.

සත්ත ච බ්රාහ්මණමහාසාලෙති ‘‘අහං සබ්බට්ඨානෙසු සම්මුඛො භවෙය්යං වා න වා, යත්ථාහං සම්මුඛො න භවිස්සාමි, තත්ථෙව තෙ කත්තබ්බං කරිස්සන්තී’’ති සත්ත අනුපුරොහිතෙ ඨපෙසි. තෙ සන්ධාය ඉදං වුත්තං – ‘‘සත්ත ච බ්රාහ්මණමහාසාලෙ’’ති. දිවසස්ස ද්වික්ඛත්තුං වා සායං පාතො වා නහායන්තීති නහාතකා. වතචරියපරියොසානෙ වා නහාතා, තතො පට්ඨාය බ්රාහ්මණෙහි සද්ධිං න ඛාදන්ති න පිවන්තීති නහාතකා.

312. අබ්භුග්ගච්ඡීති අභිඋග්ගච්ඡි. තදා කිර මනුස්සානං ‘‘න බ්රහ්මුනා සද්ධිං අමන්තෙත්වා සක්කා එවං සකලජම්බුදීපං අනුසාසිතු’’න්ති නිසින්නනිසින්නට්ඨානෙ අයමෙව කථා පවත්තිත්ථ. න ඛො පනාහන්ති මහාපුරිසො කිර – ‘‘අයං මය්හං අභූතො වණ්ණො උප්පන්නො, වණ්ණුප්පත්ති ඛො පන න භාරියා, උප්පන්නස්ස වණ්ණස්ස රක්ඛනමෙව භාරියං, අයඤ්ච මෙ අචින්තෙත්වා අමන්තෙත්වා කරොන්තස්සෙව වණ්ණො උප්පන්නොව, චින්තෙත්වා මන්තෙත්වා කරොන්තස්ස පන විත්ථාරිකතරො භවිස්සතී’’ති බ්රහ්මදස්සනෙ උපායං පරියෙසන්තො තං දිස්වා සුතං ඛො පන මෙතන්තිආදිඅත්ථං පරිවිතක්කෙසි.

313. යෙනරෙණු රාජා තෙනුපසඞ්කමීති එවං මෙ අන්තරා දට්ඨුකාමො වා සල්ලපිතුකාමො වා න භවිස්සති, යතො ඡින්නපලිබොධො සුඛං විහරිස්සාමීති පලිබොධුපච්ඡෙදනත්ථං උපසඞ්කමි, එස නයො සබ්බත්ථ.

316. සාදිසියොති සමවණ්ණා සමජාතිකා.

317. නවං සන්ධාගාරං කාරෙත්වාති රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානචඞ්කමනසම්පන්නං වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ වසනක්ඛමං බහි නළපරික්ඛිත්තං විචිත්තං ආවසථං කාරෙත්වා. කරුණං ඣානං ඣායීති කරුණාය තිකචතුක්කජ්ඣානං ඣායි, කරුණාමුඛෙන පනෙත්ථ අවසෙසාපි තයො බ්රහ්මවිහාරා ගහිතාව. උක්කණ්ඨනා පරිතස්සනාති ඣානභූමියං ඨිතස්ස අනභිරතිඋක්කණ්ඨනා වා භයපරිතස්සනා වා නත්ථි, බ්රහ්මුනො පන ආගමනපත්ථනා ආගමනතණ්හා අහූති අත්ථො.

බ්රහ්මුනාසාකච්ඡාවණ්ණනා

318. භයන්ති චිත්තුත්රාසභයමෙව. අජානන්තාති අජානමානා. කථං ජානෙමු තං මයන්ති (දී. නි. 2.179) මයං කින්ති තං ජානාම, අයං කත්ථවාසිකො, කින්නාමො, කිං ගොත්තොතිආදීනං ආකාරානං කෙන ආකාරෙන තං ධාරයාමාති අත්ථො.

