📜

8. සක්කපඤ්හසුත්තවණ්ණනා

නිදානවණ්ණනා

344. එවංමෙ සුතන්ති සක්කපඤ්හසුත්තං. තත්රායමනුත්තානපදවණ්ණනා – අම්බසණ්ඩා නාම බ්රාහ්මණගාමොති සො කිර ගාමො අම්බසණ්ඩානං අවිදූරෙ නිවිට්ඨො, තස්මා ‘‘අම්බසණ්ඩා’’ ත්වෙව වුච්චති. වෙදියකෙ පබ්බතෙති සො කිර පබ්බතො පබ්බතපාදෙ ජාතෙන මණිවෙදිකාසදිසෙන නීලවනසණ්ඩෙන සමන්තා පරික්ඛිත්තො, තස්මා ‘වෙදියකපබ්බතො’ ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතො. ඉන්දසාලගුහායන්ති පුබ්බෙපි සා ද්වින්නං පබ්බතානං අන්තරෙ ගුහා, ඉන්දසාලරුක්ඛො චස්සා ද්වාරෙ, තස්මා ‘ඉන්දසාලගුහා’ති සඞ්ඛ්යං ගතා. අථ නං කුට්ටෙහි පරික්ඛිපිත්වා ද්වාරවාතපානානි යොජෙත්වා සුපරිනිට්ඨිතසුධාකම්මමාලාකම්මලතාකම්මවිචිත්තං ලෙණං කත්වා භගවතො අදංසු. පුරිමවොහාරවසෙන පන ‘‘ඉන්දසාලගුහා’’ ත්වෙව නං සඤ්ජානන්ති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘ඉන්දසාලගුහාය’න්ති.

උස්සුක්කං උදපාදීති ධම්මිකො උස්සාහො උප්පජ්ජි. නනු ච එස අභිණ්හදස්සාවී භගවතො, න සො දෙවතාසන්නිපාතො නාම අත්ථි, යත්ථායං න ආගතපුබ්බො, සක්කෙන සදිසො අප්පමාදවිහාරී දෙවපුත්තො නාම නත්ථි. අථ කස්මා බුද්ධදස්සනං අනාගතපුබ්බස්ස විය අස්ස උස්සාහො උදපාදීති? මරණභයෙන සන්තජ්ජිතත්තා. තස්මිං කිරස්ස සමයෙ ආයු පරික්ඛීණො, සො පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා ‘‘පරික්ඛීණො දානි මෙ ආයූ’’ති අඤ්ඤාසි. යෙසඤ්ච දෙවපුත්තානං මරණනිමිත්තානි ආවි භවන්ති, තෙසු යෙ පරිත්තකෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා, තෙ ‘‘කුහිං නු ඛො ඉදානි නිබ්බත්තිස්සාමා’’ති භයං සන්තාසං ආපජ්ජන්ති. යෙ කතභීරුත්තානා බහුං පුඤ්ඤං කත්වා නිබ්බත්තා, තෙ අත්තනා දින්නදානං රක්ඛිතසීලං භාවිතභාවනඤ්ච ආගම්ම ‘‘උපරිදෙවලොකෙ සම්පත්තිං අනුභවිස්සාමා’’ති න භායන්ති.

සක්කො පන දෙවරාජා පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා දසයොජනසහස්සං දෙවනගරං, යොජනසහස්සුබ්බෙධං වෙජයන්තං, තියොජනසතිකං සුධම්මදෙවසභං, යොජනසතුබ්බෙධං පාරිච්ඡත්තකං, සට්ඨියොජනිකං පණ්ඩුකම්බලසිලං, අඩ්ඪතියා නාටකකොටියො ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවපරිසං, නන්දනවනං, චිත්තලතාවනං , මිස්සකවනං, ඵාරුසකවනන්ති එතං සබ්බසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘නස්සති වත භො මෙ අයං සම්පත්තී’’ති භයාභිභූතො අහොසි.

තතො ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ලොකපිතාමහො මහාබ්රහ්මා වා, යො මෙ හදයනිස්සිතං සොකසල්ලං සමුද්ධරිත්වා ඉමං සම්පත්තිං ථාවරං කරෙය්යා’’ති ඔලොකෙන්තො කඤ්චි අදිස්වා පුන අද්දස ‘‘මාදිසානං සතසහස්සානම්පි උප්පන්නං සොකසල්ලං සම්මාසම්බුද්ධො උද්ධරිතුං පටිබලො’’ති. අථෙවං පරිවිතක්කෙන්තස්ස තෙන ඛො පන සමයෙන සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස උස්සුක්කං උදපාදි භගවන්තං දස්සනාය.

කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතීති කතරස්මිං ජනපදෙ කතරං නගරං උපනිස්සාය කස්ස පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තො කස්ස අමතං ධම්මං දෙසයමානො විහරතීති. අද්දසා ඛොති අද්දක්ඛි පටිවිජ්ඣි. මාරිසාති පියවචනමෙතං, දෙවතානං පාටියෙක්කො වොහාරො. නිද්දුක්ඛාතිපි වුත්තං හොති. කස්මා පනෙස දෙවෙ ආමන්තෙසි? සහායත්ථාය. පුබ්බෙ කිරෙස භගවති සළලඝරෙ විහරන්තෙ එකකොව දස්සනාය අගමාසි. සත්ථා ‘‘අපරිපක්කං තාවස්ස ඤාණං, කතිපාහං පන අතික්කමිත්වා මයි ඉන්දසාලගුහායං විහරන්තෙ පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා මරණභයභීතො ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතාහි සද්ධිං උපසඞ්කමිත්වා චුද්දස පඤ්හෙ පුච්ඡිත්වා උපෙක්ඛාපඤ්හවිස්සජ්ජනාවසානෙ අසීතියා දෙවතාසහස්සෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ඔකාසං නාකාසි. සො ‘‘මම පුබ්බෙපි එකකස්ස ගතත්තා සත්ථාරා ඔකාසො න කතො, අද්ධා මෙ නත්ථි මග්ගඵලස්ස උපනිස්සයො, එකස්ස පන උපනිස්සයෙ සති චක්කවාළපරියන්තායපි පරිසාය භගවා ධම්මං දෙසෙතියෙව. අවස්සං ඛො පන ද්වීසු දෙවලොකෙසු කස්සචි දෙවස්ස උපනිස්සයො භවිස්සති, තං සන්ධාය සත්ථා ධම්මං දෙසෙස්සති. තං සුත්වා අහම්පි අත්තනො දොමනස්සං වූපසමෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සහායත්ථාය ආමන්තෙසි.

එවං භද්දං තවාති ඛො දෙවා තාවතිංසාති එවං හොතු මහාරාජ, ගච්ඡාම භගවන්තං දස්සනාය, දුල්ලභො බුද්ධුප්පාදො, භද්දං තව, යො ත්වං ‘‘පබ්බතකීළං නදීකීළං ගච්ඡාමා’’ති අවත්වා අම්හෙ එවරූපෙසු ඨානෙසු නියොජෙසීති. පච්චස්සොසුන්ති තස්ස වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිංසු.

345. පඤ්චසිඛංගන්ධබ්බදෙවපුත්තං ආමන්තෙසීති දෙවෙ තාව ආමන්තෙතු, ඉමං කස්මා විසුං ආමන්තෙසි? ඔකාසකරණත්ථං. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතා ගහෙත්වා ධුරෙන පහරන්තස්ස විය සත්ථාරං උපසඞ්කමිතුං න යුත්තං, අයං පන පඤ්චසිඛො දසබලස්ස උපට්ඨාකො වල්ලභො ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ගන්ත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ධම්මං සුණාති, ඉමං පුරතො පෙසෙත්වා ඔකාසං කාරෙත්වා ඉමිනා කතොකාසෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති ඔකාසකරණත්ථං ආමන්තෙසි.

එවං භද්දං තවාති සො ‘‘එවං මහාරාජ, හොතු, භද්දං තව, යො ත්වං මං ‘එහි, මාරිස, උය්යානකීළාදීනි වා නටසමජ්ජාදීනි වා දස්සනාය ගච්ඡාමා’ති අවත්වා ‘බුද්ධං පස්සිස්සාම, ධම්මං සොස්සාමා’ති වදසී’’ති දළ්හතරං උපත්ථම්භෙන්තො දෙවානමින්දස්ස වචනං පටිස්සුත්වා අනුචරියං සහචරණං එකතො ගමනං උපාගමි.

තත්ථ බෙලුවපණ්ඩුන්ති බෙලුවපක්කං විය පණ්ඩුවණ්ණං. තස්ස කිර සොවණ්ණමයං පොක්ඛරං, ඉන්දනීලමයො දණ්ඩො, රජතමයා තන්තියො, පවාළමයා වෙඨකා, වීණාපත්තකං ගාවුතං, තන්තිබන්ධනට්ඨානං ගාවුතං, උපරි දණ්ඩකො ගාවුතන්ති තිගාවුතප්පමාණා වීණා. ඉති සො තං වීණං ආදාය සමපඤ්ඤාසමුච්ඡනා මුච්ඡෙත්වා අග්ගනඛෙහි පහරිත්වා මධුරං ගීතස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා සෙසදෙවෙ සක්කස්ස ගමනකාලං ජානාපෙන්තො එකමන්තං අට්ඨාසි. එවං තස්ස ගීතවාදිතසඤ්ඤාය සන්නිපතිතෙ දෙවගණෙ අථ ඛො සක්කො දෙවානමින්දො…පෙ… වෙදියකෙ පබ්බතෙ පච්චුට්ඨාසි.

346. අතිරිව ඔභාසජාතොති අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු එකස්සෙව දෙවස්ස වා මාරස්ස වා බ්රහ්මුනො වා ඔභාසෙන ඔභාසජාතො හොති, තංදිවසං පන ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතානං ඔභාසෙන අතිරිව ඔභාසජාතො එකපජ්ජොතො සහස්සචන්දසූරියඋග්ගතකාලසදිසො අහොසි. පරිතො ගාමෙසු මනුස්සාති සමන්තා ගාමෙසු මනුස්සා. පකතිසායමාසකාලෙයෙව කිර ගාමමජ්ඣෙ දාරකෙසු කීළන්තෙසු තත්ථ සක්කො අගමාසි, තස්මා මනුස්සා පස්සිත්වා එවමාහංසු. නනු ච මජ්ඣිමයාමෙ දෙවතා භගවන්තං උපසඞ්කමන්ති, අයං කස්මා පඨමයාමස්සාපි පුරිමභාගෙයෙව ආගතොති? මරණභයෙනෙව තජ්ජිතත්තා. කිංසු නාමාති කිංසු නාම භො එතං, කො නු ඛො අජ්ජ මහෙසක්ඛො දෙවො වා බ්රහ්මා වා භගවන්තං පඤ්හං පුච්ඡිතුං ධම්මං සොතුං උපසඞ්කමන්තො, කථංසු නාම භො භගවා පඤ්හං විස්සජ්ජෙස්සති ධම්මං දෙසෙස්සති, ලාභා අම්හාකං, යෙසං නො එවං දෙවතානං කඞ්ඛාවිනොදකො සත්ථා අවිදූරෙ විහාරෙ වසති, යෙ ලභාම ථාලකභික්ඛම්පි කටච්ඡුභික්ඛම්පි දාතුන්ති සංවිග්ගා ලොමහට්ඨජාතා උද්ධග්ගලොමා හුත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං සිරස්මිං පතිට්ඨපෙත්වා නමස්සමානා අට්ඨංසු.

347. දුරුපසඞ්කමාති දුපයිරුපාසියා. අහං සරාගො සදොසො සමොහො, සත්ථා වීතරාගො වීතදොසො වීතමොහො, තස්මා දුපයිරුපාසියා තථාගතා මාදිසෙන. ඣායීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ච ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ච ඣායී. තස්මිඤ්ඤෙව ඣානෙ රතාති ඣානරතා. තදන්තරං පටිසල්ලීනාති තදන්තරං පටිසල්ලීනා සම්පති පටිසල්ලීනා වා. තස්මා න කෙවලං ඣායී ඣානරතාති දුරුපසඞ්කමා, ඉදානිමෙව පටිසල්ලීනාතිපි දුරුපසඞ්කමා. පසාදෙය්යාසීති ආරාධෙය්යාසි, ඔකාසං මෙ කාරෙත්වා දදෙය්යාසීති වදති. බෙලුවපණ්ඩුවීණං ආදායාති නනු පුබ්බෙව ආදින්නාති? ආම , ආදින්නා. මග්ගගමනවසෙන පන අංසකූටෙ ලග්ගිතා, ඉදානි නං වාමහත්ථෙ ඨපෙත්වා වාදනසජ්ජං කත්වා ආදියි. තෙන වුත්තං ‘‘ආදායා’’ති.

පඤ්චසිඛගීතගාථාවණ්ණනා

348. අස්සාවෙසීති සාවෙසි. බුද්ධූපසඤ්හිතාති බුද්ධං ආරබ්භ බුද්ධං නිස්සයං කත්වා පවත්තාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

වන්දෙ තෙ පිතරං භද්දෙ, තිම්බරුං සූරියවච්ඡසෙති එත්ථ සූරියවච්ඡසාති සූරියසමානසරීරා. තස්සා කිර දෙවධීතාය පාදන්තතො රස්මි උට්ඨහිත්වා කෙසන්තං ආරොහති, තස්මා බාලසූරියමණ්ඩලසදිසා ඛායති, ඉති නං ‘‘සූරියවච්ඡසා’’ති සඤ්ජානන්ති. තං සන්ධායාහ – ‘‘භද්දෙ, සූරියවච්ඡසෙ, තව පිතරං තිම්බරුං ගන්ධබ්බදෙවරාජානං වන්දාමී’’ති. යෙන ජාතාසි කල්යාණීති යෙන කාරණභූතෙන යං තිම්බරුං දෙවරාජානං නිස්සාය ත්වං ජාතා, කල්යාණී සබ්බඞ්ගසොභනා. ආනන්දජනනී මමාති මය්හං පීතිසොමනස්සවඩ්ඪනී.

වාතොව සෙදතං කන්තොති යථා සඤ්ජාතසෙදානං සෙදහරණත්ථං වාතො ඉට්ඨො හොති කන්තො මනාපො, එවන්ති අත්ථො. පානීයංව පිපාසතොති පාතුමිච්ඡන්තස්ස පිපාසතො පිපාසාභිභූතස්ස. අඞ්ගීරසීති අඞ්ගෙ රස්මියො අස්සාති අඞ්ගීරසී, තමෙව ආරබ්භ ආලපන්තො වදති. ධම්මො අරහතාමිවාති අරහන්තානං නවලොකුත්තරධම්මො විය.

ජිඝච්ඡතොති භුඤ්ජිතුකාමස්ස ඛුදාභිභූතස්ස. ජලන්තමිව වාරිනාති යථා කොචි ජලන්තං ජාතවෙදං උදකකුම්භෙන නිබ්බාපෙය්ය, එවං තව කාරණා උප්පන්නං මම කාමරාගපරිළාහං නිබ්බාපෙහීති වදති.

යුත්තං කිඤ්ජක්ඛරෙණුනාති පදුමකෙසරරෙණුනා යුත්තං. නාගො ඝම්මාභිතත්තො වාති ඝම්මාභිතත්තහත්ථී විය. ඔගාහෙ තෙ ථනූදරන්ති යථා සො නාගො පොක්ඛරණිං ඔගාහිත්වා පිවිත්වා අග්ගසොණ්ඩමත්තං පඤ්ඤායමානං කත්වා නිමුග්ගො සුඛං සාතං වින්දති, එවං කදා නු ඛො තෙ ථනූදරං ථනවෙමජ්ඣං උදරඤ්ච ඔතරිත්වා අහං සුඛං සාතං පටිලභිස්සාමීති වදති.

‘‘අච්චඞ්කුසොව නාගොව, ජිතං මෙ තුත්තතොමරං;

කාරණං නප්පජානාමි, සම්මත්තො ලක්ඛණූරුයා’’ති. –

එත්ථ තුත්තං වුච්චති කණ්ණමූලෙ විජ්ඣනඅයදණ්ඩකො. තොමරන්ති පාදාදීසු විජ්ඣනදණ්ඩතොමරං. අඞ්කුසොති මත්ථකෙ විජ්ඣනකුටිලකණ්ටකො. යො ච නාගො පභින්නමත්තො අච්චඞ්කුසො හොති, අඞ්කුසං අතීතො; අඞ්කුසෙන විජ්ඣියමානොපි වසං න ගච්ඡති, සො ‘‘ජිතං මයා තුත්තතොමරං, යො අහං අඞ්කුසස්සපි වසං න ගච්ඡාමී’’ති මදදප්පෙන කිඤ්චි කාරණං න බුජ්ඣති. යථා සො අච්චඞ්කුසො නාගො ‘‘ජිතං මෙ තුත්තතොමර’’න්ති කිඤ්චි කාරණං නප්පජානාති, එවං අහම්පි ලක්ඛණසම්පන්නඌරුතාය ලක්ඛණූරුයා සම්මත්තො මත්තො පමත්තො උම්මත්තො විය කිඤ්චි කාරණං නප්පජානාමීති වදති. අථ වා අච්චඞ්කුසොව නාගො අහම්පි සම්මත්තො ලක්ඛණූරුයා කිඤ්චි තතො විරාගකාරණං නප්පජානාමි. කස්මා? යස්මා තෙන නාගෙන විය ජිතං මෙ තුත්තතොමරං, න කස්සචි වදතො වචනං ආදියාමි.

තයි ගෙධිතචිත්තොස්මීති භද්දෙ ලක්ඛණූරු තයි බද්ධචිත්තොස්මි. ගෙධිතචිත්තොති වා ගෙධං අජ්ඣුපෙතචිත්තො. චිත්තං විපරිණාමිතන්ති පකතිං ජහිත්වා ඨිතං. පටිගන්තුං න සක්කොමීති නිවත්තිතුං න සක්කොමි. වඞ්කඝස්තොව අම්බුජොති බළිසං ගිලිත්වා ඨිතමච්ඡො විය. ‘‘ඝසො’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො.

වාමූරූති වාමාකාරෙන සණ්ඨිතඌරු, කදලික්ඛන්ධසදිසඌරූති වා අත්ථො. සජාති ආලිඞ්ග. මන්දලොචනෙති ඉත්ථියො න තිඛිණං නිජ්ඣායන්ති මන්දං ආලොචෙන්ති ඔලොකෙන්ති, තස්මා ‘‘මන්දලොචනා’’ති වුච්චන්ති. පලිස්සජාති සබ්බතොභාගෙන ආලිඞ්ග. එතං මෙ අභිපත්ථිතන්ති එතං මයා අභිණ්හං පත්ථිතං.

අප්පකො වත මෙ සන්තොති පකතියාව මන්දො සමානො. වෙල්ලිතකෙසියාති කෙසා මුඤ්චිත්වා පිට්ඨියං විස්සට්ඨකාලෙ සප්පො විය වෙල්ලන්තා ගච්ඡන්තා අස්සාති වෙල්ලිතකෙසී, තස්සා වෙල්ලිතකෙසියා. අනෙකභාවො සමුප්පාදීති අනෙකවිධො ජාතො. අනෙකභාගොති වා පාඨො. අරහන්තෙව දක්ඛිණාති අරහන්තම්හි දින්නදානං විය නානප්පකාරතො පභින්නො.

