📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

දීඝනිකායෙ

මහාවග්ගටීකා

1. මහාපදානසුත්තවණ්ණනා

පුබ්බෙනිවාසපටිසංයුත්තකථාවණ්ණනා

1. යථාජාතානං ¶ ¶ ¶ කරෙරිරුක්ඛානං ඝනපත්තසාඛාවිටපෙහි මණ්ඩපසඞ්ඛෙපෙහි සඤ්ඡන්නො පදෙසො ‘‘කරෙරිමණ්ඩපො’’ති අධිප්පෙතො. ද්වාරෙති ද්වාරසමීපෙ. ද්වාරෙ ඨිතරුක්ඛවසෙන අඤ්ඤත්ථාපි සමඤ්ඤා අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. කථං පන භගවා මහාගන්ධකුටියං අවසිත්වා තදා කරෙරිකුටිකායං විහාසීති? සාපි බුද්ධස්ස භගවතො වසනගන්ධකුටි එවාති දස්සෙන්තො ‘‘අන්තොජෙතවනෙ’’තිආදිමාහ. සලළාගාරන්ති දෙවදාරුරුක්ඛෙහි කතගෙහං. පකතිභත්තස්ස පච්ඡතොති භික්ඛූනං පාකතිකභත්තකාලතො පච්ඡා, ඨිතමජ්ඣන්හිකතො උපරීති අත්ථො. පිණ්ඩපාතතො පටික්කන්තානන්ති පිණ්ඩපාතභොජනතො අපෙතානං. තෙනාහ ‘‘භත්තකිච්ච’’න්තිආදි.

මණ්ඩලසණ්ඨානා ¶ මාළසඞ්ඛෙපෙන කතා නිසීදනසාලා ‘‘මණ්ඩලමාළ’’න්ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘නිසීදනසාලායා’’ති. පුබ්බෙනිවාසපටිසංයුත්තාති එත්ථ පුබ්බ-සද්දො අතීතවිසයො, නිවාස-සද්දො කම්මසාධනො, ඛන්ධවිනිමුත්තො ච නිවසිතධම්මො නත්ථි, ඛන්ධා ච සන්තානවසෙනෙව පවත්තන්තීති ආහ ‘‘පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධසන්තානසඞ්ඛාතෙන පුබ්බෙනිවාසෙනා’’ති. යොජෙත්වාති ¶ විසයභාවෙන යොජෙත්වා. පවත්තිතාති කථිතා. ධම්මූපසංහිතත්තා ධම්මතො අනපෙතාති ධම්මී. තෙනාහ ‘‘ධම්මසංයුත්තා’’ති.

උදපාදීති ¶ පදුද්ධාරො, තස්ස උප්පන්නා ජාතාති ඉමිනා සම්බන්ධො. තං පනස්සා උප්පන්නාකාරං පාළියං සඞ්ඛෙපතොව දස්සිතං, විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘අහො අච්ඡරිය’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කෙ අනුස්සරන්ති, කෙ නානුස්සරන්තීති පදද්වයෙ පඨමංයෙව සප්පපඤ්චනං, න ඉතරන්ති තදෙව පුග්ගලභෙදතො, කාලවිභාගතො, අනුස්සරණාකාරතො, ඔපම්මතො නිද්දිසන්තෙන ‘‘තිත්ථියා අනුස්සරන්තී’’තිආදි වුත්තං. අග්ගප්පත්තකම්මවාදිනොති සිඛාප්පත්තකම්මවාදිනො ‘‘අත්ථි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො’’ති (පටි. ම. 1.234) එවං කම්මස්සකතාඤාණෙ ඨිතා තාපසපරිබ්බාජකා. චත්තාලීසංයෙව කප්පෙ අනුස්සරන්තීති බ්රහ්මජාලාදීසු (දී. නි. 1.33) භගවතා තථා පරිච්ඡිජ්ජ වුත්තත්තා. තතො පරං න අනුස්සරන්තීති තථාවචනඤ්ච දිට්ඨිගතොපට්ඨකස්ස තෙසං ඤාණස්ස පරිදුබ්බලභාවතො.

සාවකාති මහාසාවකා තෙසඤ්හි කප්පසතසහස්සං පුබ්බාභිනීහාරො. පකතිසාවකා පන තතො ඌනකමෙව අනුස්සරන්ති. යස්මා ‘‘කප්පානං ලක්ඛාධිකං එකං, ද්වෙ ච අසඞ්ඛ්යෙය්යානී’’ති කාලවසෙන එවං පරිමාණො යථාක්කමං අග්ගසාවකපච්චෙකබුද්ධානං පුඤ්ඤඤාණාභිනීහාරො, සාවකබොධිපච්චෙකබොධිපාරමිතාසම්භරණඤ්ච, තස්මා වුත්තං ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා…පෙ… කප්පසතසහස්සඤ්චා’’ති. යදි බොධිසම්භාරසම්භරණකාලපරිච්ඡින්නො තෙසං තෙසං අරියානං අභිඤ්ඤාඤාණවිභවො, එවං සන්තෙ බුද්ධානම්පිස්ස සපරිච්ඡෙදතා ආපන්නාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘බුද්ධානං පන එත්තකන්ති පරිච්ඡෙදො නත්ථි, යාවතකං ආකඞ්ඛන්ති, තාවතකං අනුස්සරන්තී’’ති ‘‘යාවතකං නෙය්යං, තාවතකං ඤාණ’’න්ති (මහානි. 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3, 5) වචනතො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස විය හි බුද්ධානං අභිඤ්ඤාඤාණානම්පි සවිසයෙ පරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි, තස්මා යං ¶ යං ඤාතුං ඉච්ඡන්ති, තෙ තං තං ජානන්ති එව. අථ වා සතිපි කාලපරිච්ඡෙදෙ කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහාදිනා සාතිසයත්තා මහාබොධිසම්භාරානං පඤ්ඤාපාරමිතාය පවත්තිආනුභාවස්ස පරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි, කුතො තන්නිමිත්තකානං අභිඤ්ඤාඤාණානන්ති වුත්තං ‘‘බුද්ධානං…පෙ… නත්ථී’’ති.

ඛන්ධපටිපාටියාති ¶ ¶ යථාපච්චයං අනුපුබ්බපවත්තමානානං ඛන්ධානං අනුපුබ්බියා. ඛන්ධප්පවත්තින්ති වෙදනාදික්ඛන්ධප්පවත්තිං. තෙසඤ්හි අනුභවනාදිආකාරග්ගහණමස්ස සාතිසයං, තං සඤ්ඤාභවෙ තත්ථ තත්ථ අනුස්සරණවසෙන ගහෙත්වා ගච්ඡන්තා එකවොකාරභවෙ අලභන්තා ‘‘න පස්සන්තී’’ති වුත්තා, ජාලෙ පතිතා විය සකුණා, මච්ඡා විය චාති අධිප්පායො. කුණ්ඨා වියාති දන්ධා විය. පඞ්ගුළා වියාති පීඨසප්පිනො විය. දිට්ඨිං ගණ්හන්තීති අධිච්චසමුප්පන්නිකදිට්ඨිං ගණ්හන්ති. යට්ඨිකොටිහෙතුකං ගමනං යට්ඨිකොටිගමනං ඛන්ධපටිපාටියා අමුඤ්චනතො.

එවං සන්තෙපීති කාමං බුද්ධසාවකාපි අසඤ්ඤභවෙ ඛන්ධප්පවත්තිං න පස්සන්ති, එවං සන්තෙපි තෙ බුද්ධසාවකා අසඤ්ඤභවං ලඞ්ඝිත්වා පරතො අනුස්සරන්ති. ‘‘වට්ටෙ’’තිආදි තථා තෙසං අනුස්සරණාකාරදස්සනං. බුද්ධෙහි දින්නනයෙ ඨත්වාති ‘‘යත්ථ පඤ්චකප්පසතානි රූපප්පවත්තියෙව, න අරූපප්පවත්ති, සො අසඤ්ඤභවො’’ති එවං සම්මාසම්බුද්ධෙහි දෙසිතායං ධම්මනෙත්තියං ඨත්වා. එවඤ්හි අන්තරා චුතිපටිසන්ධියො අපස්සන්තා පරතො අනුස්සරන්ති සෙය්යථාපි ආයස්මා සොභිතොති (ථෙරගා. අට්ඨ. 1.2.164 සොභිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා). සො කිර පුබ්බෙනිවාසෙ චිණ්ණවසී හුත්වා අනුපටිපාටියා අත්තනො නිබ්බත්තට්ඨානං ¶ අනුස්සරන්තො යාව අසඤ්ඤභවෙ අත්තනො අචිත්තකපටිසන්ධි තාව අද්දස, තතො පරං පඤ්චකප්පසතපරිමාණෙ කාලෙ චුතිපටිසන්ධියො අදිස්වා අවසානෙ චුතිං දිස්වා ‘‘කිං නාමෙත’’න්ති ආවජ්ජයමානො නයවසෙන ‘‘අසඤ්ඤභවො භවිස්සතී’’ති නිට්ඨං අගමාසි. අථ නං භගවා තං කාරණං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. ‘‘චුතිපටිසන්ධිං ඔලොකෙත්වා’’ති ඉදං චුතිපටිසන්ධිවසෙන තෙසං ඤාණස්ස සඞ්කමනදස්සනං, තෙන සබ්බසො භවෙ අනාමසිත්වා ගන්තුං න සක්කොන්තීති දස්සෙති.

තං තදෙව පස්සන්තීති යථා නාම සරදසමයෙ ඨිතමජ්ඣන්හිකවෙලාය චතුරතනිකෙ ගෙහෙ චක්ඛුමතො පුරිසස්ස රූපගතං සුපාකටමෙව හොතීති ලොකසිද්ධමෙතං, සියා පන තස්ස සුඛුමතරතිරොහිතාදිභෙදස්ස රූපගතස්ස අගොචරතා. න ත්වෙව බුද්ධානං ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස ඤෙය්යස්ස අගොචරතා, අථ ඛො තං ඤාණාලොකෙන ඔභාසිතං හත්ථතලෙ ආමලකං විය සුපාකටං සුවිභූතමෙව හොති ¶ තථා ඤෙය්යාවරණස්ස සුප්පහීනත්තා. තෙනාහ ‘‘බුද්ධා පන අත්තනා වා පරෙහි වා දිට්ඨකතසුතං, සූරියමණ්ඩලොභාසසදිස’’න්ති ච ආදි.

තථා සාවකා ච පච්චෙකබුද්ධා චාති. එත්ථ තථා-සද්දෙන ‘‘අත්තනා දිට්ඨකතසුතමෙව අනුස්සරන්තී’’ති ¶ ඉදං උපසංහරති, තෙන සප්පදෙසමෙව නෙසං අනුස්සරණං, න නිප්පදෙසන්ති නිදස්සෙති.

ඛජ්ජොපනකඔභාසසදිසං ඤාණස්ස අතිවිය අප්පානුභාවතාය. සාවකානන්ති එත්ථ පකතිසාවකානං පාකතිකපදීපොභාසසදිසං. මහාසාවකානං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.21 වඞ්ගීසෙත්ථරගාථාවණ්ණනාය විත්ථාරො) මහාපදීපොභාසසදිසං. තෙනාහ විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.402) ‘‘උක්කාපභාසදිස’’න්ති. ඔසධිතාරකොභාසසදිසන්ති ¶ උස්සන්නා පභා එතාය ධීයති, ඔසධීනං වා අනුබලප්පදායකත්තා ‘‘ඔසධී’’ති එවං ලද්ධනාමාය තාරකාය පභාසදිසං. සරදසූරියමණ්ඩලොභාසසදිසං සබ්බසො අන්ධකාරවිධමනතො. අපටුභාවහෙතුකො විසයග්ගහණෙ චඤ්චලභාවො ඛලිතං, කුණ්ඨිභාවහෙතුකො විසයස්ස අනභිසමයො පටිඝාතො.ආවජ්ජනපටිබද්ධමෙවාති ආවජ්ජනමත්තාධීනං, ආවජ්ජිතමත්තෙ එව යථිච්ඡිතස්ස පටිවිජ්ඣනකන්ති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

අසඞ්ගඅප්පටිහතං පවත්තමානං භගවතො ඤාණං ලහුතරෙපි විසයෙ, ගරුතරෙ ච එකසදිසමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘දුබ්බලපත්තපුටෙ’’තිආදිනා උපමාද්වයං වුත්තං. ධම්මකායත්තා භගවතො ගුණං ආරබ්භ පවත්තා ‘‘භගවන්තංයෙව ආරබ්භ උප්පන්නා’’ති වුත්තං. තං සබ්බම්පීති තං යථාවුත්තං සබ්බම්පි පුබ්බෙනිවාසපටිසංයුත්තං කථං. තිත්ථියානං, සාවකානඤ්ච පුබ්බෙනිවාසානුස්සරණං භගවතො පුබ්බෙනිවාසානුස්සරණස්ස හීනුදාහරණදස්සනවසෙනෙත්ථ කථිතං. එවඤ්හි භගවතො මහන්තභාවො විසෙසතො පකාසිතො හොතීති. සඞ්ඛෙපතොති සමාසතො. යත්තකොපි පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස පවත්තිභෙදො අත්තනො ඤාණස්ස විසයභූතො, තං සබ්බං තදා යථාකථිතං තෙ භික්ඛූ සඞ්ඛිපිත්වා ‘‘ඉතිපී’’ති ආහංසු. තස්ස ච අනෙකාකාරතාය ආමෙඩිතවචනං, පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, ‘‘ඉති ඛො භික්ඛවෙ සප්පටිභයො බාලො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.124; අ. නි. 3.1) විය ආකාරත්ථො ඉති-සද්දොති දස්සෙන්තො ‘‘එවම්පී’’ති තදත්ථමාහ.

2-3. වුත්තමෙවාති ¶ එත්ථ ච ඉධ පාඨෙ යං වත්තබ්බං තෙන පාඨෙන සාධාරණං, තං වුත්තමෙවාති අධිප්පෙතං, න අසාධාරණං අපුබ්බපදවණ්ණනාය අධිකතත්තාති තං දස්සෙන්තො ¶ ‘‘අයමෙව හි විසෙසො’’තිආදිමාහ. ‘‘අස්සොසී’’ති ඉදං සවනකිච්චනිප්ඵත්තියා වුත්තං සද්දග්ගහණමුඛෙන තදත්ථාවබොධස්ස සිද්ධත්තා. තත්ථ පන පාළියං ‘‘ඉමං සංඛියධම්මං විදිත්වා’’ ඉච්චෙව (දී. නි. 1.2) වුත්තං. ඉමෙ භික්ඛූ මම ගුණෙ ථොමෙන්ති, කථං? මම පුබ්බෙනිවාසඤාණං ආරබ්භාති යොජනා. නිප්ඵත්තින්ති කිච්චනිප්ඵත්තිං, තෙන කාතබ්බකිච්චසිද්ධන්ති අත්ථො. නොති පුච්ඡාවාචී ¶ නු-ඉති ඉමිනා සමානත්ථො නිපාතොති වුත්තං ‘‘ඉච්ඡෙය්යාථ නූ’’ති. නන්ති භගවන්තං. ‘‘යං භගවා’’ති එත්ථ යං-සද්දෙන කිරියාපරාමසනභූතෙන ‘‘ධම්මිං කථං කථෙය්යා’’ති එවං වුත්තං. ධම්මිකථාකරණං පරාමට්ඨං ‘‘එතස්සා’’ති පදස්ස අත්ථොති ආහ ‘‘එතස්ස ධම්මිකථාකරණස්සා’’ති, ආදරවසෙන පන තං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තං.

4. සුණාථාති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා, එතෙන ‘‘මනසි කරොථා’’ති පදං සඞ්ගණ්හාති. සොතාවධානං සොතස්ස ඔදහනං, සුස්සූසාති අත්ථො. ඡින්නං උපච්ඡින්නං වටුමං සංසාරවට්ටං එතෙසන්ති ඡින්නවටුමකා, සම්මාසම්බුද්ධා, අඤ්ඤෙ ච ඛීණාසවා, ඉධ පන සම්මාසම්බුද්ධා අධිප්පෙතා. තෙසඤ්හි සබ්බසො අනුස්සරණං ඉතරෙසං අවිසයො. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤෙසං අසාධාරණ’’න්ති. පච්චත්තවචනෙ දිස්සති යං-සද්දො කම්මත්ථදීපනතො. උපයොගවචනෙ දිස්සති යං-සද්දො පුච්ඡනකිරියාය කම්මත්ථදීපනතො. තන්ති ච උපයොගවචනමෙව පුච්ඡති-සද්දස්ස ද්විකම්මකභාවතො. යන්ති යෙන කාරණෙනාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘කරණවචනෙ දිස්සතී’’ති. භුම්මෙති දට්ඨබ්බොති යථා යං-සද්දො න කෙවලං පච්චත්තඋපයොගෙසු එව, අථ ඛො කරණෙපි දිස්සති, එවං ඉධ භුම්මෙති දට්ඨබ්බො. දසසහස්සිලොකධාතුන්ති ජාතික්ඛෙත්තභූතං දසසහස්සචක්කවාළං. උන්නාදෙන්තො උප්පජ්ජි ¶ අනෙකච්ඡරියපාතුභාවපටිමණ්ඩිතත්තා බුද්ධුප්පාදස්ස.

කාලස්ස භද්දතා නාම තත්ථ සත්තානං ගුණවිභූතියා, බුද්ධුප්පාදපරමා ච ගුණවිභූතීති තබ්බහුලතා යස්ස කප්පස්ස භද්දතාති ආහ ‘‘පඤ්චබුද්ධුප්පාදපටිමණ්ඩිතත්තා සුන්දරකප්පෙ’’ති, තථා සාරභූතගුණවසෙන ‘‘සාරකප්පෙ’’ති ¶ . ‘‘ඉමං කප්පං ථොමෙන්තො එවමාහා’’ති වත්වා ඉමස්ස කප්පස්ස තථා ථොමෙතබ්බතා අනඤ්ඤසාධාරණාති දස්සෙතුං ‘‘යතො පට්ඨායා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යතො පට්ඨායාති යතො පභුති අභිනීහාරො කතොති මනුස්සත්තාදිඅට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො අභිනීහාරො පවත්තිතො. සංසාරස්ස අනාදිභාවතො ඉමස්ස භගවතො අභිනීහාරතො පුරෙතරං උප්පන්නා සම්මාසම්බුද්ධා අනන්තා අපරිමෙය්යාති තෙහි උප්පන්නකප්පෙ නිවත්තෙන්තො ‘‘එතස්මිං අන්තරෙ’’ති ආහ. කාමං දීපඞ්කරබුද්ධුප්පාදෙ අයං භගවා අභිනීහාරමකාසි, තස්ස පන භගවතො නිබ්බත්ති ඉමස්ස අභිනීහාරතො පුරිමතරාති වුත්තං ‘‘අම්හාකං…පෙ… නිබ්බත්තිංසූ’’ති.

අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පපරියොසානෙති මහාකප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යපරියොසානෙ. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. ‘‘ඉතො තිංසකප්පසහස්සානං උපරී’’ති එතෙන පදුමුත්තරස්ස භගවතො, සුමෙධස්ස ච භගවතො අන්තරෙ එකූනසත්තතිකප්පසහස්සානි බුද්ධසුඤ්ඤානි අහෙසුන්ති දස්සෙති. ‘‘ඉතො අට්ඨාරසන්නං කප්පසහස්සානං උපරී’’ති ඉමිනා සුජාතස්ස භගවතො, අත්ථදස්සිස්ස ච භගවතො අන්තරෙ ¶ එකෙනූනානි ද්වාදසකප්පසහස්සානි බුද්ධසුඤ්ඤානි අහෙසුන්ති දස්සෙති. ‘‘ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ’’ති ඉමිනා ධම්මදස්සිස්ස භගවතො, සිද්ධත්ථස්ස ච භගවතො අන්තරෙ ඡාධිකනවසතුත්තරානි සත්තරසකප්පසහස්සානි බුද්ධසුඤ්ඤානි අහෙසුන්ති දස්සෙති. ‘‘එකතිංසෙ කප්පෙ’’ති ඉමිනා විපස්සිස්ස භගවතො, සිඛිස්ස ච භගවතො අන්තරෙ සට්ඨි කප්පානි බුද්ධසුඤ්ඤානි අහෙසුන්ති දස්සෙති. තෙ සබ්බෙපි පදුමුත්තරස්ස භගවතො ඔරං සුමෙධාදීහි උප්පන්නකප්පෙහි සද්ධිං සමොධානියමානා සතසහස්සා කප්පා හොන්ති, යත්ථ මහාසාවකාදයො (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.21 වඞ්ගීසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) විවට්ටූ පනිස්සයානි ¶ කුසලානි සම්භරිංසු. බුද්ධසුඤ්ඤෙපි ලොකෙ පච්චෙකබුද්ධා උප්පජ්ජිත්වා තෙසං පුරිසවිසෙසානං පුඤ්ඤාභිසන්දාභිබුද්ධියා පච්චයා හොන්ති. ‘‘එවමය’’න්තිආදි වුත්තමෙවත්ථං නිගමනවසෙන වදති.

‘‘කිං පනෙත’’න්තිආදි පුබ්බනිමිත්තවිභාවනත්ථාය ආරද්ධං. තත්ථ එතන්ති බුද්ධානං උප්පජ්ජනං. කප්පසණ්ඨානකාලස්මින්ති විවට්ටකප්පස්ස සණ්ඨහනකාලෙ. එකමසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති සංවට්ටට්ඨායිං සන්ධායාහ. එකඞ්ගණං හුත්වා ඨිතෙති පබ්බතරුක්ඛගච්ඡාදීනං, මෙඝාදීනඤ්ච අභාවෙන විවටංඅඞ්ගණං හුත්වා ඨිතෙ. ලොකසන්නිවාසෙති ¶ භාජනලොකෙන සන්නිවිසිතබ්බට්ඨානෙ. වීසති යට්ඨියො උසභං. ‘‘උසභමත්තා, ද්වෙ උසභමත්තා’’තිආදිනා පච්චෙකං මත්තා-සද්දො යොජෙතබ්බො. යොජනසහස්සමත්තා හුත්වාති පතමානාව උදකධාරා යොජනසහස්සමත්තං ආකාසට්ඨානං ඵරිත්වා පවත්තියා යොජනසහස්සමත්තා හුත්වා. යාව අවිනට්ඨබ්රහ්මලොකාති යාව ආභස්සරබ්රහ්මලොකා, යාව සුභකිණ්හබ්රහ්මලොකා, යාව වෙහප්ඵලබ්රහ්මලොකාති අත්ථො.

වාතවසෙනාති සට්ඨිසහස්සාධිකනවයොජනසතසහස්සුබ්බෙධස්ස සන්ධාරකවාතමණ්ඩලස්ස වසෙන. මහාබොධිපල්ලඞ්කොති මහාබොධිපල්ලඞ්කප්පදෙසමාහ. තස්ස පච්ඡා විනාසො, පඨමං සණ්ඨහනඤ්ච ධම්මතාවසෙන වෙදිතබ්බං. තත්ථාති තස්මිං පදෙසෙ. පුබ්බනිමිත්තං හුත්වාති බුද්ධප්පාදස්ස පුබ්බනිමිත්තං හුත්වා. පුබ්බනිමිත්තසන්නිස්සයො හි ගච්ඡො නිස්සිතවොහාරෙන තථා වුත්තො. තෙනාහ ‘‘තස්සා’’තිආදි. කණ්ණිකාබද්ධානි හුත්වාති ආබද්ධකණ්ණිකා විය හුත්වා. සුද්ධාවාසබ්රහ්මානො අත්තමනා…පෙ… ගච්ඡන්තීති යොජනා. වෙහප්ඵලෙපි සුභකිණ්හෙ සඞ්ගහෙත්වා ‘‘නව බ්රහ්මලොකා’’ති වුත්තං. තථා හි තෙ ¶ චතුත්ථිංයෙව විඤ්ඤාණට්ඨිතිං භජන්ති. නික්ඛමන්තෙසූති මහාභිනික්ඛමනං අභිනික්ඛමන්තෙසු. අභිජාති පනෙත්ථ ජාතිභාවසාමඤ්ඤෙන ගබ්භොක්කන්තියාව සඞ්ගහිතා. නිමීයති අනුමීයති ඵලං එතෙනාති නිමිත්තං, කාරණං. ඤාපකම්පි හි කාරණං දිස්වා තස්ස අබ්යභිචාරීභාවෙන ඵලං සිද්ධමෙව කත්වා ගණ්හි, යථා තං අසිතො ඉසි අභිජාතියං මහාපුරිසස්ස ලක්ඛණානි දිස්වා තෙසං අබ්යභිචාරීභාවෙන බුද්ධගුණෙ සිද්ධෙ එව කත්වා ගණ්හි, එවං ¶ පන ගය්හමානං තන්නිමිත්තකං ඵලං තදානුභාවෙන සිද්ධං විය වොහරීයති තබ්භාවෙ භාවතො. තෙනාහ ‘‘තෙසං නිමිත්තානං ආනුභාවෙනා’’තිආදි. තථා චාහ භගවා ‘‘සො තෙන ලක්ඛණෙන සමන්නාගතො…පෙ… රාජා සමානො කිං ලභති, බුද්ධො සමානො කිං ලභතී’’ති (දී. නි. 3.202, 204) ච එවමාදි. ඉමමත්ථන්ති පඤ්ච බුද්ධා ඉමස්මිං කප්පෙ උප්පජ්ජිස්සන්තීති ඉමමත්ථං යාථාවතො ජානිංසු.