මං වෙ කුමාරං ජානන්තීති මං ‘‘කුමාරො’’ති ‘‘දහරො’’ති ජානන්ති. බ්රහ්මලොකෙති සෙට්ඨලොකෙ. සනන්තනන්ති චිරතනං පොරාණකං . අහං සො පොරාණකුමාරො සනඞ්කුමාරො නාම බ්රහ්මාති දස්සෙති. එවං ගොවින්ද ජානාහීති ගොවින්ද පණ්ඩිත, ත්වං එවං ජානාහි, එවං මං ධාරෙහි.

‘‘ආසනං උදකං පජ්ජං, මධුසාකඤ්ච බ්රහ්මුනො;

අග්ඝෙ භවන්තං පුච්ඡාම, අග්ඝං කුරුතු නො භව’’න්ති. –

එත්ථ අග්ඝන්ති අතිථිනො උපනාමෙතබ්බං වුච්චති. තෙනෙව ඉදමාසනං පඤ්ඤත්තං, එත්ථ නිසීදථ, ඉදං උදකං පරිසුද්ධං, ඉතො පානීයං පිවථ, පාදෙ ධොවථ, ඉදං පජ්ජං පාදානං හිතත්ථාය අභිසඞ්ඛතං තෙලං, ඉතො පාදෙ මක්ඛෙථ, ඉදං මධුසාකන්ති. බොධිසත්තස්ස බ්රහ්මචරියං න අඤ්ඤෙසං බ්රහ්මචරියසදිසං හොති, න සො ‘‘ඉදං ස්වෙ, ඉදං තතියදිවසෙ භවිස්සතී’’ති සන්නිධිං නාම කරොති. මධුසාකං පන අලොණං අධූපනං අතක්කං උදකෙන සෙදිතසාකං, තං සන්ධායෙස – ‘‘ඉදං පරිභුඤ්ජථා’’ති වදන්තො ‘‘අග්ඝෙ භවන්තං පුච්ඡාමා’’තිආදිමාහ. ඉමෙ සබ්බෙපි අග්ඝා බ්රහ්මුනො අත්ථි. තෙ අග්ඝෙ භවන්තං පුච්ඡාම. එවං පුච්ඡන්තානඤ්ච අග්ඝං කුරුතු නො භවං, පටිග්ගණ්හාතු නො භවං ඉදමග්ඝන්ති වුත්තං හොති. කිං පනෙස – ‘‘ඉතො එකම්පි බ්රහ්මා න භුඤ්ජතී’’ති ඉදං න ජානාතීති. නො න ජානාති, ජානන්තොපි අත්තනො සන්තිකෙ ආගතො අතිථි පුච්ඡිතබ්බොති වත්තසීසෙන පුච්ඡති.

අථ ඛො බ්රහ්මා – ‘‘කිං නු ඛො පණ්ඩිතො මම පරිභොගකරණාභාවං ඤත්වා පුච්ඡති, උදාහු කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා පුච්ඡතී’’ති සමන්නාහරන්තො ‘‘වත්තසීසෙ ඨිතො පුච්ඡතී’’ති ඤත්වා පටිග්ගණ්හිතුං දානි මෙ වට්ටතීති පටිග්ගණ්හාම තෙ අග්ඝං, යං ත්වං ගොවින්ද භාසසීති ආහ. යං ත්වං ගොවින්ද භාසසි – ‘‘ඉදමාසනං පඤ්ඤත්තං, එත්ථ නිසීදථා’’තිආදි, තත්ර තෙ මයං ආසනෙ නිසින්නා නාම හොම, පානීයං පීතා නාම හොම, පාදාපි මෙ ධොතා නාම හොන්තු, තෙලෙනපි මක්ඛිතා නාම හොන්තු, උදකසාකම්පි පරිභුත්තං නාම හොතු, තයා දින්නං අධිවාසිතකාලතො පට්ඨාය යං යං ත්වං භාසසි, තං තං මයා පටිග්ගහිතමෙව හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘පටිග්ගණ්හාම තෙ අග්ඝං, යං ත්වං ගොවින්ද භාසසී’’ති. එවං පන අග්ඝං පටිග්ගණ්හිත්වා පඤ්හස්ස ඔකාසං කරොන්තො දිට්ඨධම්මහිතත්ථායාතිආදිමාහ.