යං මෙ අත්ථි කතං පුඤ්ඤන්ති යං මයා කතං පුඤ්ඤමත්ථි. අරහන්තෙසු තාදිසූති තාදිලක්ඛණප්පත්තෙසු අරහන්තෙසු. තයා සද්ධිං විපච්චතන්ති සබ්බං තයා සද්ධිමෙව විපාකං දෙතු.

එකොදීති එකීභාවං ගතො. නිපකො සතොති නෙපක්කං වුච්චති පඤ්ඤා, තාය සමන්නාගතොති නිපකො. සතියා සමන්නාගතත්තා සතො. අමතං මුනි ජිගීසානොති යථා සො බුද්ධමුනි අමතං නිබ්බානං ජිගීසති පරියෙසති, එවං තං අහං සූරියවච්ඡසෙ ජිගීසාමි පරියෙසාමි. යථා වා සො අමතං ජිගීසානො එසන්තො ගවෙසන්තො විචරති, එවාහං තං එසන්තො ගවෙසන්තො විචරාමීතිපි අත්ථො.

යථාපි මුනි නන්දෙය්ය, පත්වා සම්බොධිමුත්තමන්ති යථා බුද්ධමුනි බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පත්වා නන්දෙය්ය තොසෙය්ය. එවං නන්දෙය්යන්ති එවමෙව අහම්පි තයා මිස්සීභාවං ගතො නන්දෙය්යං, පීතිසොමනස්සජාතො භවෙය්යන්ති වදති.

තාහං භද්දෙ වරෙය්යාහෙති අහෙති ආමන්තනං, අහෙ භද්දෙ සූරියවච්ඡසෙ, සක්කෙන දෙවානමින්දෙන ‘‘කිං ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවරජ්ජං ගණ්හසි, සුරියවච්ඡස’’න්ති, එවං වරෙ දින්නෙ දෙවරජ්ජං පහාය ‘‘සූරියවච්ඡසං ගණ්හාමී’’ති එවං තං අහං වරෙය්යං ඉච්ඡෙය්යං ගණ්හෙය්යන්ති අත්ථො.

සාලංව න චිරං ඵුල්ලන්ති තව පිතු නගරද්වාරෙ නචිරං පුප්ඵිතො සාලො අත්ථි. සො අතිවිය මනොහරො. තං නචිරං ඵුල්ලසාලං විය. පිතරං තෙ සුමෙධසෙති අතිසස්සිරීකං තව පිතරං වන්දමානො නමස්සාමි නමො කරොමි. යස්සාසෙතාදිසී පජාති යස්ස ආසි එතාදිසී ධීතා.

349. සංසන්දතීති කස්මා ගීතසද්දස්ස චෙව වීණාසද්දස්ස ච වණ්ණං කථෙසි? කිං තත්ථ භගවතො සාරාගො අත්ථීති? නත්ථි. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකො භගවා එතාදිසෙසු ඨානෙසු, කෙවලං ඉට්ඨානිට්ඨං ජානාති, න තත්ථ රජ්ජති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සංවිජ්ජති ඛො, ආවුසො, භගවතො චක්ඛු, පස්සති භගවා චක්ඛුනා රූපං, ඡන්දරාගො භගවතො නත්ථි, සුවිමුත්තචිත්තො භගවා. සංවිජ්ජති ඛො, ආවුසො, භගවතො සොත’’න්තිආදි (සං. නි. 4.232). සචෙ පන වණ්ණං න කථෙය්ය, පඤ්චසිඛො ‘‘ඔකාසො මෙ කතො’’ති න ජානෙය්ය. අථ සක්කො ‘‘භගවතා පඤ්චසිඛස්ස ඔකාසො න කතො’’ති දෙවතා ගහෙත්වා තතොව පටිනිවත්තෙය්ය, තතො මහාජානියො භවෙය්ය. වණ්ණෙ පන කථිතෙ ‘‘කතො භගවතා පඤ්චසිඛස්ස ඔකාසො’’ති දෙවතාහි සද්ධිං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනාවසානෙ අසීතියා දෙවතාසහස්සෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිස්සතීති ඤත්වා වණ්ණං කථෙසි.

තත්ථ කදා සංයූළ්හාති කදා ගන්ථිතා පිණ්ඩිතා. තෙන ඛො පනාහං, භන්තෙ, සමයෙනාති තෙන සමයෙන තස්මිං තුම්හාකං සම්බොධිප්පත්තිතො පට්ඨාය අට්ඨමෙ සත්තාහෙ. භද්දා නාම සූරියවච්ඡසාති නාමතො භද්දා සරීරසම්පත්තියා සූරියවච්ඡසා. භගිනීති වොහාරවචනමෙතං, දෙවධීතාති අත්ථො. පරකාමිනීති පරං කාමෙති අභිකඞ්ඛති.

උපනච්චන්තියාති නච්චමානාය. සා කිර එකස්මිං සමයෙ චාතුමහාරාජිකදෙවෙහි සද්ධිං සක්කස්ස දෙවරාජස්ස නච්චං දස්සනත්ථාය ගතා, තස්මිඤ්ච ඛණෙ සක්කො තථාගතස්ස අට්ඨ යථාභුච්චෙ ගුණෙ පයිරුදාහාසි. එවං තස්මිං දිවසෙ ගන්ත්වා නච්චන්තී අස්සොසි.

සක්කූපසඞ්කමවණ්ණනා

350. පටිසම්මොදතීති ‘‘සංසන්දති ඛො තෙ’’තිආදීනි වදන්තො භගවා සම්මොදති, පඤ්චසිඛො පටිසම්මොදති. ගාථා ච භාසන්තො පඤ්චසිඛො සම්මොදති, භගවා පටිසම්මොදති. ආමන්තෙසීති ජානාපෙසි. තස්ස කිරෙවං අහොසි ‘‘අයං පඤ්චසිඛො මයා මම කම්මෙන පෙසිතො අත්තනො කම්මං කරොති. එවරූපස්ස සත්ථු සන්තිකෙ ඨත්වා කාමගුණූපසඤ්හිතං අනනුච්ඡවිකං කථෙසි, නටා නාම නිල්ලජ්ජා හොන්ති, කථෙන්තො විප්පකාරම්පි දස්සෙය්ය, හන්ද නං මම කම්මං ජානාපෙමී’’ති චින්තෙත්වා ආමන්තෙසි.

351. එවඤ්චපන තථාගතාති ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි ඨපිතවචනං. අභිවදන්තීති අභිවාදනසම්පටිච්ඡනෙන වඩ්ඪිතවචනෙන වදන්ති. අභිවදිතොති වඩ්ඪිතවචනෙන වුත්තො.

උරුන්දා සමපාදීති මහන්තා විවටා අහොසි, අන්ධකාරො ගුහායං අන්තරධායි. ආලොකො උදපාදීති යො පකතියා ගුහායං අන්ධකාරො, සො අන්තරහිතො, ආලොකො ජාතො. සබ්බමෙතං ධම්මසඞ්ගාහකානං වචනං.

352. චිරපටිකාහං, භන්තෙති චිරතො අහං, චිරතො පට්ඨායාහං දස්සනකාමොති අත්ථො. කෙහිචි කෙහිචි කිච්චකරණීයෙහීති දෙවානං ධීතා ච පුත්තා ච අඞ්කෙ නිබ්බත්තන්ති, පාදපරිචාරිකා ඉත්ථියො සයනෙ නිබ්බත්තන්ති, තාසං මණ්ඩනපසාධනකාරිකා දෙවතා සයනං පරිවාරෙත්වා නිබ්බත්තන්ති, වෙය්යාවච්චකරා අන්තොවිමානෙ නිබ්බත්තන්ති, එතෙසං අත්ථාය අඩ්ඩකරණං නාම නත්ථි. යෙ පන සීමන්තරෙ නිබ්බත්තන්ති, තෙ ‘‘තව සන්තකා, මම සන්තකා’’ති නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තා අඩ්ඩං කරොන්ති, සක්කං දෙවරාජානං පුච්ඡන්ති. සො ‘‘යස්ස විමානං ආසන්නතරං, තස්ස සන්තකා’’ති වදති. සචෙ ද්වෙපි සමට්ඨානෙ හොන්ති, ‘‘යස්ස විමානං ඔලොකෙන්තී ඨිතා, තස්ස සන්තකා’’ති වදති. සචෙ එකම්පි න ඔලොකෙති, තං උභින්නං කලහුපච්ඡෙදනත්ථං අත්තනො සන්තකං කරොති. කීළාදීනිපි කිච්චානි කරණීයානෙව. එවරූපානි තානි කරණීයානි සන්ධාය ‘‘කෙහිචි කෙහිචි කිච්චකරණීයෙහී’’ති ආහ.

සලළාගාරකෙති සලළමයගන්ධකුටියං. අඤ්ඤතරෙන සමාධිනාති තදා කිර භගවා සක්කස්සෙව අපරිපාකගතං ඤාණං විදිත්වා ඔකාසං අකාරෙතුකාමො ඵලසමාපත්තිවිහාරෙන නිසීදි. තං එස අජානන්තො ‘‘අඤ්ඤතරෙන සමාධිනා’’ති ආහ. භූජති ච නාමාති භූජතීති තස්සා නාමං. පරිචාරිකාති පාදපරිචාරිකා දෙවධීතා. සා කිර ද්වෙ ඵලානි පත්තා, තෙනස්සා දෙවලොකෙ අභිරතියෙව නත්ථි. නිච්චං භගවතො උපට්ඨානං ආගන්ත්වා අඤ්ජලිං සිරසි ඨපෙත්වා භගවන්තං නමස්සමානා තිට්ඨති. නෙමිසද්දෙන තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨිතොති ‘‘සමාපන්නො සද්දං සුණාතී’’ති නො වත රෙ වත්තබ්බෙ, නනු භගවා සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස ‘‘අපිචාහං ආයස්මතො චක්කනෙමිසද්දෙන තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨිතො’’ති භණතීති. තිට්ඨතු නෙමිසද්දො, සමාපන්නො නාම අන්තොසමාපත්තියං කණ්ණමූලෙ ධමමානස්ස සඞ්ඛයුගළස්සාපි අසනිසන්නිපාතස්සාපි සද්දං න සුණාති. භගවා පන ‘‘එත්තකං කාලං සක්කස්ස ඔකාසං න කරිස්සාමී’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා කාලවසෙන ඵලසමාපත්තිං සමාපන්නො. සක්කො ‘‘න දානි මෙ සත්ථා ඔකාසං කරොතී’’ති ගන්ධකුටිං පදක්ඛිණං කත්වා රථං නිවත්තෙත්වා දෙවලොකාභිමුඛං පෙසෙසි. ගන්ධකුටිපරිවෙණං රථසද්දෙන සමොහිතං පඤ්චඞ්ගිකතූරියං විය අහොසි. භගවතො යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස රථසද්දෙනෙව පඨමාවජ්ජනං උප්පජ්ජි, තස්මා එවමාහ.

ගොපකවත්ථුවණ්ණනා

353. සීලෙසු පරිපූරකාරිනීති පඤ්චසු සීලෙසු පරිපූරකාරිනී. ඉත්ථිත්තං විරාජෙත්වාති ඉත්ථිත්තං නාම අලං, න හි ඉත්ථිත්තෙ ඨත්වා චක්කවත්තිසිරිං, න සක්කමාරබ්රහ්මසිරියො පච්චනුභවිතුං, න පච්චෙකබොධිං, න සම්මාසම්බොධිං ගන්තුං සක්කාති එවං ඉත්ථිත්තං විරාජෙති නාම. මහන්තමිදං පුරිසත්තං නාම සෙට්ඨං උත්තමං, එත්ථ ඨත්වා සක්කා එතා සම්පත්තියො පාපුණිතුන්ති එවං පන පුරිසත්තං භාවෙති නාම. සාපි එවමකාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉත්ථිත්තං විරාජෙත්වා පුරිසත්තං භාවෙත්වා’’ති. හීනං ගන්ධබ්බකායන්ති හීනං ලාමකං ගන්ධබ්බනිකායං. කස්මා පන තෙ පරිසුද්ධසීලා තත්ථ උප්පන්නාති? පුබ්බනිකන්තියා. පුබ්බෙපි කිර නෙසං එතදෙව වසිතට්ඨානං, තස්මා නිකන්තිවසෙන තත්ථ උප්පන්නා. උපට්ඨානන්ති උපට්ඨානසාලං. පාරිචරියන්ති පරිචරණභාවං. ගීතවාදිතෙහි අම්හෙ පරිචරිස්සාමාති ආගච්ඡන්ති.

පටිචොදෙසීති සාරෙසි. සො කිර තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ දෙවපුත්තා අතිවිය විරොචෙන්ති අතිවණ්ණවන්තො, කිං නු ඛො කම්මං කත්වා ආගතා’’ති ආවජ්ජන්තො ‘‘භික්ඛූ අහෙසු’’න්ති අද්දස. තතො ‘‘භික්ඛූ හොන්තු, සීලෙසු පරිපූරකාරිනො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘පරිපූරකාරිනො’’ති අද්දස. ‘‘පරිපූරකාරිනො හොන්තු, අඤ්ඤො ගුණො අත්ථි නත්ථී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘ඣානලාභිනො’’ති අද්දස. ‘‘ඣානලාභිනො හොන්තු, කුහිං වාසිකා’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘මය්හංව කුලූපකා’’ති අද්දස. පරිසුද්ධසීලා නාම ඡසු දෙවලොකෙසු යත්ථිච්ඡන්ති, තත්ථ නිබ්බත්තන්ති. ඉමෙ පන උපරිදෙවලොකෙ ච න නිබ්බත්තා. ඣානලාභිනො නාම බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තන්ති, ඉමෙ ච බ්රහ්මලොකෙ න නිබ්බත්තා. අහං පන එතෙසං ඔවාදෙ ඨත්වා දෙවලොකසාමිකස්ස සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස පල්ලඞ්කෙ පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො, ඉමෙ හීනෙ ගන්ධබ්බකායෙ නිබ්බත්තා. අට්ඨිවෙධපුග්ගලා නාමෙතෙ වට්ටෙත්වා වට්ටෙත්වා ගාළ්හං විජ්ඣිතබ්බාති චින්තෙත්වා කුතොමුඛා නාමාතිආදීහි වචනෙහි පටිචොදෙසි.

තත්ථ කුතොමුඛාති භගවති අභිමුඛෙ ධම්මං දෙසෙන්තෙ තුම්හෙ කුතොමුඛා කිං අඤ්ඤා විහිතා ඉතො චිතො ච ඔලොකයමානා උදාහු නිද්දායමානා? දුද්දිට්ඨරූපන්ති දුද්දිට්ඨසභාවං දට්ඨුං අයුත්තං . සහධම්මිකෙති එකස්ස සත්ථු සාසනෙ සමාචිණ්ණධම්මෙ කතපුඤ්ඤෙ. තෙසං භන්තෙති තෙසං ගොපකෙන දෙවපුත්තෙන එවං වත්වා පුන ‘‘අහො තුම්හෙ නිල්ලජ්ජා අහිරිකා’’තිආදීහි වචනෙහි පටිචොදිතානං ද්වෙ දෙවා දිට්ඨෙව ධම්මෙ සතිං පටිලභිංසු.

කායං බ්රහ්මපුරොහිතන්ති තෙ කිර චින්තයිංසු – ‘‘නටෙහි නාම නච්චන්තෙහි ගායන්තෙහි වාදෙන්තෙහි ආගන්ත්වා දායො නාම ලභිතබ්බො අස්ස, අයං පන අම්හාකං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය පක්ඛිත්තලොණං උද්ධනං විය තටතටායතෙව, කිං නු ඛො ඉද’’න්ති ආවජ්ජන්තා අත්තනො සමණභාවං පරිසුද්ධසීලතං ඣානලාභිතං තස්සෙව කුලූපකභාවඤ්ච දිස්වා ‘‘පරිසුද්ධසීලා නාම ඡසු දෙවලොකෙසු යථාරුචිතෙ ඨානෙ නිබ්බත්තන්ති, ඣානලාභිනො බ්රහ්මලොකෙ. මයං උපරිදෙවලොකෙපි බ්රහ්මලොකෙපි නිබ්බත්තිතුං නාසක්ඛිම්හ. අම්හාකං ඔවාදෙ ඨත්වා අයං ඉත්ථිකා උපරි නිබ්බත්තා, මයං භික්ඛූ සමානා භගවති බ්රහ්මචරියං චරිත්වා හීනෙ ගන්ධබ්බකායෙ නිබ්බත්තා. තෙන නො අයං එවං නිග්ගණ්හාතී’’ති ඤත්වා තස්ස කථං සුණන්තායෙව තෙසු ද්වෙ ජනා පඨමජ්ඣානසතිං පටිලභිත්වා ඣානං පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තා අනාගාමිඵලෙයෙව පතිට්ඨහිංසු. අථ නෙසං සො පරිත්තො කාමාවචරත්තභාවො ධාරෙතුං නාසක්ඛි. තස්මා තාවදෙව චවිත්වා බ්රහ්මපුරොහිතෙසු නිබ්බත්තා. සො ච නෙසං කායො තත්ථ ඨිතානංයෙව නිබ්බත්තො. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙසං, භන්තෙ, ගොපකෙන දෙවපුත්තෙන පටිචොදිතානං ද්වෙ දෙවා දිට්ඨෙව ධම්මෙ සතිං පටිලභිංසු කායං බ්රහ්මපුරොහිත’’න්ති.

තත්ථ දිට්ඨෙව ධම්මෙති තස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ ඣානසතිං පටිලභිංසු. තත්ථෙව ඨත්වා චුතා පන කායං බ්රහ්මපුරොහිතං බ්රහ්මපුරොහිතසරීරං පටිලභිංසූති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. එකො පන දෙවොති එකො දෙවපුත්තො නිකන්තිං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තො කාමෙ අජ්ඣවසි, තත්ථෙව ආවාසිකො අහොසි.

354. සඞ්ඝඤ්චුපට්ඨාසින්ති සඞ්ඝඤ්ච උපට්ඨාසිං.

සුධම්මතායාති ධම්මස්ස සුන්දරභාවෙන. තිදිවූපපන්නොති තිදිවෙ තිදසපුරෙ උපපන්නො. ගන්ධබ්බකායූපගතෙ වසීනෙති ගන්ධබ්බකායං ආවාසිකො හුත්වා උපගතෙ. යෙ ච මයං පුබ්බෙ මනුස්සභූතාති යෙ පුබ්බෙ මනුස්සභූතා මයං අන්නෙන පානෙන උපට්ඨහිම්හාති ඉමිනා සද්ධිං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පාදූපසඞ්ගය්හාති පාදෙ උපසඞ්ගය්හ පාදධොවනපාදමක්ඛනානුප්පදානෙන පූජෙත්වා චෙව වන්දිත්වා ච. සකෙ නිවෙසනෙති අත්තනො ඝරෙ. ඉමස්සාපි පදස්ස උපට්ඨහිම්හාති ඉමිනාව සම්බන්ධො.