ජාතිපරිච්ඡෙදාදිවණ්ණනා

5-7. කප්පපරිච්ඡෙදවසෙනාති ¶ ‘‘ඉතො සො එකනවුතෙ කප්පෙ’’තිආදිනා යත්ථ යත්ථ කප්පෙ තෙ තෙ බුද්ධා උප්පන්නා, තස්ස තස්ස කප්පස්ස පරිච්ඡින්දනවසෙන පරිජානනවසෙන. ‘‘ඉදං ත’’න්ති හි නියමෙත්වා පරිච්ඡිජ්ජ ජානනං පරිච්ඡින්දනං පරිච්ඡෙදො. පරිත්තන්ති ඉත්තරං. ලහුකන්ති සල්ලහුකං, ආයුනො අධිප්පෙතත්තා රස්සන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘උභයමෙතං අප්පකස්සෙව වෙවචන’’න්ති.

‘‘අප්පං වා භිය්යො’’ති අවිසෙසජොතනං ‘‘වීසං වා තිංසං වා’’තිආදිනා අනියමිතවසෙනෙව යථාලාභතො ¶ වවත්ථපෙත්වා අයඤ්ච නයො අපචුරොති දස්සෙන්තො ‘‘එවං දීඝායුකො පන අතිදුල්ලභො’’ති ආහ. ඉදං තං විසෙසවවත්ථාපනං පුග්ගලෙසු පක්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ විසාඛා’’තිආදිමාහ.

යදි එවං කස්මා අම්හාකං භගවා තත්තකම්පි කාලං න ජීවි, නනු මහාබොධිසත්තා චරිමභවෙ අතිවියඋළාරතමෙන පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙන පටිසන්ධිං ගණ්හන්තීති? සච්චමෙතන්ති. තත්ථ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘විපස්සීආදයො පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අභිජාතියා මෙත්තාඨානතාය අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස මෙත්තාපුබ්බභාගතා. තදනුගුණඤ්හි තෙසං විසෙසතො පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං. තස්ස විසෙසතො බහුලං ඛෙමවිතක්කූපනිස්සයතාය සොමනස්සසහගතතා, අනඤ්ඤසාධාරණපරොපදෙසරහිතඤාණවිසෙසූපනිස්සයතාය ඤාණසම්පයුත්තතා, අසඞ්ඛාරිකතා ච වෙදිතබ්බා, අසඞ්ඛ්යෙය්යං ආයු ආධාරවිසෙසතො, නිස්සයවිසෙසතො, පටිපක්ඛදූරීභාවතො, පවත්තිආකාරවිසෙසතො ච අපරිමෙය්යානුභාවතාය කාරණස්ස. තත්ථ චිරතරං කාලං සන්තානස්ස පාරමිතාපරිභාවිතතා ආධාරවිසෙසතා. අලොභජ්ඣාසයාදිආසයසම්පදා නිස්සයවිසෙසතා. ලාභමච්ඡරියාදිපාපධම්මවික්ඛම්භනං පටිපක්ඛදූරීභාවො. සබ්බසත්තානං සකලවට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථාය ආයූහනා පවත්තිආකාරවිසෙසො වෙදිතබ්බො.

අයඤ්ච ¶ නයො සබ්බෙසං මහාබොධිසත්තානං චරිමභවාභිනිබ්බත්තකකම්මායූහනෙ සාධාරණොති තස්ස ඵලෙනාපි එකසදිසෙනෙව භවිතබ්බන්ති ¶ ආහ ‘‘ඉති සබ්බෙ බුද්ධා අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකා’’ති, අසඞ්ඛ්යෙය්යකාලාවත්ථානායුකාති අත්ථො. අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකසංවත්තනසමත්ථං පරිචිතං කම්මං හොති, බුද්ධා පන තදා මනුස්සානං ¶ පරමායුප්පමාණානුරූපමෙව කාලං ඨත්වා පරිනිබ්බායන්ති තතො පරං ඨත්වා සාධෙතබ්බපයොජනාභාවතො, ධම්මතාවෙසාති වා වෙදිතබ්බා. අට්ඨකථායං පන තතො පරං පන අට්ඨානස්ස ‘‘උතුභොජනවිපත්තියා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.5) කාරණං වුත්තං, ‘‘තං ලොකසාධාරණං ලොකෙ ජාතසංවුද්ධානං තථාගතානං න හොතී’’ති න සක්කා වත්තුං. තථා හි නෙසං රොගකිලමථාදයො හොන්තියෙව. උතුභොජනවසෙනාති අසම්පන්නස්ස, සම්පන්නස්ස ච උතුනො, භොජනස්ස ච වසෙන යථාක්කමං ආයු හායතිපි වඩ්ඪතිපි. ආයූති ච පරමායු අධිප්පෙතං. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං බ්රහ්මජාලාදිටීකායං (දී. නි. ටී. 1.40) වුත්තමෙව.

ඉදානි තමත්ථං සමුදාගමතො පට්ඨාය දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යදා’’තිආදි වුත්තං. ධම්මෙ නියුත්තා ධම්මිකා, න ධම්මිකා අධම්මිකා, හිංසාදිඅධම්මපසුතා. අධම්මිකමෙව හොති ඉස්සරජනානං අනුවත්තනෙන, පරෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙන ච. උණ්හවලාහකා දෙවතාති උණ්හඋතුනො පච්චයභූතමෙඝමාලාසමුට්ඨාපකා දෙවපුත්තා. තෙසං කිර තථා චිත්තුප්පාදසමකාලමෙව යථිච්ඡිතට්ඨානං උණ්හං ඵරමානා වලාහකමාලා නාතිබහලා ඉතො චිතො නභං ඡාදෙන්තී විතනොති. එස නයො සීතවලාහකවස්සවලාහකාසු. අබ්භවලාහකා පන දෙවතා සීතුණ්හවස්සෙහි විනා කෙවලං අබ්භපටලස්සෙව සමුට්ඨාපකා වෙදිතබ්බා. තාසන්ති එත්ථ ‘‘මිත්තා’’ති පදං ආනෙත්වා යොජනා. කාමං හෙට්ඨා වුත්තා සත්තවිධාපි දෙවතා චාතුමහාරාජිකාව තා පන තෙන තෙන විසෙසෙන වත්වා ඉදානි තදඤ්ඤෙ පඨමභූමිකෙ කාමාවචරදෙවෙ සාමඤ්ඤතො ගණ්හන්තො ‘‘චාතුමහාරාජිකා’’ති ආහ. තාසං අධම්මිකතායාති රාජූනං අධම්මිකභාවමූලකෙන උපරාජාදිඅධම්මිකභාවපරම්පරාභතෙන තාසං දෙවතානං අධම්මිකභාවෙන. විසමං චන්දිමසූරියා පරිහරන්තීති ¶ බහ්වාබාධතාදි අනිට්ඨඵලූපනිස්සයභූතස්ස යථාවුත්තඅධම්මිකතාසඤ්ඤිතස්ස සාධාරණස්ස පාපකම්මස්ස බලෙන විසමං වායන්තෙන වායුනා පීළියමානා චන්දිමසූරියා සිනෙරුං පරික්ඛිපන්තා විසමං පරිවත්තන්ති යථාමග්ගෙන නප්පවත්තන්තීති ¶ . අස්සිදං යථා චන්දිමසූරියානං විසමපරිවත්තනං විසමවාතසඞ්ඛොභහෙතුකං, එවං උතුවස්සාදිවිසමප්පවත්තීති දස්සෙතුං ‘‘වාතො යථාමග්ගෙන න වායතී’’තිආදි වුත්තං. දෙවතානන්ති සීතවලාහකදෙවතාදිදෙවතානං. තෙනාහ ‘‘සීතුණ්හභෙදො උතූ’’තිආදි. තස්මිං අසම්පජ්ජන්තෙති තස්මිං යථාවුත්තෙ වස්සබීජභූතෙ උතුම්හි යථාකාලං සම්පත්තිං අනුපගච්ඡන්තෙ.

‘‘න ¶ සම්මා දෙවො වස්සතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘කදාචී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කදාචි වස්සතීති කදාචි අවස්සනකාලෙ වස්සති. කදාචි න වස්සතීති කදාචි වස්සිතබ්බකාලෙ න වස්සති. කත්ථචි වස්සති, කත්ථචි න වස්සතීති පදෙසමාහ. ‘‘වස්සන්තොපී’’තිආදි ‘‘කදාචි වස්සති, කදාචි න වස්සතී’’ති පදද්වයස්සෙව අත්ථවිවරණං. විගතගන්ධවණ්ණරසාදීති ආදි-සද්දෙන නිරොජතං සඞ්ගණ්හාති. එකස්මිං පදෙසෙති භත්තපචනභාජනස්ස එකපස්සෙ. උත්තණ්ඩුලන්ති පාකතො උක්කන්තතණ්ඩුලං. තීහාකාරෙහීති සබ්බසො අපරිණතං, එකදෙසෙන පරිණතං, දුපරිණතඤ්චාති එවං තීහාකාරෙහි. පච්චති පක්කාසයං උපගච්ඡති. අප්පායුකාති එත්ථ ‘‘දුබ්බණ්ණා චා’’තිපි වත්තබ්බං. එවං උතුභොජනවසෙන ආයු හායති හෙතුම්හි අපරික්ඛීණෙපි පච්චයස්ස පරිදුබ්බලත්තා.

‘‘යදා පනා’’තිආදි සුක්කපක්ඛස්ස අත්ථො වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො.

වඩ්ඪිත්වා ¶ වඩ්ඪිත්වා පරිහීනන්ති වෙදිතබ්බං. කස්මා? න හි එකස්මිං අන්තරකප්පෙ අනෙකෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති, එකො එව පන උප්පජ්ජතීති. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. චත්තාරි ඨත්වාති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. යංයංආයුපරිමාණෙසූති යත්තකයත්තකපරමායුප්පමාණෙසු. තෙසම්පීති බුද්ධානං. තං තදෙව ආයුපරිමාණං හොති, තත්ථ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

ජාතිපරිච්ඡෙදාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා

බොධිපරිච්ඡෙදවණ්ණනා

8. මූලෙති ¶ මූලාවයවස්ස සමීපෙ. තං පන තස්සා හෙට්ඨාපදෙසො හොතීති ආහ ‘‘පාටලිරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා’’ති. තංදිවසන්ති අත්තනා ජාතදිවසෙ, තංදිවසන්ති වා තං භගවතො අභිසම්බොධිදිවසෙ. සො කිර බොධිරුක්ඛො සාලකල්යාණී විය පථවියා අබ්භන්තරෙ එව පුරෙතරං වඩ්ඪෙන්තො අභිසම්බොධිදිවසෙ පථවිං උබ්භිජ්ජිත්වා උට්ඨිතො රතනසතං උච්චො, තාවදෙව ච විත්ථතො හුත්වා නභං පූරෙන්තො අට්ඨාසි. අයම්පි කිරෙතස්ස රුක්ඛභාවෙන විය අඤ්ඤෙහි වෙමත්තතා. ඝනසංහතනාළවණ්ටතාය කණ්ණිකබද්ධෙහි විය පුප්ඵෙහි. එකසඤ්ඡන්නාති පුප්ඵානං නිරන්තරතාය ¶ එකජ්ඣං සඤ්ඡන්නා, තත්ථ තත්ථ නිබද්ධ…පෙ… සමුජ්ජලන්ති තහං තහං ඔලම්බිතකුසුමදාමෙහි චෙව තහං තහං ඛිත්තමාලාපිණ්ඩීහි ච ඉතො චිතො විප්පකිණ්ණවිවිධවණ්ටමුත්තපුප්ඵෙහි ච සම්මදෙව උජ්ජලං. අඤ්ඤමඤ්ඤං සිරීසම්පත්තානීති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සිරියා සොභාය සම්පන්නානි. බුද්ධගුණවිභවසිරින්ති සම්මාසම්බුද්ධෙහි අභිගන්තබ්බගුණවිභූතිසොභං. පටිවිජ්ඣමානොති අධිගච්ඡන්තො.

සෙතම්බරුක්ඛොති සෙතවණ්ණඵලො අම්බරුක්ඛො. තදෙවාති ¶ පාටලියා වුත්තප්පමාණමෙව. එකතොති එකපස්සෙ. සුරසානීති සුමධුරරසානි.

එකොව පල්ලඞ්කොති එකොව පල්ලඞ්කප්පදෙසො. සො සො රුක්ඛො ‘‘බොධී’’ති වුච්චති බුජ්ඣන්ති එත්ථාති කත්වා.

සාවකයුගපරිච්ඡෙදවණ්ණනා

9. සාවකපරිච්ඡෙදෙති සාවකයුගපරිච්ඡෙදෙ. ‘‘ඛණ්ඩතිස්ස’’න්ති ද්වෙපි එකජ්ඣං ගහෙත්වා එකත්තවසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඛණ්ඩො ච තිස්සො චා’’ති, බුද්ධානං සහොදරො, වෙමාතිකොපි වා ජෙට්ඨභාතා න හොතීති ‘‘එකපිතිකො කනිට්ඨභාතා’’ති වුත්තං. අවසෙසෙහි පුත්තෙහි. ‘‘පඤ්ඤාපාරමියා මත්ථකං පත්තො’’ති වත්වා තස්ස මත්ථකප්පත්තං ගුණවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘සිඛිනා භගවතා’’තිආදි වුත්තං.

උත්තරොති උත්තමො. පුන උත්තරොති ථෙරං නාමෙන වදති. පාරන්ති පරකොටිමත්ථකං. පඤ්ඤාවිසයෙති පඤ්ඤාධිකාරෙ. පවත්තිට්ඨානවසෙන හි පවත්තිං වදති.

සාවකසන්නිපාතපරිච්ඡෙදවණ්ණනා

10. උපොසථන්ති ¶ ආණාපාතිමොක්ඛං. දුතියතතියෙසූති දුතියෙ, තතියෙ ච සාවකසන්නිපාතෙ. එසෙව නයොති චතුරඞ්ගිකතං අතිදිසති. අභිනීහාරතො පට්ඨාය වත්ථුං කථෙත්වා පබ්බජ්ජා දීපෙතබ්බා, සා පන යස්මා මනොරථපූරණියං අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.211) විත්ථාරතො ආගතා, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

උපට්ඨාකපරිච්ඡෙදවණ්ණනා

11. නිබද්ධුපට්ඨාකභාවන්ති ¶ ආරම්භතො පට්ඨාය යාව පරිනිබ්බානා නියතඋපට්ඨාකභාවං. අනියතුඋපට්ඨාකා පන භගවතො පඨමබොධියං බහූ අහෙසුං. තෙනාහ ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. ඉදානි ආනන්දත්ථෙරො යෙන කාරණෙන සත්ථු නිබද්ධුපට්ඨාකභාවං උපගතො, යථා ච උපගතො, තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ එකදා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අහං ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමී’’ති ආහ අනයබ්යසනාපාදකෙන කම්මුනා චොදියමානො ¶ . අථ නං භගවා තමත්ථං අනාරොචෙත්වාව ඛෙමං මග්ගං සන්ධාය ‘‘එහි භික්ඛු ඉමිනා ගච්ඡාමා’’ති ආහ. කස්මා පනස්ස භගවා තමත්ථං නාරොචෙසීති? ආරොචිතෙපි අසද්දහන්තො නාදියිස්සති. තඤ්හි තස්ස හොති දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛායාතිති. තෙති තෙ ගමනං, ‘‘ත’’න්ති වා පාඨො.

අන්වාසත්තොති අනුබද්ධො, උපද්දුතො වා. ධම්මගාරවනිස්සිතො සංවෙගො ධම්මසංවෙගො ‘‘අම්හෙසු නාම තිට්ඨන්තෙසු භගවතොපි ඊදිසං ජාත’’න්ති. ‘‘අහං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති වදන්තො ධම්මසෙනාපති අත්ථතො එවං වදන්තො නාම හොතීති ‘‘අහං භන්තෙ තුම්හෙ’’තිආදි වුත්තං. අසුඤ්ඤායෙව මෙ සා දිසාති අසුඤ්ඤායෙව මම සා දිසා. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘තව ඔවාදො බුද්ධානං ඔවාදසදිසො’’ති.

වසිතුං න දස්සතීති එකගන්ධකුටියං වාසං න ලභිස්සතීති අධිප්පායො. පරම්මුඛා දෙසිතස්සාපි ධම්මස්සාති සුත්තන්තදෙසනං සන්ධාය වුත්තං. අභිධම්මදෙසනා පනස්ස පරම්මුඛාව පවත්තා පගෙව යාචනාය. තස්සා වාචනාමග්ගොපි සාරිපුත්තත්ථෙරප්පභවො. කස්මා? සො නිද්දෙසපටිසම්භිදා විය ¶ ථෙරස්ස භික්ඛුතො ගහිතධම්මක්ඛන්ධපක්ඛියො. අපරෙ පන ‘‘ධම්මභණ්ඩාගාරිකො පටිපාටියා තිකදුකෙසු දෙවසිකං කතොකාසො භගවන්තං පඤ්හං පුච්ඡි, භගවාපිස්ස පුච්ඡිතපුච්ඡිතං නයදානවසෙන විස්සජ්ජෙසි. එවං අභිධම්මොපි සත්ථාරා පරම්මුඛා දෙසිතොපි ථෙරෙන සම්මුඛා පටිග්ගහිතොව අහොසී’’ති වදන්ති. සබ්බං වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

අග්ගුපට්ඨාකොති උපට්ඨානෙ සක්කච්චකාරිතාය අග්ගභූතො උපට්ඨාකො. ථෙරො හි උපට්ඨාකට්ඨානං ලද්ධකාලතො පට්ඨාය භගවන්තං දුවිධෙන උදකෙන, තිවිධෙන දන්තකට්ඨෙන, පාදපරිකම්මෙන, ගන්ධකුටිපරිවෙණසම්මජ්ජනෙනාති එවමාදීහි කිච්චෙහි උපට්ඨහන්තො ‘‘ඉමාය නාම වෙලාය සත්ථු ඉදං නාම ලද්ධුං වට්ටති, ඉදං නාම කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා ¶ තං තං නිප්ඵාදෙන්තො මහතිං දණ්ඩදීපිකං ගහෙත්වා එකරත්තිං ගන්ධකුටිපරිවෙණං නව වාරෙ අනුපරියායති. එවං හිස්ස අහොසි ¶ ‘‘සචෙ මෙ ථිනමිද්ධං ඔක්කමෙය්ය, භගවති පක්කොසන්තෙ පටිවචනං දාතුං නාහං සක්කුණෙය්ය’’න්ති, තස්මා සබ්බරත්තිං දණ්ඩදීපිකං හත්ථෙන න මුඤ්චති. තෙන වුත්තං ‘‘අග්ගුපට්ඨාකො’’ති.

12. පිතුමාතුජාතනගරපරිච්ඡෙදො පිතුමුඛෙන ආගතත්තා ‘‘පිතිපරිච්ඡෙදො’’ති වුත්තො.

විහාරං පාවිසීති ගන්ධකුටිං පාවිසි. එත්තකං කථෙත්වාති කප්පපරිච්ඡෙදාදිනවවාරපටිමණ්ඩිතං විපස්සීආදීනං සත්තන්නං බුද්ධානං පුබ්බෙනිවාසපටිසංයුත්තං එත්තාවතා දෙසනං දෙසෙත්වා. කස්මා පනෙත්ථ භගවා විපස්සීආදීනං සත්තන්නංයෙව බුද්ධානං පුබ්බෙනිවාසං කථෙසි, න බුද්ධවංසදෙසනායං (බු. වං. 64 ගාථාදයො) විය පඤ්චවීසතියා බුද්ධානං, තතො වා පන භිය්යොති? අනධිකාරතො, පයොජනාභාවතො ච. බුද්ධවංසදෙසනායඤ්හි (බු. වං. 75) –

‘‘කීදිසො තෙ මහාවීර, අභිනීහාරො නරුත්තම;

කම්හි කාලෙ තයා වීර, පත්ථිතා බොධිමුත්තමා’’ති. ආදිනා –

පවත්තං තං පුච්ඡං අධිකාරං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා යස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදමූලෙ අත්තනා මහාභිනීහාරො කතො, තං දීපඞ්කරං භගවන්තං ආදිං කත්වා යෙසං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකා බොධියා ලද්ධබ්යාකරණො හුත්වා තත්ථ තත්ථ පාරමියො පූරෙසි, තෙසං පටිපත්තිසඞ්ඛාතො පුබ්බෙනිවාසො, අත්තනො ච පටිපත්ති කථිතා, ඉධ පන තාදිසො අධිකාරො නත්ථි ¶ , යෙන දීපඞ්කරතො පට්ඨාය, තතො වා පන පුරතො බුද්ධෙ ආරබ්භ පුබ්බෙනිවාසං කථෙය්ය. තස්මා න එත්ථ බුද්ධවංසදෙසනායං විය පුබ්බෙනිවාසො විත්ථාරිතො. යස්මා ච බුද්ධානං දෙසනා නාම දෙසනාය භාජනභූතානං පුග්ගලානං ඤාණබලානුරූපා, න අත්තනො ඤාණබලානුරූපා, තස්මා තත්ථ අග්ගසාවකානං, මහාසාවකානං, (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.21 වඞ්ගීසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) තාදිසානඤ්ච ¶ දෙවබ්රහ්මානං වසෙන දෙසනා විත්ථාරිතා. ඉධ පන පකතිසාවකානං, තාදිසානඤ්ච දෙවතානං වසෙන පුබ්බෙනිවාසං කථෙන්තො සත්තන්නමෙව බුද්ධානං පුබ්බෙනිවාසං කථෙසි. තථා හි නෙ භගවා පලොභනවසෙන සමුත්තෙජෙතුං සප්පපඤ්චතාය කථාය දෙසනං මත්ථකං අපාපෙත්වාව ගන්ධකුටිං පාවිසි. තථා ච ඉමිස්සා එව දෙසනාය අනුසාරතො ආටානාටියපරිත්ත- (දී. නි. 3.275) දෙසනාදයො පවත්තා.

අපිචෙත්ථ ¶ භගවා අත්තනො සුද්ධාවාසචාරිකාවිභාවිනියා උපරිදෙසනාය සඞ්ගහත්ථං විපස්සීආදීනං එව සත්තන්නං සම්මාසම්බුද්ධානං පුබ්බෙනිවාසං කථෙසි. තෙසංයෙව හි සාවකා තදා චෙව එතරහි ච සුද්ධාවාසභූමියං ඨිතා, න අඤ්ඤෙසං පරිනිබ්බුතත්තා. ‘‘සිද්ධත්ථතිස්සඵුස්සානං කිර බුද්ධානං සාවකා සුද්ධාවාසෙසු උපපන්නා උපපත්තිසමනන්තරමෙව ඉමස්මිං සාසනෙ උපකාදයො විය අරහත්තං අධිගන්ත්වා නචිරස්සෙව පරිනිබ්බායිංසු, න තත්ථ තත්ථ යාවතායුකං අට්ඨංසූ’’ති වදන්ති. තථා යෙසං සම්මාසම්බුද්ධානං පටිවෙධසාසනං එකංසතො නිච්ඡයෙ න අජ්ජාපි ධරති, න අන්තරහිතං, තෙ එව කිත්තෙන්තො විපස්සීආදීනංයෙව භගවන්තානං පුබ්බෙනිවාසං ඉමස්මිං සුත්තෙ කථෙසි වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන. අපුබ්බාචරිමනියමො පන අපරාපරං සංසරණකසත්තවාසවසෙන එකිස්සා ලොකධාතුයා ඉච්ඡිතොති න තෙනෙතං විරුජ්ඣතීති දට්ඨබ්බං. නිරන්තරං මත්ථකං පාපෙත්වාති අභිජාතිතො පට්ඨාය යාව පාතිමොක්ඛුද්දෙසො යාව තා බුද්ධකිච්චසිද්ධි, තාව මත්ථකං සිඛං පාපෙත්වා. න තාව කථිතොති යොජනා.

තන්තින්ති ධම්මතන්තිං, පරියත්තින්ති අත්ථො. පුත්තපුත්තමාතුයානවිහාරධනවිහාරදායකාදීනං සම්බහුලානං අත්ථානං විභාවනවසෙන පවත්තවාරො සම්බහුලවාරො.

සම්බහුලවාරවණ්ණනා

කාමඤ්චායං ¶ පාළියං අනාගතො, අට්ඨකථාසු ආගතත්තා පන ආනෙත්වා ¶ දීපෙතබ්බොති තං දීපෙන්තො ‘‘සබ්බබොධිසත්තානඤ්හී’’තිආදිමාහ. කුලවංසො කුලානුක්කමො. පවෙණීති පරම්පරා. ‘‘කස්මා’’ති පුත්තුප්පත්තියා කාරණං පුච්ඡිත්වා තං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානඤ්හී’’තිආදිමාහ, තෙන තෙසං ජාතනගරාදි පඤ්ඤායමානං එකංසතො මනුස්සභාවසඤ්ජානනත්ථං ඉච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා යථාධිප්පෙතබුද්ධකිච්චසිද්ධි එව න සියාති දස්සෙති, යතො මහාසත්තානං චරිමභවෙ මනුස්සලොකෙ එව පාතුභාවො, න අඤ්ඤත්ථ.