කඞ්ඛීඅකඞ්ඛිං පරවෙදියෙසූති අහං සවිචිකිච්ඡො භවන්තං පරෙන සයං අභිසඞ්ඛතත්තා පරස්ස පාකටෙසු පරවෙදියෙසු පඤ්හෙසු නිබ්බිචිකිච්ඡං.

හිත්වා මමත්තන්ති ඉදං මම, ඉදං මමාති උපකරණතණ්හං චජිත්වා. මනුජෙසූති සත්තෙසු, මනුජෙසු යො කොචි මනුජො මමත්තං හිත්වාති අත්ථො. එකොදිභූතොති එකීභූතො, එකො තිට්ඨන්තො එකො නිසීදන්තොති. වචනත්ථො පනෙත්ථ එකො උදෙති පවත්තතීති එකොදි, තාදිසො භූතොති එකොදිභූතො . කරුණෙධිමුත්තොති කරුණාඣානෙ අධිමුත්තො, තං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වාති අත්ථො. නිරාමගන්ධොති විස්සගන්ධවිරහිතො. එත්ථ ඨිතොති එතෙසු ධම්මෙසු ඨිතො. එත්ථ ච සික්ඛමානොති එතෙසු ධම්මෙසු සික්ඛමානො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන උපරි මහාගොවින්දෙන ච බ්රහ්මුනා ච වුත්තොයෙව.

320. තත්ථ එතෙ අවිද්වාති එතෙ ආමගන්ධෙ අහං අවිද්වා, න ජානාමීති අත්ථො. ඉධ බ්රූහි ධීරාති තෙ මෙ ත්වං ඉධ ධීර පණ්ඩිත, බ්රූහි, වද. කෙනාවටා වාති පජා කුරුතූති කතමෙන කිලෙසාවරණෙන ආවරිතා පජා පූතිකා වායති. ආපායිකාති අපායූපගා. නිවුතබ්රහ්මලොකාති නිවුතො පිහිතො බ්රහ්මලොකො අස්සාති නිවුතබ්රහ්මලොකො. කතමෙන කිලෙසෙන පජාය බ්රහ්මලොකූපගො මග්ගො නිවුතො පිහිතො පටිච්ඡන්නොති පුච්ඡති.

කොධො මොසවජ්ජං නිකති ච දුබ්භොති කුජ්ඣනලක්ඛණො කොධො ච, පරවිසංවාදනලක්ඛණො මුසාවාදො ච, සදිසං දස්සෙත්වා වඤ්චනලක්ඛණා නිකති ච, මිත්තදුබ්භනලක්ඛණො දුබ්භො ච. කදරියතා අතිමානො උසූයාති ථද්ධමච්ඡරියලක්ඛණා කදරියතා ච, අතික්කමිත්වා මඤ්ඤනලක්ඛණො අතිමානො ච, පරසම්පත්තිඛීයනලක්ඛණා උසූයා ච. ඉච්ඡා විවිච්ඡා පරහෙඨනා චාති තණ්හාලක්ඛණා ඉච්ඡා ච, මච්ඡරියලක්ඛණා විවිච්ඡා ච, විහිංසාලක්ඛණා පරහෙඨනා ච. ලොභො ච දොසො ච මදො ච මොහොති යත්ථ කත්ථචි ලුබ්භනලක්ඛණො ලොභො ච, දුස්සනලක්ඛණො දොසො ච, මජ්ජනලක්ඛණො මදො ච, මුය්හනලක්ඛණො මොහො ච. එතෙසු යුත්තා අනිරාමගන්ධාති එතෙසු චුද්දසසු කිලෙසෙසු යුත්තා පජා නිරාමගන්ධා න හොති, ආමගන්ධා සකුණපගන්ධා පූතිගන්ධායෙවාති වදති. ආපායිකා නිවුතබ්රහ්මලොකාති එසා පන ආපායිකා චෙව හොති, පටිච්ඡන්නබ්රහ්මලොකමග්ගා චාති. ඉදං පන සුත්තං කථෙන්තෙන ආමගන්ධසුත්තෙන දීපෙත්වා කථෙතබ්බං, ආමගන්ධසුත්තම්පි ඉමිනා දීපෙත්වා කථෙතබ්බං.