පච්චත්තං වෙදිතබ්බොති අත්තනාව වෙදිතබ්බො. අරියාන සුභාසිතානීති තුම්හෙහි වුච්චමානානි බුද්ධානං භගවන්තානං සුභාසිතානි.

තුම්හෙපන සෙට්ඨමුපාසමානාති උත්තමං බුද්ධං භගවන්තං උපාසමානා අනුත්තරෙ බුද්ධසාසනෙ වා. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. භවතූපපත්තීති භවන්තානං උපපත්ති.

අගාරෙ වසතො මය්හන්ති ඝරමජ්ඣෙ වසන්තස්ස මය්හං.

ස්වජ්ජාති සො අජ්ජ. ගොතමසාවකෙනාති ඉධ ගොපකො ගොතමසාවකොති වුත්තො. සමෙච්චාති සමාගන්ත්වා.

හන්දවියායාම බ්යායාමාති හන්ද උය්යමාම බ්යායමාම. මා නො මයං පරපෙස්සා අහුම්හාති නොති නිපාතමත්තං, මා මයං පරස්ස පෙසනකාරකාව අහුම්හාති අත්ථො. ගොතමසාසනානීති ඉධ පකතියා පටිවිද්ධං පඨමජ්ඣානමෙව ගොතමසාසනානීති වුත්තං, තං අනුස්සරං අනුස්සරිත්වාති අත්ථො.

චිත්තානි විරාජයිත්වාති පඤ්චකාමගුණිකචිත්තානි විරාජයිත්වා. කාමෙසු ආදීනවන්ති වික්ඛම්භනවසෙන පඨමජ්ඣානෙන කාමෙසු ආදීනවං අද්දසංසු, සමුච්ඡෙදවසෙන තතියමග්ගෙන. කාමසංයොජනබන්ධනානීති කාමසඤ්ඤොජනානි ච කාමබන්ධනානි ච. පාපිමයොගානීති පාපිමතො මාරස්ස යොගභූතානි, බන්ධනභූතානීති අත්ථො. දුරච්චයානීති දුරතික්කමානි. සඉන්දා දෙවා සපජාපතිකාති ඉන්දං ජෙට්ඨකං කත්වා උපවිට්ඨා සඉන්දා පජාපතිං දෙවරාජානං ජෙට්ඨකං කත්වා උපවිට්ඨා සපජාපතිකා. සභායුපවිට්ඨාති සභායං උපවිට්ඨා, නිසින්නාති අත්ථො.

වීරාති සූරා. විරාගාති වීතරාගා. විරජං කරොන්තාති විරජං අනාගාමිමග්ගං කරොන්තා උප්පාදෙන්තා. නාගොව සන්නානි ගුණානීති කාමසඤ්ඤොජනබන්ධනානි ඡෙත්වා දෙවෙ තාවතිංසෙ අතික්කමිංසු. සංවෙගජාතස්සාති ජාතසංවෙගස්ස සක්කස්ස.

කාමාභිභූති දුවිධානම්පි කාමානං අභිභූ. සතියා විහීනාති ඣානසතිවිරහිතා.

තිණ්ණං තෙසන්ති තෙසු තීසු ජනෙසු. ආවසිනෙත්ථ එකොති තත්ථ හීනෙ කායෙ එකොයෙව ආවාසිකො ජාතො. සම්බොධිපථානුසාරිනොති අනාගාමිමග්ගානුසාරිනො. දෙවෙපි හීළෙන්තීති ද්වෙ දෙවලොකෙ හීළෙන්තා අධොකරොන්තා උපචාරප්පනාසමාධීහි සමාහිතත්තා අත්තනො පාදපංසුං දෙවතානං මත්ථකෙ ඔකිරන්තා ආකාසෙ උප්පතිත්වා ගතාති.

එතාදිසී ධම්මප්පකාසනෙත්ථාති එත්ථ සාසනෙ එවරූපා ධම්මප්පකාසනා, යාය සාවකා එතෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතා හොන්ති. නතත්ථ කිං කඞ්ඛති කොචි සාවකොති කිං තත්ථ තෙසු සාවකෙසු කොචි එකසාවකොපි බුද්ධාදීසු වා චාතුද්දිසභාවෙ වා න කඞ්ඛති ‘‘සබ්බදිසාසු අසජ්ජමානො අගය්හමානො විහරතී’’ති. ඉදානි භගවතො වණ්ණං භණන්තො ‘‘නිතිණ්ණඔඝං විචිකිච්ඡඡින්නං, බුද්ධං නමස්සාම ජිනං ජනින්ද’’න්ති ආහ. තත්ථ විචිකිච්ඡඡින්නන්ති ඡින්නවිචිකිච්ඡං. ජනින්දන්ති සබ්බලොකුත්තමං.

යං තෙ ධම්මන්ති යං තව ධම්මං. අජ්ඣගංසු තෙති තෙ දෙවපුත්තා අධිගතා. කායං බ්රහ්මපුරොහිතන්ති අම්හාකං පස්සන්තානංයෙව බ්රහ්මපුරොහිතසරීරං. ඉදං වුත්තං හොති – යං තව ධම්මං ජානිත්වා තෙසං තිණ්ණං ජනානං තෙ ද්වෙ විසෙසගූ අම්හාකං පස්සන්තානංයෙව කායං බ්රහ්මපුරොහිතං අධිගන්ත්වා මග්ගඵලවිසෙසං අජ්ඣගංසු, මයම්පි තස්ස ධම්මස්ස පත්තියා ආගතම්හාසි මාරිසාති. ආගතම්හසෙති සම්පත්තම්හ. කතාවකාසා භගවතා, පඤ්හං පුච්ඡෙමු මාරිසාති සචෙ නො භගවා ඔකාසං කරොති, අථ භගවතා කතාවකාසා හුත්වා පඤ්හං, මාරිස, පුච්ඡෙය්යාමාති අත්ථො.

මඝමාණවවත්ථු

355. දීඝරත්තං විසුද්ධො ඛො අයං යක්ඛොති චිරකාලතො පභුති විසුද්ධො. කීව චිරකාලතො? අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ මගධරට්ඨෙ මචලගාමකෙ මඝමාණවකාලතො පට්ඨාය. තදා කිරෙස එකදිවසං කාලස්සෙව වුට්ඨාය ගාමමජ්ඣෙ මනුස්සානං ගාමකම්මකරණට්ඨානං ගන්ත්වා අත්තනො ඨිතට්ඨානං පාදන්තෙනෙව පංසුකචවරං අපනෙත්වා රමණීයමකාසි, අඤ්ඤො ආගන්ත්වා තත්ථ අට්ඨාසි. සො තාවතකෙනෙව සතිං පටිලභිත්වා මජ්ඣෙ ගාමස්ස ඛලමණ්ඩලමත්තං ඨානං සොධෙත්වා වාලුකං ඔකිරිත්වා දාරූනි ආහරිත්වා සීතකාලෙ අග්ගිං කරොති, දහරා ච මහල්ලකා ච ආගන්ත්වා තත්ථ නිසීදන්ති.

අථස්ස එකදිවසං එතදහොසි – ‘‘මයං නගරං ගන්ත්වා රාජරාජමහාමත්තාදයො පස්සාම, ඉමෙසුපි චන්දිමසූරියෙසු ‘චන්දො නාම දෙවපුත්තො, සූරියො නාම දෙවපුත්තො’ති වදන්ති. කිං නු ඛො කත්වා එතෙ එතා සම්පත්තියො අධිගතා’’ති? තතො ‘‘නාඤ්ඤං කිඤ්චි, පුඤ්ඤකම්මමෙව කත්වා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මයාපි එවංවිධසම්පත්තිදායකං පුඤ්ඤකම්මමෙව කත්තබ්බ’’න්ති චින්තෙසි.

සො කාලස්සෙව වුට්ඨාය යාගුං පිවිත්වා වාසිඵරසුකුදාලමුසලහත්ථො චතුමහාපථං ගන්ත්වා මුසලෙන පාසාණෙ උච්චාලෙත්වා පවට්ටෙති, යානානං අක්ඛපටිඝාතරුක්ඛෙ හරති, විසමං සමං කරොති, චතුමහාපථෙ සාලං කරොති, පොක්ඛරණිං ඛණති, සෙතුං බන්ධති, එවං දිවසං කම්මං කත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ ඝරං එති. තං අඤ්ඤො පුච්ඡි – ‘‘භො, මඝ, ත්වං පාතොව නික්ඛමිත්වා සායං අරඤ්ඤතො එසි, කිං කම්මං කරොසී’’ති? පුඤ්ඤකම්මං කරොමි. සග්ගගාමිමග්ගං සොධෙමීති. කිමිදං, භො, පුඤ්ඤං නාමාති? ත්වං න ජානාසීති? ආම, න ජානාමීති. නගරං ගතකාලෙ දිට්ඨපුබ්බා තෙ රාජරාජමහාමත්තාදයොති? ආම, දිට්ඨපුබ්බාති. පුඤ්ඤකම්මං කත්වා තෙහි තං ඨානං ලද්ධං, අහම්පි එවංවිධසම්පත්තිදායකං කම්මං කරොමි. ‘‘චන්දො නාම දෙවපුත්තො, සූරියො නාම දෙවපුත්තො’’ති සුතපුබ්බං තයාති? ආම සුතපුබ්බන්ති. එතස්ස සග්ගස්ස ගමනමග්ගං අහං සොධෙමීති. ඉදං පන පුඤ්ඤකම්මං කිං තවෙව වට්ටති, අඤ්ඤස්ස න වට්ටතීති? න කස්සචෙතං වාරිතන්ති. යදි එවං ස්වෙ අරඤ්ඤං ගමනකාලෙ මය්හම්පි සද්දං දෙහීති. පුනදිවසෙ තං ගහෙත්වා ගතො, එවං තස්මිං ගාමෙ තෙත්තිංස මනුස්සා තරුණවයා සබ්බෙ තස්සෙව අනුවත්තකා අහෙසුං. තෙ එකච්ඡන්දා හුත්වා පුඤ්ඤකම්මානි කරොන්තා විචරන්ති. යං දිසං ගච්ඡන්ති, මග්ගං සමං කරොන්තා එකදිවසෙනෙව කරොන්ති, පොක්ඛරණිං ඛණන්තා, සාලං කරොන්තා, සෙතුං බන්ධන්තා එකදිවසෙනෙව නිට්ඨාපෙන්ති.

අථ නෙසං ගාමභොජකො චින්තෙසි – ‘‘අහං පුබ්බෙ එතෙසු සුරං පිවන්තෙසු පාණඝාතාදීනි කරොන්තෙසු ච කහාපණාදිවසෙන චෙව දණ්ඩබලිවසෙන ච ධනං ලභාමි. ඉදානි එතෙසං පුඤ්ඤකරණකාලතො පට්ඨාය එත්තකො ආයො නත්ථි, හන්ද නෙ රාජකුලෙ පරිභින්දාමී’’ති රාජානං උපසඞ්කමිත්වා චොරෙ, මහාරාජ, පස්සාමීති. කුහිං, තාතාති? මය්හං ගාමෙති. කිං චොරා නාම, තාතාති? රාජාපරාධිකා දෙවාති. කිං ජාතිකාති? ගහපතිජාතිකා දෙවාති. ගහපතිකා කිං කරිස්සන්ති, තයා ජානමානෙන කස්මා මය්හං න කථිතන්ති? භයෙන, මහාරාජ, න කථෙමි, ඉදානි මා මය්හං දොසං කරෙය්යාථාති. අථ රාජා ‘‘අයං මය්හං මහාරවං රවතී’’ති සද්දහිත්වා ‘‘තෙන හි ගච්ඡ, ත්වමෙව නෙ ආනෙහී’’ති බලං දත්වා පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා දිවසං අරඤ්ඤෙ කම්මං කත්වා සායමාසං භුඤ්ජිත්වා ගාමමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ‘‘ස්වෙ කිං කම්මං කරිස්සාම, කිං මග්ගං සමං කරොම, පොක්ඛරණිං ඛණාම, සෙතුං බන්ධාමා’’ති මන්තයමානෙයෙව තෙ පරිවාරෙත්වා ‘‘මා ඵන්දිත්ථ, රඤ්ඤො ආණා’’ති බන්ධිත්වා පායාසි. අථ ඛො නෙසං ඉත්ථියො ‘‘සාමිකා කිර වො ‘රාජාපරාධිකා චොරා’ති බන්ධිත්වා නිය්යන්තී’’ති සුත්වා ‘‘අතිචිරෙන කූටා එතෙ ‘පුඤ්ඤකම්මං කරොමා’ති දිවසෙ දිවසෙ අරඤ්ඤෙව අච්ඡන්ති, සබ්බකම්මන්තා පරිහීනා, ගෙහෙ න කිඤ්චි වඩ්ඪති, සුට්ඨු බද්ධා සුට්ඨු ගහිතා’’ති වදිංසු.

ගාමභොජකොපි තෙ නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසි. රාජා අනුපපරික්ඛිත්වායෙව ‘‘හත්ථිනා මද්දාපෙථා’’ති ආහ. තෙසු නීයමානෙසු මඝො ඉතරෙ ආහ – ‘‘භො, සක්ඛිස්සථ මම වචනං කාතු’’න්ති? තව වචනං කරොන්තායෙවම්හ ඉමං භයං පත්තා, එවං සන්තෙපි තව වචනං කරොම, භණ භො, කිං කරොමාති? එත්ථ භො වට්ටෙ චරන්තානං නාම නිබද්ධං එතං, කිං පන තුම්හෙ චොරාති? න චොරම්හාති. ඉමස්ස ලොකස්ස සච්චකිරියා නාම අවස්සයො, තස්මා සබ්බෙපි ‘‘යදි අම්හෙ චොරා, හත්ථී මද්දතු, අථ න චොරා, මා මද්දතූ’’ති සච්චකිරියං කරොථාති. තෙ තථා අකංසු. හත්ථී උපගන්තුම්පි න සක්කොති, විරවන්තො පලායති, හත්ථිං තුත්තතොමරඞ්කුසෙහි කොට්ටෙන්තාපි උපනෙතුං න සක්කොන්ති. ‘‘හත්ථිං උපනෙතුං න සක්කොමා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. තෙන හි උපරි කටෙන පටිච්ඡාදෙත්වා මද්දාපෙථාති. උපරි කටෙ දින්නෙ දිගුණරවං විරවන්තො පලායති.

රාජා සුත්වා පෙසුඤ්ඤකාරකං පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘තාත, හත්ථී මද්දිතුං න ඉච්ඡතී’’ති? ආම, දෙව, ජෙට්ඨකමාණවො මන්තං ජානාති, මන්තස්සෙව අයමානුභාවොති. රාජා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මන්තො කිර තෙ අත්ථී’’ති පුච්ඡි? නත්ථි, දෙව, මය්හං මන්තො, සච්චකිරියං පන මයං කරිම්හ – ‘‘යදි අම්හෙ රඤ්ඤො චොරා, මද්දතු, අථ න චොරා, මා මද්දතූ’’ති, සච්චකිරියාය නො එස ආනුභාවොති. කිං පන, තාත, තුම්හෙ කම්මං කරොථාති? අම්හෙ, දෙව, මග්ගං සමං කරොම, චතුමහාපථෙ සාලං කරොම , පොක්ඛරණිං ඛණාම, සෙතුං බන්ධාම, එවරූපානි පුඤ්ඤකම්මානි කරොන්තා විචරිම්හාති.

අයං තුම්හෙ කිමත්ථං පිසුණෙසීති? අම්හාකං පමත්තකාලෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච ලභති, අප්පමත්තකාලෙ තං නත්ථි, එතෙන කාරණෙනාති. තාත, අයං හත්ථී නාම තිරච්ඡානො, සොපි තුම්හාකං ගුණෙ ජානාති. අහං මනුස්සො හුත්වාපි න ජානාමි, තුම්හාකං වසනගාමං තුම්හාකංයෙව පුන අහරණීයං කත්වා දෙමි, අයම්පි හත්ථී තුම්හාකංයෙව හොතු, පෙසුඤ්ඤකාරකොපි තුම්හාකංයෙව දාසො හොතු. ඉතො පට්ඨාය මය්හම්පි පුඤ්ඤකම්මං කරොථාති ධනං දත්වා විස්සජ්ජෙසි. තෙ ධනං ගහෙත්වා වාරෙන වාරෙන හත්ථිං ආරුය්හ ගච්ඡන්තා මන්තයන්ති ‘‘භො පුඤ්ඤකම්මං නාම අනාගතභවත්ථාය කරියති, අම්හාකං පන අන්තොඋදකෙ පුප්ඵිතං නීලුප්පලං විය ඉමස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. ඉදානි අතිරෙකං පුඤ්ඤං කරිස්සාමා’’ති, කිං කරොමාති? චතුමහාපථෙ ථාවරං කත්වා මහාජනස්ස විස්සමනසාලං කරොම, ඉත්ථීහි පන සද්ධිං අපත්තිකං කත්වා කරිස්සාම, අම්හෙසු හි ‘‘චොරා’’ති ගහෙත්වා නීයමානෙසු ඉත්ථීනං එකාපි චින්තාමත්තකම්පි අකත්වා ‘‘සුබද්ධා සුගහිතා’’ති උට්ඨහිංසු, තස්මා තාසං පත්තිං න දස්සාමාති. තෙ අත්තනො ගෙහානි ගන්ත්වා හත්ථිනො තෙත්තිංසපිණ්ඩං දෙන්ති, තෙත්තිංස තිණමුට්ඨියො ආහරන්ති, තං සබ්බං හත්ථිස්ස කුච්ඡිපූරං ජාතං. තෙ අරඤ්ඤං පවිසිත්වා රුක්ඛෙ ඡින්දන්ති, ඡින්නං ඡින්නං හත්ථී කඩ්ඪිත්වා සකටපථෙ ඨපෙසි. තෙ රුක්ඛෙ තච්ඡෙත්වා සාලාය කම්මං ආරභිංසු.

මඝස්ස ගෙහෙ සුජාතා, සුධම්මා, චිත්තා, නන්දාති චතස්සො භරියායො අහෙසුං. සුධම්මා වඩ්ඪකිං පුච්ඡති – ‘‘තාත, ඉමෙ සහායා කාලස්සෙව ගන්ත්වා සායං එන්ති, කිං කම්මං කරොන්තී’’ති? ‘‘සාලං කරොන්ති, අම්මා’’ති. ‘‘තාත, මය්හම්පි සාලාය පත්තිං කත්වා දෙහී’’ති. ‘‘ඉත්ථීහි අපත්තිකං කරොමා’’ති එතෙ වදන්තීති. සා වඩ්ඪකිස්ස අට්ඨ කහාපණෙ දත්වා ‘‘තාත, යෙන කෙනචි උපායෙන මය්හං පත්තිකං කරොහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු අම්මා’’ති වත්වා පුරෙතරං වාසිඵරසුං ගහෙත්වා ගාමමජ්ඣෙ ඨත්වා ‘‘කිං භො අජ්ජ ඉමස්මිම්පි කාලෙ න නික්ඛමථා’’ති උච්චාසද්දං කත්වා ‘‘සබ්බෙ මග්ගං ආරුළ්හා’’ති ඤත්වා ‘‘ගච්ඡථ තාව තුම්හෙ, මය්හං පපඤ්චො අත්ථී’’ති තෙ පුරතො කත්වා අඤ්ඤං මග්ගං ආරුය්හ කණ්ණිකූපගං රුක්ඛං ඡින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා මට්ඨං කත්වා ආහරිත්වා සුධම්මාය ගෙහෙ ඨපෙසි – ‘‘මයා දෙහීති වුත්තදිවසෙ නීහරිත්වා දදෙය්යාසී’’ති.