සම්බහුලපරිච්ඡෙදවණ්ණනා

චන්දාදීනං සොභාවිසෙසං රහෙති චජාපෙතීති රාහු, රාහුග්ගහො, ඉධ පන රාහු වියාති රාහු. බන්ධනන්ති ච අනත්ථුප්පත්තිට්ඨානතං සන්ධාය වුත්තං. තථා මහාසත්තෙන වුත්තවචනමෙව ගහෙත්වා කුමාරස්ස ‘‘රාහුලො’’ති නාමං අකංසු. අථාති නිපාතමත්තං. රොචිනීති රොචනසීලා, උජ්ජලරූපාති ¶ අත්ථො. රුචග්ගතීති රුචං පභාතං ආගතිභූතා, ග-කාරාගමං කත්වා වුත්තං. ඉත්ථිරතනභාවතො මනුස්සලොකෙ සබ්බාසං ඉත්ථීනං බිම්බපටිච්ඡන්නභූතාති බිම්බා.

ඣානා වුට්ඨායාති පාදකජ්ඣානතො උට්ඨාය.

අට්ඨඞ්ගුලුබ්බෙධාති අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණබහලභාවා. චූළංසෙන ඡාදෙත්වාති තිරියභාගෙන ඨපනවසෙන සබ්බං විහාරට්ඨානං ඡාදෙත්වා. සුවණ්ණයට්ඨිඵාලෙහීති ඵාලප්පමාණාහි සුවණ්ණයට්ඨීහි. සුවණ්ණහත්ථිපාදානීති පකතිහත්ථිපාදපරිමාණානි සුවණ්ණඛණ්ඩානි. වුත්තනයෙනෙවාති චූළංසෙනෙව. සුවණ්ණකට්ටීහීති සුවණ්ණඛණ්ඩෙහි. සලක්ඛණානන්ති ලක්ඛණසම්පන්නානං සහස්සාරානං.

බොධිපල්ලඞ්කොති අභිසම්බුජ්ඣනකාලෙ නිසජ්ජට්ඨානං. අවිජහිතොති ¶ බුද්ධානං තථානිසජ්ජාය අනඤ්ඤත්ථභාවීභාවතො අපරිච්චත්තො. තෙනාහ ‘‘එකස්මිංයෙව ඨානෙ හොතී’’ති. පඨමපදගණ්ඨිකාති පච්ඡිමෙ සොපානඵලකෙ ඨත්වා ඨපියමානස්ස දක්ඛිණපාදස්ස පතිට්ඨහනට්ඨානං. තං පන යස්මා දළ්හං ථිරං කෙනචි අභෙජ්ජං හොති, තස්මා ‘‘පදගණ්ඨී’’ති වුත්තං. යස්මිං ¶ භූමිභාගෙ ඉදානි ජෙතවනමහාවිහාරො, තත්ථ යස්මිං ඨානෙ පුරිමානං සබ්බබුද්ධානං මඤ්චා පඤ්ඤත්තා, තස්මිංයෙව පදෙසෙ අම්හාකම්පි භගවතො මඤ්චො පඤ්ඤත්තොති කත්වා ‘‘චත්තාරි මඤ්චපාදට්ඨානානි අවිජහිතානෙව හොන්තී’’ති වුත්තං. මඤ්චානං පන මහන්තඛුද්දකභාවෙන මඤ්චපඤ්ඤාපනපදෙසස්ස මහන්තාමහන්තතා අප්පමාණං, බුද්ධානුභාවෙන පන සො පදෙසො සබ්බදා එකප්පමාණොයෙව හොතීති ‘‘චත්තාරි මඤ්චපාදට්ඨානානි අවිජහිතානෙව හොන්තී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විහාරොපි න විජහිතො යෙවාති එත්ථාපි එසෙව නයො. පුරිමං විහාරට්ඨානං න පරිච්චජතීති හි අත්ථො.

විසිට්ඨා මත්තා විමත්තා, විමත්තාව වෙමත්තං, විසදිසතාති අත්ථො. පමාණං ආරොහො. පධානං දුක්කරකිරියා. රස්මීති සරීරප්පභා.

‘‘සත්තානං පාකතිකහත්ථෙන ඡහත්ථො මජ්ඣිමපුරිසො, තතො තිගුණං භගවතො සරීරප්පමාණන්ති භගවා අට්ඨාරසහත්ථො’’ති වදන්ති. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘මනුස්සානං පාකතිකහත්ථෙන චතුහත්ථො මජ්ඣිමපුරිසො, තතො තිගුණං භගවතො සරීරප්පමාණන්ති භගවා ද්වාදසහත්ථො උපාදින්නකරූපධම්මවසෙන, සමන්තතො පන බ්යාමමත්තං බ්යාමප්පභා ඵරතීති උපරි ඡහත්ථං අබ්භුග්ගතො, බහලතරප්පභා රූපෙන සද්ධිං අට්ඨාරසහත්ථො හොතී’’ති.

අද්ධනියන්ති ¶ දීඝකාලං.

අජ්ඣාසයපටිබද්ධන්ති බොධිසම්භාරසම්භරණකාලෙ තථාපවත්තජ්ඣාසයාධීනං, තථාපවත්තපත්ථනානුරූපං විපුලං, විපුලතරඤ්ච ¶ හොතීති අත්ථො. ස්වායමත්ථො චරියාපිටකවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච යස්මා සරීරප්පමාණං, පධානං, සරීරප්පභා ච බුද්ධානං විසදිසාති ඉධ පාළියං අනාගතා, තස්මා තෙහි සද්ධිං වෙමත්තතාසාමඤ්ඤෙන ආයුකුලානිපි ඉධ ආහරිත්වා දීපිතානි. පටිවිද්ධගුණෙසූති අධිගතසබ්බඤ්ඤුගුණෙසු. නනු ච බොධිසම්භාරෙසු, වෙනෙය්යපුග්ගලපරිමාණෙ ච වෙමත්තං නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, තදුභයං පන බුද්ධගුණග්ගහණෙන ගහිතමෙව හොතීති න උද්ධටං. යදග්ගෙන හි සබ්බබුද්ධානං බුද්ධගුණෙසු වෙමත්තං නත්ථි, තදග්ගෙන නෙසං සම්බොධිසම්භාරෙසුපි වෙමත්තං නත්ථීති. කස්මා? හෙතුඅනුරූපතාය ඵලස්ස ¶ , එකන්තෙනෙව වෙනෙය්යපුග්ගලපරිමාණෙ වෙමත්තභාවො විභාවිතො. මහාබොධිසත්තානඤ්හි හෙතුඅවත්ථායං සම්භතූපනිස්සයින්ද්රියපරිපාකා වෙනෙය්යපුග්ගලා චරිමභවෙ අරහත්තසම්පත්තියා පරිපොසිතානි කමලවනානි සූරියරස්මිසම්ඵස්සෙන විය තථාගතගුණානුභාවසම්ඵස්සෙන විබොධං උපගච්ඡන්තීති දීපෙසුං අට්ඨකථාචරියා.

නිධිකුම්භොති චත්තාරො මහානිධයො සන්ධාය වදති. ජාතො චාති. ච-සද්දෙන කතමහාභිනීහාරො චාති අයම්පි අත්ථො සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. වුත්තං හෙතං බුද්ධවංසෙ –

‘‘තාරාගණා විරොචන්ති, නක්ඛත්තා ගගනමණ්ඩලෙ;

විසාඛා චන්දිමායුත්තා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති. (බු. වං. 65);

‘‘එතෙනෙව ච සබ්බබුද්ධානං විසාඛානක්ඛත්තෙනෙව මහාභිනීහාරො හොතී’’ති ච වදන්ති.

13. අයං ¶ ගතීති අයං පවත්ති පවත්තනාකාරො, අඤ්ඤෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තා ඉමිනා ආකාරෙන අනුස්සරන්තීති අත්ථො, යස්මා චුතිතො පට්ඨාය යාව පටිසන්ධි, තාව අනුස්සරණං ආරොහනං අතීතඅතීතතරඅතීතතමාදිජාතිසඞ්ඛාතෙ පුබ්බෙනිවාසෙ ඤාණස්ස අභිමුඛභාවෙන පවත්තීති කත්වා. තස්මා පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යාව චුති, තාව අනුස්සරණං ඔරොහනං පුබ්බෙනිවාසෙ පටිමුඛභාවෙන ඤාණස්ස පවත්තීති ආහ ‘‘පච්ඡාමුඛං ඤාණං පෙසෙත්වා’’ති. චුතිගන්තබ්බන්ති යං පනිදං චුතියා ඤාණගතියා ගන්තබ්බං, තං ගමනං බුජ්ඣනන්ති අත්ථො. ගරුකන්ති භාරියං දුක්කරං. තෙනාහ ‘‘ආකාසෙ පදං දස්සෙන්තො වියා’’ති. අපරම්පි කාරණන්ති ¶ ඡින්නවටුමානුස්සරණං පච්ඡාමුඛං ඤාණං පෙසනතො අපරං අච්ඡරියබ්භුතකාරණං. යත්රාති පච්චත්තත්ථෙ, නාමාති අච්ඡරියත්ථෙ නිපාතො, හි-සද්දො අනත්ථකො. තෙනාහ ‘‘යො නාම තථාගතො’’ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘යත්රා’’ති නිපාතවසෙන විසුං යත්ර-සද්දග්ගහණං සමත්ථිතං හොති. පපඤ්චෙන්ති සත්තසන්තානං සංසාරෙ විත්ථාරෙන්තීති පපඤ්චං. කම්මවට්ටං වුච්චතීති කිලෙසවට්ටස්ස පපඤ්චග්ගහණෙන, විපාකවට්ටස්ස දුක්ඛග්ගහණෙන ගහිතත්තා. පරියාදින්නවට්ටෙති සබ්බසො ඛෙපිතවට්ටෙ. ‘‘මග්ගසීලෙන ඵලසීලෙනා’’ති වත්වා තයිදං මග්ගඵලසීලං ලොකියසීලපුබ්බකං, බුද්ධානඤ්ච ¶ ලොකියසීලම්පි ලොකුත්තරසීලං විය අනඤ්ඤසාධාරණං එවාති දස්සෙතුං ‘‘ලොකියලොකුත්තරසීලෙනා’’ති වුත්තං. සමාධිපඤ්ඤාසුපි එසෙව නයො. සමාධිපක්ඛාති සමාධි ච සමාධිපක්ඛා ච සමාධිපක්ඛා, එකදෙසසරූපෙකසෙසො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ ‘‘මග්ගසමාධිනා’’තිආදි, ‘‘විහාරො ගහිතො වා’’ති ච. සමාධිපක්ඛා නාම වීරියසතිආදයො.

සයන්ති අත්තනා. නීවරණාදීහීති නීවරණෙහි චෙව තදෙකට්ඨෙහි ච පාපධම්මෙහි, විතක්කවිචාරාදීහි ච. ‘‘විමුත්තත්තා ¶ විමුත්තීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්තී’’ති ඉමිනා විමුත්ති-සද්දස්ස කම්මසාධනතං ආහ අට්ඨසමාපත්තිආදිවිසයත්තා තස්ස. විමුත්තත්තාති ච ‘‘වික්ඛම්භනවසෙන විමුත්තත්තා’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. තස්ස තස්සාති අනිච්චානුපස්සනාදිකස්ස. පච්චනීකඞ්ගවසෙනාති පහාතබ්බපටිපක්ඛඅඞ්ගවසෙන. පටිප්පස්සද්ධන්තෙ උප්පන්නත්තාති කිලෙසානං පටිප්පස්සම්භනං පටිප්පස්සද්ධං, සො එව අන්තො පරියොසානභාවතො, තස්මිං සාධෙතබ්බෙ නිබ්බත්තත්තා, තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසානං පටිප්පස්සම්භනවසෙන පවත්තත්තාති අත්ථො. කිලෙසෙහි නිස්සටතා, අපගමො ච නිබ්බානස්ස තෙහි විවිත්තත්තා එවාති ආහ ‘‘දූරෙ ඨිතත්තා’’ති.

16. ධම්මධාතූති ධම්මානං සභාවො, අත්ථතො චත්තාරි අරියසච්චානි. සුප්පටිවිද්ධාති සුට්ඨු පටිවිද්ධා සවාසනානං සබ්බෙසං කිලෙසානං පජහනතො. එවඤ්හි සබ්බඤ්ඤුතා, දසබලඤාණාදයො චාති සබ්බෙ බුද්ධගුණා භගවතා අධිගතා අහෙසුං. අරහත්තං ධම්මධාතූති කෙචි. සබ්බඤ්ඤුතඤාණන්ති අපරෙ. ද්වීහි පදෙහීති ද්වීහි වාක්යෙහි. ආබද්ධන්ති පටිබද්ධං තංමූලකත්තා උපරිදෙසනාය. දෙවචාරිකකොලාහලන්ති අත්තනො දෙවලොකෙ චාරිකායං සුද්ධාවාසදෙවානං කුතූහලප්පවත්තිං දස්සෙන්තො සුත්තන්තපරියොසානෙ (දී. නි. අට්ඨ. 2.91) විචාරෙස්සති, අත්ථතො විභාවෙස්සතීති යොජනා. අයං දෙසනාති ‘‘ඉතො සො භික්ඛවෙ’’තිආදිනා (දී. නි. 2.4) විත්ථාරතො පවත්තිතදෙසනමාහ. නිදානකණ්ඩෙතිආදිතො දෙසිතං උද්දෙසදෙසනමාහ. සා හි ඉමිස්සා දෙසනාය නිදානට්ඨානියත්තා තථා වුත්තා.

බොධිසත්තධම්මතාවණ්ණනා

17. ‘‘විපස්සීති ¶ තස්ස නාම’’න්ති වත්වා තස්ස අන්වත්ථතං දස්සෙතුං ‘‘තඤ්ච ඛො’’තිආදි වුත්තං. විවිධෙ අත්ථෙති තිරොහිතවිදූරදෙසගතාදිකෙ නීලාදිවසෙන ¶ නානාවිධෙ, තදඤ්ඤෙ ච ඉන්ද්රියගොචරභූතෙ තෙ ච යථූපගතෙ, වොහාරවිනිච්ඡයෙ චාති නානාවිධෙ අත්ථෙ. පස්සනකුසලතායාති දස්සනෙ නිපුණභාවෙන. යාථාවතො ¶ ඤෙය්යං බුජ්ඣතීති බොධි, සො එව සත්තයොගතො බොධිසත්තොති ආහ ‘‘පණ්ඩිතසත්තො බුජ්ඣනකසත්තො’’ති. සුචින්තිතචින්තිතාදිනා පන පණ්ඩිතභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යදා ච පනානෙන මහාභිනීහාරො කතො, තතො පට්ඨාය මහාබොධියං එකන්තනින්නත්තා බොධිම්හි සත්තො බොධිසත්තොති ආහ ‘‘බොධිසඞ්ඛාතෙසූ’’තිආදි. මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්හි සබ්බඤ්ඤුතඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤාණපදට්ඨානඤ්ච මග්ගඤාණං ‘‘බොධී’’ති වුච්චති. ‘‘සතො සම්පජානො’’ති ඉමිනා චතුත්ථාය ගබ්භාවක්කන්තියා ඔක්කමීති දස්සෙති. චතස්සො හි ගබ්භාවක්කන්තියො ඉධෙකච්චො ගබ්භො මාතුකුච්ඡියං ඔක්කමනෙ, ඨානෙ, නික්ඛමනෙති තීසු ඨානෙසු අසම්පජානො හොති, එකච්චො පඨමෙ ඨානෙ සම්පජානො, න ඉතරෙසු, එකච්චො පඨමෙ, දුතියෙ ච ඨානෙ සම්පජානො, න තතියෙ, එකච්චො තීසුපි ඨානෙසු සම්පජානො හොති. තත්ථ පඨමා ගබ්භාවක්කන්ති ලොකියමහාජනස්ස වසෙන වුත්තා, දුතියා අසීතිමහාසාවකානං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.21 වඞ්ගීසත්ථෙරගාථාවණ්ණනාය විත්ථාරො) වසෙන, තතියා ද්වින්නං අග්ගසාවකානං, පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච වසෙන. තෙ කිර කම්මජවාතෙහි උද්ධංපාදා අධොසිරා අනෙකසතපොරිසෙ පපාතෙ විය යොනිමුඛෙ ඛිත්තා තාළච්ඡිග්ගළෙන හත්ථී විය සම්බාධෙන යොනිමුඛෙන නික්ඛමන්තා මහන්තං දුක්ඛං පාපුණන්ති, තෙන නෙසං ‘‘මයං නික්ඛමාමා’’ති සම්පජඤ්ඤං න හොති. චතුත්ථා සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං වසෙන. තෙ හි මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හන්තාපි පජානන්ති, තත්ථ වසන්තාපි පජානන්ති, නික්ඛමනකාලෙපි පජානන්ති. න හි තෙ කම්මජවාතා උද්ධංපාදෙ අධොසිරෙ කත්වා ඛිපිතුං සක්කොන්ති, ද්වෙ හත්ථෙ පසාරිත්වා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඨිතකාව නික්ඛමන්තීති. ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වාති පුබ්බභාගෙ පඤ්චමහාවිලොකනඤාණෙහි චෙව ‘‘ඉදානි චවාමී’’ති චුතිපරිච්ඡින්දනඤාණෙන ච අපරභාගෙ ‘‘ඉධ මයා පටිසන්ධි ගහිතා’’ති පටිසන්ධිපරිච්ඡින්දනඤාණෙන ච පරිච්ඡිජ්ජ ජානිත්වා.

පඤ්චන්නං ¶ මහාපරිච්චාගානං, ඤාතත්ථචරියාදීනඤ්ච සතිපි පාරමියා පරියාපන්නභාවෙ සම්භාරවිසෙසභාවදස්සනත්ථං විසුං ගහණං. තත්ථ අඞ්ගපරිච්චාගො, නයනපරිච්චාගො, අත්තපරිච්චාගො, රජ්ජපරිච්චාගො, පුත්තදාරපරිච්චාගොති ඉමෙ ¶ පඤ්ච මහාපරිච්චාගා. තත්ථාපි කාමං අඞ්ගපරිච්චාගාදයොපි දානපාරමීයෙව, තථාපි පරිච්චාගවිසෙසභාවදස්සනත්ථඤ්චෙව සුදුක්කරභාවදස්සනත්ථඤ්ච ¶ මහාපරිච්චාගානං විසුං ගහණං. තතො එව ච අඞ්ගපරිච්චාගතොපි විසුං නයනපරිච්චාගග්ගහණං, පරිච්චාගභාවසාමඤ්ඤෙපි රජ්ජපරිච්චාගපුත්තදාරපරිච්චාගග්ගහණඤ්ච කතං. ඤාතීනං අත්ථචරියා ඤාතත්ථචරියා, සා ච ඛො කරුණායනවසෙන. තථා සත්තලොකස්ස දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථානං වසෙන හිතචරියා ලොකත්ථචරියා. කම්මස්සකතාඤාණවසෙන, අනවජ්ජකම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාඨානවසෙන, ඛන්ධායතනාදිවසෙන, ලක්ඛණත්තයාදිතීරණවසෙන ච අත්තනො, පරෙසඤ්ච තත්ථ සතිපට්ඨානෙන ඤාණචාරො බුද්ධචරියා, සා පනත්ථතො පඤ්ඤාපාරමීයෙව, ඤාණසම්භාරවිසෙසතාදස්සනත්ථං පන විසුං ගහණං. බුද්ධචරියානන්ති බහුවචනනිද්දෙසෙන පුබ්බයොගපුබ්බචරියාධම්මක්ඛානාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ ගතපච්චාගතවත්තසඞ්ඛාතාය පුබ්බභාගපටිපදාය සද්ධිං අභිඤ්ඤාසමාපත්තිනිප්ඵාදනං පුබ්බයොගො. දානාදීසුයෙව සාතිසයපටිපත්ති පුබ්බචරියා. ‘‘යාව චරියාපිටකෙ සඞ්ගහිතා අභිනීහාරො පුබ්බයොගො, කායාදිවිවෙකවසෙන එකචරියා පුබ්බචරියා’’ති කෙචි. දානාදීනඤ්චෙව අප්පිච්ඡතාදීනඤ්ච සංසාරනිබ්බානෙසු ආදීනවානිසංසානඤ්ච විභාවනවසෙන, සත්තානං බොධිත්තයෙ පතිට්ඨාපනපරිපාචනවසෙන ¶ ච පවත්තකථා ධම්මක්ඛානං. කොටිං පත්වාති පරං පරියන්තං පරමුක්කංසං පාපුණිත්වා. සත්තමහාදානානීති අට්ඨවස්සිකකාලෙ ‘‘හදයමංසාදීනිපි යාචකානං දදෙය්ය’’න්ති අජ්ඣාසයං උප්පාදෙත්වා දින්නදානං, මඞ්ගලහත්ථිදානං, ගමනකාලෙ දින්නං සත්තසත්තකමහාදානං, මග්ගං ගච්ඡන්තෙන දින්නං අස්සදානං, රථදානං, පුත්තදානං, භරියාදානන්ති ඉමානි සත්ත මහාදානානි (චරියා. 79) දත්වා.

‘‘ඉදානෙව මෙ මරණං හොතූ’’ති අධිමුච්චිත්වා කාලකරණං අධිමුත්තිකාලකිරියා, තං බොධිසත්තානංයෙව, න අඤ්ඤෙසං. බොධිසත්තා කිර දීඝායුකදෙවලොකෙ ඨිතා ‘‘ඉධ ඨිතස්ස මෙ බොධිසම්භාරසම්භරණං න සම්භවතී’’ති කත්වා තත්ථ වාසතො නිබ්බින්දමානසා හොන්ති, තදා විමානං පවිසිත්වා අක්ඛීනි නිමීලෙත්වා ‘‘ඉතො උද්ධං මෙ ජීවිතං නප්පවත්තතූ’’ති චිත්තං අධිට්ඨාය නිසීදන්ති, චිත්තාධිට්ඨානසමනන්තරමෙව මරණං හොති. පාරමීධම්මානඤ්හි ¶ උක්කංසප්පවත්තියා තස්මිං තස්මිං අත්තභාවෙ අභිඤ්ඤාසමාපත්තීහි සන්තානස්ස විසෙසිතත්තා අත්තසිනෙහස්ස තනුභාවෙන, සත්තෙසු ච මහාකරුණාය උළාරභාවෙන අධිට්ඨානස්ස තික්ඛවිසදභාවාපත්තියා බොධිසත්තානං අධිප්පායා සමිජ්ඣන්ති. චිත්තෙ, විය කම්මෙසු ච නෙසං වසීභාවො, තස්මා යත්ථ උපපන්නානං පාරමියො සම්මදෙව පරිබ්රූහන්ති. වුත්තනයෙන කාලං කත්වා තත්ථ උපපජ්ජන්ති. තථා හි අම්හාකං මහාසත්තො ඉමස්මිංයෙව කප්පෙ නානාජාතීසු අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො, අප්පකමෙව කාලං තත්ථ ඨත්වා තතො චවිත්වා මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තො, පාරමීසම්භරණපසුතො අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘බොධිසත්තානංයෙව, න ¶ අඤ්ඤෙස’’න්ති. ‘‘එකෙනඅත්තභාවෙන අන්තරෙන පාරමීනං සබ්බසො පූරිතත්තා’’ති ඉමිනා පයොජනාභාවතො තත්ථ ඨත්වා අධිමුත්තිකාලකිරියා ¶ නාම නාහොසීති දස්සෙති. අපි ච තත්ථ යාවතායුකට්ඨානං චරිමභවෙ අනෙකමහානිධිසමුට්ඨානපුබ්බිකාය දිබ්බසම්පත්තිසදිසාය මහාසම්පත්තියා නිබ්බත්ති විය, බුද්ධභූතස්ස අසදිසදානාදිවසෙන අනඤ්ඤසාධාරණලාභුප්පත්ති විය ච ‘‘ඉතො පරං මහාපුරිසස්ස දිබ්බසම්පත්තිඅනුභවනං නාම නත්ථී’’ති උස්සාහජාතස්ස පුඤ්ඤසම්භාරස්ස වසෙනාති දට්ඨබ්බං. අයඤ්හෙත්ථ ධම්මතා.

මනුස්සගණනාවසෙන, න දෙවගණනාවසෙන. පුබ්බනිමිත්තානීති චුතියා පුබ්බනිමිත්තානි. අමිලායිත්වාති එත්ථ අමිලාතග්ගහණෙනෙව තාසං මාලානං වණ්ණසම්පදායපි ගන්ධසම්පදායපි සොභාසම්පදායපි අවිනාසො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. බාහිරබ්භන්තරානං රජොජල්ලානං ලෙපස්සපි අභාවතො දෙවානං සරීරගතානි වත්ථානි සබ්බකාලං පරිසුද්ධප්පභස්සරානෙව හුත්වා තිට්ඨන්තීති ආහ ‘‘වත්ථෙසුපි එසෙව නයො’’ති. නෙව සීතං න උණ්හන්ති යස්ස සීතස්ස පටිකාරවසෙන අධිකං සෙවියමානං උණ්හං, සයමෙව වා ඛරතරං හුත්වා අභිභවන්තං සරීරෙ සෙදං උප්පාදෙය්ය, තාදිසං නෙව සීතං, න උණ්හං හොති. තස්මිං කාලෙති යථාවුත්තමරණාසන්නකාලෙ. බින්දුබින්දුවසෙනාති ඡින්නසුත්තාය ආමුත්තමුත්තාවලියා නිපතන්තා මුත්තගුළිකා විය බින්දු බින්දු හුත්වා. සෙදාති සෙදධාරා මුච්චන්ති. දන්තානං ඛණ්ඩිතභාවො ඛණ්ඩිච්චං. කෙසානං පලිතභාවො පාලිච්චං.ආදි-සද්දෙන වලිත්තචතං සඞ්ගණ්හාති. කිලන්තරූපො අත්තභාවො හොති, න පන ඛණ්ඩිච්චපාලිච්චාදීති ¶ අධිප්පායො. උක්කණ්ඨිතාති අනභිරති. සා නත්ථි ¶ උපරූපරි උළාරඋළාරානමෙව භොගානං විසෙසතො දුවිජානනානං උපතිට්ඨහනතො. නිස්සසන්තීති උණ්හං නිස්සසන්ති. විජම්භන්තීති අනභිරතිවසෙන විජම්භනං කරොන්ති.