තෙ න සුනිම්මදයාති තෙ ආමගන්ධා සුනිම්මදයා සුඛෙන නිම්මදෙතබ්බා පහාතබ්බා න හොන්ති, දුප්පජහා දුජ්ජයාති අත්ථො. යස්ස දානි භවං ගොවින්දො කාලං මඤ්ඤතීති ‘‘යස්සා පබ්බජ්ජාය භවං ගොවින්දො කාලං මඤ්ඤති, අයමෙව හොතු, එවං සති මය්හම්පි තව සන්තිකෙ ආගමනං ස්වාගමනං භවිස්සති, කථිතධම්මකථා සුකථිතා භවිස්සති, ත්වං තාත සකලජම්බුදීපෙ අග්ගපුරිසො දහරො පඨමවයෙ ඨිතො, එවං මහන්තං නාම සම්පත්තිසිරිවිලාසං පහාය තව පබ්බජනං නාම ගන්ධහත්ථිනො අයබන්ධනං ඡින්දිත්වා ගමනං විය අතිඋළාරං, බුද්ධතන්ති නාමෙසා’’ති මහාපුරිසස්ස දළ්හීකම්මං කත්වා බ්රහ්මා සනඞ්කුමාරො බ්රහ්මලොකමෙව ගතො.

රෙණුරාජආමන්තනාවණ්ණනා

321. මහාපුරිසොපි ‘‘මම ඉතොව නික්ඛමිත්වා පබ්බජනං නාම න යුත්තං, අහං රාජකුලස්ස අත්ථං අනුසාසාමි, තස්මා රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමි. සචෙ සොපි පබ්බජිස්සති, සුන්දරමෙව. නො චෙ පබ්බජිස්සති, පුරොහිතට්ඨානං නිය්යාතෙත්වා අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා රාජානං උපසඞ්කමි, තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භො මහාගොවින්දො,…පෙ… නාහං පොරොහච්චෙ රමෙ’’ති.

තත්ථ ත්වං පජානස්සු රජ්ජෙනාති තව රජ්ජෙන ත්වමෙව ජානාහි. නාහං පොරොහිච්චෙ රමෙති අහං පුරොහිතභාවෙ න රමාමි, උක්කණ්ඨිතොස්මි, අඤ්ඤං අනුසාසකං ජානාහි, නාහං පොරොහිච්චෙ රමෙති.

අථ රාජා – ‘‘ධුවං චත්තාරො මාසෙ පටිසල්ලීනස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ භොගා මන්දා ජාතා’’ති චින්තෙත්වා ධනෙන නිමන්තෙන්තො – ‘‘සචෙ තෙ ඌනං කාමෙහි. අහං පරිපූරයාමි තෙ’’ති වත්වා පුන – ‘‘කින්නු ඛො එස එකකො විහරන්තො කෙනචි විහිංසිතො භවෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා,

‘‘යො තං හිංසති වාරෙමි, භූමිසෙනාපති අහං;