අථ නිට්ඨිතෙ දබ්බසම්භාරකම්මෙ භූමිකම්මතො පට්ඨාය චයබන්ධනථම්භුස්සාපන සඞ්ඝාටයොජන කණ්ණිකමඤ්චබන්ධනෙසු කතෙසු සො වඩ්ඪකී කණ්ණිකමඤ්චෙ නිසීදිත්වා චතූහි දිසාහි ගොපානසියො උක්ඛිපිත්වා ‘‘භො එකං පමුට්ඨං අත්ථී’’ති ආහ. කිං භො පමුට්ඨං, සබ්බමෙව ත්වං පමුස්සසීති. ඉමා භො ගොපානසියො කත්ථ පතිට්ඨහිස්සන්තීති? කණ්ණිකා නාම ලද්ධුං වට්ටතීති. කුහිං භො ඉදානි සක්කා ලද්ධුන්ති? කුලානං ගෙහෙ සක්කා ලද්ධුන්ති. ආහිණ්ඩන්තා පුච්ඡථාති. තෙ අන්තොගාමං පවිසිත්වා පුච්ඡිත්වා සුධම්මාය ඝරද්වාරෙ ‘‘ඉමස්මිං ඝරෙ කණ්ණිකා අත්ථී’’ති ආහංසු. සා ‘‘අත්ථී’’ති ආහ. හන්ද මූලං ගණ්හාහීති. මූලං න ගණ්හාමි, සචෙ මම පත්තිං කරොථ, දස්සාමීති. එථ භො මාතුගාමස්ස පත්තිං න කරොම, අරඤ්ඤං ගන්ත්වා රුක්ඛං ඡින්දිස්සාමාති නික්ඛමිංසු.

තතො වඩ්ඪකී ‘‘කිං න ලද්ධා, තාත, කණ්ණිකා’’ති පුච්ඡි. තෙ තමත්ථං ආරොචයිංසු. වඩ්ඪකී කණ්ණිකමඤ්චෙ නිසින්නොව ආකාසං උල්ලොකෙත්වා ‘‘භො අජ්ජ නක්ඛත්තං සුන්දරං, ඉදං අඤ්ඤං සංවච්ඡරං අතික්කමිත්වා සක්කා ලද්ධුං, තුම්හෙහි ච දුක්ඛෙන ආභතා දබ්බසම්භාරා, තෙ සකලසංවච්ඡරෙන ඉමස්මිඤ්ඤෙව ඨානෙ පූතිකා භවිස්සන්ති. දෙවලොකෙ නිබ්බත්තකාලෙ තස්සාපි එකස්මිං කොණෙ සාලා හොතු, ආහරථ න’’න්ති ආහ. සාපි යාව තෙ න පුන ආගච්ඡන්ති, තාව කණ්ණිකාය හෙට්ඨිමතලෙ ‘‘අයං සාලා සුධම්මා නාමා’’ති අක්ඛරානි ඡින්දාපෙත්වා අහතෙන වත්ථෙන වෙඨෙත්වා ඨපෙසි. කම්මිකා ආගන්ත්වා – ‘‘ආහර, රෙ කණ්ණිකං , යං හොතු තං හොතු. තුය්හම්පි පත්තිං කරිස්සාමා’’ති ආහංසු. සා නීහරිත්වා ‘‘තාතා, යාව අට්ඨ වා සොළස වා ගොපානසියො න ආරොහන්ති, තාව ඉමං වත්ථං මා නිබ්බෙඨයිත්ථා’’ති වත්වා අදාසි. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ගහෙත්වා ගොපානසියො ආරොපෙත්වාව වත්ථං නිබ්බෙඨෙසුං.

එකො මහාගාමිකමනුස්සො උද්ධං උල්ලොකෙන්තො අක්ඛරානි දිස්වා ‘‘කිං, භො, ඉද’’න්ති අක්ඛරඤ්ඤුං මනුස්සං පක්කොසාපෙත්වා දස්සෙසි. සො ‘‘සුධම්මා නාම අයං සාලා’’ති ආහ. ‘‘හරථ, භො, මයං ආදිතො පට්ඨාය සාලං කත්වා නාමමත්තම්පි න ලභාම, එසා රතනමත්තෙන කණ්ණිකරුක්ඛෙන සාලං අත්තනො නාමෙන කාරෙතී’’ති විරවන්ති. වඩ්ඪකී තෙසං විරවන්තානංයෙව ගොපානසියො පවෙසෙත්වා ආණිං දත්වා සාලාකම්මං නිට්ඨාපෙසි.

සාලං තිධා විභජිංසු, එකස්මිං කොට්ඨාසෙ ඉස්සරානං වසනට්ඨානං අකංසු, එකස්මිං දුග්ගතානං, එකස්මිං ගිලානානං. තෙත්තිංස ජනා තෙත්තිංස ඵලකානි පඤ්ඤපෙත්වා හත්ථිස්ස සඤ්ඤං අදංසු – ‘‘ආගන්තුකො ආගන්ත්වා යස්ස අත්ථතෙ ඵලකෙ නිසීදති, තං ගහෙත්වා ඵලකසාමිකස්සෙව ගෙහෙ පතිට්ඨපෙහි. තස්ස පාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මඛාදනීයභොජනීයසයනානි සබ්බානි ඵලකසාමිකස්සෙව භාරො භවිස්සතී’’ති. හත්ථී ආගතාගතං ගහෙත්වා ඵලකසාමිකස්ස ගෙහං නෙති, සො තස්ස තං දිවසං කත්තබ්බං කරොති.

මඝමාණවො සාලතො අවිදූරෙ ඨානෙ කොවිළාරරුක්ඛං රොපාපෙසි, මූලෙ චස්ස පාසාණඵලකං අත්ථරි. නන්දා නාමස්ස භරියා අවිදූරෙ පොක්ඛරණිං ඛණාපෙසි, චිත්තා මාලාවච්ඡෙ රොපාපෙසි, සබ්බජෙට්ඨිකා පන ආදාසං ගහෙත්වා අත්තභාවං මණ්ඩයමානාව විචරති. මඝො තං ආහ – ‘‘භද්දෙ, සුධම්මා, සාලාය පත්තිකා ජාතා, නන්දා පොක්ඛරණිං ඛණාපෙසි, චිත්තා මාලාවච්ඡෙ රොපාපෙසි. තව පන පුඤ්ඤකම්මං නාම නත්ථි, එකං පුඤ්ඤං කරොහි, භද්දෙ’’ති සා ‘‘ත්වං කස්ස කාරණා කරොසි, නනු තයා කතං මය්හමෙවා’’ති වත්වා අත්තභාවමණ්ඩනමෙව අනුයුඤ්ජති.

මඝො යාවතායුකං ඨත්වා තතො චවිත්වා තාවතිංසභවනෙ සක්කො හුත්වා නිබ්බත්ති, තෙපි තෙත්තිංස ගාමිකමනුස්සා කාලඞ්කත්වා තෙත්තිංස දෙවපුත්තා හුත්වා තස්සෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්තා. සක්කස්ස වෙජයන්තො නාම පාසාදො සත්ත යොජනසතානි උග්ගච්ඡි, ධජො තීණි යොජනසතානි උග්ගච්ඡි, කොවිළාරරුක්ඛස්ස නිස්සන්දෙන සමන්තා තියොජනසතපරිමණ්ඩලො පඤ්චදසයොජනපරිණාහක්ඛන්ධො පාරිච්ඡත්තකො නිබ්බත්ති, පාසාණඵලකස්ස නිස්සන්දෙන පාරිච්ඡත්තකමූලෙ සට්ඨියොජනිකා පණ්ඩුකම්බලසිලා නිබ්බත්ති. සුධම්මාය කණ්ණිකරුක්ඛස්ස නිස්සන්දෙන තියොජනසතිකා සුධම්මා දෙවසභා නිබ්බත්ති. නන්දාය පොක්ඛරණියා නිස්සන්දෙන පඤ්ඤාසයොජනා නන්දා නාම පොක්ඛරණී නිබ්බත්ති. චිත්තාය මාලාවච්ඡවත්ථුනිස්සන්දෙන සට්ඨියොජනිකං චිත්තලතාවනං නාම උය්යානං නිබ්බත්ති.

සක්කො දෙවරාජා සුධම්මාය දෙවසභාය යොජනිකෙ සුවණ්ණපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො තියොජනිකෙ සෙතච්ඡත්තෙ ධාරියමානෙ තෙහි දෙවපුත්තෙහි තාහි දෙවකඤ්ඤාහි අඩ්ඪතියාහි නාටකකොටීහි ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතාහි ච පරිවාරිතො මහාසම්පත්තිං ඔලොකෙන්තො තා තිස්සො ඉත්ථියො දිස්වා ‘‘ඉමා තාව පඤ්ඤායන්ති, සුජාතා කුහි’’න්ති ඔලොකෙන්තො ‘‘අයං මම වචනං අකත්වා ගිරිකන්දරාය බකසකුණිකා හුත්වා නිබ්බත්තා’’ති දිස්වා දෙවලොකතො ඔතරිත්වා තස්සා සන්තිකං ගතො. සා දිස්වාව සඤ්ජානිත්වා අධොමුඛා ජාතා. ‘‘බාලෙ, ඉදානි කිං සීසං න උක්ඛිපසි? ත්වං මම වචනං අකත්වා අත්තභාවමෙව මණ්ඩයමානා වීතිනාමෙසි. සුධම්මාය ච නන්දාය ච චිත්තාය ච මහාසම්පත්ති නිබ්බත්තා, එහි අම්හාකං සම්පත්තිං පස්සා’’ති දෙවලොකං නෙත්වා නන්දාය පොක්ඛරණියා පක්ඛිපිත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසීදි.

නාටකිත්ථියො ‘‘කුහිං ගතත්ථ, මහාරාජා’’ති පුච්ඡිංසු. සො අනාරොචෙතුකාමොපි තාහි නිප්පීළියමානො ‘‘සුජාතාය සන්තික’’න්ති ආහ. කුහිං නිබ්බත්තා, මහාරාජාති? කන්දරපාදෙති. ඉදානි කුහින්ති? නන්දාපොක්ඛරණියං මෙ විස්සට්ඨාති. එථ, භො, අම්හාකං අය්යං පස්සාමාති සබ්බා තත්ථ අගමංසු. සා පුබ්බෙ සබ්බජෙට්ඨිකා හුත්වා තා අවමඤ්ඤිත්ථ. ඉදානි තාපි තං දිස්වා – ‘‘පස්සථ, භො අම්හාකං අය්යාය මුඛං කක්කටකවිජ්ඣනසූලසදිස’’න්තිආදීනි වදන්තියො කෙළිං අකංසු. සා අතිවිය අට්ටියමානා සක්කං දෙවරාජානං ආහ – ‘‘මහාරාජ, ඉමානි සුවණ්ණරජතමණිවිමානානි වා නන්දාපොක්ඛරණී වා මය්හං කිං කරිස්සති, ජාතිභූමියෙව මහාරාජ සත්තානං සුඛා, මං තත්ථෙව කන්දරපාදෙ විස්සජ්ජෙහී’’ති. සක්කො තං තත්ථ විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘මම වචනං කරිස්සසී’’ති ආහ. කරිස්සාමි, මහාරාජාති. පඤ්ච සීලානි ගහෙත්වා අඛණ්ඩානි කත්වා රක්ඛ, කතිපාහෙන තං එතාසං ජෙට්ඨිකං කරිස්සාමීති. සා තථා අකාසි.

සක්කො කතිපාහස්ස අච්චයෙන ‘‘සක්කා නු ඛො සීලං රක්ඛිතු’’න්ති ගන්ත්වා මච්ඡරූපෙන උත්තානකො හුත්වා තස්සා පුරතො උදකපිට්ඨෙ ඔසරති, සා ‘‘මතමච්ඡකො භවිස්සතී’’ති ගන්ත්වා සීසෙ අග්ගහෙසි. මච්ඡො නඞ්ගුට්ඨං චාලෙසි. සා ‘‘ජීවති මඤ්ඤෙ’’ති උදකෙ විස්සජ්ජෙසි. සක්කො ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘සාධු, සාධු, රක්ඛසි සික්ඛාපදං, එවං තං රක්ඛමානං කතිපාහෙනෙව නාටකානං ජෙට්ඨිකං කරිස්සාමී’’ති ආහ. තස්සාපි පඤ්ච වස්සසතානි ආයු අහොසි. එකදිවසම්පි උදරපූරං නාලත්ථං, සුක්ඛිත්වා පරිසුක්ඛිත්වා මිලායමානාපි සීලං අඛණ්ඩෙත්වා කාලඞ්කත්වා බාරාණසියං කුම්භකාරගෙහෙ නිබ්බත්ති.

සක්කො ‘‘කුහිං නිබ්බත්තා’’ති ඔලොකෙන්තො දිස්වා ‘‘තතො ඉධ ආනෙතුං න සක්කා, ජීවිතවුත්තිමස්සා දස්සාමී’’ති සුවණ්ණඑළාලුකානං යානකං පූරෙත්වා මජ්ඣෙ ගාමස්ස මහල්ලකවෙසෙන නිසීදිත්වා ‘‘එළාලුකානි ගණ්හථා’’ති උක්කුට්ඨිමකාසි. සමන්තා ගාමවාසිකා ආගන්ත්වා ‘‘දෙහි, තාතා’’ති ආහංසු. අහං සීලරක්ඛකානං දෙමි, තුම්හෙ සීලං රක්ඛථාති. තාත මයං සීලං නාම කීදිසන්තිපි න ජානාම, මූලෙන දෙහීති. ‘‘සීලරක්ඛකානංයෙව දම්මී’’ති ආහ. ‘‘එථ, රෙ කොසි අයං එළාලුකමහල්ලකො’’ති සබ්බෙ නිවත්තිංසු.

සා දාරිකා පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, තුම්හෙ එළාලුකත්ථාය ගතා තුච්ඡහත්ථාව ආගතා’’ති. කොසි, අම්ම, එළාලුකමහල්ලකො ‘‘අහං සීලරක්ඛකානං දම්මී’’ති වදති, නූනිමස්ස දාරිකා සීලං ඛාදිත්වා වත්තන්ති, මයං සීලමෙව න ජානාමාති. සා ‘‘මය්හං ආනීතං භවිස්සතී’’ති ගන්ත්වා ‘‘එළාලුකං, තාත, දෙහී’’ති ආහ. ‘‘ත්වං සීලානි රක්ඛසි අම්මා’’ති? ‘‘ආම, තාත රක්ඛාමී’’ති. ඉදං මයා තුය්හමෙව ආභතන්ති ගෙහද්වාරෙ යානෙන සද්ධිං ඨපෙත්වා පක්කාමි. සාපි යාවජීවං සීලං රක්ඛිත්වා චවිත්වා වෙපචිත්තිඅසුරස්ස ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. සීලනිස්සන්දෙන පාසාදිකා අහොසි. සො ‘‘ධීතුවිවාහමඞ්ගලං කරිස්සාමී’’ති අසුරෙ සන්නිපාතෙසි.

සක්කො ‘‘කුහිං නිබ්බත්තා’’ති ඔලොකෙන්තො ‘‘අසුරභවනෙ නිබ්බත්තා, අජ්ජස්සා විවාහමඞ්ගලං කරිස්සන්තී’’ති දිස්වා ‘‘ඉදානි යංකිඤ්චි කත්වා ආනෙතබ්බා මයා’’ති අසුරවණ්ණං නිම්මිනිත්වා ගන්ත්වා අසුරානං අන්තරෙ අට්ඨාසි. ‘‘තව සාමිකං වදෙහී’’ති තස්සා හත්ථෙ පිතා පුප්ඵදාමං අදාසි ‘‘යං ඉච්ඡසි, තස්සූපරි ඛිපාහී’’ති. සා ඔලොකෙන්තී සක්කං දිස්වා පුබ්බසන්නිවාසෙන සඤ්ජාතසිනෙහා ‘‘අයං මෙ සාමිකො’’ති තස්සූපරි දාමං ඛිපි. සො තං බාහාය ගහෙත්වා ආකාසෙ උප්පති, තස්මිං ඛණෙ අසුරා සඤ්ජානිංසු. තෙ ‘‘ගණ්හථ, ගණ්හථ, ජරසක්කං, වෙරිකො අම්හාකං, න මයං එතස්ස දාරිකං දස්සාමා’’ති අනුබන්ධිංසු. වෙපචිත්ති පුච්ඡි ‘‘කෙනාහටා’’ති? ‘‘ජරසක්කෙන මහාරාජා’’ති. ‘‘අවසෙසෙසු අයමෙව සෙට්ඨො, අපෙථා’’ති ආහ. සක්කො නං නෙත්වා අඩ්ඪතියකොටිනාටකානං ජෙට්ඨිකට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා සක්කං වරං යාචි – ‘‘මහාරාජ, මය්හං ඉමස්මිං දෙවලොකෙ මාතා වා පිතා වා භාතා වා භගිනී වා නත්ථි, යත්ථ යත්ථ ගච්ඡසි, තත්ථ තත්ථ මං ගහෙත්වාව ගච්ඡ මහාරාජා’’ති. සක්කො ‘‘සාධූ’’ති පටිඤ්ඤං අදාසි.

එවං මචලගාමකෙ මඝමාණවකාලතො පට්ඨාය විසුද්ධභාවමස්ස සම්පස්සන්තො භගවා ‘‘දීඝරත්තං විසුද්ධො ඛො අයං යක්ඛො’’ති ආහ. අත්ථසඤ්හිතන්ති අත්ථනිස්සිතං කාරණනිස්සිතං.

පඤ්හවෙය්යාකරණවණ්ණනා

357. කිං සංයොජනාති කිං බන්ධනා, කෙන බන්ධනෙන බද්ධා හුත්වා. පුථුකායාති බහුජනා. අවෙරාති අප්පටිඝා. අදණ්ඩාති ආවුධදණ්ඩධනදණ්ඩවිනිමුත්තා. අසපත්තාති අපච්චත්ථිකා. අබ්යාපජ්ජාති විගතදොමනස්සා. විහරෙමු අවෙරිනොති අහො වත කෙනචි සද්ධිං අවෙරිනො විහරෙය්යාම, කත්ථචි කොපං න උප්පාදෙත්වා අච්ඡරාය ගහිතකං ජඞ්ඝසහස්සෙන සද්ධිං පරිභුඤ්ජෙය්යාමාති දානං දත්වා පූජං කත්වා ච පත්ථයන්ති. ඉති ච නෙසං හොතීති එවඤ්ච නෙසං අයං පත්ථනා හොති. අථ ච පනාති එවං පත්ථනාය සතිපි.