පණ්ඩිතා එවාති බුද්ධිසම්පන්නා එව දෙවතා. යථා දෙවතා සම්පතිජාතා ‘‘කීදිසෙන පුඤ්ඤකම්මෙන ඉධ නිබ්බත්තා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඉමිනා නාම පුඤ්ඤකම්මෙන ඉධ නිබ්බත්තා’’ති ජානන්ති, එවං අතීතභවෙ අත්තනා කතං, අඤ්ඤදාපි වා එකච්චං පුඤ්ඤකම්මං ජානන්තියෙව මහාපුඤ්ඤාති ආහ ‘‘යෙ මහාපුඤ්ඤා’’තිආදි.

න පඤ්ඤායන්ති චිරතරකාලත්තා පරමායුනො. අනිය්යානිකන්ති න නිය්යානාවහං සත්තානං අභාජනභාවතො. සත්තා න පරමායුනො හොන්ති නාම පාපුස්සන්නතායාති ආහ ‘‘තදා හි සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්තී’’ති. එත්ථාහ – කස්මා සම්මාසම්බුද්ධා මනුස්සලොකෙ එව උප්පජ්ජන්ති, න දෙවබ්රහ්මලොකෙසූති? දෙවලොකෙ තාව නුප්පජ්ජන්ති බ්රහ්මචරියවාසස්ස අනොකාසභාවතො, තථා අනච්ඡරියභාවතො ¶ . අච්ඡරියධම්මා හි බුද්ධා භගවන්තො, තෙසං සා අච්ඡරියධම්මතා දෙවත්තභාවෙ ඨිතානං න පාකටා හොති යථා මනුස්සභූතානං, දෙවභූතෙ හි සම්මාසම්බුද්ධෙ දිස්සමානං බුද්ධානුභාවං දෙවානුභාවතො ලොකො දහති, න බුද්ධානුභාවතො, තථා සති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති නාධිමුච්චති න සම්පසීදති, ඉස්සරගුත්තග්ගාහං න විස්සජ්ජෙති, දෙවත්තභාවස්ස ච චිරකාලාධිට්ඨානතො එකච්චසස්සතවාදතො න පරිමුච්චති. බ්රහ්මලොකෙ නුප්පජ්ජන්තීති එත්ථාපි එසෙව නයො. සත්තානං තාදිසග්ගාහවිනිමොචනත්ථඤ්හි බුද්ධා භගවන්තො මනුස්සසුගතියංයෙව උප්පජ්ජන්ති, න දෙවසුගතියං. මනුස්සසුගතියං උප්පජ්ජන්තාපි ඔපපාතිකා න හොන්ති, සති ච ඔපපාතිකූපපත්තියං වුත්තදොසානතිවත්තනතො, ධම්මවෙනෙය්යානං ධම්මතන්තියා ඨපනස්ස ¶ විය ධාතුවෙනෙය්යානං ධාතූනං ඨපනස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා ච. න හි ඔපපාතිකානං පරිනිබ්බානතො උද්ධං සරීරධාතුයො තිට්ඨන්ති. මනුස්සලොකෙ උප්පජ්ජන්තාපි මහාබොධිසත්තා චරිමභවෙ මනුස්සභාවස්ස පාකටභාවකරණාය පන දාරපරිග්ගහම්පි කරොන්තා යාව පුත්තමුඛදස්සනා අගාරමජ්ඣෙ තිට්ඨන්ති, පරිපාකගතසීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාදිපාරමිකාපි න අභිනික්ඛමන්තීති. කිං වා එතාය ¶ කාරණචින්තාය ‘‘සබ්බබුද්ධෙහි ආචිණ්ණසමාචිණ්ණා, යදිදං මනුස්සභූතානංයෙව අභිසම්බුජ්ඣනා, න දෙවභූතාන’’න්ති. අයමෙත්ථ ධම්මතා. තථා හි තදත්ථො මහාභිනීහාරොපි මනුස්සභූතානංයෙව ඉජ්ඣති, න දෙවභූතානං.

කස්මා පන සම්මාසම්බුද්ධා ජම්බුදීපෙ එව උප්පජ්ජන්ති, න සෙසදීපෙසු? කෙචි තාව ආහු ‘‘යස්මා පථවියා නාභිභූතා, බුද්ධානුභාවසහිතා අචලට්ඨානභූතා බොධිමණ්ඩභූමි ජම්බුදීපෙ එව, තස්මා ජම්බුදීපෙ එව උප්පජ්ජන්තී’’ති, තථා ‘‘ඉතරෙසම්පි අවිජහිතට්ඨානානං තත්ථෙව ලබ්භනතො’’ති. අයං පනෙත්ථ අම්හාකං ඛන්ති – යස්මා පුරිමබුද්ධානං, මහාබොධිසත්තානං, පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච නිබ්බත්තියා සාවකබොධිසත්තානං සාවකබොධියා අභිනීහාරො, සාවකපාරමියා සම්භරණං, පරිපාචනඤ්ච බුද්ධඛෙත්තභූතෙ ඉමස්මිං චක්කවාළෙ ජම්බුදීපෙ එව ඉජ්ඣති, න අඤ්ඤත්ථ. වෙනෙය්යානං විනයනත්ථො ච බුද්ධුප්පාදොති අග්ගසාවකමහාසාවකාදි වෙනෙය්යවිසෙසාපෙක්ඛාය එතස්මිං ජම්බුදීපෙ එව බුද්ධා නිබ්බත්තන්ති, න සෙසදීපෙසු. අයඤ්ච නයො සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණොති. තෙසං උත්තමපුරිසානං තත්ථෙව උප්පත්ති සම්පත්තිචක්කානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤූපනිස්සයතො අපරාපරං ¶ වත්තතීති දට්ඨබ්බං, එතෙනෙව ඉමං චක්කවාළං මජ්ඣෙ කත්වා ඉමිනා සද්ධිං චක්කවාළානං දසසහස්සස්සෙව ඛෙත්තභාවො දීපිතො ඉතො අඤ්ඤස්ස බුද්ධානං උප්පත්තිට්ඨානස්ස තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ අනුපලබ්භනතො. තෙනාහ ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙයෙව නිබ්බත්තන්තීති දීපං පස්සී’’ති. ඉමිනා නයෙන දෙසනියාමෙපි කාරණං නීහරිත්වා වත්තබ්බං.

ඉදානි ¶ ච ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං බ්රාහ්මණානම්පි පූජනීයභාවතො. ‘‘රාජා පිතා භවිස්සතී’’ති කුලං පස්සි පිතුවසෙන කුලස්ස නිද්දිසිතබ්බතො.

‘‘දසන්නං මාසානං උපරි සත්ත දිවසානී’’ති පස්සි, තෙන අත්තනො අන්තරායාභාවං අඤ්ඤාසි, තස්සා ච තුසිතභවෙ දිබ්බසම්පත්තිපච්චනුභවනං.

තා දෙවතාති දසසහස්සිචක්කවාළදෙවතා. කථං පන තා දෙවතා තදා බොධිසත්තස්ස පූරිතපාරමිභාවං, කථං චස්ස බුද්ධභාවං ජානන්තීති? මහෙසක්ඛානං ¶ දෙවතානං වසෙන, යෙභුය්යෙන ච තා දෙවතා අභිසමයභාගිනො. තථා හි භගවතො ධම්මදානසංවිභාගෙ අනෙකවාරං දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාසන්නිපාතො අහොසි.

‘‘චවාමී’’ති ජානාති චුතිආසන්නජවනෙහි ඤාණසහිතෙහි චුතියා උපට්ඨිතභාවස්ස පටිසංවිදිතත්තා. චුතිචිත්තං න ජානාති චුතිචිත්තක්ඛණස්ස ඉත්තරභාවතො. තථා හි තං චුතූපපාතඤාණස්සපි අවිසයොව. පටිසන්ධිචිත්තෙපි එසෙව නයො. ආවජ්ජනපරියායොති ආවජ්ජනක්කමො. යස්මා එකවාරං ආවජ්ජිතමත්තෙන ආරම්මණං නිච්ඡිනිතුං න සක්කා, තස්මා තං එවාරම්මණං දුතියං, තතියඤ්ච ආවජ්ජිත්වා නිච්ඡයති. ආවජ්ජනසීසෙන චෙත්ථ ජවනවාරො ගහිතො. තෙනාහ ‘‘දුතියතතියචිත්තවාරෙ එව ජානිස්සතී’’ති. චුතියා පුරෙතරං කතිපයචිත්තවාරතො පට්ඨාය ‘‘මරණං මෙ ආසන්න’’න්ති ¶ ජානනතො ‘‘චුතික්ඛණෙපි චවාමීති ජානාතී’’ති වුත්තං. පටිසන්ධියා පන අපුබ්බභාවතො පටිසන්ධිචිත්තං න ජානාති. නිකන්තියා උප්පත්තිතො පරතො ‘‘අසුකස්මිං මෙ ඨානෙ පටිසන්ධි ගහිතා’’ති ජානාති. තස්මිං කාලෙති පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ. දසසහස්සිලොකධාතු කම්පතීති එත්ථ කම්පනකාරණං හෙට්ඨා බ්රහ්මජාලවණ්ණනායං (දී. නි. ටී. 1.149) වුත්තමෙව. අත්ථතො පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො මහාපරිනිබ්බානවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.171) ආගමිස්සති. මහාකාරුණිකා බුද්ධා භගවන්තො සත්තානං හිතසුඛවිධානතප්පරතාය බහුලං සොමනස්සිකාව හොන්තීති තෙසං පඨමමහාවිපාකචිත්තෙන පටිසන්ධිග්ගහණං අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.17; ධ. ස. අට්ඨ. 498; ම. නි. අට්ඨ. 4.200) වුත්තං. මහාසිවත්ථෙරොපන යදිපි මහාකාරුණිකා බුද්ධා භගවන්තො සත්තානං හිතසුඛවිධානතප්පරාව, විවෙකජ්ඣාසයා පන විසඞ්ඛාරනින්නා සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනබහුලාති පඤ්චමමහාවිපාකචිත්තෙන පටිසන්ධිග්ගහණමාහ.

පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨායාති පුණ්ණමාය පුරෙ සත්තමදිවසතො පට්ඨාය, සුක්කපක්ඛෙ ¶ නවමිතො පට්ඨායාති අත්ථො. සත්තමෙ දිවසෙති නවමිතො සත්තමෙ දිවසෙ ආසළ්හිපුණ්ණමායං. ඉදං සුපිනන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරං. මජ්ඣිමට්ඨකථායං පන ‘‘අනොතත්තදහං නෙත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. අථ නෙසං දෙවියො ආගන්ත්වා මනුස්සමලහරණත්ථං න්හාපෙත්වා’’ති ¶ (ම. නි. අට්ඨ. 4.200) වුත්තං. තත්ථ නෙසං දෙවියොති මහාරාජූනං දෙවියො. චරිත්වාති ගොචරං චරිත්වා.

හරිතූපලිත්තායාති හරිතෙන ගොමයෙන කතපරිභණ්ඩාය. ‘‘සො ච ඛො පුරිසගබ්භො, න ඉත්ථිගබ්භො, පුත්තො තෙ භවිස්සතී’’ති එත්තකමෙව ¶ තෙ බ්රාහ්මණා අත්තනො සුපිනසත්ථනයෙන කථෙසුං. ‘‘සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සතී’’තිආදි පන දෙවතාවිග්ගහෙන තමත්ථං යාථාවතො පවෙදෙසුං.

ධම්මතාති එත්ථ ධම්ම-සද්දො ‘‘ජාතිධම්මානං භික්ඛවෙ සත්තාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.131; 3.373; පටි. ම. 1.33) විය පකතිපරියායො, ධම්මො එව ධම්මතා යථා දෙවො එව දෙවතාති ආහ ‘‘අයං සභාවො’’ති, අයං පකතීති අත්ථො. ස්වායං සභාවො අත්ථතො තථා නියතභාවොති ආහ ‘‘අයං නියාමොති වුත්තං හොතී’’ති. නියාමො පන බහුවිධොති තෙ සබ්බෙ අත්ථුද්ධාරනයෙන උද්ධරිත්වා ඉධාධිප්පෙතනියාමමෙව දස්සෙතුං ‘‘නියාමො ච නාමා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කම්මානං නියාමො කම්මනියාමො. එස නයො උතුනියාමාදීසු තීසු. ඉතරො පන ධම්මො එව නියාමො ධම්මනියාමො, ධම්මතා.

කුසලස්ස කම්මස්ස. නිසෙන්තො තිඛිණං කරොන්තො.

අරූපාදිභූමිභාගවිසෙසවසෙන උතුවිසෙසදස්සනතො උතුවිසෙසෙන සිජ්ඣමානානං රුක්ඛාදීනං පුප්ඵඵලාදිග්ගහණං ‘‘තෙසු තෙසු ජනපදෙසූ’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. තස්මිං තස්මිං කාලෙති තස්මිං තස්මිං වසන්තාදිකාලෙ.

මධුරතො බීජතො තිත්තතො බීජතොති යොජනා.

18. වත්තමානසමීපෙ වත්තමානෙ විය වොහරිතබ්බන්ති ‘‘ඔක්කමතී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඔක්කන්තො හොතීති අයමෙවත්ථො’’ති. එවං හොතීති එවං වුත්තප්පකාරෙනස්ස සම්පජානනා හොති. න ඔක්කමමානෙ පටිසන්ධික්ඛණස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යතාය. යථා ච වුත්තං ‘‘පටිසන්ධිචිත්තං න ජානාතී’’ති. දසසහස්සචක්කවාළපත්ථරණෙන ¶ වා අප්පමාණො. අතිවිය සමුජ්ජලනභාවෙන උළාරො ¶ . දෙවානුභාවන්ති දෙවානං පභානුභාවං. දෙවානඤ්හි පභං සො ඔභාසො ¶ අභිභවති, න තෙසං ආධිපච්චං. තෙනාහ ‘‘නිවත්ථවත්ථස්සා’’තිආදි.

ලොකානං ලොකධාතූනං අන්තරො විවරො ලොකන්තරො, සො එව ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ‘‘ලොකන්තරිකා’’ති වුත්තො. රුක්ඛගච්ඡාදිනා කෙනචි න හඤ්ඤන්තීති අඝා, අසම්බාධා. තෙනාහ ‘‘නිච්චවිවටා’’ති. අසංවුතාති හෙට්ඨා, උපරි ච කෙනචි න පිහිතා. තෙන වුත්තං ‘‘හෙට්ඨාපි අප්පතිට්ඨා’’ති. තත්ථ පි-සද්දෙන යථා හෙට්ඨා උදකස්ස පිධායිකා පථවී නත්ථීති අසංවුතා ලොකන්තරිකා, එවං උපරිපි චක්කවාළෙසු විය දෙවවිමානානං අභාවතො අසංවුතා අප්පතිට්ඨාති දස්සෙති. අන්ධකාරො එත්ථ අත්ථීති අන්ධකාරා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න ජායති ආලොකස්ස අභාවතො, න චක්ඛුනො. තථා හි ‘‘තෙන ඔභාසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ජානන්තී’’ති වුත්තං. ජම්බුදීපෙ ඨිතමජ්ඣන්හිකවෙලායං පුබ්බවිදෙහවාසීනං අත්ථඞ්ගමනවසෙන උපඩ්ඪං සූරියමණ්ඩලං පඤ්ඤායති, අපරගොයානවාසීනං උග්ගමනවසෙන, එවං සෙසදීපෙසු පීති ආහ ‘‘එකප්පහාරෙනෙව තීසු දීපෙසු පඤ්ඤායන්තී’’ති. ඉතො අඤ්ඤථා පන ද්වීසු එව දීපෙසු එකප්පහාරෙන පඤ්ඤායන්තීති. එකෙකාය දිසාය නව නව යොජනසතසහස්සානි අන්ධකාරවිධමනම්පි ඉමිනාව නයෙන දට්ඨබ්බං. පභාය නප්පහොන්තීති අත්තනො පභාය ඔභාසිතුං අනභිසම්භුනන්ති. යුගන්ධරපබ්බතප්පමාණෙ ආකාසෙ විචරණතො ‘‘චක්කවාළපබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙන විචරන්තී’’ති වුත්තං.

වාවටාති ¶ ඛාදනත්ථං ගණ්හිතුං උපක්කමන්තා. විපරිවත්තිත්වාති විවත්තිත්වා. ඡිජ්ජිත්වාති මුච්ඡාපත්තියා ඨිතට්ඨානතො මුච්චිත්වා, අඞ්ගපච්චඞ්ගඡෙදනෙන වා ඡිජ්ජිත්වා. අච්චන්තඛාරෙති ආතපසන්තාපාභාවෙන අතිසීතභාවමෙව සන්ධාය අච්චන්තඛාරතා වුත්තා සියා. න හි තං කප්පසණ්ඨහනඋදකං සම්පත්තිකරමහාමෙඝවුට්ඨං පථවිසන්ධාරකං කප්පවිනාසකං උදකං විය ඛාරං භවිතුං අරහති. තථා හි සති පථවීපි විලීයෙය්ය, තෙසං වා පාපකම්මබලෙන පෙතානං උදකස්ස පුබ්බඛෙළභාවාපත්ති විය තස්ස උදකස්ස තදා ඛාරභාවාපත්ති හොතීති වුත්තං ‘‘අච්චන්තඛාරෙ උදකෙ’’ති.

එකයාගුපානමත්තම්පීති පත්තාදිභාජනගතං යාගුං ගළොචිආදිඋද්ධරණියා ගහෙත්වා පිවනමත්තම්පි කාලං. සමන්තතොති සබ්බභාගතො ඡප්පකාරම්පි.

19. චතුන්නං ¶ මහාරාජානං වසෙනාති වෙස්සවණාදිචතුමහාරාජභාවසාමඤ්ඤෙන.

යථාවිහාරන්ති ¶ යථාසකං විහාරං.

20. පකතියාති අත්තනො පකතියා එව. තෙනාහ ‘‘සභාවෙනෙවා’’ති. පරස්ස සන්තිකෙ ගහණෙන විනා අත්තනො සභාවෙනෙව සයමෙව අධිට්ඨහිත්වා සීලසම්පන්නා. බොධිසත්තමාතාපීති අම්හාකං බොධිසත්තමාතාපි. කාලදෙවිලස්සාති යථා කාලදෙවිලස්ස සන්තිකෙ අඤ්ඤදා ගණ්හාති, බොධිසත්තෙ පන…පෙ… සයමෙව සීලං අග්ගහෙසි, තථා විපස්සීබොධිසත්තමාතාපීති අධිප්පායො.

21. ‘‘මනුස්සෙසූ’’ති ඉදං පකතිචාරිත්තවසෙන වුත්තං, ‘‘මනුස්සිත්ථියා නාම මනුස්සපුරිසෙසු පුරිසාධිප්පායචිත්තං උප්පජ්ජෙය්යා’’ති. බොධිසත්තස්ස මාතුයා පන දෙවෙසුපි තාදිසං චිත්තං නුප්පජ්ජතෙව. යථා බොධිසත්තස්ස ආනුභාවෙන බොධිසත්තමාතු පුරිසාධිප්පායචිත්තං නුප්පජ්ජති, එවං තස්ස ආනුභාවෙනෙව සා කෙනචි පුරිසෙන අනභිභවනීයාති ආහ ‘‘පාදා න වහන්ති දිබ්බසඞ්ඛලිකා විය බජ්ඣන්තී’’ති.

22. පුබ්බෙ ¶ ‘‘කාමගුණූපසංහිතං චිත්තං නුප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං, පුන ‘‘පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතා සමඞ්ගීභූතා පරිචාරෙතී’’ති ච වුත්තං. කථමිදං අඤ්ඤමඤ්ඤං න විරුජ්ඣතීති ආහ ‘‘පුබ්බෙ’’තිආදි. වත්ථුපටික්ඛෙපොති අබ්රහ්මචරියවත්ථුපටිසෙධො. තෙනාහ ‘‘පුරිසාධිප්පායවසෙනා’’ති. ආරම්මණපටිලාභොති රූපාදිපඤ්චකාමගුණාරම්මණස්සෙව පටිලාභො.

23. කිලමථොති ඛෙදො, කායස්ස ගරුභාවකථිනභාවාදයොපි තස්සා තදා න හොන්ති එව. ‘‘තිරොකුච්ඡිගතං පස්සතී’’ති වුත්තං. කදා පට්ඨාය පස්සතීති ආහ ‘‘කලලාදිකාලං අතික්කමිත්වා’’තිආදි. දස්සනෙ පයොජනං සයමෙව වදති. තස්ස අභාවතො කලලාදිකාලෙ න පස්සති. පුත්තෙන දහරෙන මන්දෙන උත්තානසෙය්යකෙන සද්ධිං. ‘‘යං තං මාතූ’’තිආදි පකතිචාරිත්තවසෙන වුත්තං. චක්කවත්තිගබ්භතොපි හි සවිසෙසං බොධිසත්තගබ්භො පරිහාරං ලභති පුඤ්ඤසම්භාරස්ස සාතිසයත්තා, තස්මා බොධිසත්තමාතා අතිවිය සප්පායාහාරාචාරා ච හුත්වා සක්කච්චං පරිහරති. සුඛවාසත්ථන්ති බොධිසත්තස්ස සුඛවාසත්ථං. පුරත්ථාභිමුඛොති මාතු ¶ පුරිමභාගාභිමුඛො. ඉදානි තිරොකුච්ඡිගතස්ස දිස්සමානතාය අබ්භන්තරං, බාහිරඤ්ච කාරණං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බෙ කතකම්ම’’න්තිආදි වුත්තං. අස්සාති දෙවියා. වත්ථුන්ති කුච්ඡිං. ඵලිකඅබ්භපටලාදිනො විය බොධිසත්තමාතුකුච්ඡිතචස්ස පතනුභාවෙන ආලොකස්ස විබන්ධාභාවතො යථා බොධිසත්තමාතා කුච්ඡිගතං බොධිසත්තං පස්සති, කිං එවං බොධිසත්තොපි මාතරං, අඤ්ඤඤ්ච පුරතො ඨිතං රූපගතං පස්සති, නොති ආහ ‘‘බොධිසත්තො පනා’’තිආදි. කස්මා ¶ පන සති චක්ඛුම්හි, ආලොකෙ ච න පස්සතීති ආහ ‘‘න හි අන්තොකුච්ඡියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජතී’’ති. අස්සාසපස්සාසා විය හි තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණම්පි න උප්පජ්ජති තජ්ජස්ස සමන්නාහාරස්ස අභාවතො.

24. යථා ¶ අඤ්ඤා ඉත්ථියො විජාතප්පච්චයා තාදිසෙන රොගෙන අභිභූතාපි හුත්වා මරන්ති, බොධිසත්තමාතු පන බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ තස්ස විජායනනිමිත්තං, න කොචි රොගො උප්පජ්ජති, කෙවලං ආයුපරික්ඛයෙනෙව කාලං කරොති, ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො එව. ‘‘බොධිසත්තෙන වසිතට්ඨානඤ්හී’’තිආදි තස්ස කාරණවචනං. අඤ්ඤෙසං අපරිභොගන්ති අඤ්ඤෙහි න පරිභුඤ්ජිතබ්බං, න පරිභොගයොග්යන්ති අත්ථො. තථා සති බොධිසත්තපිතු අඤ්ඤාය අග්ගමහෙසියා භවිතබ්බං, තථාපි බොධිසත්තමාතරි ධරන්තියා අයුජ්ජමානකන්ති ආහ ‘‘න ච සක්කා’’තිආදි. අපනෙත්වාති අග්ගමහෙසිඨානතො නීහරිත්වා. අත්තනි ඡන්දරාගවසෙනෙව බහිද්ධා ආරම්මණපරියෙසනාති විසයිනිසාරාගො සත්තානං විසයෙසු සාරාගස්ස බලවකාරණන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සත්තානං අත්තභාවෙ ඡන්දරාගො බලවා හොතී’’ති. අනුරක්ඛිතුං න සක්කොතීති සම්මා ගබ්භපරිහාරං නානුයුඤ්ජති. තෙන ගබ්භො බහ්වාබාධො හොති. වත්ථු විසදං හොතීති ගබ්භාසයො විසුද්ධො හොති. මාතු මජ්ඣිමවයස්ස තතියකොට්ඨාසෙ බොධිසත්තගබ්භොක්කමනම්පි තස්සා ආයුපරිමාණවිලොකනෙනෙව සඞ්ගහිතං වයොවසෙන උප්පජ්ජනකවිකාරස්ස පරිවජ්ජනතො. ඉත්ථිසභාවෙන උප්පජ්ජනකවිකාරො පන බොධිසත්තස්ස ආනුභාවෙනෙව වූපසමති.