තුවං පිතා අහං පුත්තො, මා නො ගොවින්ද පාජහී’’ති. –

ආහ . තස්සත්ථො – යො තං හිංසති, තං වාරෙමි, කෙවලං තුම්හෙ ‘‘අසුකො’’ති ආචික්ඛථ, අහමෙත්ථ කත්තබ්බං ජානිස්සාමීති. භූමිසෙනාපති අහන්ති අථ වා අහං පථවියා සාමී, ස්වාහං ඉමං රජ්ජං තුම්හෙයෙව පටිච්ඡාපෙස්සාමි. තුවං පිතා අහං පුත්තොති ත්වං පිතිට්ඨානෙ ඨස්සසි, අහං පුත්තට්ඨානෙ. සො ත්වං මම මනං හරිත්වා අත්තනොයෙව මනං ගොවින්ද, පාජෙහි; යථා ඉච්ඡසි තථා පවත්තස්සු. අහං පන තව මනංයෙව අනුවත්තන්තො තයා දින්නපිණ්ඩං පරිභුඤ්ජන්තො තං අසිචම්මහත්ථො වා උපට්ඨහිස්සාමි, රථං වා තෙ පාජෙස්සාමි. ‘‘මා නො ගොවින්ද, පජහී’’ති වා පාඨො . තස්සත්ථො – ත්වං පිතිට්ඨානෙ තිට්ඨ, අහං පුත්තට්ඨානෙ ඨස්සාමි. මා නො ත්වං භො ගොවින්ද, පජහි, මා පරිච්චජීති. අථ මහාපුරිසො යං රාජා චින්තෙසි, තස්ස අත්තනි අභාවං දස්සෙන්තො –

‘‘න මත්ථි ඌනං කාමෙහි, හිංසිතා මෙ න විජ්ජති;

අමනුස්සවචො සුත්වා, තස්මාහං න ගහෙ රමෙ’’ති. –

ආහ. තත්ථ න මත්ථීති න මෙ අත්ථි. ගහෙති ගෙහෙ. අථ නං රාජා පුච්ඡි –

‘‘අමනුස්සො කථං වණ්ණො, කිං තෙ අත්ථං අභාසථ;

යඤ්ච සුත්වා ජහාසි නො, ගෙහෙ අම්හෙ ච කෙවලී’’ති.

තත්ථ ජහාසි නො, ගෙහෙ අම්හෙ ච කෙවලීති බ්රාහ්මණස්ස සම්පත්තිභරිතෙ ගෙහෙ සඞ්ගහවසෙන අත්තනො ගෙහෙ කරොන්තො යං සුත්වා අම්හාකං ගෙහෙ ච අම්හෙ ච කෙවලී සබ්බෙ අපරිසෙසෙ ජම්බුදීපවාසිනො ජහාසීති වදති.

අථස්ස ආචික්ඛන්තො මහාපුරිසො උපවුත්ථස්ස මෙ පුබ්බෙතිආදිමාහ. තත්ථ උපවුත්ථස්සාති චත්තාරො මාසෙ එකීභාවං උපගන්ත්වා වුත්ථස්ස. යිට්ඨකාමස්ස මෙ සතොති යජිතුකාමස්ස මෙ සමානස්ස. අග්ගි පජ්ජලිතො ආසි, කුසපත්තපරිත්ථතොති කුසපත්තෙහි පරිත්ථතො සප්පිදධිමධුආදීනි පක්ඛිපිත්වා අග්ගි ජලයිතුමාරද්ධො ආසි, එවං අග්ගිං ජාලෙත්වා ‘‘මහාජනස්ස දානං දස්සාමී’’ති එවං චින්තෙත්වා ඨිතස්ස මමාති අයමෙත්ථ අත්ථො.

සනන්තනොති සනඞ්කුමාරො බ්රහ්මා. තතො රාජා සයම්පි පබ්බජිතුකාමො හුත්වා සද්දහාමීතිආදිමාහ. තත්ථ කථං වත්තෙථ අඤ්ඤථාති කථං තුම්හෙ අඤ්ඤථා වත්තිස්සථ. තෙ තං අනුවත්තිස්සාමාති තෙ මයම්පි තුම්හෙයෙව අනුවත්තිස්සාම, අනුපබ්බජිස්සාමාති අත්ථො. ‘‘අනුවජිස්සාමා’’තිපි පාඨො, තස්ස අනුගච්ඡිස්සාමාති අත්ථො. අකාචොති නික්කාචො අකක්කසො. ගොවින්දස්සානුසාසනෙති තව ගොවින්දස්ස සාසනෙ. භවන්තං ගොවින්දමෙව සත්ථාරං කරිත්වා චරිස්සාමාති වදති.