ඉස්සාමච්ඡරියසංයොජනාති පරසම්පත්තිඛීයනලක්ඛණා ඉස්සා, අත්තසම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණභාවස්ස අසහනලක්ඛණං මච්ඡරියං, ඉස්සා ච මච්ඡරියඤ්ච සංයොජනං එතෙසන්ති ඉස්සාමච්ඡරියසංයොජනා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන ඉස්සාමච්ඡරියානි අභිධම්මෙ වුත්තානෙව.

ආවාසමච්ඡරියෙන පනෙත්ථ යක්ඛො වා පෙතො වා හුත්වා තස්සෙව ආවාසස්ස සඞ්කාරං සීසෙන උක්ඛිපිත්වා විචරති. කුලමච්ඡරියෙන තස්මිං කුලෙ අඤ්ඤෙසං දානාදීනි කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘භින්නං වතිදං කුලං මමා’’ති චින්තයතො ලොහිතම්පි මුඛතො උග්ගච්ඡති, කුච්ඡිවිරෙචනම්පි හොති, අන්තානිපි ඛණ්ඩාඛණ්ඩානි හුත්වා නික්ඛමන්ති. ලාභමච්ඡරියෙන සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා සන්තකෙ ලාභෙ මච්ඡරායිත්වා පුග්ගලිකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිත්වා යක්ඛො වා පෙතො වා මහාඅජගරො වා හුත්වා නිබ්බත්තති. සරීරවණ්ණගුණවණ්ණමච්ඡරියෙන පන පරියත්තිධම්මමච්ඡරියෙන ච අත්තනොව වණ්ණං වණ්ණෙති, න පරෙසං වණ්ණං, ‘‘කිං වණ්ණො එසො’’ති තං තං දොසං වදන්තො පරියත්තිඤ්ච කස්සචි කිඤ්චි අදෙන්තො දුබ්බණ්ණො චෙව එළමූගො ච හොති.

අපිච ආවාසමච්ඡරියෙන ලොහගෙහෙ පච්චති. කුලමච්ඡරියෙන අප්පලාභො හොති. ලාභමච්ඡරියෙන ගූථනිරයෙ නිබ්බත්තති. වණ්ණමච්ඡරියෙන භවෙ නිබ්බත්තස්ස වණ්ණො නාම න හොති. ධම්මමච්ඡරියෙන කුක්කුළනිරයෙ නිබ්බත්තති. ඉදං පන ඉස්සාමච්ඡරියසංයොජනං සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයති. යාව තං නප්පහීයති, තාව දෙවමනුස්සා අවෙරතාදීනි පත්ථයන්තාපි වෙරාදීහි න පරිමුච්චන්තියෙව.

තිණ්ණා මෙත්ථ කඞ්ඛාති එතස්මිං පඤ්හෙ මයා තුම්හාකං වචනං සුත්වා කඞ්ඛා තිණ්ණාති වදති, න මග්ගවසෙන තිණ්ණකඞ්ඛතං දීපෙති. විගතා කථංකථාති ඉදං කථං, ඉදං කථන්ති අයම්පි කථංකථා විගතා.

358. නිදානාදීනි වුත්තත්ථානෙව. පියාප්පියනිදානන්ති පියසත්තසඞ්ඛාරනිදානං මච්ඡරියං, අප්පියසත්තසඞ්ඛාරනිදානා ඉස්සා. උභයං වා උභයනිදානං. පබ්බජිතස්ස හි සද්ධිවිහාරිකාදයො, ගහට්ඨස්ස පුත්තාදයො හත්ථිඅස්සාදයො වා සත්තා පියා හොන්ති කෙළායිතා මමායිතා, මුහුත්තම්පි තෙ අපස්සන්තො අධිවාසෙතුං න සක්කොති. සො අඤ්ඤං තාදිසං පියසත්තං ලභන්තං දිස්වා ඉස්සං කරොති. ‘‘ඉමිනා අම්හාකං කිඤ්චි කම්මං අත්ථි, මුහුත්තං තාව නං දෙථා’’ති තමෙව අඤ්ඤෙහි යාචිතො ‘‘න සක්කා දාතුං, කිලමිස්සති වා උක්කණ්ඨිස්සති වා’’තිආදීනි වත්වා මච්ඡරියං කරොති. එවං තාව උභයම්පි පියසත්තනිදානං හොති. භික්ඛුස්ස පන පත්තචීවරපරික්ඛාරජාතං, ගහට්ඨස්ස වා අලඞ්කාරාදිඋපකරණං පියං හොති මනාපං, සො අඤ්ඤස්ස තාදිසං උප්පජ්ජමානං දිස්වා ‘‘අහො වතස්ස එවරූපං න භවෙය්යා’’ති ඉස්සං කරොති, යාචිතො වාපි ‘‘මයම්පෙතං මමායන්තා න පරිභුඤ්ජාම, න සක්කා දාතු’’න්ති මච්ඡරියං කරොති. එවං උභයම්පි පියසඞ්ඛාරනිදානං හොති. අප්පියෙ පන තෙ වුත්තප්පකාරෙ සත්තෙ ච සඞ්ඛාරෙ ච ලභිත්වා සචෙපිස්ස තෙ අමනාපා හොන්ති, තථාපි කිලෙසානං විපරීතවුත්තිතාය ‘‘ඨපෙත්වා මං කො අඤ්ඤො එවරූපස්ස ලාභී’’ති ඉස්සං වා කරොති, යාචිතො තාවකාලිකම්පි අදදමානො මච්ඡරියං වා කරොති. එවං උභයම්පි අප්පියසත්තසඞ්ඛාරනිදානං හොති.

ඡන්දනිදානන්ති එත්ථ පරියෙසනඡන්දො, පටිලාභඡන්දො, පරිභොගඡන්දො, සන්නිධිඡන්දො, විස්සජ්ජනඡන්දොති පඤ්චවිධො ඡන්දො.

කතමො පරියෙසනඡන්දො? ඉධෙකච්චො අතිත්තො ඡන්දජාතො රූපං පරියෙසති, සද්දං. ගන්ධං. රසං. ඵොට්ඨබ්බං පරියෙසති, ධනං පරියෙසති. අයං පරියෙසනඡන්දො.

කතමො පටිලාභඡන්දො? ඉධෙකච්චො අතිත්තො ඡන්දජාතො රූපං පටිලභති, සද්දං. ගන්ධං. රසං. ඵොට්ඨබ්බං පටිලභති, ධනං පටිලභති. අයං පටිලාභඡන්දො.

කතමො පරිභොගඡන්දො? ඉධෙකච්චො අතිත්තො ඡන්දජාතො රූපං පරිභුඤ්ජති, සද්දං. ගන්ධං. රසං. ඵොට්ඨබ්බං පරිභුඤ්ජති, ධනං පරිභුඤ්ජති. අයං පරිභොගඡන්දො.

කතමො සන්නිධිඡන්දො? ඉධෙකච්චො අතිත්තො ඡන්දජාතො ධනසන්නිචයං කරොති ‘‘ආපදාසු භවිස්සතී’’ති. අයං සන්නිධිඡන්දො.

කතමො විස්සජ්ජනඡන්දො? ඉධෙකච්චො අතිත්තො ඡන්දජාතො ධනං විස්සජ්ජෙති, හත්ථාරොහානං, අස්සාරොහානං, රථිකානං, ධනුග්ගහානං – ‘‘ඉමෙ මං රක්ඛිස්සන්ති ගොපිස්සන්ති මමායිස්සන්ති සම්පරිවාරයිස්සන්තී’’ති. අයං විස්සජ්ජනඡන්දො. ඉමෙ පඤ්ච ඡන්දා. ඉධ තණ්හාමත්තමෙව, තං සන්ධාය ඉදං වුත්තං.

විතක්කනිදානොති එත්ථ ‘‘ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො’’ති (දී. නි. 2.110) එවං වුත්තො විනිච්ඡයවිතක්කො විතක්කො නාම. විනිච්ඡයොති ද්වෙ විනිච්ඡයා තණ්හාවිනිච්ඡයො ච, දිට්ඨිවිනිච්ඡයො ච. අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතං තණ්හාවිනිච්ඡයො නාම. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨිවිනිච්ඡයො නාමාති එවං වුත්තතණ්හාවිනිච්ඡයවසෙන හි ඉට්ඨානිට්ඨපියාප්පියවවත්ථානං න හොති. තදෙව හි එකච්චස්ස ඉට්ඨං හොති, එකච්චස්ස අනිට්ඨං පච්චන්තරාජමජ්ඣිමදෙසරාජූනං ගණ්ඩුප්පාදමිගමංසාදීසු විය. තස්මිං පන තණ්හාවිනිච්ඡයවිනිච්ඡිතෙ පටිලද්ධවත්ථුස්මිං ‘‘එත්තකං රූපස්ස භවිස්සති, එත්තකං සද්දස්ස, එත්තකං ගන්ධස්ස, එත්තකං රසස්ස, එත්තකං ඵොට්ඨබ්බස්ස භවිස්සති, එත්තකං මය්හං භවිස්සති, එත්තකං පරස්ස භවිස්සති, එත්තකං නිදහිස්සාමි, එත්තකං පරස්ස දස්සාමී’’ති වවත්ථානං විතක්කවිනිච්ඡයෙන හොති. තෙනාහ ‘‘ඡන්දො ඛො, දෙවානමින්ද, විතක්කනිදානො’’ති.

පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛානිදානොති තයො පපඤ්චා තණ්හාපපඤ්චො, මානපපඤ්චො, දිට්ඨිපපඤ්චොති. තත්ථ අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතං තණ්හාපපඤ්චො නාම. නවවිධො මානො මානපපඤ්චො නාම. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨිපපඤ්චො නාම. තෙසු ඉධ තණ්හාපපඤ්චො අධිප්පෙතො. කෙනට්ඨෙන පපඤ්චො? මත්තපමත්තාකාරපාපනට්ඨෙන පපඤ්චො. තංසම්පයුත්තා සඤ්ඤා පපඤ්චසඤ්ඤා. සඞ්ඛා වුච්චති කොට්ඨාසො ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’තිආදීසු විය. ඉති පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛානිදානොති පපඤ්චසඤ්ඤාකොට්ඨාසනිදානො විතක්කොති අත්ථො.

පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛානිරොධසාරුප්පගාමිනින්ති එතිස්සා පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛාය ඛයා නිරොධො වූපසමො, තස්ස සාරුප්පඤ්චෙව තත්ථ ගාමිනිං චාති සහ විපස්සනාය මග්ගං පුච්ඡති.

වෙදනාකම්මට්ඨානවණ්ණනා

359. අථස්ස භගවා සොමනස්සංපාහන්ති තිස්සො වෙදනා ආරභි. කිං පන භගවතා පුච්ඡිතං කථිතං, අපුච්ඡිතං, සානුසන්ධිකං, අනනුසන්ධිකන්ති? පුච්ඡිතමෙව කථිතං, නො අපුච්ඡිතං, සානුසන්ධිකමෙව, නො අනනුසන්ධිකං. දෙවතානඤ්හි රූපතො අරූපං පාකටතරං, අරූපෙපි වෙදනා පාකටතරා. කස්මා? දෙවතානඤ්හි කරජකායං සුඛුමං, කම්මජං බලවං, කරජකායස්ස සුඛුමත්තා, කම්මජස්ස බලවත්තා එකාහාරම්පි අතික්කමිත්වා න තිට්ඨන්ති, උණ්හපාසාණෙ ඨපිතසප්පිපිණ්ඩි විය විලීයන්තීති සබ්බං බ්රහ්මජාලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තස්මා භගවා සක්කස්ස තිස්සො වෙදනා ආරභි. දුවිධඤ්හි කම්මට්ඨානං – රූපකම්මට්ඨානං, අරූපකම්මට්ඨානඤ්ච. රූපපරිග්ගහො, අරූපපරිග්ගහොතිපි එතදෙව වුච්චති. තත්ථ භගවා යස්ස රූපං පාකටං, තස්ස සඞ්ඛෙපමනසිකාරවසෙන වා විත්ථාරමනසිකාරවසෙන වා චතුධාතුවවත්ථානං විත්ථාරෙන්තො රූපකම්මට්ඨානං කථෙති. යස්ස අරූපං පාකටං, තස්ස අරූපකම්මට්ඨානං කථෙති. කථෙන්තො ච තස්ස වත්ථුභූතං රූපකම්මට්ඨානං දස්සෙත්වාව කථෙති, දෙවානං පන අරූපකම්මට්ඨානං පාකටන්ති අරූපකම්මට්ඨානවසෙන වෙදනා ආරභි.

තිවිධො හි අරූපකම්මට්ඨානෙ අභිනිවෙසො – ඵස්සවසෙන, වෙදනාවසෙන, චිත්තවසෙනාති. කථං? එකච්චස්ස හි සඞ්ඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා පරිග්ගහිතෙ රූපකම්මට්ඨානෙ තස්මිං ආරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකානං පඨමාභිනිපාතො තං ආරම්මණං ඵුසන්තො උප්පජ්ජමානො ඵස්සො පාකටො හොති. එකච්චස්ස තං ආරම්මණං අනුභවන්තී උප්පජ්ජමානා වෙදනා පාකටා හොති. එකච්චස්ස තං ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා තං විජානන්තං උප්පජ්ජමානං විඤ්ඤාණං පාකටං හොති.

තත්ථ යස්ස ඵස්සො පාකටො හොති, සොපි න කෙවලං ඵස්සොව උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං තදෙව ආරම්මණං අනුභවමානා වෙදනාපි උප්පජ්ජති, සඤ්ජානමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි, විජානමානං විඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතීති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති. යස්ස වෙදනා පාකටා හොති, සොපි න කෙවලං වෙදනාව උප්පජ්ජති, තාය සද්ධිං තදෙව ආරම්මණං ඵුසමානො ඵස්සොපි උප්පජ්ජති, සඤ්ජානමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි, විජානමානං විඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතීති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති. යස්ස විඤ්ඤාණං පාකටං හොති, සොපි න කෙවලං විඤ්ඤාණමෙව උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං තදෙවාරම්මණං ඵුසමානො ඵස්සොපි උප්පජ්ජති, අනුභවමානා වෙදනාපි, සඤ්ජානමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි උප්පජ්ජතීති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති.

සො ‘‘ඉමෙ ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා කිං නිස්සිතා’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘වත්ථුනිස්සිතා’’ති පජානාති. වත්ථු නාම කරජකායො, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ඉදඤ්ච පන මෙ විඤ්ඤාණං එත්ථ සිතං එත්ථ පටිබද්ධ’’න්ති. සො අත්ථතො භූතානි චෙව උපාදාරූපානි ච. එවමෙත්ථ වත්ථු රූපං, ඵස්සපඤ්චමකා නාමන්ති නාමරූපමත්තමෙව පස්සති. රූපඤ්චෙත්ථ රූපක්ඛන්ධො, නාමං චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධාති පඤ්චක්ඛන්ධමත්තං හොති. නාමරූපවිනිමුත්තා හි පඤ්චක්ඛන්ධා, පඤ්චක්ඛන්ධවිනිමුත්තං වා නාමරූපං නත්ථි. සො ‘‘ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා කිං හෙතුකා’’ති උපපරික්ඛන්තො ‘‘අවිජ්ජාදිහෙතුකා’’ති පස්සති. තතො ‘‘පච්චයො චෙව පච්චයුප්පන්නඤ්ච ඉදං, අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථි, සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජමත්තමෙවා’’ති සප්පච්චයනාමරූපවසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති සම්මසන්තො විචරති , සො අජ්ජ අජ්ජාති පටිවෙධං ආකඞ්ඛමානො තථාරූපෙ දිවසෙ උතුසප්පායං, පුග්ගලසප්පායං, භොජනසප්පායං, ධම්මසවනසප්පායං වා ලභිත්වා එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නොව විපස්සනං මත්ථකං පාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. එවමිමෙසම්පි තිණ්ණං ජනානං යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථිතං හොති.

ඉධ පන භගවා අරූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො වෙදනාසීසෙන කථෙසි. ඵස්සවසෙන හි විඤ්ඤාණවසෙන වා කථියමානං එතස්ස න පාකටං හොති, අන්ධකාරං විය ඛායති. වෙදනාවසෙන පන පාකටං හොති. කස්මා? වෙදනානං උප්පත්තියා පාකටතාය. සුඛදුක්ඛවෙදනානඤ්හි උප්පත්ති පාකටා. යදා සුඛං උප්පජ්ජති, තදා සකලං සරීරං ඛොභෙන්තං මද්දන්තං ඵරමානං අභිසන්දයමානං සතධොතසප්පිං ඛාදාපයන්තං විය, සතපාකතෙලං මක්ඛයමානං විය, ඝටසහස්සෙන පරිළාහං නිබ්බාපයමානං විය, ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති වාචං නිච්ඡාරයමානමෙව උප්පජ්ජති. යදා දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තදා සකලසරීරං ඛොභෙන්තං මද්දන්තං ඵරමානං අභිසන්දයමානං තත්තඵාලං පවෙසෙන්තං විය, විලීනතම්බලොහෙන ආසිඤ්චන්තං විය, සුක්ඛතිණවනප්පතිම්හි අරඤ්ඤෙ දාරුඋක්කාකලාපං ඛිපමානං විය ‘‘අහො දුක්ඛං, අහො දුක්ඛ’’න්ති විප්පලාපයමානමෙව උප්පජ්ජති. ඉති සුඛදුක්ඛවෙදනානං උප්පත්ති පාකටා හොති.

අදුක්ඛමසුඛා පන දුද්දීපනා අන්ධකාරෙන විය අභිභූතා. සා සුඛදුක්ඛානං අපගමෙ සාතාසාතපටික්ඛෙපවසෙන මජ්ඣත්තාකාරභූතා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනාති නයතො ගණ්හන්තස්ස පාකටා හොති. යථා කිං? යථා අන්තරා පිට්ඨිපාසාණං ආරුහිත්වා පලාතස්ස මිගස්ස අනුපදං ගච්ඡන්තො මිගලුද්දකො පිට්ඨිපාසාණස්ස ඔරභාගෙපි පරභාගෙපි පදං දිස්වා මජ්ඣෙ අපස්සන්තොපි ‘‘ඉතො ආරුළ්හො, ඉතො ඔරුළ්හො, මජ්ඣෙ පිට්ඨිපාසාණෙ ඉමිනා පදෙසෙන ගතො භවිස්සතී’’ති නයතො ජානාති . එවං ආරුළ්හට්ඨානෙ පදං විය හි සුඛවෙදනාය උප්පත්ති පාකටා හොති, ඔරුළ්හට්ඨානෙ පදං විය දුක්ඛවෙදනාය උප්පත්ති පාකටා හොති, ඉතො ආරුය්හ, ඉතො ඔරුය්හ, මජ්ඣෙ එවං ගතොති නයතො ගහණං විය සුඛදුක්ඛානං අපගමෙ සාතාසාතපටික්ඛෙපවසෙන මජ්ඣත්තාකාරභූතා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනාති නයතො ගණ්හන්තස්ස පාකටා හොති. එවං භගවා පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිවත්තෙත්වා දස්සෙසි.