25. සත්තමාසජාතොති පටිසන්ධිග්ගහණතො සත්තමෙ මාසෙ ජාතො. සො සීතුණ්හක්ඛමො න හොති අතිවිය සුඛුමාලතාය. අට්ඨමාසජාතො ¶ කාමං සත්තමාසජාතතො බුද්ධිවයවා, එකච්චෙ පන චම්මපදෙසා වුද්ධිං පාපුණන්තා ඝට්ටනං න සහන්ති, තෙන සො න ජීවති. ‘‘සත්තමාසජාතස්ස පන න තාව තෙ ජාතා’’ති වදන්ති.

27. දෙවා ¶ පඨමං පටිග්ගණ්හන්තීති ‘‘ලොකනාථං මහාපුරිසං සයමෙව පඨමං පටිග්ගණ්හාමා’’ති සඤ්ජාතගාරවබහුමානා අත්තනො පීතිං පවෙදෙන්තා ඛීණාසවා සුද්ධාවාසබ්රහ්මානො ආදිතො පටිග්ගණ්හන්ති. සූතිවෙසන්ති සූතිජග්ගනධාතිවෙසං. එකෙති අභයගිරිවාසිනො. මච්ඡක්ඛිසදිසං ඡවිවසෙන. අට්ඨාසි න නිසීදි, න නිපජ්ජි වා. තෙන වුත්තං ‘‘ඨිතාව බොධිසත්තං බොධිසත්තමාතා විජායතී’’ති. නිද්දුක්ඛතාය ඨිතා එව හුත්වා විජායති. දුක්ඛස්ස හි බලවභාවතො තං දුක්ඛං අසහමානා අඤ්ඤා ඉත්ථියො නිසින්නා වා නිපන්නා වා විජායන්ති.

28. අජිනප්පවෙණියාති ¶ අජිනචම්මෙහි සිබ්බිත්වා කතපවෙණියා. මහාතෙජොති මහානුභාවො. මහායසොති මහාපරිවාරො, විපුලකිත්තිඝොසො ච.

29. භග්ගවිභග්ගාති සම්බාධට්ඨානතො නික්ඛමනෙන විභාවිතත්තා භග්ගා, විභග්ගා විය ච හුත්වා, තෙන නෙසං අවිසදභාවමෙව දස්සෙති. අලග්ගො හුත්වාති ගබ්භාසයෙ, යොනිපදෙසෙ ච කත්ථචි අලග්ගො අසත්තො හුත්වා, යතො ‘‘ධමකරණතො උදකනික්ඛමනසදිස’’න්ති වුත්තං. උදකෙනාති ගබ්භාසයගතෙන උදකෙන. අමක්ඛිතොව නික්ඛමති සම්මක්ඛිතස්ස තාදිසස්ස උදකසෙම්හාදිකස්සෙව තත්ථ අභාවතො. බොධිසත්තස්ස හි පුඤ්ඤානුභාවතො පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය තං ඨානං පුබ්බෙපි විසුද්ධං විසෙසතො පරමසුගන්ධගන්ධකුටි විය චන්දනගන්ධං වායන්තං තිට්ඨති.

උදකවට්ටියොති උදකක්ඛන්ධා.

31. මුහුත්තජාතොති මුහුත්තෙන ජාතො හුත්වා මුහුත්තමත්තොව. අනුධාරියමානෙති ¶ අනුකූලවසෙන නීයමානෙ. ආගතානෙවාති තං ඨානං උපගතානි එව. අනෙකසාඛන්ති රතනමයානෙකසතපතිට්ඨානහීරකං. සහස්සමණ්ඩලන්ති තෙසං උපරිට්ඨිතං අනෙකසහස්සමණ්ඩලහීරකං. මරූති දෙවා. න ඛො පනඑවං දට්ඨබ්බං පදවීතිහාරතො පගෙව දිසාවිලොකනස්ස ¶ කතත්තා. තෙනාහ ‘‘මහාසත්තො හී’’තිආදි. එකඞ්ගණානීති විවටභාවෙන විහාරඞ්ගණපරිවෙණඞ්ගණානි විය එකඞ්ගණසදිසානි අහෙසුං. සදිසොපි නත්ථීති තුම්හාකං ඉදං විලොකනං විසිට්ඨෙ පස්සිතුං ‘‘ඉධ තුම්හෙහි සදිසොපි නත්ථි, කුතො උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. අග්ගොති පධානො, කෙන පනස්ස පධානතාති ආහ ‘‘ගුණෙහී’’ති. පඨම-සද්දො චෙත්ථ පධානපරියායො. බොධිසත්තස්ස පන පධානතා අනඤ්ඤසාධාරණාති ආහ ‘‘සබ්බපඨමො’’ති, සබ්බපධානොති අත්ථො. එතස්සෙවාති අග්ගසද්දස්සෙව. එත්ථ ච මහෙසක්ඛා තාව දෙවා තථා ච වදන්ති, ඉතරෙ පන කථන්ති? මහාසත්තස්ස ආනුභාවදස්සනාදිනා. මහෙසක්ඛානඤ්හි දෙවානං මහාසත්තස්ස ආනුභාවො විය තෙන සදිසානම්පි ආනුභාවො පච්චක්ඛො අහොසීති, ඉතරෙ පන තෙසං වචනං සුත්වා සද්දහන්තා අනුමිනන්තා තථා ආහංසු. පරිපාකගතපුබ්බහෙතුසංසිද්ධාය ධම්මතාය චොදියමානො ඉමස්මිං…පෙ… බ්යාකාසි.

ජාතමත්තස්සෙව බොධිසත්තස්ස ඨානාදීනි යෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභූතානීති තෙ නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පතිට්ඨානං චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං ඉද්ධිපාදවසෙන ලොකුත්තරධම්මෙසු සුප්පතිට්ඨිතභාවසමිජ්ඣනතො. උත්තරාභිමුඛභාවො ¶ ලොකස්ස ¶ උත්තරණවසෙන ගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. තෙන හි භගවා සදෙවකස්ස ලොකස්ස අභිභූතො, කෙනචි අනභිභූතො අහොසි. තෙනාහ ‘‘මහාජනං අජ්ඣොත්ථරිත්වා අභිභවිත්වා ගමනස්ස පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති. තථා සත්තපදගමනං සත්තපදබොජ්ඣඞ්ගසම්පන්නඅරියමග්ගගමනස්ස. සුවිසුද්ධසෙතච්ඡත්තධාරණං සුවිසුද්ධවිමුත්තිඡත්තධාරණස්ස. පඤ්චරාජකකුධභණ්ඩසමායොගො පඤ්චවිධවිමුත්තිගුණසමායොගස්ස. අනාවටදිසානුවිලොකනං අනාවටඤාණතාය. ‘‘අග්ගොහමස්මී’’තිආදිනා අඡම්භිතවාචාභාසනං කෙනචි අවිබන්ධනීයතාය අප්පවත්තියස්ස සද්ධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස. ‘‘අයමන්තිමා ජාතී’’ති ආයතිං ජාතියා අභාවකිත්තනා අනුපාදි…පෙ… පුබ්බනිමිත්තන්ති වෙදිතබ්බං තස්ස තස්ස අනාගතෙ ලද්ධබ්බවිසෙසස්ස තං තං නිමිත්තං අබ්යභිචාරීති කත්වා. න ආගතොති ඉමස්මිං සුත්තෙ, අඤ්ඤත්ථ ච වක්ඛමානාය අනුපුබ්බියා න ආගතො. ආහරිත්වාති තස්මිං තස්මිං සුත්තෙ, අට්ඨකථාසු ච ආගතනයෙන ආහරිත්වා දීපෙතබ්බො.

‘‘දසසහස්සිලොකධාතු ¶ කම්පී’’ති ඉදං සතිපි ඉධ පාළියං ආගතත්තෙ වක්ඛමානානං අච්ඡරියානං මූලභූතං දස්සෙතුං වුත්තං, එවං අඤ්ඤම්පි එවරූපං දට්ඨබ්බං. තන්තිබද්ධා වීණා චම්මබද්ධා භෙරියොති පඤ්චඞ්ගිකතූරියස්ස නිදස්සනමත්තං, ච-සද්දෙන වා ඉතරෙසම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘අන්දුබන්ධනාදීනි තඞ්ඛණෙ එව ඡජ්ජිත්වා පුන පාකතිකානෙව හොන්ති, තථා ජච්චන්ධාදීනං චක්ඛුසොතාදීනි තථාරූපකම්මපච්චයා තස්මිංයෙව ඛණෙ උප්පජ්ජිත්වා තාවදෙව විගච්ඡන්තී’’ති වදන්ති. ඡිජ්ජිංසූති ච පාදෙසු බන්ධට්ඨානෙසු ඡිජ්ජිංසු. විගච්ඡිංසූති වූපසමිංසු. ආකාසට්ඨකරතනානි නාම තංතංවිමානගතමණිරතනාදීනි. සකතෙජොභාසිතානීති ¶ අතිවිය සමුජ්ජලාය අත්තනො පභාය ඔභාසිතානි අහෙසුං. නප්පවත්තීති න සන්නිපාතො. න වායීති ඛරො වාතො න වායි. මුදුසුඛො පන සත්තානං සුඛාවහො වායි. පථවිගතා අහෙසුං උච්චට්ඨානෙ ඨාතුං අවිසහන්තා. උතුසම්පන්නොති අනුණ්හාසීතතාසඞ්ඛාතෙන උතුනා සම්පන්නො. අප්ඵොටනං වුච්චති භුජහත්ථසඞ්ඝට්ටනසද්දො, අත්ථතො පන වාමහත්ථං උරෙ ඨපෙත්වා දක්ඛිණෙන පුථුපාණිනා හත්ථතාළනෙන සද්දකරණං. මුඛෙන උස්සෙළනං සද්දස්ස මුඤ්චනං සෙළනං. එකද්ධජමාලා අහොසි නිරන්තරං ධජමාලාසමොධානගතාය. න කෙවලඤ්ච එතානි එව, අථ ඛො අඤ්ඤානිපි ‘‘විචිත්තපුප්ඵසුගන්ධපුප්ඵවස්සදෙවොපවස්සි සූරියෙ දිස්සමානෙ එව තාරකා ඔභාසිංසු, අච්ඡං විප්පසන්නං උදකං පථවිතො උබ්භිජ්ජි, බිලාසයා ච තිරච්ඡානා ආසයතො නික්ඛමිංසු, රාගදොසමොහාපි තනු භවිංසු, පථවියං රජො වූපසමි, අනිට්ඨගන්ධො විගච්ඡි, දිබ්බගන්ධො වායි, රූපිනො දෙවා සරූපෙනෙව මනුස්සානං ආපාථං අගමංසු, සත්තානං චුතූපපාතා නාහෙසු’’න්ති එවමාදීනි ¶ යානි මහාභිනීහාරසමයෙ උප්පන්නානි ද්වත්තිංසපුබ්බනිමිත්තානි, තානි අනවසෙසතො තදා අහෙසුන්ති.

තත්රාපීති තෙසුපි පථවිකම්පාදීසු එවං පුබ්බනිමිත්තභාවො වෙදිතබ්බො. න කෙවලං සම්පතිජාතස්ස ඨානාදීසු එවාති අධිප්පායො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං සබ්බස්ස ඤෙය්යස්ස, තිත්ථකරමතස්ස ච චාලනතො. කෙනචි අනුස්සාහිතානංයෙව ඉමස්මිංයෙව එකචක්කවාළෙ සන්නිපාතො කෙනචි අනුස්සාහිතානංයෙව එකප්පහාරෙනෙව ¶ සන්නිපතිත්වා ධම්මපටිග්ගණ්හනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. පඨමං දෙවතානං පටිග්ගහණං දිබ්බවිහාරපටිලාභස්ස, පච්ඡා මනුස්සානං පටිග්ගහණං තත්ථෙව ඨානස්ස නිච්චලසභාවතො ¶ ආනෙඤ්ජවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. වීණානං සයං වජ්ජනං පරූපදෙසෙන විනා සයමෙව අනුපුබ්බවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. භෙරීනං වජ්ජනං චක්කවාළපරියන්තාය පරිසාය පවෙදනසමත්ථස්ස ධම්මභෙරියා අනුසාවනස්ස අමතදුන්දුභිඝොසනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. අන්දුබන්ධනාදීනං ඡෙදො මානවිනිබන්ධභෙදනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. මහාජනස්ස රොගවිගමො තස්සෙව සකලවට්ටදුක්ඛරොගවිගමභූතස්ස සච්චපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ‘‘මහාජනස්සා’’ති පදං ‘‘මහාජනස්ස දිබ්බචක්ඛුපටිලාභස්ස, මහාජනස්ස දිබ්බසොතධාතුපටිලාභස්සා’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ඉද්ධිපාදභාවනාවසෙන සාතිසයඤාණජවසම්පත්තිසිද්ධීති ආහ ‘‘පීඨසප්පීනං ජවසම්පදා චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති. සුපට්ටනසම්පාපුණනං චතුපටිසම්භිදාධිගමස්ස පුබ්බනිමිත්තං. අත්ථාදිඅනුරූපං අත්ථාදීසු සම්පටිපත්තිභාවතො. රතනානං සකතෙජොභාසිතත්තං යං ලොකස්ස ධම්මොභාසං දස්සෙස්සති, තෙන තස්ස සකතෙජොභාසිතත්තස්ස පුබ්බනිමිත්තං.

චතුබ්රහ්මවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං තස්ස සබ්බසො වෙරවූපසමනතො. එකාදසඅග්ගිනිබ්බාපනස්ස පුබ්බනිමිත්තං දුන්නිබ්බාපනනිබ්බානභාවතො. ඤාණාලොකාදස්සනස්ස පුබ්බනිමිත්තං අනාලොකෙ ආලොකදස්සනභාවතො. නිබ්බානරසෙනාති කිලෙසානං නිබ්බායනරසෙන. එකරසභාවස්සාති සාසනස්ස සබ්බත්ථ එකරසභාවස්ස, තඤ්ච ඛො අමධුරස්ස ¶ ලොකස්ස සබ්බසො මධුරභාවාපාදනෙන. ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතභින්දනස්ස පුබ්බනිමිත්තං සබ්බසො දිට්ඨිගතවාතාපනයනවසෙන. ආකාසාදිඅප්පතිට්ඨවිසමචඤ්චලට්ඨානං පහාය සකුණානං පථවිගමනං තාදිසං මිච්ඡාගාහං පහාය සත්තානං පාණෙහි රතනත්තයසරණගමනස්ස පුබ්බනිත්තං. බහුජනකන්තතායාති චන්දස්ස විය බහුජනස්ස කන්තතාය. සූරියස්ස උණ්හසීතවිවජ්ජිතඋතුසුඛතා පරිළාහවිවජ්ජිතකායිකචෙතසිකසුඛප්පත්තියා පුබ්බනිමිත්තං.දෙවතානං අප්ඵොටනාදීහි කීළනං පමොදුප්පත්ති භවන්තගමනෙන, ධම්මසභාවබොධනෙන ච උදානවසෙන පමොදවිභාවනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ධම්මවෙගවස්සනස්සාති දෙසනාඤාණවෙගෙන ධම්මාමතස්ස වස්සනස්ස ¶ පුබ්බනිමිත්තං. කායගතාසතිවසෙන ලද්ධං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පාදිතමග්ගඵලසුඛානුභවො කායගතාසතිඅමතපටිලාභො, තස්ස පන කායස්සාපි අතප්පකසුඛාවහත්තා ඛුදාපිපාසාපීළනාභාවො පුබ්බනිමිත්තං වුත්තො ¶ . අට්ඨකථායංපන ඛුදං, පිපාසඤ්ච භින්දිත්වා වුත්තං. තත්ථ පුබ්බනිමිත්තානං භෙදො විසෙසසාමඤ්ඤවිභාගෙන, ගොබලීබද්දඤායෙන ච ගහෙතබ්බො. ‘‘සයමෙවා’’ති පදං ‘‘අට්ඨඞ්ගිකමග්ගද්වාරවිවරණස්සා’’ති එත්ථාපි ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. භරිතභාවස්සාති පරිපුණ්ණභාවස්ස. ‘‘අරියද්ධජමාලාමාලිතායාති කාසායද්ධජමාලාවන්තතායා’’ති කෙචි, සදෙවකස්ස ලොකස්ස පන අරියමග්ගබොජ්ඣඞ්ගද්ධජමාලාහි මාලිභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. යං පනෙත්ථ අනුද්ධටං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එත්ථාති ‘‘සම්පතිජාතො’’තිආදිනා ආගතෙ ඉමස්මිං වාරෙ. විස්සජ්ජිතොව, තස්මා අම්හෙහි ඉධ අපුබ්බං වත්තබ්බං නත්ථීති අධිප්පායො. තදා ¶ පථවියං ගච්ඡන්තොපි මහාසත්තො ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විය මහාජනස්ස තථා උපට්ඨාසීති අයමෙත්ථ නියති ධම්මනියාමො බොධිසත්තානං ධම්මතා ති ඉදං නියතිවාදවසෙන කථනං. පුබ්බෙ පුරිමජාතීසු තාදිසස්ස පුඤ්ඤසම්භාරකම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා මහාජනස්ස තථා උපට්ඨාසීති ඉදං පුබ්බෙකතකම්මවාදවසෙන කථනං. ඉමෙසං සත්තානං උපරි ඊසනසීලතාය යථාසකං කම්මමෙව ඉස්සරො නාම, තස්ස නිම්මානං අත්තනො ඵලස්ස නිබ්බත්තනං මහාපුරිසොපි සදෙවකං ලොකං අභිභවිතුං සමත්ථෙන උළාරෙන පුඤ්ඤකම්මෙන නිබ්බත්තිතො, තෙන ඉස්සරෙන නිම්මිතො නාම, තස්ස චායං නිම්මානවිසෙසො, යදිදං මහානුභාවතා, යාය මහාජනස්ස තථා උපට්ඨාසීති ඉදං ඉස්සරනිම්මානවසෙන කථනං. එවං තං තං බහුලං වත්වා කිං ඉමාය පරියායකථායාති අවසානෙ උජුකමෙව බ්යාකරි. සම්පතිජාතො පථවියං කථං පදසා ගච්ඡති, එවං මහානුභාවො ආකාසෙන මඤ්ඤෙ ගච්ඡතීති පරිකප්පනවසෙන ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විය අහොසි. සීඝතරං පන සත්තපදවීතිහාරෙන ගතත්තා දිස්සමානරූපොපි මහාජනස්ස අදිස්සමානො විය අහොසි. අචෙලකභාවො, ඛුද්දකසරීරතා ච තාදිසස්ස ඉරියාපථස්ස න අනුච්ඡවිකාති කම්මානුභාවසඤ්ජනිතපාටිහාරියවසෙන අලඞ්කතපටියත්තො විය, සොළසවස්සුද්දෙසිකො විය ච මහාජනස්ස උපට්ඨාසීති වෙදිතබ්බං. මහාසත්තස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන තදා තථා උපට්ඨානමත්තමෙවෙතන්ති. පච්ඡා බාලදාරකොව අහොසි, න තාදිසොති. බුද්ධභාවානුච්ඡවිකස්ස බොධිසත්තානුභාවස්ස යාථාවතො පවෙදිතත්තා පරිසා චස්ස බ්යාකරණෙන බුද්ධෙන විය…පෙ… අත්තමනා අහොසි.

සබ්බධම්මතාති ¶ ¶ සබ්බා සොළසවිධාපි යථාවුත්තා ධම්මතා ¶ සබ්බබොධිසත්තානං හොන්තීති වෙදිතබ්බා පුඤ්ඤඤාණසම්භාරදස්සනෙන නෙසං එකසදිසත්තා.

ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණවණ්ණනා

33. දුකූලචුම්බටකෙති දහරස්ස නිපජ්ජනයොග්යතාවසෙන පටිසංහටදුකූලසුඛුමෙ. ‘‘ඛත්තියො බ්රාහ්මණො’’ති එවමාදි ජාති. ‘‘කොණ්ඩඤ්ඤො ගොතමො’’ති එවමාදි ගොත්තං. ‘‘පොණිකා චික්ඛල්ලිකා සාකියා කොළියා’’ති එවමාදි කුලපදෙසො. ආදි-සද්දෙන රූපිස්සරියපරිවාරාදිසබ්බසම්පත්තියො සඞ්ගණ්හාති. මහන්තස්සාති විපුලස්ස, උළාරස්සාති අත්ථො. නිප්ඵත්තියොති සිද්ධියො. ගන්තබ්බගතියාති ගති-සද්දස්ස කම්මසාධනතමාහ. උපපජ්ජනවසෙන හි සුචරිතදුච්චරිතෙහි ගන්තබ්බාති ගතියො, උපපත්තිභවවිසෙසො. ගච්ඡති යථාරුචි පවත්තතීති ගති, අජ්ඣාසයො. පටිසරණෙති පරායණෙ අවස්සයෙ. සබ්බසඞ්ඛතවිසංයුත්තස්ස හි අරහතො නිබ්බානමෙව තංපටිසරණං. ත්යාහන්ති තෙ අහං.

දසවිධෙ කුසලධම්මෙ, අගරහිතෙ ච රාජධම්මෙ (ජා. 2 මහාමංසජාතකෙ විත්ථාරො) නියුත්තොති ධම්මිකො. තෙන ච ධම්මෙන සකලං ලොකං රඤ්ජෙතීති ධම්මරාජා. යස්මා චක්කවත්තී ධම්මෙන ඤායෙන රජ්ජං අධිගච්ඡති, න අධම්මෙන, තස්මා වුත්තං ‘‘ධම්මෙන ලද්ධරජ්ජත්තා ධම්මරාජා’’ති. චතූසු දිසාසු සමුද්දපරියොසානතාය චතුරන්තා නාම තත්ථ තත්ථ දීපෙ මහාපථවීති ආහ ‘‘පුරත්ථිම…පෙ… ඉස්සරො’’ති. විජිතාවීති විජෙතබ්බස්ස විජිතවා, කාමකොධාදිකස්ස අබ්භන්තරස්ස, පටිරාජභූතස්ස බාහිරස්ස ච අරිගණස්ස විජයි, විජෙත්වා ඨිතොති අත්ථො. කාමං චක්කවත්තිනො කෙනචි යුද්ධං නාම නත්ථි, යුද්ධෙන පන සාධෙතබ්බස්ස විජයස්ස සිද්ධියා ‘‘විජිතසඞ්ගාමො’’ති වුත්තං. ජනපදොව චතුබ්බිධඅච්ඡරියධම්මාදිසමන්නාගතෙ අස්මිං රාජිනි ථාවරියං කෙනචි අසංහාරියං දළ්හං භත්තභාවං පත්තො, ජනපදෙ ¶ වා අත්තනො ධම්මිකාය පටිපත්තියා ථාවරියං ථිරභාවං පත්තොති ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො. මනුස්සානං උරෙ සත්ථං ඨපෙත්වා ඉච්ඡිතධනහරණාදිනා පරසාහසකාරිතාය සාහසිකා.

රතිජනනට්ඨෙනාති අතප්පකපීතිසොමනස්සුප්පාදනෙන. සද්දත්ථතො පන රමෙතීති රතනං. ‘‘අහො මනොහර’’න්ති චිත්තෙ කත්තබ්බතාය චිත්තීකතං ¶ . ‘‘ස්වායං චිත්තීකාරො තස්ස පූජනීයතායා’’ති චිත්තීකතන්ති පූජනීයන්ති අත්ථං වදන්ති. මහන්තං විපුලං අපරිමිතං මූලං අග්ඝතීති මහග්ඝං. නත්ථි එතස්ස තුලා උපමාති අතුලං, අසදිසං. කදාචි එව උප්පජ්ජනතො දුක්ඛෙන ලද්ධබ්බත්තා ¶ දුල්ලභදස්සනං. අනොමෙහි උළාරගුණෙහෙව සත්තෙහි පරිභුඤ්ජිතබ්බතො අනොමසත්තපරිභොගං. ඉදානි නෙසං චිත්තීකතාදිඅත්ථානං සවිසෙසං චක්කරතනෙ ලබ්භමානතං දස්සෙත්වා ඉතරෙසුපි තෙ අතිදිසිතුං ‘‘චක්කරතනස්ස චා’’තිආදි ආරද්ධං. අඤ්ඤං දෙවට්ඨානං නාම න හොති රඤ්ඤො අනඤ්ඤසාධාරණිස්සරියාදිසම්පත්තිපටිලාභහෙතුතො, සත්තානඤ්ච යථිච්ඡිතත්ථපටිලාභහෙතුතො. අග්ඝො නත්ථි අතිවිය උළාරසමුජ්ජලසත්තරතනමයත්තා, අච්ඡරියබ්භුතමහානුභාවතාය ච. යදග්ගෙන මහග්ඝං, තදග්ගෙන අතුලං. සත්තානං පාපජිගුච්ඡනෙන විගතකාළකො පුඤ්ඤපසුතතාය මණ්ඩභූතො යාදිසො කාලො බුද්ධුප්පාදාරහො, තාදිසෙ එව චක්කවත්තීනම්පි සම්භවොති ආහ ‘‘යස්මා ච පනා’’තිආදි. උපමාවසෙන චෙතං වුත්තං, උපමොපමෙය්යානඤ්ච න අච්චන්තමෙව සදිසතා. තස්මා යථා බුද්ධා කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති, න තථා චක්කවත්තිනො, එවං සන්තෙපි චක්කවත්තිවත්තපරිපූරණස්සාපි දුක්කරභාවතොපි දුල්ලභුප්පාදායෙවාති ¶ , ඉමිනා දුල්ලභුප්පාදතාසාමඤ්ඤෙන තෙසං දුල්ලභදස්සනතා වුත්තාති වෙදිතබ්බං. කාමං චක්කරතනානුභාවෙන සිජ්ඣමානො ගුණො චක්කවත්තිපරිවාරසාධාරණො, තථාපි ‘‘චක්කවත්තී එව නං සාමිභාවෙන විසවිතාය පරිභුඤ්ජතී’’ති වත්තබ්බතං අරහති තදත්ථං උප්පජ්ජනතොති දස්සෙන්තො ‘‘තදෙත’’න්තිආදිමාහ. යථාවුත්තානං පඤ්චන්නං, ඡන්නම්පි වා අත්ථානං ඉතරරතනෙසුපි ලබ්භනතො ‘‘එවං සෙසානිපී’’ති වුත්තං. හත්ථිඅස්ස-පරිණායකරතනෙහි අජිතවිජයතො, චක්කරතනෙන ච පරිවාරභාවෙන, සෙසෙහි පරිභොගූපකරණභාවෙන සමන්නාගතො. හත්ථිඅස්සමණිඉත්ථිරතනෙහි පරිභොගූපකරණභාවෙන සෙසෙහි පරිවාරභාවෙනාති යොජනා.