ඡ ඛත්තියආමන්තනාවණ්ණනා

322. යෙනතෙ ඡ ඛත්තියා තෙනුපසඞ්කමීති රෙණුං රාජානං ‘‘සාධු මහාරාජ රජ්ජං නාම මාතරං පිතරං භාතිභගිනීආදයොපි මාරෙත්වා ගණ්හන්තෙසු සත්තෙසු එවං මහන්තං රජ්ජසිරිං පහාය පබ්බජිතුකාමෙන උළාරං මහාරාජෙන කත’’න්ති උපත්ථම්භෙත්වා දළ්හතරමස්ස උස්සාහං කත්වා උපසඞ්කමි . එවං සමචින්තෙසුන්ති රඤ්ඤො චින්තිතනයෙනෙව කදාචි බ්රාහ්මණස්ස භොගා පරිහීනා භවෙය්යුන්ති මඤ්ඤමානා සමචින්තෙසුං. ධනෙන සික්ඛෙය්යාමාති උපලාපෙය්යාම සඞ්ගණ්හෙය්යාම. තාවතකං ආහරීයතන්ති තාවතකං ආහරාපියතු ගණ්හියතු, යත්තකං ඉච්ඡථ, තත්තකං ගණ්හථාති වුත්තං හොති. භවන්තානංයෙව වාහසාති භවන්තෙ පච්චයං කත්වා, තුම්හෙහි දින්නත්තායෙව පහූතං සාපතෙය්යං ජාතං.

323. සචෙ ජහථ කාමානීති සචෙ වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච පරිච්චජථ. යත්ථ සත්තො පුථුජ්ජනොති යෙසු කාමෙසු පුථුජ්ජනො සත්තො ලග්ගො ලග්ගිතො. ආරම්භව්හො දළ්හා හොථාති එවං සන්තෙ වීරියං ආරභථ, අසිථිලපරක්කමතං අධිට්ඨාය දළ්හා භවථ. ඛන්තීබලසමාහිතාති ඛන්තිබලෙන සමන්නාගතා භවථාති රාජූනං උස්සාහං ජනෙති.

එස මග්ගො උජුමග්ගොති එස කරුණාඣානමග්ගො උජුමග්ගො නාම. එස මග්ගො අනුත්තරොති එසෙව බ්රහ්මලොකූපපත්තියා අසදිසමග්ගො උත්තමමග්ගො නාම. සද්ධම්මො සබ්භි රක්ඛිතොති එසො එව ච බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකෙහි සබ්භිරක්ඛිතධම්මො නාම. ඉති කරුණාඣානස්ස වණ්ණභණනෙනාපි තෙසං අනිවත්තනත්ථාය දළ්හීකම්මමෙව කරොති.