න කෙවලඤ්ච ඉධෙව එවං දස්සෙසි, මහාසතිපට්ඨානෙ, මජ්ඣිමනිකායම්හි සතිපට්ඨානෙ, චූළතණ්හාසඞ්ඛයෙ, මහාතණ්හාසඞ්ඛයෙ, චූළවෙදල්ලසුත්තෙ, මහාවෙදල්ලසුත්තෙ, රට්ඨපාලසුත්තෙ, මාගණ්ඩියසුත්තෙ, ධාතුවිභඞ්ගෙ, ආනෙඤ්ජසප්පායෙ, සකලෙ වෙදනාසංයුත්තෙති එවං අනෙකෙසු සුත්තන්තෙසු පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිවත්තෙත්වා දස්සෙසි. යථා ච තෙසු තෙසු, එවං ඉමස්මිම්පි සක්කපඤ්හෙ පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිවත්තෙත්වා දස්සෙසි. රූපකම්මට්ඨානං පනෙත්ථ වෙදනාය ආරම්මණමත්තකංයෙව සඞ්ඛිත්තං, තස්මා පාළියං නාරුළ්හං භවිස්සති.

360. අරූපකම්මට්ඨානෙ යං තස්ස පාකටං වෙදනාවසෙන අභිනිවෙසමුඛං, තමෙව දස්සෙතුං සොමනස්සංපාහං, දෙවානමින්දාතිආදිමාහ. තත්ථ දුවිධෙනාති ද්විවිධෙන, ද්වීහි කොට්ඨාසෙහීති අත්ථො. එවරූපං සොමනස්සං න සෙවිතබ්බන්ති එවරූපං ගෙහසිතසොමනස්සං න සෙවිතබ්බං. ගෙහසිතසොමනස්සං නාම ‘‘තත්ථ කතමානි ඡ ගෙහසිතානි සොමනස්සානි? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං පටිලාභං වා පටිලාභතො සමනුපස්සතො, පුබ්බෙ වා පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං, යං එවරූපං සොමනස්සං, ඉදං වුච්චති ගෙහසිතං සොමනස්ස’’න්ති එවං ඡසු ද්වාරෙසු වුත්තකාමගුණනිස්සිතං සොමනස්සං (ම. නි. 3.306).

එවරූපංසොමනස්සං සෙවිතබ්බන්ති එවරූපං නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්සං සෙවිතබ්බං. නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්සං නාම – ‘‘තත්ථ කතමානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි? රූපානං ත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච සබ්බෙ තෙ රූපා අනිච්චා, දුක්ඛා, විපරිණාමධම්මාති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං, යං එවරූපං සොමනස්සං, ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්ස’’න්ති (ම. නි. 3.308) එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උස්සුක්කාපෙතුං සක්කොන්තස්ස ‘‘උස්සුක්කිතා මෙ විපස්සනා’’ති සොමනස්සජාතස්ස උප්පන්නං සොමනස්සං. සෙවිතබ්බන්ති ඉදං නෙක්ඛම්මවසෙන, විපස්සනාවසෙන, අනුස්සතිවසෙන, පඨමජ්ඣානාදිවසෙන ච උප්පජ්ජනකසොමනස්සං සෙවිතබ්බං නාම.

තත්ථ යං චෙ සවිතක්කං සවිචාරන්ති තස්මිම්පි නෙක්ඛම්මසිතෙ සොමනස්සෙ යං නෙක්ඛම්මවසෙන, විපස්සනාවසෙන, අනුස්සතිවසෙන, පඨමජ්ඣානවසෙන ච උප්පන්නං සවිතක්කං සවිචාරං සොමනස්සන්ති ජානෙය්ය. යං චෙ අවිතක්කං අවිචාරන්ති යං පන දුතියතතියජ්ඣානවසෙන උප්පන්නං අවිතක්කං අවිචාරං සොමනස්සන්ති ජානෙය්ය. යෙ අවිතක්කෙ අවිචාරෙ, තෙ පණීතතරෙති එතෙසුපි ද්වීසු යං අවිතක්කං අවිචාරං, තං පණීතතරන්ති අත්ථො.

ඉමිනා කිං කථිතං හොති? ද්වින්නං අරහත්තං කථිතං. කථං? එකො කිර භික්ඛු සවිතක්කසවිචාරෙ සොමනස්සෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ‘‘ඉදං සොමනස්සං කිං නිස්සිත’’න්ති උපධාරෙන්තො ‘‘වත්ථුනිස්සිත’’න්ති පජානාතීති ඵස්සපඤ්චමකෙ වුත්තනයෙනෙව අනුක්කමෙන අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. එකො අවිතක්කඅවිචාරෙ සොමනස්සෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා වුත්තනයෙනෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. තත්ථ අභිනිවිට්ඨසොමනස්සෙසුපි සවිතක්කසවිචාරතො අවිතක්කඅවිචාරං පණීතතරං. සවිතක්කසවිචාරසොමනස්සවිපස්සනාතොපි අවිතක්කඅවිචාරවිපස්සනා පණීතතරා. සවිතක්කසවිචාරසොමනස්සඵලසමාපත්තිතොපි අවිතක්කඅවිචාරසොමනස්සඵලසමාපත්තියෙව පණීතතරා. තෙනාහ භගවා ‘‘යෙ අවිතක්කෙ අවිචාරෙ, තෙ පණීතතරෙ’’ති.

361. එවරූපංදොමනස්සං න සෙවිතබ්බන්ති එවරූපං ගෙහසිතදොමනස්සං න සෙවිතබ්බං. ගෙහසිතදොමනස්සං නාම – ‘‘තත්ථ කතමානි ඡ ගෙහසිතානි දොමනස්සානි? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං අප්පටිලාභං වා අප්පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා අපටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති දොමනස්සං, යං එවරූපං දොමනස්සං, ඉදං වුච්චති ගෙහසිතදොමනස්ස’’න්ති (ම. නි. 3.307). එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණං නානුභවිං, නානුභවිස්සාමි, නානුභවාමීති විතක්කයතො උප්පන්නං කාමගුණනිස්සිතං දොමනස්සං.

එවරූපං දොමනස්සං සෙවිතබ්බන්ති එවරූපං නෙක්ඛම්මසිතදොමනස්සං සෙවිතබ්බං. නෙක්ඛම්මසිතදොමනස්සං නාම – ‘‘තත්ථ කතමානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි දොමනස්සානි? රූපානං ත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච සබ්බෙ තෙ රූපා අනිච්චා, දුක්ඛා, විපරිණාමධම්මාති එවමෙතං යථාභූතං සම්පප්පඤ්ඤාය දිස්වා අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපෙති ‘කුදාස්සු නාමාහං තදායතනං, උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමි, යදරියා එතරහි ආයතනං උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’ති. ඉති අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපයතො උප්පජ්ජති පිහපච්චයා දොමනස්සං, යං එවරූපං දොමනස්සං, ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතදොමනස්ස’’න්ති (ම. නි. 3.307) එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනුත්තරවිමොක්ඛසඞ්ඛාතඅරියඵලධම්මෙසු පිහං උපට්ඨපෙත්වා තදධිගමාය අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උස්සුක්කාපෙතුමසක්කොන්තස්ස ඉමම්පි පක්ඛං, ඉමම්පි මාසං, ඉමම්පි සංවච්ඡරං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියභූමිං පාපුණිතුං නාසක්ඛින්ති අනුසොචතො උප්පන්නං දොමනස්සං. සෙවිතබ්බන්ති ඉදං නෙක්ඛම්මවසෙන, විපස්සනාවසෙන, අනුස්සතිවසෙන, පඨමජ්ඣානාදිවසෙන ච උප්පජ්ජනකදොමනස්සං සෙවිතබ්බං නාම.

තත්ථ යං චෙ සවිතක්කසවිචාරන්ති තස්මිම්පි දුවිධෙ දොමනස්සෙ ගෙහසිතදොමනස්සමෙව සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සං නාම. නෙක්ඛම්මවසෙන, විපස්සනාවසෙන, අනුස්සතිවසෙන, පඨමදුතියජ්ඣානවසෙන ච උප්පන්නදොමනස්සං පන අවිතක්කඅවිචාරදොමනස්සන්ති වෙදිතබ්බං. නිප්පරියායෙන පන අවිතක්කඅවිචාරදොමනස්සං නාම නත්ථි. දොමනස්සින්ද්රියඤ්හි එකංසෙන අකුසලඤ්චෙව සවිතක්කසවිචාරඤ්ච, එතස්ස පන භික්ඛුනො මඤ්ඤනවසෙන සවිතක්කසවිචාරන්ති ච අවිතක්කඅවිචාරන්ති ච වුත්තං.

තත්රායං නයො – ඉධ භික්ඛු දොමනස්සපච්චයභූතෙ සවිතක්කසවිචාරධම්මෙ අවිතක්කඅවිචාරධම්මෙ ච දොමනස්සපච්චයා එව උප්පන්නෙ මග්ගඵලධම්මෙ ච අඤ්ඤෙසං පටිපත්තිදස්සනවසෙන දොමනස්සන්ති ගහෙත්වා ‘‘කදා නු ඛො මෙ සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සෙ විපස්සනා පට්ඨපිතා භවිස්සති, කදා අවිතක්කඅවිචාරදොමනස්සෙ’’ති ච ‘‘කදා නු ඛො මෙ සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සඵලසමාපත්ති නිබ්බත්තිතා භවිස්සති, කදා අවිතක්කඅවිචාරදොමනස්සඵලසමාපත්තී’’ති චින්තෙත්වා තෙමාසිකං, ඡමාසිකං, නවමාසිකං වා පටිපදං ගණ්හාති. තෙමාසිකං ගහෙත්වා පඨමමාසෙ එකං යාමං ජග්ගති, ද්වෙ යාමෙ නිද්දාය ඔකාසං කරොති, මජ්ඣිමෙ මාසෙ ද්වෙ යාමෙ ජග්ගති, එකං යාමං නිද්දාය ඔකාසං කරොති, පච්ඡිමමාසෙ චඞ්කමනිසජ්ජායෙව යාපෙති. එවං චෙ අරහත්තං පාපුණාති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ පාපුණාති, විසෙසෙත්වා ඡමාසිකං ගණ්හාති. තත්රාපි ද්වෙ ද්වෙ මාසෙ වුත්තනයෙන පටිපජ්ජිත්වා අරහත්තං පාපුණිතුං අසක්කොන්තො විසෙසෙත්වා නවමාසිකං ගණ්හාති. තත්රාපි තයො තයො මාසෙ තථෙව පටිපජ්ජිත්වා අරහත්තං පාපුණිතුං අසක්කොන්තස්ස ‘‘න ලද්වං වත මෙ සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙතු’’න්ති ආවජ්ජතො දොමනස්සං උප්පජ්ජති, අස්සුධාරා පවත්තන්ති ගාමන්තපබ්භාරවාසීමහාසීවත්ථෙරස්ස විය.

මහාසීවත්ථෙරවත්ථු

ථෙරො කිර අට්ඨාරස මහාගණෙ වාචෙසි. තස්සොවාදෙ ඨත්වා තිංසසහස්සා භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු. අථෙකො භික්ඛු ‘‘මය්හං තාව අබ්භන්තරෙ ගුණා අප්පමාණා, කීදිසා නු ඛො මෙ ආචරියස්ස ගුණා’’ති ආවජ්ජන්තො පුථුජ්ජනභාවං පස්සිත්වා ‘‘අම්හාකං ආචරියො අඤ්ඤෙසං අවස්සයො හොති, අත්තනො භවිතුං න සක්කොති, ඔවාදමස්ස දස්සාමී’’ති ආකාසෙන ගන්ත්වා විහාරසමීපෙ ඔතරිත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසින්නං ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා වත්තං දස්සෙත්වා එකමන්තං නිසීදි.

ථෙරො – ‘‘කිං කාරණා ආගතොසි පිණ්ඩපාතිකා’’ති ආහ. එකං අනුමොදනං ගණ්හිස්සාමීති ආගතොස්මි, භන්තෙති. ඔකාසො න භවිස්සති, ආවුසොති? විතක්කමාළකෙ ඨිතකාලෙ පුච්ඡිස්සාමි, භන්තෙති. තස්මිං ඨානෙ අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්තීති. භික්ඛාචාරමග්ගෙ, භන්තෙති. තත්රාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්තීති. දුපට්ටනිවාසනට්ඨානෙ, සඞ්ඝාටිපාරුපනට්ඨානෙ, පත්තනීහරණට්ඨානෙ, ගාමෙ චරිත්වා ආසනසාලායං යාගුපීතකාලෙ, භන්තෙති. තත්ථ අට්ඨකථාථෙරා අත්තනො කඞ්ඛං විනොදෙන්ති, ආවුසොති. අන්තොගාමතො නික්ඛන්තකාලෙ පුච්ඡිස්සාමි, භන්තෙති. තත්රාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්ති, ආවුසොති. අන්තරාමග්ගෙ, භන්තෙ, භොජනසාලායං භත්තකිච්චපරියොසානෙ, භන්තෙ, දිවාට්ඨානෙ, පාදධොවනකාලෙ, මුඛධොවනකාලෙ, භන්තෙති? තදා අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්තීති. තතො පට්ඨාය යාව අරුණා අපරෙ පුච්ඡන්ති, ආවුසොති. දන්තකට්ඨං ගහෙත්වා මුඛධොවනත්ථං ගමනකාලෙ, භන්තෙති? තදා අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්තීති. මුඛං ධොවිත්වා ආගමනකාලෙ, භන්තෙති? තත්රාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්තීති. සෙනාසනං පවිසිත්වා නිසින්නකාලෙ, භන්තෙති? තත්රාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්තීති. භන්තෙ, නනු මුඛං ධොවිත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා තයො චත්තාරො පල්ලඞ්කෙ උසුමං ගාහාපෙත්වා යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තානං ඔකාසකාලෙන භවිතබ්බං සියා, මරණඛණම්පි න ලභිස්සථ, භන්තෙ, ඵලකසදිසත්ථ භන්තෙ පරස්ස අවස්සයො හොථ, අත්තනො භවිතුං න සක්කොථ, න මෙ තුම්හාකං අනුමොදනාය අත්ථොති ආකාසෙ උප්පතිත්වා අගමාසි.

ථෙරො – ‘‘ඉමස්ස භික්ඛුනො පරියත්තියා කම්මං නත්ථි, මය්හං පන අඞ්කුසකො භවිස්සාමීති ආගතො’’ති ඤත්වා ‘‘ඉදානි ඔකාසො න භවිස්සති, පච්චූසකාලෙ ගමිස්සාමී’’ති පත්තචීවරං සමීපෙ කත්වා සබ්බං දිවසභාගං පඨමයාමමජ්ඣිමයාමඤ්ච ධම්මං වාචෙත්වා පච්ඡිමයාමෙ එකස්මිං ථෙරෙ උද්දෙසං ගහෙත්වා නික්ඛන්තෙ පත්තචීවරං ගහෙත්වා තෙනෙව සද්ධිං නික්ඛන්තො. නිසින්නඅන්තෙවාසිකා ආචරියො කෙනචි පපඤ්චෙන නික්ඛන්තොති මඤ්ඤිංසු. නික්ඛන්තො ථෙරො කොචි දෙව සමානාචරියභික්ඛූති සඤ්ඤං අකාසි.

ථෙරො කිර ‘‘මාදිසස්ස අරහත්තං නාම කිං, ද්වීහතීහෙනෙව පාපුණිත්වා පච්චාගමිස්සාමී’’ති අන්තෙවාසිකානං අනාරොචෙත්වාව ආසාළ්හීමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛතෙරසියා නික්ඛන්තො ගාමන්තපබ්භාරං ගන්ත්වා චඞ්කමං ආරුය්හ කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො තං දිවසං අරහත්තං ගහෙතුං නාසක්ඛි. උපොසථදිවසෙ සම්පත්තෙ ‘‘ද්වීහතීහෙන අරහත්තං ගණ්හිස්සාමීති ආගතො , ගහෙතුං පන නාසක්ඛිං. තයො මාසෙ පන තීණි දිවසානි විය යාව මහාපවාරණා තාව ජානිස්සාමී’’ති වස්සං උපගන්ත්වාපි ගහෙතුං නාසක්ඛි. පවාරණාදිවසෙ චින්තෙසි – ‘‘අහං ද්වීහතීහෙන අරහත්තං ගණ්හිස්සාමීති ආගතො , තෙමාසෙනාපි නාසක්ඛිං, සබ්රහ්මචාරිනො පන විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙන්තී’’ති. තස්සෙවං චින්තයතො අස්සුධාරා පවත්තන්ති. තතො ‘‘න මඤ්චෙ මය්හං චතූහි ඉරියාපථෙහි මග්ගඵලං උප්පජ්ජිස්සති, අරහත්තං අප්පත්වා නෙව මඤ්චෙ පිට්ඨිං පසාරෙස්සාමි, න පාදෙ ධොවිස්සාමී’’ති මඤ්චං උස්සාපෙත්වා ඨපෙසි. පුන අන්තොවස්සං පත්තං, අරහත්තං ගහෙතුං නාසක්ඛියෙව. එකූනතිංසපවාරණාසු අස්සුධාරා පවත්තන්ති. ගාමදාරකා ථෙරස්ස පාදෙසු ඵාලිතට්ඨානානි කණ්ටකෙහි සිබ්බන්ති, දවං කරොන්තාපි ‘‘අය්යස්ස මහාසීවත්ථෙරස්ස විය පාදා හොන්තූ’’ති දවං කරොන්ති.

ථෙරො තිංසසංවච්ඡරෙ මහාපවාරණාදිවසෙ ආලම්බණඵලකං නිස්සාය ඨිතො ‘‘ඉදානි මෙ තිංස වස්සානි සමණධම්මං කරොන්තස්ස, නාසක්ඛිං අරහත්තං පාපුණිතුං, අද්ධා මෙ ඉමස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගො වා ඵලං වා නත්ථි, න මෙ ලද්ධං සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙතු’’න්ති චින්තෙසි. තස්සෙවං චින්තයතොව දොමනස්සං උප්පජ්ජි, අස්සුධාරා පවත්තන්ති. අථ අවිදූරට්ඨානෙ එකා දෙවධීතා රොදමානා අට්ඨාසි. ‘‘කො එත්ථ රොදසී’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ, දෙවධීතා’’ති. ‘‘කස්මා රොදසී’’ති? ‘‘රොදමානෙන මග්ගඵලං නිබ්බත්තිතං, තෙන අහම්පි එකං ද්වෙ මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙස්සාමීති රොදාමි, භන්තෙ’’ති.

තතො ථෙරො – ‘‘භො මහාසීවත්ථෙර, දෙවතාපි තයා සද්ධිං කෙළිං කරොන්ති, අනුච්ඡවිකං නු ඛො තෙ එත’’න්ති විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අග්ගහෙසි. සො ‘‘ඉදානි නිපජ්ජිස්සාමී’’ති සෙනාසනං පටිජග්ගිත්වා මඤ්චකං පඤ්ඤපෙත්වා උදකට්ඨානෙ උදකං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ‘‘පාදෙ ධොවිස්සාමී’’ති සොපානඵලකෙ නිසීදි.