චතුන්නං මහාදීපානං සිරිවිභවන්ති තත්ථ ලද්ධං සිරිසම්පත්තිඤ්චෙව භොගසම්පත්තිඤ්ච. තාදිසමෙවාති ‘‘පුරෙභත්තමෙවා’’තිආදිනා වුත්තානුභාවමෙව. යොජනප්පමාණං පදෙසං බ්යාපනෙන යොජනප්පමාණං අන්ධකාරං. අතිදීඝතාදිඡබ්බිධදොසපරිවජ්ජිතං.

සූරාති සත්තිවන්තො, නිබ්භයාති අත්ථොති ආහ ‘‘අභීරුකා’’ති. අඞ්ගන්ති කාරණං. යෙන කාරණෙන ‘‘වීරා’’ති වුච්චෙය්යුං, තං වීරඞ්ගං. තෙනාහ ‘‘වීරියස්සෙතං ¶ නාම’’න්ති. යාව චක්කවාළපබ්බතා චක්කස්ස වත්තනතො ‘‘චක්කවාළපබ්බතං සීමං කත්වා ඨිතසමුද්දපරියන්ත’’න්ති වුත්තං. ‘‘අදණ්ඩෙනා’’ති ඉමිනාව ධනදණ්ඩස්ස, සරීරදණ්ඩස්ස ච අකරණං වුත්තං. ‘‘අසත්ථෙනා’’ති ඉමිනා පන සෙනාය යුජ්ඣනස්සාති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘යෙ කතාපරාධෙ’’තිආදි වුත්තං. වුත්තප්පකාරන්ති සාගරපරියන්තං.

‘‘රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, තණ්හායනට්ඨෙන තණ්හා’’ති පවත්තිආකාරභෙදෙන ¶ ලොභො එව ද්විධා වුත්තො ¶ . තථා හිස්ස ද්විධාපි ඡදනට්ඨො එකන්තිකො. යථාහ ‘‘අන්ධතමං තදා හොති, යං රාගො සහතෙ නර’’න්ති, (නෙත්ති. 11, 27) ‘‘තණ්හාඡදනඡාදිතා’’ති (උදා. 64) ච. ඉමිනා නයෙන දොසාදීනම්පි ඡදනට්ඨො වත්තබ්බො. කිලෙසග්ගහණෙන විචිකිච්ඡාදයො සෙසකිලෙසා වුත්තා. යස්මා තෙ සබ්බෙ පාපධම්මා උප්පජ්ජමානා සත්තසන්තානං ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨන්ති කුසලප්පවත්තිං නිවාරෙන්ති, තස්මා තෙ ‘‘ඡදනා, ඡදා’’ති ච වුත්තා. විවට්ටච්ඡදාති ච ඔ-කාරස්ස ආ-කාරං කත්වා නිද්දෙසො.

35. තාසන්ති ද්වින්නම්පි නිප්ඵත්තීනං. නිමිත්තභූතානීති ඤාපකකාරණභූතානි. තථා හි ලක්ඛීයති මහාපුරිසභාවො එතෙහීති ලක්ඛණානි. ඨානගමනාදීසු භූමියං සුට්ඨු සමං පතිට්ඨිතා පාදා එතස්සාති සුප්පතිට්ඨිතපාදො. තං පනස්ස සුප්පතිට්ඨිතපාදතං බ්යතිරෙකමුඛෙන විභාවෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අග්ගතලන්ති අග්ගපාදතලං. පණ්හීති පණ්හිතලං. පස්සන්ති පාදතලස්ස ද්වීසු පස්සෙසු එකෙකං, උභයමෙව වා පරියන්තං පස්සං. ‘‘අස්ස පනා’’තිආදි අන්වයතො අත්ථවිභාවනං. සුවණ්ණපාදුකතලමිව උජුකං නික්ඛිපියමානං. එකප්පහාරෙනෙවාති එකක්ඛණෙයෙව. සකලං පාදතලං භූමිං ඵුසති නික්ඛිපනෙ. එකප්පහාරෙනෙව සකලං පාදතලං භූමිතො උට්ඨහතීති යොජනා. තස්මා අයං සුප්පතිට්ඨිතපාදොති නිගමනං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං අනුපුබ්බනින්නාදිඅච්ඡරියබ්භුතං ¶ නිස්සන්දඵලං, තං පරතො ලක්ඛණසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.201) ආවිභවිස්සතීති.

නාභි දිස්සතීති ලක්ඛණචක්කස්ස නාභි පරිමණ්ඩලසණ්ඨානා සුපරිබ්යත්තා හුත්වා දිස්සති, ලබ්භතීති අධිප්පායො. නාභිපරිච්ඡින්නාති තස්සං නාභියං පරිච්ඡින්නා පරිච්ඡෙදවසෙන ඨිතා. නාභිමුඛපරික්ඛෙපපට්ටොති පකතිචක්කස්ස ¶ අක්ඛබ්භාහතපරිහරණත්ථං නාභිමුඛෙ ඨපෙතබ්බං පරික්ඛෙපපට්ටො, තප්පටිච්ඡන්නො ඉධ අධිප්පෙතො. නෙමිමණිකාති නෙමියං ආවලිභාවෙන ඨිතමණිකාලෙඛා. සම්බහුලවාරොති බහුවිධලෙඛඞ්ගවිභාවනවාරො. සත්තීති ආවුධසත්ති. සිරිවච්ඡොති සිරිඅඞ්ගා. නන්දීති දක්ඛිණාවත්තං. සොවත්තිකොති සොවත්තිඅඞ්ගො. වටංසකොති ආවෙළං. වඩ්ඪමානකන්ති පුරිමහාදීසු දීපඞ්කං. මොරහත්ථකොති මොරපිඤ්ඡකලාපො, මොරපිඤ්ඡපටිසිබ්බිතො වා බීජනීවිසෙසො. වාළබීජනීති චාමරිවාලං. සිද්ධත්ථාදි පුණ්ණඝටපුණ්ණපාතියො. ‘‘චක්කවාළො’’ති වත්වා තස්ස පධානාවයවෙ දස්සෙතුං ‘‘හිමවා සිනෙරු…පෙ… සහස්සානී’’ති වුත්තං. ‘‘චක්කවත්තිරඤ්ඤො පරිසං උපාදායා’’ති ඉදං හත්ථිරතනාදීනම්පි තත්ථ ලබ්භමානභාවදස්සනං. සබ්බොතිසත්තිආදිකො යථාවුත්තො අඞ්ගවිසෙසො චක්කලක්ඛණස්සෙව පරිවාරොති වෙදිතබ්බො.

‘‘ආයතපණ්හී’’ති ¶ ඉදං අඤ්ඤෙසං පණ්හිතො දීඝතං සන්ධාය ¶ වුත්තං, න පන අතිදීඝතන්ති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණපණ්හී’’ති. යථා පන පණ්හිලක්ඛණං පරිපුණ්ණං නාම හොති, තං බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. ආරග්ගෙනාති මණ්ඩලාය සිඛාය. වට්ටෙත්වාති යථා සුවට්ටං හොති, එවං වට්ටෙත්වා. රත්තකම්බලගෙණ්ඩුකසදිසාති රත්තකම්බලමයගෙණ්ඩුකසදිසා.

‘‘මක්කටස්සෙවා’’ති දීඝභාවං, සමතඤ්ච සන්ධායෙතං වුත්තං. නිය්යාසතෙලෙනාති ඡත්තිරිතනිය්යාසාදිනිය්යාසසම්මිස්සෙන තෙලෙන, යං ‘‘සුරභිනිය්යාස’’න්තිපි වදන්ති. නිය්යාසතෙලග්ගහණඤ්චෙත්ථ හරිතාලවට්ටියා ඝනසිනිද්ධභාවදස්සනත්ථං.

යථා සතක්ඛත්තුං විහතං කප්පාසපටලං සප්පිමණ්ඩෙ ඔසාරිතං අතිවිය මුදු හොති, එවං මහාපුරිසස්ස හත්ථපාදාති දස්සෙන්තො ‘‘සප්පිමණ්ඩෙ’’තිආදිමාහ. තලුනාති සුඛුමාලා.

චම්මෙනාති අඞ්ගුලන්තරවෙඨිතචම්මෙන. පටිබද්ධඅඞ්ගුලන්තරොති එකතො සම්බද්ධඅඞ්ගුලන්තරො න හොති. එකප්පමාණාති දීඝතො සමානප්පමාණා. යවලක්ඛණන්ති අබ්භන්තරතො අඞ්ගුලිපබ්බෙ ඨිතං යවලක්ඛණං. පටිවිජ්ඣිත්වාති තංතංපබ්බානං සමානදෙසතාය අඞ්ගුලීනං පසාරිතකාලෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං විජ්ඣිතානි විය ඵුසිත්වා තිට්ඨන්ති.

සඞ්ඛා ¶ වුච්චන්ති ගොප්ඵකා, උද්ධං සඞ්ඛා එතෙසන්ති උස්සඞ්ඛා, පාදා. පිට්ඨිපාදෙති පිට්ඨිපාදසමීපෙ. තෙනාති පිට්ඨිපාදෙ ඨිතගොප්ඵකභාවෙන බද්ධා හොන්තීති යොජනා. තයිදං ‘‘තෙනා’’ති පදං උපරිපදද්වයෙපි යොජෙතබ්බං ¶ ‘‘තෙන බද්ධභාවෙන න යථාසුඛං පරිවට්ටන්ති, තෙන යථාසුඛං නපරිවට්ටනෙන ගච්ඡන්තානං පාදතලානිපි න දිස්සන්තී’’ති. උපරීති පිට්ඨිපාදතො ද්විතිඅඞ්ගුලිමත්තං උද්ධං, ‘‘චතුරඞ්ගුලමත්ත’’න්ති ච වදන්ති. නිගූළ්හානි ච හොන්ති, න අඤ්ඤෙසං විය පඤ්ඤායමානානි. තෙනාති ගොප්ඵකානං උපරි පතිට්ඨිතභාවෙන. අස්සාති මහාපුරිසස්ස. සතිපි දෙසන්තරප්පවත්තියං නිච්චලොති දස්සනත්ථං නාභිග්ගහණං. ‘‘අධොකායොව ඉඤ්ජතී’’ති ඉදං පුරිමපදස්ස කාරණවචනං. යස්මා අධොකායොව ඉඤ්ජති, තස්මා නාභිතො…පෙ… නිච්චලො හොති. ‘‘සුඛෙන පාදා පරිවට්ටන්තී’’ති ඉදං පන පුරිමස්ස, පච්ඡිමස්ස ච කාරණවචනං. යස්මා සුඛෙන පාදා පරිවට්ටන්ති, තස්මා අධොකායොව ඉඤ්ජති, යස්මා සුඛෙන පාදා පරිවට්ටන්ති, තස්මා පුරතොපි…පෙ… පච්ඡතොයෙවාති.

යස්මා එණිමිගස්ස සමන්තතො එකසදිසමංසා අනුක්කමෙන උද්ධං ථූලා ජඞ්ඝා හොන්ති, තථා ¶ මහාපුරිසස්සාපි, තස්මා වුත්තං ‘‘එණිමිගසදිසජඞ්ඝො’’ති. පරිපුණ්ණජඞ්ඝොති සමන්තතො මංසූපචයෙන පරිපුණ්ණජඞ්ඝො. තෙනාහ ‘‘න එකතො’’තිආදි.

එතෙනාති ‘‘අනොනමන්තො’’තිආදිවචනෙන, ජාණුඵාසුභාවදීපනෙනාති අත්ථො. අවසෙසජනාති ඉමිනා ලක්ඛණෙන රහිතජනා. ඛුජ්ජා වා හොන්ති හෙට්ඨිමකායතො උපරිමකායස්ස රස්සතාය, වාමනා වා උපරිමකායතො හෙට්ඨිමකායස්ස රස්සතාය, එතෙන ඨපෙත්වා සම්මාසම්බුද්ධං, චක්කවත්තිනඤ්ච ඉතරෙ සත්තා ඛුජ්ජපක්ඛිකා, වාමනපක්ඛිකා චාති දස්සෙති.

කාමං සබ්බාපි පදුමකණ්ණිකා සුවණ්ණවණ්ණාව, කඤ්චනපදුමකණ්ණිකා පන පභස්සරභාවෙන තතො සාතිසයාති ¶ ආහ ‘‘සුවණ්ණපදුමකණ්ණිකසදිසෙහී’’ති. ඔහිතන්ති සමොහිතං අන්තොගධං. තථාභූතං පන තං තෙන ඡන්නං හොතීති ආහ ‘‘පටිච්ඡන්න’’න්ති.

සුවණ්ණවණ්ණොති සුවණ්ණවණ්ණවණ්ණොති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘ජාතිහිඞ්ගුලකෙනා’’තිආදි, ස්වායමත්ථො ආවුත්තිඤායෙන ච වෙදිතබ්බො. සරීරපරියායො ඉධ වණ්ණ-සද්දොති අධිප්පායො. පඨමවිකප්පං වත්වා ¶ තථාරූපාය පන රුළ්හියා අභාවං මනසි කත්වා වණ්ණධාතුපරියායමෙව වණ්ණ-සද්දං ගහෙත්වා දුතියවිකප්පො වුත්තො. තස්මා පදද්වයෙනාපි සුනිද්ධන්තසුවණ්ණසදිසඡවිවණ්ණොති වුත්තං හොති.

රජොති සුඛුමරජො. ජල්ලන්ති මලීනභාවාවහො රෙණුසඤ්චයො. තෙනාහ ‘‘මලං වා’’ති. යදි විවත්තති, කථං න්හානාදීනීති ආහ ‘‘හත්ථධොවනාදීනී’’තිආදි.

ආවට්ටපරියොසානෙති පදක්ඛිණාවට්ටනවසෙන පවත්තස්ස ආවට්ටස්ස අන්තෙ.

බ්රහ්මුනො සරීරං පුරතො වා පච්ඡතො වා අනොනමිත්වා උජුකමෙව උග්ගතන්ති ආහ ‘‘බ්රහ්මා විය උජුගත්තො’’ති. සා පනායං උජුගත්තතා අවයවෙසු බුද්ධිප්පත්තෙසු දට්ඨබ්බා, න දහරකාලෙති වුත්තං ‘‘උග්ගතදීඝසරීරො භවිස්සතී’’ති. ඉතරෙසූති ‘‘ඛන්ධජාණූසූ’’ති ඉමෙසු ද්වීසු ඨානෙසු නමන්තා පුරතො නමන්තීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. පස්සවඞ්කාති දක්ඛිණපස්සෙන වා වාමපස්සෙන වා වඞ්කා. සූලසදිසාති පොත්ථකරූපකරණෙ ඨපිතසූලපාදසදිසා.

හත්ථපිට්ඨිආදිවසෙන සත්ත සරීරාවයවා උස්සදා උපචිතමංසා එතස්සාති සත්තුස්සදො. අට්ඨිකොටියො ¶ පඤ්ඤායන්තීති යොජනා. නිගූළ්හසිරාජාලෙහීති ලක්ඛණවචනමෙතන්ති තෙන නිගූළ්හඅට්ඨිකොටීහීතිපි වුත්තමෙව හොතීති. හත්ථපිට්ඨාදීහීති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන අංසකූටඛන්ධකූටානං සඞ්ගහෙ සිද්ධෙ තං එකදෙසෙන දස්සෙන්තො ‘‘වට්ටෙත්වා…පෙ… ඛන්ධෙනා’’ති ආහ. ‘‘සිලාරූපකං වියා’’තිආදිනා වා නිගූළ්හඅංසකූටතාපි විභාවිතා යෙවාති දට්ඨබ්බං.

සීහස්ස පුබ්බද්ධං සීහපුබ්බද්ධං, පරිපුණ්ණාවයවතාය සීහපුබ්බද්ධං විය සකලො කායො අස්සාති සීහපුබ්බද්ධකායො. තෙනාහ ‘‘සීහස්ස පුබ්බද්ධකායො විය සබ්බො කායො පරිපුණ්ණො’’ති. සීහස්සෙවාති සීහස්ස විය. දුස්සණ්ඨිතවිසණ්ඨිතො න හොතීති දුට්ඨු සණ්ඨිතො, විරූපසණ්ඨිතො ච න හොති, තෙසං තෙසං අවයවානං අයුත්තභාවෙන, විරූපභාවෙන ච සණ්ඨිති උපගතො න හොතීති අත්ථො. සණ්ඨන්තීති සණ්ඨහන්ති. දීඝෙහීති අඞ්ගුලිනාසාදීහි. රස්සෙහීති ගීවාදීහි. ථූලෙහීති ඌරුබාහුආදීහි ¶ . කිසෙහීති කෙසලොමමජ්ඣාදීහි. පුථුලෙහීති අක්ඛිහත්ථතලාදීහි. වට්ටෙහීති ජඞ්ඝහත්ථාදීහි.

සතපුඤ්ඤලක්ඛණතාය නානාචිත්තෙන පුඤ්ඤචිත්තෙන චිත්තිතො සඤ්ජාතචිත්තභාවො ‘‘ඊදිසො එව බුද්ධානං ධම්මකායස්ස අධිට්ඨානං භවිතුං යුත්තො’’ති දසපාරමීහි සජ්ජිතො අභිසඞ්ඛතො, ‘‘දානචිත්තෙන පුඤ්ඤචිත්තෙනා’’ති වා පාඨො, දානවසෙන, සීලාදිවසෙන ච පවත්තපුඤ්ඤචිත්තෙනාති අත්ථො.

ද්වින්නං කොට්ටානං අන්තරන්ති ද්වින්නං පිට්ඨිබාහානං වෙමජ්ඣං පිට්ඨිමජ්ඣස්ස උපරිභාගො. චිතං පරිපුණ්ණන්ති අනින්නභාවෙන චිතං, ද්වීහි කොට්ටෙහි සමතලතාය පරිපුණ්ණං. උග්ගම්මාති උග්ගන්ත්වා, අනින්නං සමතලං හුත්වාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘සුවණ්ණඵලකං වියා’’ති.

නිග්රොධො විය පරිමණ්ඩලොති පරිමණ්ඩලනිග්රොධො විය ¶ පරිමණ්ඩලො, ‘‘නිග්රොධපරිමණ්ඩලපරිමණ්ඩලො’’ති වත්තබ්බෙ එකස්ස පරිමණ්ඩල-සද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘නිග්රොධපරිමණ්ඩලො’’ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘සමක්ඛන්ධසාඛො නිග්රොධො’’තිආදි. න හි සබ්බො නිග්රොධො පරිමණ්ඩලොති, පරිමණ්ඩලසද්දසන්නිධානෙන වා පරිමණ්ඩලොව නිග්රොධො ගය්හතීති එකස්ස පරිමණ්ඩලසද්දස්ස ලොපෙන විනාපි අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘නිග්රොධො විය පරිමණ්ඩලො’’ති. යාවතකො අස්සාති යාවතක්වස්ස ඔ-කාරස්ස ව-කාරාදෙසං කත්වා.

සමවට්ටිතක්ඛන්ධොති සමං සුවට්ටිතක්ඛන්ධො. කොඤ්චා විය දීඝගලා, බකා විය වඞ්කගලා ¶ , වරාහා විය පුථුලගලාති යොජනා. සුවණ්ණාළිඞ්ගසදිසොති සුවණ්ණමයඛුද්දකමුදිඞ්ගසදිසො.

රසග්ගසග්ගීති මධුරාදිභෙදං රසං ගසන්ති අන්තො පවෙසන්තීති රසග්ගසා රසග්ගසානං අග්ගා රසග්ගසග්ගා, තා එතස්ස සන්තීති රසග්ගසග්ගී. තෙනාති ඔජාය අඵරණෙන හීනධාතුකත්තා තෙ බහ්වාබාධා හොන්ති.

හනූති සන්නිස්සයදන්තාධාරස්ස සමඤ්ඤා, තං භගවතො සීහස්ස හනු විය, තස්මා භගවා සීහහනු. තත්ථ යස්මා බුද්ධානං රූපකායස්ස, ධම්මකායස්ස ච උපමා නාම හීනූපමාව, නත්ථි සමානූපමා, කුතො අධිකූපමා, තස්මා අයම්පි හීනූපමාති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. යස්මා මහාපුරිසස්ස හෙට්ඨිමානුරූපවසෙනෙව උපරිමම්පි සණ්ඨිතං, තස්මා වුත්තං ¶ ‘‘ද්වෙපි පරිපුණ්ණානී’’ති, තඤ්ච ඛො න සබ්බසො පරිමණ්ඩලතාය, අථ ඛො තිභාගාවසෙසමණ්ඩලතායාති ආහ ‘‘ද්වාදසියා පක්ඛස්ස චන්දසදිසානී’’ති. සල්ලක්ඛෙත්වාති අත්තනො ලක්ඛණසත්ථානුසාරෙන ¶ උපධාරෙත්වා. දන්තානං උච්චනීචතා අබ්භන්තරබාහිරපස්සවසෙනපි වෙදිතබ්බා, න අග්ගවසෙනෙව. තෙනාහ ‘‘අයපට්ටකෙන ඡින්නසඞ්ඛපටලං වියා’’ති. අයපට්ටකන්ති කකචං අධිප්පෙතං. සමා භවිස්සන්ති, න විසමා, සමසණ්ඨානාති අත්ථො.

සාතිසයං මුදුදීඝපුථුලතාදිප්පකාරගුණා හුත්වා භූතා ජාතාති පභූතා, භ-කාරස්ස හ-කාරං කත්වා පහූතා ජිව්හා එතස්සාති පහූතජිව්හො.

විච්ඡින්දිත්වා විච්ඡින්දිත්වා පවත්තසරතාය ඡින්නස්සරාපි. අනෙකාකාරතාය භින්නස්සරාපි. කාකස්ස විය අමනුඤ්ඤසරතාය කාකස්සරාපි. අපලිබුද්ධත්තාති අනුපද්දුතවත්ථුකත්තා, වත්ථූති ච අක්ඛරුප්පත්තිට්ඨානං වෙදිතබ්බං. අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතොති එත්ථ අඞ්ගානි පරතො ආගමිස්සන්ති. මඤ්ජුඝොසොති මධුරස්සරො.

අභිනීලනෙත්තොති අධිකනීලනෙත්තො, අධිකතා ච සාතිසයං නීලභාවෙන වෙදිතබ්බා, න නෙත්තනීලභාවස්සෙව අධිකභාවතොති ආහ ‘‘න සකලනීලනෙත්තො’’තිආදි. පීතලොහිතවණ්ණා සෙතමණ්ඩලගතරාජිවසෙන. නීලසෙතකාළවණ්ණා පන තංතංමණ්ඩලවසෙනෙව වෙදිතබ්බා.

‘‘චක්ඛුභණ්ඩන්ති අක්ඛිදල’’න්ති කෙචි. ‘‘අක්ඛිදලවටුම’’න්ති අඤ්ඤෙ. අක්ඛිදලෙහි පන ¶ සද්ධිං අක්ඛිබිම්බන්ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්හි විනිග්ගතගම්භීරජොතනාපි යුත්තා හොති. ‘‘අධිප්පෙත’’න්ති ඉමිනා අයමෙත්ථ අධිප්පායො එකදෙසෙන සමුදායුපලක්ඛණඤායෙනාති දස්සෙති. යස්මා පඛුම-සද්දො ලොකෙ අක්ඛිදලලොමෙසු නිරුළ්හො, තෙනෙවාහ ‘‘මුදුසිනිද්ධනීලසුඛුමපඛුමාචිතානි අක්ඛීනී’’ති.

කිඤ්චාපි උණ්ණා-සද්දො ලොකෙ අවිසෙසතො ලොමපරියායො, ඉධ පන ලොමවිසෙසවාචකොති ආහ ‘‘උණ්ණා ලොම’’න්ති. නලාටවෙමජ්ඣෙ ¶ ජාතාති නලාටමජ්ඣගතා ජාතා. ඔදාතතාය උපමා, න මුදුතාය ¶ . උණ්ණා හි තතොපි සාතිසයං මුදුතරා. තෙනාහ‘‘සප්පි මණ්ඩෙ’’තිආදි. රජතපුබ්බුළකන්ති රජතමයතාරකමාහ.

ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච වුත්තන්ති යස්මා බුද්ධා, චක්කවත්තිනො ච පරිපුණ්ණනලාටතාය, පරිපුණ්ණසීසබිම්බතාය ච ‘‘උණ්හීසසීසා’’ති වුච්චන්ති, තස්මා තෙ ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච ‘‘උණ්හීසසීසො’’ති ඉදං වුත්තං. ඉදානි තං අත්ථද්වයං මහාපුරිසෙ සුප්පතිට්ඨිතන්ති ‘‘මහාපුරිසස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. සණ්හතමතාය, සුවණ්ණවණ්ණතාය, පභස්සරතාය, පරිපුණ්ණතාය ච රඤ්ඤො බන්ධඋණ්හීසපට්ටො විය විරොචති. කපිසීසාති ද්විධාභූතසීසා. ඵලසීසාති ඵලිතසීසා. අට්ඨිසීසාති මංසස්ස අභාවතො අතිවිය අට්ඨිතාය, පතනුභාවතො වා තචොනද්ධඅට්ඨිමත්තසීසා. තුම්බසීසාති ලාබුසදිසසීසා. පබ්භාරසීසාති පිට්ඨිභාගෙන ඔලම්බමානසීසා. පුරිමනයෙනාති පරිපුණ්ණනලාටතාපක්ඛෙන. උණ්හීසවෙඨිතසීසො වියාති උණ්හීසපට්ටෙන වෙඨිතසීසපදෙසො විය. උණ්හීසං වියාති ඡෙකෙන සිප්පිනා විරචිතඋණ්හීසමණ්ඩලං විය.

විපස්සීසමඤ්ඤාවණ්ණනා

37. තස්ස විත්ථාරොති තස්ස ලක්ඛණපරිග්ගණ්හනෙ නෙමිත්තකානං සන්තප්පනස්ස විත්ථාරො විත්ථාරකථා. ගබ්භොක්කන්තියං නිමිත්තභූත සුපිනපටිග්ගාහකසන්තප්පනෙ වුත්තොයෙව. නිද්දොසෙනාති ඛාරිකලොණිකාදිදොසරහිතෙන. ධාතියොති ථඤ්ඤපායිකා ධාතියො. තා හි ධාපෙන්ති ථඤ්ඤං පායෙන්තීති ධාතියො.‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘සට්ඨි’’න්ති පදං උපසංහරති ¶ , සෙසාපීති න්හාපිකා, ධාරිකා, පරිහාරිකාති ඉමා තිවිධා. තාපි දහන්ති විදහන්ති න්හානං දහන්ති ධාරෙන්තීති ‘‘ධාතියො’’ ත්වෙව වුච්චන්ති. තත්ථ ධාරණං උරසා, ඌරුනා, හත්ථෙහි වා සුචිරං වෙලං සන්ධාරණං. පරිහරණං ¶ අඤ්ඤස්ස අඞ්කතො අත්තනො අඞ්කං, අඤ්ඤස්ස බාහුතො අත්තනො බාහුං උපසංහරන්තෙහි හරණං සම්පාපනං.

38. මඤ්ජුස්සරොති සණ්හස්සරො. යො හි සණ්හො, සො ඛරො න හොතීති ආහ ‘‘අඛරස්සරො’’ති. වග්ගුස්සරොති මනොරම්මස්සරො, මනොරම්මතා චස්ස චාතුරියනෙ පුඤ්ඤයොගතොති ආහ ‘‘ඡෙකනිපුණස්සරො’’ති. මධුරස්සරොති සොතසුඛස්සරො, සොතසුඛතා චස්ස අතිවිය ඉට්ඨභාවෙනාති ආහ ‘‘සාතස්සරො’’ති. පෙමනීයස්සරොති ¶ පියායිතබ්බස්සරො, පියායිතබ්බතා චස්ස සුණන්තානං අත්තනි භත්තිසමුප්පාදනෙනාති ආහ ‘‘පෙමජනකස්සරො’’ති. කරවීකස්සරොති. කරවීකසද්දො යෙසං සත්තානං සොතපථං උපගච්ඡති, තෙ අත්තනො සරසම්පත්තියා පකතිං ජහාපෙත්වා අවසෙ කරොන්තො අත්තනො වසෙ වත්තෙති, එවං මධුරොති දස්සෙන්තො ‘‘තත්රිද’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘කරවීකසකුණෙ’’තිආදි තස්ස සභාවකථනං. ලළිතන්ති පීතිවෙගසමුට්ඨිතං ලීළං. ඡඩ්ඩෙත්වාති ‘‘සඞ්ඛරණම්පි මධුරසද්දසවනන්තරායකර’’න්ති තිණානි අපනෙත්වා. අනික්ඛිපිත්වාති භූමියං අනික්ඛිපිත්වා ආකාසගතමෙව කත්වා. අනුබද්ධමිගා වාළමිගෙහි. තතො මරණභයං හිත්වා. පක්ඛෙ පසාරෙත්වාති පක්ඛෙ යථාපසාරිතෙ කත්වා අපතන්තා තිට්ඨන්ති.

සුවණ්ණපඤ්ජරං විස්සජ්ජෙසි යොජනප්පමාණෙ ආකාසෙ අත්තනො ආණාය පවත්තනතො. තෙනාහ ‘‘සො රාජාණායා’’තිආදි. ලළිංසූති ලළිතං කාතුං ආරභිංසු. තං පීතින්ති ¶ තං බුද්ධගුණාරම්මණං පීතිං තෙනෙව නීහාරෙන පුනප්පුනං පවත්තං පීතිං අවිජහිත්වා වික්ඛම්භිතකිලෙසා ථෙරානං සන්තිකෙ ලද්ධධම්මස්සවනසප්පායා උපනිස්සයසම්පත්තියා පරිපක්කඤාණතාය සත්තහි…පෙ… පතිට්ඨාසි. සත්තසතමත්තෙන ඔරොධජනෙන සද්ධිං පදසාව ථෙරානං සන්තිකං උපගතත්තා ‘‘සත්තහි ජඞ්ඝසතෙහි සද්ධි’’න්ති වුත්තං. තතොති කරවීකසද්දතො. සතභාගෙන…පෙ… වෙදිතබ්බො අනෙකකප්පකොටිසතසම්භූතපුඤ්ඤසම්භාරසමුදාගතවත්ථුසම්පත්තිභාවතො.

39. කම්මවිපාකජන්ති සාතිසයසුචරිතකම්මනිබ්බත්තං පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි අපලිබුද්ධං දූරෙපි ආරම්මණං සම්පටිච්ඡනසමත්ථං කම්මවිපාකෙන සහජාතං, කම්මස්ස වා විපාකභාවෙන ජාතං පසාදචක්ඛු. දුවිධඤ්හි දිබ්බචක්ඛුං කම්මමයං, භාවනාමයන්ති. තත්රිදං කම්මමයන්ති ආහ ‘‘න භාවනාමය’’න්ති. භාවනාමයං පන බොධිමූලෙ උප්පජ්ජිස්සති. අයං ‘‘සො’’ති සල්ලක්ඛණං කාමං මනොවිඤ්ඤාණෙන හොති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පන තස්ස තථා විභාවිතත්තා මනොවිඤ්ඤාණස්ස තත්ථ තථාපවත්තීති ආහ ‘‘යෙන නිමිත්තං…පෙ… සක්කොතී’’ති.

40. වචනත්ථොති ¶ ¶ සද්දත්ථො. නිමීලනන්ති නිමීලනදස්සනං නවිසුද්ධං, තථා ච අක්ඛීනි අවිවටානි නිමීලදස්සනස්ස න විසුද්ධිභාවතො. තබ්බිපරියායතො පන දස්සනං විසුද්ධං, විවටඤ්චාති ආහ ‘‘අන්තරන්තරා’’තිආදි.

41. නී-ඉති – ජානනත්ථං ධාතුං ගහෙත්වා ආහ ‘‘පනයති ජානාතී’’ති. යතො වුත්තං ‘‘අනිමිත්තා න නායරෙ’’ති (විසුද්ධි. 1.174; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.20), ‘‘විදූභි ¶ නෙය්යං නරවරස්සා’’ති (නෙත්ති. සඞ්ගහවාර) ච. නී-ඉති පන පවත්තනත්ථං ධාතුං ගහෙත්වා ‘‘නයති පවත්තෙතී’’ති. අප්පමත්තො අහොසි තෙසු තෙසු කිච්චකරණීයෙසු.

42. වස්සාවාසො වස්සං උත්තරපදලොපෙන, තස්මා වස්සං, වස්සෙ වා, සන්නිවාසඵාසුතාය අරහතීති වස්සිකො, පාසාදො. මාසා පන වස්සෙ උතුම්හි භවාති වස්සිකා. ඉතරෙසූති හෙමන්තිකං ගිම්හිකන්ති ඉමෙසු. එසෙව නයොති උත්තරපදලොපෙන නිද්දෙසං අතිදිසති.

නාතිඋච්චො හොති නාතිනීචොති ගිම්හිකො විය උච්චො, හෙමන්තිකො විය නීචො න හොති, අථ ඛො තදුභයවෙමජ්ඣලක්ඛණතාය නාතිඋච්චො හොති, නාතිනීචො. අස්සාති පාසාදස්ස. නාතිබහූනීති ගිම්හිකස්ස විය න අතිබහූනි. නාතිතනූනීති හෙමන්තිකස්ස විය න ඛුද්දකානි, තනුතරජාලානි ච. මිස්සකානෙවාති හෙමන්තිකෙ විය න උණ්හනියානෙව, ගිම්හිකෙ විය ච න සීතනියානෙව, අථ ඛො උභයමිස්සකානෙව. තනුකානීති න පුථුලානි. උණ්හප්පවෙසනත්ථායාති සූරියසන්තාපානුප්පවෙසාය. භිත්තිනියූහානීති දක්ඛිණපස්සෙ භිත්තීසු නියූහානි. සිනිද්ධන්ති සිනෙහවන්තං, සිනිද්ධග්ගහණෙනෙව චස්ස ගරුකතාපි වුත්තා එව. කටුකසන්නිස්සිතන්ති තිකටුකාදිකටුකද්රබ්බූපසඤ්හිතං. උදකයන්තානීති උදකධාරාවිස්සන්දයන්තානි. යථා ජලයන්තානි, එවං හිමයන්තානිපි තත්ථ කරොන්ති එව. තස්මා හෙමන්තෙ විය හිමානි පතන්තානියෙව හොන්තීති ච වෙදිතබ්බං.

සබ්බට්ඨානානිපීති ¶ සබ්බානි පටිකිරියාන්හානභොජනකීළාසඤ්චරණාදිට්ඨානානිපි, න නිවාසට්ඨානානියෙව. තෙනාහ ‘‘දොවාරිකාපී’’තිආදි. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘රාජා කිරා’’තිආදි.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ජිණ්ණපුරිසවණ්ණනා

44. ගොපානසිවඞ්කන්ති ¶ ¶ වඞ්කගොපානසී විය. වඞ්කානඤ්හි වඞ්කභාවස්ස නිදස්සනත්ථං අවඞ්කගොපානසීපි ගය්හති. ආභොග්ගවඞ්කන්ති ආදිතො පට්ඨාය අබ්භුග්ගතාය කුටිලසරීරතාය වඞ්කං. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධෙ’’තිආදි. දණ්ඩපරං දණ්ඩග්ගහණපරං අයනං ගමනං එතස්සාති දණ්ඩපරායනං, දණ්ඩො වා පරං ආයනං ගමනකාරණං එතස්සාති දණ්ඩපරායනං. ඨානාදීසු දණ්ඩො ගති අවස්සයො එතස්ස තෙන විනා අප්පවත්තනතොති දණ්ඩගතිකං, ගච්ඡති එතෙනාති වා ගති, දණ්ඩො ගති ගමනකාරණං එතස්සාති දණ්ඩගතිකං. දණ්ඩපටිසරණන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ජරාතුරන්ති ජරාය කිලන්තං අස්සවසං. යදා රථො පුරතො හොතීති ද්වෙධාපථෙ සම්පත්තෙ පුරතො ගච්ඡන්තෙ බලකායෙ තත්ථ එකං සණ්ඨානං ආරුළ්හො මජ්ඣෙ ගච්ඡන්තො බොධිසත්තෙන ආරුළ්හො රථො ඉතරං සණ්ඨානං ගච්ඡන්තො යදා පුරතො හොති. පච්ඡා බලකායොති තදා පච්ඡා හොති සබ්බො බලකායො. තාදිසෙ ඔකාසෙති තාදිසෙ වුත්තප්පකාරෙ මග්ගප්පදෙසෙ. තං පුරිසන්ති තං ජිණ්ණපුරිසං. සුද්ධාවාසාති සිද්ධත්ථාදීනං තිණ්ණං සම්මාසම්බුද්ධානං සාසනෙ බ්රහ්මචරියං චරිත්වා සුද්ධාවාසභූමියං නිබ්බත්තබ්රහ්මානො. තෙ හි තදා තත්ථ තිට්ඨන්ති. ‘‘කිං ¶ පනෙසො ජිණ්ණො නාමා’’ති එසො තයා වුච්චමානො කිං අත්ථතො, තං මෙ නිද්ධාරෙත්වා කථෙහීති දස්සෙති. අනිද්ධාරිතසරූපත්තා හි තස්ස අත්තනො බොධිසත්තො ලිඞ්ගසබ්බනාමෙන තං වදන්තො ‘‘කි’’න්ති ආහ. ‘‘යථා කිං තෙ ජාත’’න්ති ද්වයමෙව හි ලොකෙ යෙභුය්යතො ජායති ඉත්ථී වා පුරිසො වා, තථාපි තං ලිඞ්ගසබ්බනාමෙන වුච්චති, එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. ‘‘කිං වුත්තං හොතී’’තිආදි තස්ස අනිද්ධාරිතසරූපතංයෙව විභාවෙති.

‘‘තෙන හී’’තිආදි ‘‘අයඤ්ච ජිණ්ණභාවො සබ්බසාධාරණත්තා මය්හම්පි උපරි ආපත්තිතො එවා’’ති මහාසත්තස්ස සංවිජ්ජනාකාරවිභාවනං. රථං සාරෙතීති සාරථි. කීළාවිහාරත්ථං උය්යුත්තා යන්ති උපගච්ඡන්ති එතන්ති උය්යානං. අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං. නාමාති ගරහණෙ නිපාතො ‘‘කථඤ්හිනාමා’’තිආදීසු (පාරා. 39, 42, 87, 88, 90, 166, 170; පාචි. 1, 13, 36) විය. ජාතියා ආදීනවදස්සනත්ථං තංමූලස්ස උම්මූලනං විය හොතීති, තස්ස ච අවස්සිතභාවතො ‘‘ජාතියා මූලං ¶ ඛණන්තො නිසීදී’’ති ආහ. සිද්ධෙ හි කාරණෙ ඵලං සිද්ධමෙව හොතීති. පීළං ජනෙත්වා අන්තොතුදනවසෙන සබ්බපඨමං හදයං අනුපවිස්ස ඨිතත්තා පඨමෙන සල්ලෙන හදයෙවිද්ධො විය නිසීදීති යොජනා.

බ්යාධිපුරිසවණ්ණනා

47. පුබ්බෙ ¶ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සුද්ධාවාසා කිරා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තෙනෙව නයෙන. ආබාධිකන්ති ආබාධවන්තං. දුක්ඛිතන්ති සඤ්ජාතදුක්ඛං. අජාතන්ති අජාතභාවො, නිබ්බානං වා.

කාලකතපුරිසවණ්ණනා

50. භන්තනෙත්තකුප්පලාදි විවිධං කත්වා ලාතබ්බතො විලාතො, වය්හං, සිවිකා චාති ආහ ‘‘විලාතන්ති සිවික’’න්ති. සිවිකාය දිට්ඨපුබ්බත්තා මහාසත්තො චිතකපඤ්ජරං ‘‘සිවික’’න්ති ආහ. ඉතො පටිගතන්ති ඉතො භවතො අපගතං ¶ . කතකාලන්ති පරියොසාපිතජීවනකාලං. තෙනාහ ‘‘යත්තක’’න්තිආදි.

පබ්බජිතවණ්ණනා

53. ධම්මං චරතීති ධම්මචරණො, තස්ස භාවො ධම්මචරණභාවොති ධම්මචරියමෙව වදති. එවං එකෙකස්ස පදස්සාති යථා ‘‘සාධුධම්මචරියාති පබ්බජිතො’’ති යොජනා, එවං ‘‘සාධුසමචරියාති පබ්බජිතො’’තිආදිනා එකෙකස්ස පදස්ස යොජනා වෙදිතබ්බා. සබ්බානීති ‘‘සාධුධම්මචරියා’’තිආදීසු ආගතානි සබ්බානි ධම්මසමකුසලපුඤ්ඤපදානි. දසකුසලකම්මපථවෙවචනානීති දානාදීනි දසකුසලධම්මපරියායපදානි.

බොධිසත්තපබ්බජ්ජාවණ්ණනා

54. පබ්බජිතස්ස ධම්මිං කථං සුත්වාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤඤ්ච සඞ්ගීතිඅනාරුළ්හං තෙන තදා වුත්තං ධම්මිං කථන්ති යොජනා. ‘‘වංසොවා’’ති පදත්තයෙන ධම්මතා එසාති දස්සෙති. චිරස්සං චිරස්සං පස්සන්ති දීඝායුකභාවතො. තථා හි වුත්තං ‘‘බහූනං වස්සානං…පෙ… අච්චයෙනා’’ති. තෙනෙවාති න චිරස්සං දිට්ඨභාවෙනෙව. අචිරකාලන්තරිකමෙව පුබ්බකාලකිරියං දස්සෙන්තො ‘‘ජිණ්ණඤ්ච දිස්වා…පෙ… පබ්බජිතඤ්ච දිස්වා, තස්මා අහං පබ්බජිතොම්හි රාජා’’ති ආහ ¶ යථා ‘‘න්හත්වා වත්ථං පරිදහිත්වා ගන්ධං විලිම්පිත්වා මාලං පිළන්ධිත්වා භුත්තො’’ති.

මහාජනකායඅනුපබ්බජ්ජාවණ්ණනා

55. ‘‘කස්මා ¶ පනෙත්ථා’’තිආදිනා තෙසං චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං මහාසත්තෙ සංභත්තතං, සංවෙගබහුලතඤ්ච දස්සෙති, යතො සුතට්ඨානෙයෙව ඨත්වා ඤාතිමිත්තාදීසු කිඤ්චි අනාමන්තෙත්වා මත්තවරවාරණො විය අයොමයබන්ධනං ඝනබන්ධනං ඡින්දිත්වා පබ්බජ්ජං උපගච්ඡිංසු.

චත්තාරො මාසෙ චාරිකං චරි න තාව ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා.

යදා පන ඤාණං පරිපාකං ගතං, තං දස්සෙන්තො ‘‘අයං පනා’’තිආදිමාහ. සබ්බෙව ඉමෙ පබ්බජිතා මම ගමනං ¶ ජානිස්සන්ති, ජානන්තා ච මං අනුබන්ධිස්සන්තීති අධිප්පායො. සන්නිසීවෙසූති සන්නිසින්නෙසු. සණතෙවාති සණති විය සද්දං කරොති විය.

අවිවෙකාරාමානන්ති අනභිරතිවිවෙකානං. අයං කාලොති අයං තෙසං පබ්බජිතානං මම ගමනස්ස අජානනකාලො. නික්ඛමිත්වාති පණ්ණසාලාය නිග්ගන්ත්වා, මහාභිනික්ඛමනං පන පගෙව නික්ඛන්තො. පාරමිතානුභාවෙන උට්ඨිතං උපරි දෙවතාහි දිබ්බපච්චත්ථරණෙහි සුපඤ්ඤත්තම්පි මහාසත්තස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන සිද්ධත්තා තෙන පඤ්ඤත්තං විය හොතීති වුත්තං ‘‘පල්ලඞ්කං පඤ්ඤපෙත්වා’’ති. ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතූ’’තිආදි (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22, 237; අ. නි. 2.5; 8.13; මහානි. 17, 196) නයප්පවත්තං චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨහිත්වා. වූපකාසන්ති විවෙකවාසං.

අඤ්ඤෙනෙවාති යත්ථ මහාපුරිසො තදා විහරති, තතො අඤ්ඤෙනෙව දිසාභාගෙන. කාමං බොධිමණ්ඩො ජම්බුදීපස්ස මජ්ඣෙ නාභිට්ඨානියො, තදා පන බ්රහාරඤ්ඤෙ විවිත්තෙ යොගීනං පටිසල්ලානසාරුප්පො හුත්වා තිට්ඨති, තදඤ්ඤො පන ජම්බුදීපප්පදෙසො යෙභුය්යෙන බහුජනො ආකිණ්ණමනුස්සො ඉද්ධො ඵීතො අහොසි. තෙන තෙ තං තං ජනපදදෙසං උද්දිස්ස ගතා ‘‘අන්තො ජම්බුදීපාභිමුඛා චාරිකං පක්කන්තා’’ති වුත්තා අන්තො ජම්බුදීපාභිමුඛා, න හිමවන්තාදිපබ්බතාභිමුඛාති අත්ථො.

බොධිසත්තඅභිනිවෙසවණ්ණනා

57. කාමං ¶ භගවා බුද්ධො හුත්වා සත්තසත්තාහානි තත්ථෙව වසි, සබ්බපඨමං පන විසාඛපුණ්ණමං ¶ සන්ධාය ‘‘එකරත්තිවාසං උපගතස්සා’’ති වුත්තං. රහොගතස්සාති රහො ජනවිවිත්තං ඨානං උපගතස්ස, තෙන ගණසඞ්ගණිකාභාවෙන මහාසත්තස්ස කායවිවෙකමාහ. පටිසල්ලීනස්සාති ¶ නානාරම්මණචාරතො චිත්තස්ස නිවත්තියා පති සම්මදෙව නිලීනස්ස තත්ථ අවිසටචිත්තස්ස, තෙන චිත්තසඞ්ගණිකාභාවෙනස්ස පුබ්බභාගියං චිත්තවිවෙකමාහ. දුක්ඛන්ති ජාතිආදිමූලකං දුක්ඛං. කාමං චුතූපපාතාපි ජාතිමරණානි එව, මරණජාතියොව ‘‘ජායති මීයතී’’ති පන වත්වා ‘‘චවති උපපජ්ජතී’’ති වචනං න එකභවපරියාපන්නානං නෙසං ගහණං, අථ ඛො නානාභවපරියාපන්නානං එකජ්ඣං ගහණන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං ද්වයං…පෙ… වුත්ත’’න්ති. කස්මා පන ලොකස්ස කිච්ඡාපත්තිපරිවිතක්කනෙ ‘‘ජරාමරණස්සා’’ති ජරාමරණවසෙන නියමනං කතන්ති ආහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. ජරාමරණමෙව උපට්ඨාති ආදිතොති අධිප්පායො. අභිනිවිට්ඨස්සාති ආරද්ධස්ස. පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන විපස්සනාරම්භෙ තස්ස ජරාමරණතො පට්ඨාය අභිනිවෙසො අග්ගතො යාව මූලං ඔතරණං වියාති ආහ ‘‘භවග්ගතො ඔතරන්තස්ස වියා’’ති.

උපායමනසිකාරාති උපායෙන මනසිකරණතො මනසිකාරස්ස පවත්තනතො. ඉදානි තං උපායමනසිකාරපරියායං යොනිසොමනසිකාරං සරූපතො, පවත්තිආකාරතො ච දස්සෙතුං ‘‘අනිච්චාදීනි හී’’තිආදි වුත්තං. යොනිසොමනසිකාරො නාම හොතීති යාථාවතො මනසිකාරභාවතො. අනිච්චාදීනීති ආදි-සද්දෙන දුක්ඛානත්තඅසුභාදීනං ගහණං. අයන්ති ‘‘එතදහොසී’’ති එවං වුත්තො ‘‘කිම්හි නු ඛො සතී’’තිආදිනයප්පවත්තො මනසිකාරො. තෙසං අඤ්ඤතරොති තෙසු අනිච්චාදිමනසිකාරෙසු අඤ්ඤතරො එකො. කො පන සොති? අනිච්චමනසිකාරොව, තත්ථ කාරණමාහ ‘‘උදයබ්බයානුපස්සනාවසෙන පවත්තත්තා’’ති. යඤ්හි උප්පජ්ජති චෙව චවති ච, තං අනිච්චං උදයවයපරිච්ඡින්නත්තා අද්ධුවන්ති කත්වා. තස්ස පන තබ්භාවදස්සනං යාථාවමනසිකාරතාය යොනිසොමනසිකාරො ¶ . ඉතො යොනිසොමනසිකාරාති හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනන්ති තස්ස ඉමිනා ‘‘උපායමනසිකාරෙනා’’ති හෙතුම්හි කරණවචනෙන අත්ථමාහ. සමාගමො අහොසීති ¶ යාථාවතො පටිවිජ්ඣනවසෙන සඞ්ගමො අහොසි. කිං පන තන්ති කිං පන තං ජරාමරණකාරණන්ති ආහ ‘‘ජාතී’’ති. ‘‘ජාතියා ඛො’’තිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – කිම්හි නු ඛො සති ජරාමරණං හොති, කිං පච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ජරාමරණකාරණං පරිග්ගණ්හන්තස්ස බොධිසත්තස්ස ‘‘යස්මිං සති යං හොති, අසති ච න හොති, තං තස්ස කාරණ’’න්ති එවං අබ්යභිචාරිකාරණපරිග්ගණ්හනෙ ‘‘ජාතියා ඛො සති ජරාමරණං හොති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති යා ජරාමරණස්ස කාරණපරිග්ගාහිකා පඤ්ඤා උප්පජ්ජති, තාය උප්පජ්ජන්තියා සමාගමො අහොසීති. සබ්බපදානීති ‘‘කිම්හි නු ඛො සති ජාති හොතී’’තිආදිනා ආගතානි ජාතිආදීනි විඤ්ඤාණපරියොසානානි නව පදානි.