කො නු ඛො පන භො ජානාති ජීවිතානන්ති භො ජීවිතං නාම උදකපුප්ඵුළූපමං තිණග්ගෙ උස්සාවබින්දූපමං තඞ්ඛණවිද්ධංසනධම්මං, තස්ස කො ගතිං ජානාති, කිස්මිං ඛණෙ භිජ්ජිස්සති? ගමනීයො සම්පරායොති පරලොකො පන අවස්සං ගන්තබ්බොව, තත්ථ පණ්ඩිතෙන කුලපුත්තෙන මන්තායං බොද්ධබ්බං. මන්තා වුච්චති පඤ්ඤා, තාය මන්තෙතබ්බං බුජ්ඣිතබ්බං, උපපරික්ඛිතබ්බඤ්ච ජානිතබ්බඤ්චාති අත්ථො. කරණත්ථෙ වා භුම්මං. මන්තායං බොද්ධබ්බන්ති මන්තාය බුජ්ඣිතබ්බං, ඤාණෙන ජානිතබ්බන්ති අත්ථො. කිං බුජ්ඣිතබ්බං? ජීවිතස්ස දුජ්ජානතා, සම්පරායස්ස ච අවස්සං ගමනීයතා, බුජ්ඣිත්වා ච පන සබ්බපලිබොධෙ ඡින්දිත්වා කත්තබ්බං කුසලං චරිතබ්බං බ්රහ්මචරියං. කස්මා? යස්මා නත්ථි ජාතස්ස අමරණං.

බ්රාහ්මණමහාසාලාදීනං ආමන්තනාවණ්ණනා

324. අප්පෙසක්ඛා ච අප්පලාභා චාති භො පබ්බජ්ජා නාම අප්පයසා චෙව, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය හි රජ්ජං පහාය පබ්බජිතං විහෙඨෙත්වා විහෙඨෙත්වා ලාමකං අනාථං කත්වාව කථෙන්ති. අප්පලාභා ච, සකලගාමං චරිත්වාපි අජ්ඣොහරණීයං දුල්ලභමෙව. ඉදං පන බ්රහ්මඤ්ඤංමහෙසක්ඛඤ්ච මහායසත්තා, මහාලාභඤ්ච ලාභසක්කාරසම්පන්නත්තා. භවඤ්හි එතරහි සකලජම්බුදීපෙ අග්ගපුරොහිතො සබ්බත්ථ අග්ගාසනං අග්ගොදකං අග්ගභත්තං අග්ගගන්ධං අග්ගමාලං ලභතීති.

රාජාව රඤ්ඤන්ති අහඤ්හි භො එතරහි පකතිරඤ්ඤං මජ්ඣෙ චක්කවත්තිරාජා විය. බ්රහ්මාව බ්රහ්මානන්ති පකතිබ්රහ්මානං මජ්ඣෙ මහාබ්රහ්මසදිසො. දෙවතාව ගහපතිකානන්ති අවසෙසගහපතිකානං පනම්හි සක්කදෙවරාජසදිසො.

භරියානං ආමන්තනාවණ්ණනා

325. චත්තාරීසා භරියා සාදිසියොති සාදිසියොව චත්තාරීසා භරියා, අඤ්ඤා පනස්ස තීසු වයෙසු නාටකිත්ථියො බහුකායෙව.

මහාගොවින්දපබ්බජ්ජාවණ්ණනා

326. චාරිකං චරතීති ගාමනිගමපටිපාටියා චාරිකං චරති, ගතගතට්ඨානෙ බුද්ධකොලාහලං විය හොති. මනුස්සා ‘‘මහාගොවින්දපණ්ඩිතො කිර ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා පුරෙතරමෙව මණ්ඩපං කාරෙත්වා මග්ගං අලඞ්කරිත්වා පච්චුග්ගන්ත්වා ගණ්හිත්වා එන්ති, මහාලාභසක්කාරො මහොඝො විය අජ්ඣොත්ථරන්තො උප්පජ්ජි. සත්තපුරොහිතස්සාති සත්තන්නං රාජූනං පුරොහිතස්ස. ඉති යථා එතරහි එවරූපෙසු වා ඨානෙසු කිස්මිඤ්චිදෙව දුක්ඛෙ උප්පන්නෙ ‘‘නමො බුද්ධස්සා’’ති වදන්ති, එවං තදා ‘‘නමත්ථු මහාගොවින්දස්ස බ්රාහ්මණස්ස, නමත්ථු සත්තපුරොහිතස්සා’’ති වදන්ති.