අන්තෙවාසිකාපිස්ස ‘‘අම්හාකං ආචරියස්ස සමණධම්මං කාතුං ගච්ඡන්තස්ස තිංස වස්සානි, සක්ඛි නු ඛො විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං, නාසක්ඛී’’ති ආවජ්ජයමානා ‘‘අරහත්තං පත්වා පාදධොවනත්ථං නිසින්නො’’ති දිස්වා ‘‘අම්හාකං ආචරියො අම්හාදිසෙසු අන්තෙවාසිකෙසු තිට්ඨන්තෙසු ‘අත්තනාව පාදෙ ධොවිස්සතී’ති අට්ඨානමෙතං, අහං ධොවිස්සාමි අහං ධොවිස්සාමී’’ති තිංසසහස්සානිපි ආකාසෙන ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘පාදෙ ධොවිස්සාම, භන්තෙ’’ති ආහංසු. ආවුසො, ඉදානි තිංස වස්සානි හොන්ති මම පාදානං අධොතානං, තිට්ඨථ, තුම්හෙ, අහමෙව ධොවිස්සාමීති.

සක්කොපි ආවජ්ජන්තො – ‘‘මය්හං අය්යො මහාසීවත්ථෙරො අරහත්තං පත්තො තිංසසහස්සානං අන්තෙවාසිකානං ‘පාදෙ ධොවිස්සාමා’ති ආගතානං පාදෙ ධොවිතුං න දෙති. මාදිසෙ පන උපට්ඨාකෙ තිට්ඨන්තෙ ‘මය්හං අය්යො සයං පාදෙ ධොවිස්සතී’ති අට්ඨානමෙතං, අහං ධොවිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා සුජාතාය දෙවියා සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සන්තිකෙ පාතුරහොසි. සො සුජං අසුරකඤ්ඤං පුරතො කත්වා ‘‘අපෙථ, භන්තෙ, මාතුගාමො’’ති ඔකාසං කාරෙත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පුරතො උක්කුටිකො නිසීදිත්වා ‘‘පාදෙ ධොවිස්සාමි, භන්තෙ’’ති ආහ. කොසිය, ඉදානි මෙ තිංස වස්සානි පාදානං අධොතානං, දෙවතානඤ්ච පකතියාපි මනුස්සසරීරගන්ධො නාම ජෙගුච්ඡො, යොජනසතෙ ඨිතානම්පි කණ්ඨෙ ආසත්තකුණපං විය හොති, අහමෙව ධොවිස්සාමීති. භන්තෙ, අයං ගන්ධො නාම න පඤ්ඤායති, තුම්හාකං පන සීලගන්ධො ඡ දෙවලොකෙ අතික්කමිත්වා උපරි භවග්ගං පත්වා ඨිතො. සීලගන්ධතො අඤ්ඤො උත්තරිතරො ගන්ධො නාම නත්ථි, භන්තෙ, තුම්හාකං සීලගන්ධෙනම්හි ආගතොති වාමහත්ථෙන ගොප්ඵකසන්ධියං ගහෙත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන පාදතලං පරිමජ්ජි. දහරකුමාරස්සෙව පාදා අහෙසුං. සක්කො පාදෙ ධොවිත්වා වන්දිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො.

එවං ‘‘න ලභාමි සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙතු’’න්ති ආවජ්ජන්තස්ස උප්පන්නං දොමනස්සං නිස්සාය භික්ඛුනො මඤ්ඤනවසෙන විපස්සනාය ආරම්මණම්පි විපස්සනාපි මග්ගොපි ඵලම්පි සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සන්ති ච අවිතක්කාවිචාරදොමනස්සන්ති ච වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ එකො භික්ඛු සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ඉදං දොමනස්සං කිං නිස්සිතන්ති උපධාරෙන්තො වත්ථුනිස්සිතන්ති පජානාතීති ඵස්සපඤ්චමකෙ වුත්තනයෙනෙව අනුක්කමෙන අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. එකො අවිතක්කාවිචාරෙ දොමනස්සෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා වුත්තනයෙනෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. තත්ථ අභිනිවිට්ඨදොමනස්සෙසුපි සවිතක්කසවිචාරතො අවිතක්කඅවිචාරං පණීතතරං. සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සවිපස්සනාතොපි අවිතක්කාවිචාරදොමනස්සවිපස්සනා පණීතතරා. සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සඵලසමාපත්තිතොපි අවිතක්කාවිචාරදොමනස්සඵලසමාපත්තියෙව පණීතතරා . තෙනාහ භගවා – ‘‘යෙ අවිතක්කඅවිචාරෙ තෙ පණීතතරෙ’’ති.

362. එවරූපා උපෙක්ඛා න සෙවිතබ්බාති එවරූපා ගෙහසිතඋපෙක්ඛා න සෙවිතබ්බා. ගෙහසිතඋපෙක්ඛා නාම ‘‘තත්ථ කතමා ඡ ගෙහසිතඋපෙක්ඛා. චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස පුථුජ්ජනස්ස අනොධිජිනස්ස අවිපාකජිනස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස, යා එවරූපා උපෙක්ඛා, රූපං සා නාතිවත්තති, තස්මා සා උපෙක්ඛා ගෙහසිතාති වුච්චතී’’ති එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ ගුළපිණ්ඩිකෙ නිලීනමක්ඛිකා විය රූපාදීනි අනතිවත්තමානා තත්ථෙව ලග්ගා ලග්ගිතා හුත්වා උප්පන්නා කාමගුණනිස්සිතා උපෙක්ඛා න සෙවිතබ්බා.

එවරූපා උපෙක්ඛා සෙවිතබ්බාති එවරූපා නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා සෙවිතබ්බා. නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා නාම – ‘‘තත්ථ කතමා ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා? රූපානං ත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං ‘පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච, සබ්බෙ තෙ රූපා අනිච්චා, දුක්ඛා, විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා, යා එවරූපා උපෙක්ඛා, රූපං සා අතිවත්තති, තස්මා සා උපෙක්ඛා නෙක්ඛම්මසිතාති වුච්චතී’’ති (ම. නි. 3.308). එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨානිට්ඨආරම්මණෙ ආපාථගතෙ ඉට්ඨෙ අරජ්ජන්තස්ස, අනිට්ඨෙ අදුස්සන්තස්ස, අසමපෙක්ඛනෙන අසම්මුය්හන්තස්ස උප්පන්නා විපස්සනා ඤාණසම්පයුත්තා උපෙක්ඛා. අපිච වෙදනාසභාගා තත්ර මජ්ඣත්තුපෙක්ඛාපි එත්ථ උපෙක්ඛාව. තස්මා සෙවිතබ්බාති අයං නෙක්ඛම්මවසෙන විපස්සනාවසෙන අනුස්සතිට්ඨානවසෙන පඨමදුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානවසෙන ච උප්පජ්ජනකඋපෙක්ඛා සෙවිතබ්බා නාම.

එත්ථ යං චෙ සවිතක්කං සවිචාරන්ති තායපි නෙක්ඛම්මසිතඋපෙක්ඛාය යං නෙක්ඛම්මවසෙන විපස්සනාවසෙන අනුස්සතිට්ඨානවසෙන පඨමජ්ඣානවසෙන ච උප්පන්නං සවිතක්කසවිචාරං උපෙක්ඛන්ති ජානෙය්ය. යං චෙ අවිතක්කං අවිචාරන්ති යං පන දුතියජ්ඣානාදිවසෙන උප්පන්නං අවිතක්කාවිචාරං උපෙක්ඛන්ති ජානෙය්ය. යෙඅවිතක්කෙ අවිචාරෙ තෙ පණීතතරෙති එතාසු ද්වීසු යා අවිතක්කඅවිචාරා, සා පණීතතරාති අත්ථො. ඉමිනා කිං කථිතං හොති ? ද්වින්නං අරහත්තං කථිතං. එකො හි භික්ඛු සවිතක්කසවිචාරඋපෙක්ඛාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අයං උපෙක්ඛා කිං නිස්සිතාති උපධාරෙන්තො වත්ථුනිස්සිතාති පජානාතීති ඵස්සපඤ්චමකෙ වුත්තනයෙනෙව අනුක්කමෙන අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. එකො අවිතක්කාවිචාරාය උපෙක්ඛාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා වුත්තනයෙනෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. තත්ථ අභිනිවිට්ඨඋපෙක්ඛාසුපි සවිතක්කසවිචාරතො අවිතක්කාවිචාරා පණීතතරා. සවිතක්කසවිචාරඋපෙක්ඛාවිපස්සනාතොපි අවිතක්කාවිචාරඋපෙක්ඛාවිපස්සනාපණීතතරා. සවිතක්කසවිචාරඋපෙක්ඛාඵලසමාපත්තිතොපි අවිතක්කාවිචාරුපෙක්ඛාඵලසමාපත්තියෙව පණීතතරා. තෙනාහ භගවා ‘‘යෙ අවිතක්කෙ අවිචාරෙ තෙ පණීතතරෙ’’ති.

363. එවං පටිපන්නො ඛො, දෙවානමින්ද, භික්ඛු පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛානිරොධසාරුප්පගාමිනිං පටිපදං පටිපන්නො හොතීති භගවා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨපෙසි. සක්කො පන සොතාපත්තිඵලං පත්තො. බුද්ධානඤ්හි අජ්ඣාසයො හීනො න හොති, උක්කට්ඨොව හොති. එකස්සපි බහූනම්පි ධම්මං දෙසෙන්තා අරහත්තෙනෙව කූටං ගණ්හන්ති. සත්තා පන අත්තනො අනුරූපෙ උපනිස්සයෙ ඨිතා කෙචි සොතාපන්නා හොන්ති, කෙචි සකදාගාමී, කෙචි අනාගාමී, කෙචි අරහන්තො. රාජා විය හි භගවා, රාජකුමාරා විය වෙනෙය්යා. යථා හි රාජා භොජනකාලෙ අත්තනො පමාණෙන පිණ්ඩං උද්ධරිත්වා රාජකුමාරානං උපනෙති, තෙ තතො අත්තනො මුඛප්පමාණෙනෙව කබළං කරොන්ති, එවං භගවා අත්තජ්ඣාසයානුරූපාය දෙසනාය අරහත්තෙනෙව කූටං ගණ්හාති. වෙනෙය්යා අත්තනො උපනිස්සයප්පමාණෙන තතො සොතාපත්තිඵලමත්තං වා සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තඵලමෙව වා ගණ්හන්ති. සක්කො පන සොතාපන්නො ජාතො. සොතාපන්නො ච හුත්වා භගවතො පුරතොයෙව චවිත්වා තරුණසක්කො හුත්වා නිබ්බත්ති, දෙවතානඤ්හි චවමානානං අත්තභාවස්ස ගතාගතට්ඨානං නාම න පඤ්ඤායති, දීපසිඛාගමනං විය හොති. තස්මා සෙසදෙවතා න ජානිංසු. සක්කො පන සයං චුතත්තා භගවා ච අප්පටිහතඤාණත්තා ද්වෙව ජනා ජානිංසු. අථ සක්කො චින්තෙසි ‘‘මය්හඤ්හි භගවතා තීසු ඨානෙසු නිබ්බත්තිතඵලමෙව කථිතං, අයඤ්ච පන මග්ගො වා ඵලං වා සකුණිකාය විය උප්පතිත්වා ගහෙතුං න සක්කා, ආගමනීයපුබ්බභාගපටිපදාය අස්ස භවිතබ්බං. හන්දාහං උපරි ඛීණාසවස්ස පුබ්බභාගපටිපදං පුච්ඡාමී’’ති.

පාතිමොක්ඛසංවරවණ්ණනා

364. තතො තං පුච්ඡන්තො කථං පටිපන්නො පන, මාරිසාතිආදිමාහ. තත්ථ පාතිමොක්ඛසංවරායාති උත්තමජෙට්ඨකසීලසංවරාය. කායසමාචාරම්පීතිආදි සෙවිතබ්බකායසමාචාරාදිවසෙන පාතිමොක්ඛසංවරදස්සනත්ථං වුත්තං. සීලකථා ච නාමෙසා කම්මපථවසෙන වා පණ්ණත්තිවසෙන වා කථෙතබ්බා හොති.

තත්ථ කම්මපථවසෙන කථෙන්තෙන අසෙවිතබ්බකායසමාචාරො තාව පාණාතිපාතඅදින්නාදානමිච්ඡාචාරෙහි කථෙතබ්බො. පණ්ණත්තිවසෙන කථෙන්තෙන කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවීතික්කමවසෙන කථෙතබ්බො. සෙවිතබ්බකායසමාචාරො පාණාතිපාතාදිවෙරමණීහි චෙව කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදඅවීතික්කමෙන ච කථෙතබ්බො. අසෙවිතබ්බවචීසමාචාරො මුසාවාදාදිවචීදුච්චරිතෙන චෙව වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවීතික්කමෙන ච කථෙතබ්බො. සෙවිතබ්බවචීසමාචාරො මුසාවාදාදිවෙරමණීහි චෙව වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදඅවීතික්කමෙන ච කථෙතබ්බො.

පරියෙසනා පන කායවාචාහි පරියෙසනායෙව. සා කායවචීසමාචාරගහණෙන ගහිතාපි සමානා යස්මා ආජීවට්ඨමකසීලං නාම එතස්මිඤ්ඤෙව ද්වාරද්වයෙ උප්පජ්ජති, න ආකාසෙ, තස්මා ආජීවට්ඨමකසීලදස්සනත්ථං විසුං වුත්තා. තත්ථ නසෙවිතබ්බපරියෙසනා අනරියපරියෙසනාය කථෙතබ්බා. සෙවිතබ්බපරියෙසනා අරියපරියෙසනාය. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, පරියෙසනා අනරියා ච පරියෙසනා, අරියා ච පරියෙසනා. කතමා ච, භික්ඛවෙ, අනරියා පරියෙසනා? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො අත්තනා ජාතිධම්මො සමානො ජාතිධම්මංයෙව පරියෙසති, අත්තනා ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො, මරණධම්මො, සොකධම්මො, සංකිලෙසධම්මො සමානො සංකිලෙසධම්මංයෙව පරියෙසති.

කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජාතිධම්මං වදෙථ? පුත්තභරියං, භික්ඛවෙ , ජාතිධම්මං, දාසිදාසං ජාතිධම්මං අජෙළකං ජාතිධම්මං, කුක්කුටසූකරං ජාතිධම්මං, හත්ථිගවාස්සවළවං ජාතිධම්මං, ජාතරූපරජතං ජාතිධම්මං. ජාතිධම්මා හෙතෙ, භික්ඛවෙ, උපධයො, එත්ථායං ගථිතො මුච්ඡිතො අජ්ඣාපන්නො අත්තනා ජාතිධම්මො සමානො ජාතිධම්මංයෙව පරියෙසති.

කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජරාධම්මං වදෙථ? පුත්තභරියං, භික්ඛවෙ, ජරාධම්මං…පෙ… ජරාධම්මංයෙව පරියෙසති.

කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, බ්යාධිධම්මං වදෙථ? පුත්තභරියං, භික්ඛවෙ, බ්යාධිධම්මං, දාසිදාසං බ්යාධිධම්මං, අජෙළකං, කුක්කුටසූකරං, හත්ථිගවාස්සවළවං බ්යාධිධම්මං. බ්යාධිධම්මා හෙතෙ, භික්ඛවෙ, උපධයො, එත්ථායං ගථිතො මුච්ඡිතො අජ්ඣාපන්නො අත්තනා බ්යාධිධම්මො සමානො බ්යාධිධම්මංයෙව පරියෙසති.

කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, මරණධම්මං වදෙථ? පුත්තභරියං, භික්ඛවෙ, මරණධම්මං…පෙ… මරණධම්මංයෙව පරියෙසති.

කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සොකධම්මං වදෙථ? පුත්තභරියං…පෙ… සොකධම්මංයෙව පරියෙසති.

කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සංකිලෙසධම්මං වදෙථ…පෙ… ජාතරූපරජතං සංකිලෙසධම්මං. සංකිලෙසධම්මා , හෙතෙ, භික්ඛවෙ, උපධයො, එත්ථායං ගථිතො මුච්ඡිතො අජ්ඣාපන්නො අත්තනා සංකිලෙසධම්මො සමානො සංකිලෙසධම්මංයෙව පරියෙසති. අයං, භික්ඛවෙ, අනරියා පරියෙසනාති (ම. නි. 1.274).

අපිච කුහනාදිවසෙන පඤ්චවිධා, අගොචරවසෙන ඡබ්බිධා වෙජ්ජකම්මාදිවසෙන එකවීසතිවිධා, එවං පවත්තා සබ්බාපි අනෙසනා අනරියපරියෙසනායෙවාති වෙදිතබ්බා.

‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, අරියා පරියෙසනා? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො අත්තනා ජාතිධම්මො සමානො ජාතිධම්මෙ ආදීනවං විදිත්වා අජාතං අනුත්තරං යොගක්ඛෙමං නිබ්බානං පරියෙසති, අත්තනා ජරාධම්මො, බ්යාධි, මරණ, සොක, සංකිලෙසධම්මො සමානො සංකිලෙසධම්මෙ ආදීනවං විදිත්වා අසංකිලිට්ඨං අනුත්තරං යොගක්ඛෙමං නිබ්බානං පරියෙසති. අයං අරියා පරියෙසනාති (ම. නි. 1.275).

අපිච පඤ්ච කුහනාදීනි ඡ අගොචරෙ එකවීසතිවිධඤ්ච අනෙසනං වජ්ජෙත්වා භික්ඛාචරියාය ධම්මෙන සමෙන පරියෙසනාපි අරියපරියෙසනායෙවාති වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ච යො යො ‘‘න සෙවිතබ්බො’’ති වුත්තො, සො සො පුබ්බභාගෙ පාණාතිපාතාදීනං සම්භාරපරියෙසනාපයොගකරණගමනකාලතො පට්ඨාය න සෙවිතබ්බොව. ඉතරො ආදිතො පට්ඨාය සෙවිතබ්බො, අසක්කොන්තෙන චිත්තම්පි උප්පාදෙතබ්බං. අපිච සඞ්ඝභෙදාදීනං අත්ථාය පරක්කමන්තානං දෙවදත්තාදීනං විය කායසමාචාරො න සෙවිතබ්බො, දිවසස්ස ද්වත්තික්ඛත්තුං තිණ්ණං රතනානං උපට්ඨානගමනාදිවසෙන පවත්තො ධම්මසෙනාපතිමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරාදීනං විය කායසමාචාරො සෙවිතබ්බො. ධනුග්ගහපෙසනාදිවසෙන වාචං භින්දන්තානං දෙවදත්තාදීනං විය වචීසමාචාරො න සෙවිතබ්බො, තිණ්ණං රතනානං ගුණකිත්තනාදිවසෙන පවත්තො ධම්මසෙනාපතිමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරාදීනං විය වචීසමාචාරො සෙවිතබ්බො. අනරියපරියෙසනං පරියෙසන්තානං දෙවදත්තාදීනං විය පරියෙසනා න සෙවිතබ්බා, අරියපරියෙසනමෙව පරියෙසන්තානං ධම්මසෙනාපතිමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරාදීනං විය පරියෙසනා සෙවිතබ්බා.

එවං පටිපන්නො ඛොති එවං අසෙවිතබ්බං කායවචීසමාචාරං පරියෙසනඤ්ච පහාය සෙවිතබ්බානං පාරිපූරියා පටිපන්නො, දෙවානමින්ද, භික්ඛු පාතිමොක්ඛසංවරාය උත්තමජෙට්ඨකසීලසංවරත්ථාය පටිපන්නො නාම හොතීති භගවා ඛීණාසවස්ස ආගමනීයපුබ්බභාගපටිපදං කථෙසි.

ඉන්ද්රියසංවරවණ්ණනා

365. දුතියපුච්ඡායං ඉන්ද්රියසංවරායාති ඉන්ද්රියානං පිධානාය, ගුත්තද්වාරතාය සංවුතද්වාරතායාති අත්ථො. විස්සජ්ජනෙ පනස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං රූපම්පීතිආදි සෙවිතබ්බරූපාදිවසෙන ඉන්ද්රියසංවරදස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ එවං වුත්තෙති හෙට්ඨා සොමනස්සාදිපඤ්හාවිස්සජ්ජනානං සුතත්තා ඉමිනාපි එවරූපෙන භවිතබ්බන්ති සඤ්ජාතපටිභානො භගවතා එවං වුත්තෙ සක්කො දෙවානමින්දො භගවන්තං එතදවොච, එතං ඉමස්ස ඛො අහං, භන්තෙති ආදිකං වචනං අවොච. භගවාපිස්ස ඔකාසං දත්වා තුණ්හී අහොසි. කථෙතුකාමොපි හි යො අත්ථං සම්පාදෙතුං න සක්කොති, අත්ථං සම්පාදෙතුං සක්කොන්තො වා න කථෙතුකාමො හොති, න තස්ස භගවා ඔකාසං කරොති. අයං පන යස්මා කථෙතුකාමො චෙව, සක්කොති ච අත්ථං සම්පාදෙතුං තෙනස්ස භගවා ඔකාසමකාසි.

තත්ථ එවරූපං න සෙවිතබ්බන්ති ආදීසු අයං සඞ්ඛෙපො – යං රූපං පස්සතො රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, තං න සෙවිතබ්බං න දට්ඨබ්බං න ඔලොකෙතබ්බන්ති අත්ථො. යං පන පස්සතො අසුභසඤ්ඤා වා සණ්ඨාති, පසාදො වා උප්පජ්ජති, අනිච්චසඤ්ඤාපටිලාභො වා හොති, තං සෙවිතබ්බං.

යං චිත්තක්ඛරං චිත්තබ්යඤ්ජනම්පි සද්දං සුණතො රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, එවරූපො සද්දො න සෙවිතබ්බො. යං පන අත්ථනිස්සිතං ධම්මනිස්සිතං කුම්භදාසිගීතම්පි සුණන්තස්ස පසාදො වා උප්පජ්ජති, නිබ්බිදා වා සණ්ඨාති, එවරූපො සද්දො සෙවිතබ්බො.

යං ගන්ධං ඝායතො රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, එවරූපො ගන්ධො න සෙවිතබ්බො. යං පන ගන්ධං ඝායතො අසුභසඤ්ඤාදිපටිලාභො හොති, එවරූපො ගන්ධො සෙවිතබ්බො.

යං රසං සායතො රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, එවරූපො රසො න සෙවිතබ්බො. යං පන රසං සායතො ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා චෙව උප්පජ්ජති, සායිතපච්චයා ච කායබලං නිස්සාය අරියභූමිං ඔක්කමිතුං සක්කොති, මහාසීවත්ථෙරභාගිනෙය්යසීවසාමණෙරස්ස විය පරිභුඤ්ජන්තස්සෙව කිලෙසක්ඛයො වා හොති, එවරූපො රසො සෙවිතබ්බො.

යං ඵොට්ඨබ්බං ඵුසතො රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, එවරූපං ඵොට්ඨබ්බං න සෙවිතබ්බං. යං පන ඵුසතො සාරිපුත්තත්ථෙරාදීනං විය ආසවක්ඛයො චෙව, වීරියඤ්ච සුපග්ගහිතං, පච්ඡිමා ච ජනතා දිට්ඨානුගතිං ආපාදනෙන අනුග්ගහිතා හොති, එවරූපං ඵොට්ඨබ්බං සෙවිතබ්බං. සාරිපුත්තත්ථෙරො කිර තිංස වස්සානි මඤ්චෙ පිට්ඨිං න පසාරෙසි. තථා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො. මහාකස්සපත්ථෙරො වීසවස්සසතං මඤ්චෙ පිට්ඨිං න පසාරෙසි. අනුරුද්ධත්ථෙරො පඤ්ඤාස වස්සානි. භද්දියත්ථෙරො තිංස වස්සානි. සොණත්ථෙරො අට්ඨාරස වස්සානි. රට්ඨපාලත්ථෙරො ද්වාදස. ආනන්දත්ථෙරො පන්නරස. රාහුලත්ථෙරො ද්වාදස. බාකුලත්ථෙරො අසීති වස්සානි. නාළකත්ථෙරො යාවපරිනිබ්බානා මඤ්චෙ පිට්ඨිං න පසාරෙසීති.

යෙ මනොවිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ සමන්නාහරන්තස්ස රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, ‘‘අහො, වත යං පරෙසං පරවිත්තූපකරණං තං මමස්සා’’තිආදිනා නයෙන වා අභිජ්ඣාදීනි ආපාථමාගච්ඡන්ති එවරූපා ධම්මා න සෙවිතබ්බා. ‘‘සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තූ’’ති එවං මෙත්තාදිවසෙන, යෙ වා පන තිණ්ණං ථෙරානං ධම්මා, එවරූපා සෙවිතබ්බා. තයො කිර ථෙරා වස්සූපනායිකදිවසෙ කාමවිතක්කාදයො අකුසලවිතක්කා න විතක්කෙතබ්බාති කතිකං අකංසු. අථ පවාරණදිවසෙ සඞ්ඝත්ථෙරො සඞ්ඝනවකං පුච්ඡි – ‘‘ආවුසො, ඉමස්මිං තෙමාසෙ කිත්තකෙ ඨානෙ චිත්තස්ස ධාවිතුං දින්න’’න්ති? න, භන්තෙ, පරිවෙණපරිච්ඡෙදතො බහි ධාවිතුං අදාසින්ති. දුතියං පුච්ඡි – ‘‘තව ආවුසො’’ති? නිවාසගෙහතො, භන්තෙ, බහි ධාවිතුං න අදාසින්ති. අථ ද්වෙපි ථෙරං පුච්ඡිංසු ‘‘තුම්හාකං පන, භන්තෙ’’ති? නියකජ්ඣත්තඛන්ධපඤ්චකතො, ආවුසො, බහි ධාවිතුං න අදාසින්ති. තුම්හෙහි, භන්තෙ, දුක්කරං කතන්ති. එවරූපො මනොවිඤ්ඤෙය්යො ධම්මො සෙවිතබ්බො.

366. එකන්තවාදාති එකොයෙව අන්තො වාදස්ස එතෙසං, න ද්වෙධා ගතවාදාති එකන්තවාදා, එකඤ්ඤෙව වදන්තීති පුච්ඡති. එකන්තසීලාති එකාචාරා. එකන්තඡන්දාති එකලද්ධිකා. එකන්තඅජ්ඣොසානාති එකන්තපරියොසානා.

අනෙකධාතු නානාධාතු ඛො, දෙවානමින්ද, ලොකොති දෙවානමින්ද, අයං ලොකො අනෙකජ්ඣාසයො නානජ්ඣාසයො. එකස්මිං ගන්තුකාමෙ එකො ඨාතුකාමො හොති. එකස්මිං ඨාතුකාමෙ එකො සයිතුකාමො හොති. ද්වෙ සත්තා එකජ්ඣාසයා නාම දුල්ලභා. තස්මිං අනෙකධාතුනානාධාතුස්මිං ලොකෙ යං යදෙව ධාතුං යං යදෙව අජ්ඣාසයං සත්තා අභිනිවිසන්ති ගණ්හන්ති, තං තදෙව. ථාමසා පරාමාසාති ථාමෙන ච පරාමාසෙන ච. අභිනිවිස්ස වොහරන්තීති සුට්ඨු ගණ්හිත්වා වොහරන්ති, කථෙන්ති දීපෙන්ති කිත්තෙන්ති. ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉදං අම්හාකමෙව වචනං සච්චං, අඤ්ඤෙසං වචනං මොඝං තුච්ඡං නිරත්ථකන්ති.

අච්චන්තනිට්ඨාති අන්තො වුච්චති විනාසො, අන්තං අතීතා නිට්ඨා එතෙසන්ති අච්චන්තනිට්ඨා. යා එතෙසං නිට්ඨා, යො පරමස්සාසො නිබ්බානං, තං සබ්බෙසං විනාසාතික්කන්තං නිච්චන්ති වුච්චති. යොගක්ඛෙමොති නිබ්බානස්සෙව නාමං, අච්චන්තො යොගක්ඛෙමො එතෙසන්ති අච්චන්තයොගක්ඛෙමී. සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මං අරියමග්ගං චරන්තීති බ්රහ්මචාරී. අච්චන්තත්ථාය බ්රහ්මචාරී අච්චන්තබ්රහ්මචාරී. පරියොසානන්තිපි නිබ්බානස්ස නාමං. අච්චන්තං පරියොසානං එතෙසන්ති අච්චන්තපරියොසානා.

තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තාති තණ්හාසඞ්ඛයොති මග්ගොපි නිබ්බානම්පි. මග්ගො තණ්හං සඞ්ඛිණාති විනාසෙතීති තණ්හාසඞ්ඛයො. නිබ්බානං යස්මා තං ආගම්ම තණ්හා සඞ්ඛියති විනස්සති, තස්මා තණ්හාසඞ්ඛයො. තණ්හාසඞ්ඛයෙන මග්ගෙන විමුත්තා, තණ්හාසඞ්ඛයෙ නිබ්බානෙ විමුත්තා අධිමුත්තාති තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තා.

එත්තාවතා ච භගවතා චුද්දසපි මහාපඤ්හා බ්යාකතා හොන්ති. චුද්දස මහාපඤ්හා නාම ඉස්සාමච්ඡරියං එකො පඤ්හො, පියාප්පියං එකො, ඡන්දො එකො, විතක්කො එකො, පපඤ්චො එකො, සොමනස්සං එකො, දොමනස්සං එකො, උපෙක්ඛා එකො, කායසමාචාරො එකො, වචීසමාචාරො එකො, පරියෙසනා එකො, ඉන්ද්රියසංවරො එකො, අනෙකධාතු එකො, අච්චන්තනිට්ඨා එකොති.

367. එජාති චලනට්ඨෙන තණ්හා වුච්චති. සා පීළනට්ඨෙන රොගො, අන්තො පදුස්සනට්ඨෙන ගණ්ඩො, අනුප්පවිට්ඨට්ඨෙන සල්ලං. තස්මා අයං පුරිසොති යස්මා එජා අත්තනා කතකම්මානුරූපෙන පුරිසං තත්ථ තත්ථ අභිනිබ්බත්තත්ථාය කඩ්ඪති, තස්මා අයං පුරිසො තෙසං තෙසං භවානං වසෙන උච්චාවචං ආපජ්ජති. බ්රහ්මලොකෙ උච්චො හොති, දෙවලොකෙ අවචො. දෙවලොකෙ උච්චො, මනුස්සලොකෙ අවචො. මනුස්සලොකෙ උච්චො, අපායෙ අවචො. යෙසාහං, භන්තෙති යෙසං අහං භන්තෙ. සන්ධිවසෙන පනෙත්ථ ‘‘යෙසාහ’’න්ති හොති. යථාසුතං යථාපරියත්තන්ති යථා මයා සුතො චෙව උග්ගහිතො ච, එවං. ධම්මං දෙසෙමීති සත්තවතපදං ධම්මං දෙසෙමි. න චාහං තෙසන්ති අහං පන තෙසං සාවකො න සම්පජ්ජාමි. අහං ඛො පන, භන්තෙතිආදිනා අත්තනො සොතාපන්නභාවං ජානාපෙති.

සොමනස්සපටිලාභකථාවණ්ණනා

368. වෙදපටිලාභන්ති තුට්ඨිපටිලාභං. දෙවාසුරසඞ්ගාමොති දෙවානඤ්ච අසුරානඤ්ච සඞ්ගාමො. සමුපබ්යූළ්හොති සමාපන්නො නලාටෙන නලාටං පහරණාකාරප්පත්තො විය. එතෙසං කිර කදාචි මහාසමුද්දපිට්ඨෙ සඞ්ගාමො හොති තත්ථ පන ඡෙදනවිජ්ඣනාදීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝාතො නාම නත්ථි, දාරුමෙණ්ඩකයුද්ධං විය ජයපරාජයමත්තමෙව හොති. කදාචි දෙවා ජිනන්ති, කදාචි අසුරා. තත්ථ යස්මිං සඞ්ගාමෙ දෙවා පුන අපච්චාගමනාය අසුරෙ ජිනිංසු, තං සන්ධාය තස්මිං ඛො පන භන්තෙතිආදිමාහ. උභයමෙතන්ති උභයං එතං. දුවිධම්පි ඔජං එත්ථ දෙවලොකෙ දෙවායෙව පරිභුඤ්ජිස්සන්තීති එවමස්ස ආවජ්ජන්තස්ස බලවපීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජි. සදණ්ඩාවචරොති සදණ්ඩාවචරකො, දණ්ඩග්ගහණෙන සත්ථග්ගහණෙන සද්ධිං අහොසි, න නික්ඛිත්තදණ්ඩසත්ථොති දස්සෙති. එකන්තනිබ්බිදායාති එකන්තෙනෙව වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථායාති සබ්බං මහාගොවින්දසුත්තෙ වුත්තමෙව.

369. පවෙදෙසීති කථෙසි දීපෙසි. ඉධෙවාති ඉමස්මිඤ්ඤෙව ඔකාසෙ. දෙවභූතස්ස මෙ සතොති දෙවස්ස මෙ සතො. පුනරායු ච මෙ ලද්ධොති පුන අඤ්ඤෙන කම්මවිපාකෙන මෙ ජීවිතං ලද්ධන්ති, ඉමිනා අත්තනො චුතභාවං චෙව උපපන්නභාවඤ්ච ආවිකරොති.

දිවියා කායාති දිබ්බා අත්තභාවා. ආයුං හිත්වා අමානුසන්ති දිබ්බං ආයුං ජහිත්වා. අමූළ්හො ගබ්භමෙස්සාමීති නියතගතිකත්තා අමූළ්හො හුත්වා. යත්ථ මෙ රමතී මනොති යත්ථ මෙ මනො රමිස්සති, තත්ථෙව ඛත්තියකුලාදීසු ගබ්භං උපගච්ඡිස්සාමීති සත්තක්ඛත්තුං දෙවෙ ච මානුසෙ චාති ඉමමත්ථං දීපෙති.

ඤායෙන විහරිස්සාමීති මනුස්සෙසු උපපන්නොපි මාතරං ජීවිතා වොරොපනාදීනං අභබ්බත්තා ඤායෙන කාරණෙන සමෙන විහරිස්සාමීති අත්ථො.

සම්බොධිචෙ භවිස්සතීති ඉදං සකදාගාමිමග්ගං සන්ධාය වදති, සචෙ සකදාගාමී භවිස්සාමීති දීපෙති. අඤ්ඤාතා විහරිස්සාමීති අඤ්ඤාතා ආජානිතුකාමො හුත්වා විහරිස්සාමි. ස්වෙව අන්තො භවිස්සතීති සො එව මෙ මනුස්සලොකෙ අන්තො භවිස්සතීති.

පුනදෙවො භවිස්සාමි, දෙවලොකස්මිං උත්තමොති පුන දෙවලොකස්මිං උත්තමො සක්කො දෙවානමින්දො භවිස්සාමීති වදති.

අන්තිමෙ වත්තමානම්හීති අන්තිමෙ භවෙ වත්තමානෙ. සො නිවාසො භවිස්සතීති යෙ තෙ ආයුනා ච පඤ්ඤාය ච අකනිට්ඨා ජෙට්ඨකා සබ්බදෙවෙහි පණීතතරා දෙවා, අවසානෙ මෙ සො නිවාසො භවිස්සති . අයං කිර තතො සක්කත්තභාවතො චුතො තස්මිං අත්තභාවෙ අනාගාමිමග්ගස්ස පටිලද්ධත්තා උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී හුත්වා අවිහාදීසු නිබ්බත්තන්තො අවසානෙ අකනිට්ඨෙ නිබ්බත්තිස්සති. තං සන්ධාය එවමාහ. එස කිර අවිහෙසු කප්පසහස්සං වසිස්සති, අතප්පෙසු ද්වෙ කප්පසහස්සානි, සුදස්සෙසු චත්තාරි කප්පසහස්සානි, සුදස්සීසු අට්ඨ, අකනිට්ඨෙසු සොළසාති එකතිංස කප්පසහස්සානි බ්රහ්මආයුං අනුභවිස්සති. සක්කො දෙවරාජා අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති විසාඛා මහාඋපාසිකාති තයොපි හි ඉමෙ එකප්පමාණආයුකා එව, වට්ටාභිරතසත්තා නාම එතෙහි සදිසා සුඛභාගිනො නාම නත්ථි.

370. අපරියොසිතසඞ්කප්පොති අනිට්ඨිතමනොරථො. යස්සු මඤ්ඤාමි සමණෙති යෙ ච සමණෙ පවිවිත්තවිහාරිනොති මඤ්ඤාමි.

ආරාධනාති සම්පාදනා. විරාධනාති අසම්පාදනා. න සම්පායන්තීති සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්කොන්ති.

ආදිච්චබන්ධුනන්ති ආදිච්චොපි ගොතමගොත්තො, භගවාපි ගොතමගොත්තො, තස්මා එවමාහ. යං කරොමසීති යං පුබ්බෙ බ්රහ්මුනො නමක්කාරං කරොම. සමං දෙවෙහීති දෙවෙහි සද්ධිං, ඉතො පට්ඨාය ඉදානි අම්හාකං බ්රහ්මුනො නමක්කාරකරණං නත්ථීති දස්සෙති. සාමං කරොමාති නමක්කාරං කරොම.

371. පරාමසිත්වාති තුට්ඨචිත්තො සහායං හත්ථෙන හත්ථම්හි පහරන්තො විය පථවිං පහරිත්වා, සක්ඛිභාවත්ථාය වා පහරිත්වා ‘‘යථා ත්වං නිච්චලො, එවමහං භගවතී’’ති. අජ්ඣිට්ඨපඤ්හාති අජ්ඣෙසිතපඤ්හා පත්ථිතපඤ්හා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථායං

සක්කපඤ්හසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.