327. මෙත්තාසහගතෙනාතිආදිනා නයෙන පාළියං බ්රහ්මවිහාරාව ආගතා, මහාපුරිසො පන සබ්බාපි අට්ඨ සමාපත්තියො ච පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. සාවකානඤ්ච බ්රහ්මලොකසහබ්යතාය මග්ගං දෙසෙසීති බ්රහ්මලොකෙ බ්රහ්මුනා සහභාවාය මග්ගං කථෙසි.

328. සබ්බෙනසබ්බන්ති යෙ අට්ඨ ච සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසුං. යෙ න සබ්බෙන සබ්බං සාසනං ආජානිංසූති යෙ අට්ඨසු සමාපත්තීසු එකසමාපත්තිම්පි න ජානිංසු, න සක්ඛිංසු නිබ්බත්තෙතුං. අමොඝාති සවිපාකා. අවඤ්ඣාති න වඤ්ඣා. සබ්බනිහීනං පසවන්ති ගන්ධබ්බකායං පසවි. සඵලාති අවසෙසදෙවලොකූපපත්තීහි සාත්ථා. සඋද්රයාති බ්රහ්මලොකූපපත්තියා සවුඩ්ඪි.

329. සරාමහන්ති සරාමි අහං පඤ්චසිඛ, ඉමිනා කිර පදෙන අයං සුත්තන්තො බුද්ධභාසිතො නාම ජාතො. න නිබ්බිදායාති න වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථාය. න විරාගායාති න වට්ටෙ විරාගත්ථාය. න නිරොධායාති න වට්ටස්ස නිරොධත්ථාය. න උපසමායාති න වට්ටස්ස උපසමනත්ථාය. න අභිඤ්ඤායාති න වට්ටං අභිජානනත්ථාය. න සම්බොධායාති න කිලෙසනිද්දාවිගමෙන වට්ටතො පබුජ්ඣනත්ථාය. න නිබ්බානායාති න අමතනිබ්බානත්ථාය.

එකන්තනිබ්බිදායාති එකන්තමෙව වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථාය. එත්ථ පන නිබ්බිදායාති විපස්සනා. විරාගායාති මග්ගො. නිරොධාය උපසමායාති නිබ්බානං. අභිඤ්ඤාය සම්බොධායාති මග්ගො. නිබ්බානායාති නිබ්බානමෙව. එවං එකස්මිං ඨානෙ විපස්සනා, තීසු මග්ගො, තීසු නිබ්බානං වුත්තන්ති එවං වවත්ථානකථා වෙදිතබ්බා. පරියායෙන පන සබ්බානිපෙතානි මග්ගවෙවචනානිපි නිබ්බානවෙවචනානිපි හොන්තියෙව. සම්මාදිට්ඨිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගෙ සච්චවණ්ණනායං වුත්තමෙව.

330. යෙ න සබ්බෙනසබ්බන්ති යෙ චත්තාරොපි අරියමග්ගෙ පරිපූරෙතුං න ජානන්ති, තීණි වා ද්වෙ වා එකං වා නිබ්බත්තෙන්ති. සබ්බෙසංයෙව ඉමෙසං කුලපුත්තානන්ති බ්රහ්මචරියචිණ්ණකුලපුත්තානං. අමොඝා…පෙ… සඵලා සඋද්රයාති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

භගවන්තංඅභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වාති (දී. නි. 2.188) භගවතො ධම්මදෙසනං චිත්තෙන සම්පටිච්ඡන්තො අභිනන්දිත්වා වාචාය පසංසමානො අනුමොදිත්වා මහන්තං අඤ්ජලිං සිරස්මිං පතිට්ඨපෙත්වා පසන්නලාඛාරසෙ නිමුජ්ජමානො විය දසබලස්ස ඡබ්බණ්ණරස්මිජාලන්තරං පවිසිත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා භගවන්තං අභිත්ථවන්තො අභිත්ථවන්තො සත්ථු පුරතො අන්තරධායිත්වා අත්තනො දෙවලොකමෙව අගමාසීති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

මහාගොවින්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.