ද්වාදසපදිකෙ ¶ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඉධ යානි ද්වෙ පදානි අග්ගහිතානි, තෙසං අග්ගහණෙ කාරණං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජෙතුකාමො තෙසං ගහෙතබ්බාකාරං තාව දස්සෙන්තො ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදිමාහ. පච්චක්ඛභූතං පච්චුප්පන්නභවං පඨමං ගහෙත්වා තදනන්තරං අනාගතං ‘‘දුතිය’’න්ති ගහණෙ අතීතො තතියො හොතීති ආහ ‘‘අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා හි අතීතො භවො’’ති. නනු චෙත්ථ අනාගතස්සාපි භවස්ස ගහණං න සම්භවති පච්චුප්පන්නවසෙන අභිනිවෙසස්ස ජොතිතත්තාති? සච්චමෙතං, කාරණෙ පන ගහිතෙ ඵලං ගහිතමෙව හොතීති තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අපි චෙත්ථ අනාගතොපි අද්ධා අත්ථතො සඞ්ගහිතො එව, යතො පරතො ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්තිආදිනා අනාගතද්ධසඞ්ගහිකා දෙසනා පවත්තා. තෙහීති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරෙහි ආරම්මණභූතෙහි. න ඝටියති න සම්බජ්ඣති. මහාපුරිසො හි පච්චුප්පන්නවසෙන අභිනිවිට්ඨොති අඝටනෙ කාරණමාහ. අදිට්ඨෙහීති අනවබුද්ධෙහි, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චෙතං කරණවචනං. සති අනුබොධෙ පටිවෙධෙන භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘න ¶ සක්කා බුද්ධෙන භවිතු’’න්ති. ඉමිනාති මහාසත්තෙන. තෙති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා. භවඋපාදානතණ්හාවසෙනෙවාති භවඋපාදානතණ්හාදස්සනවසෙනෙව. දිට්ඨා තංසභාවතංසහගතෙහි තෙහි සමානයොගක්ඛමත්තා. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.570) කථිතාව, තස්මා න ඉධ කථෙතබ්බාති අධිප්පායො.

58. පච්චයතොති හෙතුතො, සඞ්ඛාරතොති අත්ථො. ‘‘කිම්හි නු ඛො සති ජරාමරණං හොතී’’තිආදිනා හි හෙතුපරම්පරාවසෙන ඵලපරම්පරාය වුච්චමානාය ¶ ‘‘කිම්හි නු ඛො සති විඤ්ඤාණං හොතී’’ති විචාරණාය ‘‘සඞ්ඛාරෙ ඛො සති විඤ්ඤාණං හොතී’’ති විඤ්ඤාණස්ස විසෙසකාරණභූතෙ සඞ්ඛාරෙ අග්ගහිතෙ තතො විඤ්ඤාණං පටිනිවත්තති නාම, න සබ්බපච්චයතො. තෙනෙවාහ ‘‘නාමරූපෙ ඛො සති විඤ්ඤාණං හොතී’’ති (දී. නි. 2.58), නාමම්පි චෙත්ථ සහජාතාදිවසෙනෙව පච්චයභූතං අධිප්පෙතං, න කම්මූපනිස්සයවසෙන පච්චුප්පන්නවසෙන අභිනිවිසස්ස ජොතිතත්තා. ආරම්මණතොති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතආරම්මණතො, අතීතභවසඞ්ඛාතආරම්මණතො වා. අතීතද්ධපරියාපන්නා හි අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා. යතො පටිනිවත්තමානං විඤ්ඤාණං අතීතභවතොපි පටිනිවත්තති නාම. උභයම්පීති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණම්පි විපස්සනාවිඤ්ඤාණම්පි. නාමරූපං නාතික්කමතීති පච්චයභූතං, ආරම්මණභූතඤ්ච නාමරූපං නාතික්කමති තෙන විනා අවත්තනතො. තෙනාහ ‘‘නාමරූපතො පරං න ගච්ඡතී’’ති.

විඤ්ඤාණෙ නාමරූපස්ස පච්චයෙ හොන්තෙති විඤ්ඤාණෙ නාමස්ස, රූපස්ස, නාමරූපස්ස ච පච්චයෙ හොන්තෙ. නාමරූපෙ ච විඤ්ඤාණස්ස පච්චයෙ හොන්තෙති තථා නාමෙ, රූපෙ, නාමරූපෙ ච විඤ්ඤාණස්ස ¶ පච්චයෙ හොන්තෙති චතුවොකාරඑකවොකාරපඤ්චවොකාරභවවසෙන යථාරහං යොජනා වෙදිතබ්බා, ද්වීසුපි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙසු හොන්තෙසූති පන පඤ්චවොකාරභවවසෙනෙව. එත්තකෙනාති එවං විඤ්ඤාණ නාමරූපානං ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤං උපත්ථම්භනවසෙන පවත්තියා. ජායෙථ වා…පෙ… උපපජ්ජෙථ වාති ‘‘සත්තො ජායති…පෙ… උපපජ්ජති වා’’ති සමඤ්ඤා හොති විඤ්ඤාණනාමරූපවිනිමුත්තස්ස සත්තපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතස්ස ධම්මස්ස අභාවතො. තෙනාහ ‘‘ඉතො හී’’තිආදි. එතදෙවාති විඤ්ඤාණං, නාමරූපන්ති එතං ද්වයමෙව.

පඤ්ච පදානීති ‘‘ජායෙථ වා’’තිආදීනි පඤ්ච පදානි. නනු තත්ථ පඨමතතියෙහි චතුත්ථපඤ්චමානි අත්ථතො අභින්නානීති ආහ ‘‘සද්ධිං අපරාපරං චුතිපටිසන්ධීහී’’ති. පුන තං එත්තාවතාති වුත්තමත්ථන්ති යො ‘‘එත්තාවතා’’ති පදෙන පුබ්බෙ වුත්තො, තමෙව යථාවුත්තමත්ථං ‘‘යදිද’’න්තිආදිනා නිය්යාතෙන්තො නිදස්සෙන්තො පුන වත්වා. අනුලොමපච්චයාකාරවසෙනාති පච්චයධම්මදස්සනපුබ්බකං පච්චයුප්පන්නධම්මදස්සනවසෙන. පච්චයධම්මානඤ්හි අත්තනො පච්චයුප්පන්නස්ස ¶ පච්චයභාවො ඉදප්පච්චයතා පච්චයාකාරො, සො ච ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා වුත්තො. සංසාරප්පවත්තියා අනුලොමනතො අනුලොමපච්චයාකාරො. ජාතිආදිකං සබ්බං වට්ටදුක්ඛං චිත්තෙන සමිහිතෙන කතං සමූහවසෙන ගහෙත්වා පාළියං ‘‘දුක්ඛක්ඛන්ධස්සා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ජාති…පෙ… දුක්ඛරාසිස්සා’’ති.

59. දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස අනෙකවාරං සමුදයදස්සනවසෙන විඤ්ඤාණස්ස පවත්තත්තා ‘‘සමුදයො සමුදයො’’ති ආමෙඩිතවචනං අවොච. අථ වා ‘‘එවං සමුදයො හොතී’’ති ඉදං න කෙවලං නිබ්බත්තිනිදස්සනපදං, අථ ඛො පටිච්චසමුප්පාද-සද්දො විය සමුප්පාදමුඛෙන ඉධ සමුදය-සද්දො නිබ්බත්තිමුඛෙන පච්චයත්තං වදති. විඤ්ඤාණාදයො භවන්තා ඉධ පච්චයධම්මා නිද්දිට්ඨා, තෙ සාමඤ්ඤරූපෙන බ්යාපනිච්ඡාවසෙන ගණ්හන්තො ‘‘සමුදයො සමුදයො’’ති ආහ, එවඤ්ච කත්වා යං වක්ඛති ‘‘ඉමස්මිං සති ¶ ඉදං හොතීති පච්චයසඤ්ජානනමත්තං කථිත’’න්ති, (දී. නි. අට්ඨ. 2.59) තං සමත්ථිතං හොති. යදි එවං ‘‘උදයදස්සනපඤ්ඤා වෙසා’’ති ඉදං කථන්ති? නායං දොසො පච්චයතො උදයදස්සනමුඛෙන නිබ්බත්තිලක්ඛණදස්සනස්ස සම්භවතො. දස්සනට්ඨෙන චක්ඛූති සමුදයස්ස පච්චක්ඛතො දස්සනභාවෙන චක්ඛු වියාති චක්ඛු. ඤාතකරණට්ඨෙනාති යථා සමුදයො සම්මදෙව ඤාතො හොති අවබුද්ධො, එවං කරණට්ඨෙන. පජානනට්ඨෙනාති ‘‘විඤ්ඤාණාදිතංතංපච්චයුප්පත්තියා එතස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති පකාරතො ජානනට්ඨෙන. නිබ්බිජ්ඣිත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා උප්පන්නට්ඨෙනාති අනිබ්බිජ්ඣිත්වා පුබ්බෙ උදයදස්සනපඤ්ඤාය පටිපක්ඛධම්මෙ නිබ්බිජ්ඣිත්වා ‘‘අයං සමුදයො’’ති පච්චයතො, ඛණතො ච, සරූපතො පටිවිජ්ඣිත්වා ¶ උප්පන්නභාවෙන, නිබ්බිජ්ඣනට්ඨෙන පටිවිජ්ඣනට්ඨෙන විජ්ජාති වුත්තං හොති. ඔභාසට්ඨෙනාති සමුදයසභාවපටිච්ඡාදනකස්ස මොහන්ධකාරස්ස ච කිලෙසන්ධකාරස්ස ච විධමනවසෙන අවභාසකභාවෙන.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පටිපාටියා විභාවෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ චක්ඛුං උදපාදීති පාළියං පදුද්ධාරො. කථං උදපාදීති චෙති ආහ ‘‘දස්සනට්ඨෙනා’’ති. ‘‘සමුදයස්ස පච්චක්ඛතො දස්සනභාවෙනාති වුත්තො වායමත්ථො. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. චක්ඛුධම්මොති චක්ඛූති පාළිධම්මො. දස්සනට්ඨො අත්ථොති දස්සනසභාවො තෙන ¶ පකාසෙතබ්බො අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එත්තකෙහි පදෙහීති ඉමෙහි පඤ්චහි පදෙහි. ‘‘කිං කථිත’’න්ති පිණ්ඩත්ථං පුච්ඡති. පච්චයසඤ්ජානනමත්තන්ති විඤ්ඤාණාදීනං පච්චයධම්මානං නාමරූපාදිපච්චයුප්පන්නස්ස පච්චයසභාවසඤ්ජානනමත්තං කථිතං අවිසෙසතො පච්චයසභාවසල්ලක්ඛණස්ස ජොතිතත්තා. සඞ්ඛාරානං සම්මදෙව ¶ උදයදස්සනස්ස ජොතිතත්තා ‘‘වීථිපටිපන්නා තරුණවිපස්සනා කථිතා’’ති ච වුත්තං.

61. අත්තනා අධිගතත්තා ආසන්නපච්චක්ඛතාය ‘‘අය’’න්ති වුත්තං, අරියමග්ගාදීනං මග්ගනට්ඨෙන මග්ගොති. පුබ්බභාගවිපස්සනා හෙසා. තෙනාහ ‘‘බොධායා’’ති. බොධපදස්ස භාවසාධනතං සන්ධායාහ ‘‘චතුසච්චබුජ්ඣනත්ථායා’’ති. පරිඤ්ඤාපහානභාවනාභිසමයා යාවදෙව සච්ඡිකිරියාභිසමයත්ථා නිබ්බානාධිගමත්ථත්තා බ්රහ්මචරියවාසස්සාති වුත්තං ‘‘නිබ්බානබුජ්ඣනත්ථාය එව වා’’ති. ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්ති (ම. නි. 2.215, 217; ධ. ප. 204) හි වුත්තං. බුජ්ඣතීති චත්තාරි අරියසච්චානි එකපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, තෙන බොධ-සද්දස්ස කත්තුසාධනත්තමාහ. පච්චත්තපදෙහීති පඨමාවිභත්තිදීපකෙහි පදෙහි. නිබ්බානමෙව කථිතං විඤ්ඤාණාදි නිරුජ්ඣති එත්ථාති කත්වා. අනිබ්බත්තිනිරොධන්ති සබ්බසො පච්චයනිරොධෙන අනුප්පාදනිරොධං අච්චන්තනිරොධං.

62. සබ්බෙහෙව එතෙහි පදෙහීති ‘‘චක්ඛූ’’තිආදීහි පඤ්චහි පදෙහි. නිරොධසඤ්ජානනමත්තමෙවාති ‘‘නිරොධො නිරොධොති ඛො’’තිආදිනා නිරොධස්ස සඤ්ජානනමත්තමෙව කථිතං පුබ්බාරම්භභාවතො, න තස්ස පටිවිජ්ඣනවසෙන පච්චක්ඛතො දස්සනං අරියමග්ගස්ස අනධිගතත්තා. සඞ්ඛාරානං සම්මදෙව නිරොධදස්සනං නාම සිඛාප්පත්තාය විපස්සනාය වසෙන ඉච්ඡිතබ්බන්ති ‘‘වුට්ඨානගාමිනී බලවවිපස්සනා කථිතා’’ති ච වුත්තං.

63. විදිත්වාති ¶ පුබ්බභාගියෙන ඤාණෙන ජානිත්වා. තතො අපරභාගෙති වුත්තනයෙන පච්චයනිරොධජානනතො පච්ඡාභාගෙ. උපාදානස්ස පච්චයභූතෙසූති චතුබ්බිධස්සපි උපාදානස්ස ආරම්මණපච්චයාදිනා පච්චයභූතෙසු, උපාදානියෙසූති අත්ථො ¶ . වහන්තොති පවත්තෙන්තො. ඉදන්ති ‘‘අපරෙන සමයෙනා’’තිආදි වචනං. කස්මා වුත්තන්ති ‘‘යාය පටිපත්තියා සබ්බෙපි මහාබොධිසත්තා චරිමභවෙ බොධාය පටිපජ්ජන්ති, විපස්සනාය මහාබොධිසත්තෙන තථෙව පටිපන්න’’න්ති කථෙතුකම්යතාවසෙන පුච්ඡාවචනං. තෙනාහ ¶ ‘‘සබ්බෙයෙව හී’’තිආදි. තත්ථ පුත්තස්ස ජාතදිවසෙ මහාභිනික්ඛමනං, පධානානුයොගො ච ධම්මතාවසෙන වෙදිතබ්බො, ඉතරං ඉතිකත්තබ්බතාවසෙන. තත්ථාපි චිරකාලපරිභාවනාය ලද්ධාසෙවනාය මහාකරුණාය සඤ්චොදිතමානසත්තා ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) සංසාරදුක්ඛතො මොචෙතුං ඉච්ඡිතස්ස සත්තලොකස්ස කිච්ඡාපත්තිදස්සනමුඛෙන ජරාමරණතො පට්ඨාය පච්චයාකාරසම්මසනම්පි ධම්මතාව. තථා අත්තාධීනතාය, කෙනචි අනුපඛතත්තා, අසෙචනකසුඛවිහාරතාය, චතුත්ථජ්ඣානිකතාය ච ආනාපානකම්මට්ඨානානුයොගො. පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අභිනිවිසිත්වාති විඤ්ඤාණනාමරූපාදිපරියායෙන ගහිතෙසු පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු විපස්සනාභිනිවෙසවසෙන අභිනිවිසිත්වා පටිපත්තිං ආරභිත්වා. අනුක්කමන්ති අනු අනු ගාමිතබ්බතො පටිපජ්ජිතබ්බතො ‘‘අනුක්කම’’න්ති ලද්ධනාමං අනුපුබ්බපටිපත්තිං. කත්වාති පටිපජ්ජිත්වා.

ඉති රූපන්ති එත්ථ දුතියො ඉති-සද්දො නිදස්සනත්ථො, තෙන පඨමො ඉති-සද්දො සරූපස්ස, පරිමාණස්ස ච බොධකො අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං,ආවුත්තිආදිවසෙන වායමත්ථො වෙදිතබ්බො. අන්තොගධාවධාරණඤ්ච වාක්යං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං රූපං, එත්තකං රූපං, ඉතො උද්ධං රූපං නත්ථී’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ ‘‘රුප්පනසභාව’’න්ති ඉමිනා සාමඤ්ඤතො රූපස්ස සභාවො දස්සිතො, ‘‘භූතුපාදායභෙද’’න්තිආදිනා විසෙසතො, තදුභයෙනපි ‘‘ඉදං රූප’’න්ති පදස්ස අත්ථො නිද්දිට්ඨො. තත්ථ ලක්ඛණං නාම තස්ස තස්ස රූපවිසෙසස්ස අනඤ්ඤසාධාරණො සභාවො. රසො තස්සෙව අත්තනො ඵලං පති පච්චයභාවො. පච්චුපට්ඨානං තස්ස පරමත්ථතො විජ්ජමානත්තා යාථාවතො ඤාණස්ස ගොචරභාවො. පදට්ඨානං ආසන්නකාරණං, තෙනස්ස පච්චයායත්තවුත්තිතා දස්සිතා. ‘‘අනවසෙසරූපපරිග්ගහො’’ති ඉමිනා පන ‘‘එත්තකං රූපං, ඉතො උද්ධං’’ රූපං නත්ථීති පදද්වයස්සාපි අත්ථො නිද්දිට්ඨො රූපස්ස සබ්බසො පරියාදානවසෙන නියාමනතො. ‘‘ඉති රූපස්ස සමුදයො’’ති එත්ථ පන ඉති-සද්දො ‘‘ඉති ඛො භික්ඛවෙ සප්පටිභයො බාලො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.124; අ. නි. 3.1) විය පකාරත්ථොති ආහ ‘‘ඉතීති එව’’න්ති.

අවිජ්ජාසමුදයාති ¶ අවිජ්ජාය උප්පාදා, අත්ථිභාවාති අත්ථො. නිරොධනිරොධී හි උප්පාදො අත්ථිභාවවාචකොපි හොති, තස්මා පුරිමභවසිද්ධාය ¶ අවිජ්ජාය සති ඉමස්මිං භවෙ රූපසමුදයො, රූපස්ස උප්පාදො හොතීති අත්ථො. ‘‘තණ්හාසමුදයා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. ආහාරසමුදයාති එත්ථ පන පවත්තිපච්චයෙසු කබළීකාරාහාරස්ස බලවතාය සො එව ගහිතො. තස්මිං පන ගහිතෙ පවත්තිපච්චයතාසාමඤ්ඤෙන උතුචිත්තානි ගහිතානෙව හොන්තීති චතුසමුට්ඨානිකරූපස්ස පච්චයතො උදයදස්සනං විභාවිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘නිබ්බත්තිලක්ඛණ’’න්තිආදිනා කාලවසෙන උදයදස්සනමාහ. තත්ථ නිබ්බත්තිලක්ඛණන්ති රූපස්ස උප්පාදසඞ්ඛාතං සඞ්ඛතලක්ඛණං. පස්සන්තොපීති න කෙවලං පච්චයසමුදයමෙව, අථ ඛො ඛණතො උදයං පස්සන්තොපි. අද්ධාවසෙන හි පඨමං උදයං පස්සිත්වා ඨිතො පුන සන්තතිවසෙන දිස්වා අනුක්කමෙන ඛණවසෙන පස්සති. අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධොති අග්ගමග්ගෙන ¶ අවිජ්ජාය අනුප්පාදනිරොධතො අනාගතස්ස රූපස්ස අනුප්පාදනිරොධො හොති පච්චයාභාවෙ අභාවතො. තණ්හානිරොධා කම්මනිරොධොති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආහාරනිරොධාති පවත්තිපච්චයස්ස කබළීකාරාහාරස්ස අභාවෙන. රූපනිරොධොති තංසමුට්ඨානරූපස්ස අභාවො හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව. ‘‘විපරිණාමලක්ඛණ’’න්ති භඞ්ගකාලවසෙන හෙතං වයදස්සනං, තස්මා තං අද්ධාවසෙන පඨමං පස්සිත්වා පුන සන්තතිවසෙන දිස්වා අනුක්කමෙන ඛණවසෙන පස්සති. අයඤ්ච නයො පාකතිකවිපස්සකවසෙන වුත්තො, බොධිසත්තානං පනෙතං නත්ථි. එස නයො උදයදස්සනෙපි.

‘‘ඉති වෙදනා’’තිආදීසුපි හෙට්ඨා රූපෙ වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘අයං වෙදනා, එත්තකා වෙදනා’’තිආදි. තත්ථ වෙදයිත…පෙ… සභාවන්ති එත්ථ ‘‘වෙදයිතසභාවං…පෙ… විජානනසභාව’’න්ති පච්චෙකං සභාව- සද්දො යොජෙතබ්බො. වෙදයිතසභාවන්ති අනුභවනසභාවං. සඤ්ජානනසභාවන්ති ‘‘නීලං පීත’’න්තිආදිනා ආරම්මණස්ස සල්ලක්ඛණසභාවං. අභිසඞ්ඛරණසභාවන්ති ආයූහනසභාවං. විජානනසභාවන්ති ආරම්මණස්ස උපලද්ධිසභාවං. සුඛාදීති ආදි-සද්දෙන දුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සුපෙක්ඛාවෙදනානං සඞ්ගහො රූපසඤ්ඤාදීති ආදි-සද්දෙන සද්දසඤ්ඤාදීනං, ඵස්සාදීති ආදි-සද්දෙන චෙතනා විතක්කාදීනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සබ්බෙසං ලොකියවිඤ්ඤාණානං සඞ්ගහො. යථා ච විඤ්ඤාණෙ, එස නයො වෙදනාදීසුපි. තෙසන්ති ¶ ‘‘සමුදයො’’ති වුත්තධම්මානං. තීසු ඛන්ධෙසූති වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙසු. ‘‘ඵුට්ඨො වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති (සං. නි. 4.93) වචනතො ¶ ‘‘ඵස්සසමුදයා’’ති වත්තබ්බං. ‘‘නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණ’’න්ති (විභ. 246; දී. නි. 2.97) වචනතො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ ‘‘නාමරූපසමුදයා’’ති වත්තබ්බං. තෙසං යෙවාති ¶ තීසු ඛන්ධෙසු ‘‘ඵස්සස්ස විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ නාමරූපස්සා’’ති ඵස්සනාමරූපානංයෙව වසෙන අත්ථඞ්ගමපදම්පි යොජෙතබ්බං, අවිජ්ජාදයො පන රූපෙ වුත්තසදිසා එවාති අධිප්පායො.

සමපඤ්ඤාසලක්ඛණවසෙනාති පච්චයතො වීසති ඛණතො පඤ්චාති පඤ්චවීසතියා උදයලක්ඛණානං, පච්චයතො වීසති ඛණතො පඤ්චාති පඤ්චවීසතියා එව වයලක්ඛණානං චාති සමපඤ්ඤාසාය උදයවයලක්ඛණානං වසෙන. තත්ථ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයො ලක්ඛීයති එතෙහීති ලක්ඛණානීති වුච්චන්ති අවිජ්ජාදිසමුදයොති, තථා තෙසං අනුප්පාදනිරොධො ලක්ඛීයති එතෙහීති ලක්ඛණානීති වුච්චන්ති අවිජ්ජාදීනං අච්චන්තනිරොධො. නිබ්බත්තිවිපරිණාමලක්ඛණානි පන සඞ්ඛතලක්ඛණමෙවාති. එවං එතානි සමපඤ්ඤාසලක්ඛණානි සරූපතො වෙදිතබ්බානි. යථානුක්කමෙන වඩ්ඪිතෙති යථාවුත්තඋදයබ්බයඤාණෙ තික්ඛෙ සූරෙ පසන්නෙ හුත්වා වහන්තෙ තතො පරං වත්තබ්බානං භඞ්ගඤාණාදීනං උප්පත්තිපටිපාටියා බුද්ධිප්පත්තෙ පරමුක්කංසගතෙ විපස්සනාඤාණෙ. පගෙව හි ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන පවත්තෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුච්ඡවිකෙන මහාවජිරඤාණසඞ්ඛාතෙන සම්මසනඤාණෙන සම්භතානුභාවං ගබ්භං ගණ්හන්තං පරිපාකං ගච්ඡන්තං පටිපදාවිසුද්ධිඤාණං අපරිමිතකාලෙ සම්භතාය පඤ්ඤාපාරමියා ආනුභාවෙන උක්කංසපාරමිප්පත්තං අනුක්කමෙන වුට්ඨානගාමිනිභාවං උපගන්ත්වා යදා අරියමග්ගෙන ඝටෙති, තදා අරියමග්ගචිත්තං සබ්බකිලෙසෙහි මග්ගපටිපාටියා විමුච්චති ¶ , විමුච්චන්තඤ්ච තථා විමුච්චති, යථා සබ්බඤෙය්යාවරණප්පහානං හොති. යං කිලෙසානං ‘‘සවාසනප්පහාන’’න්ති වුච්චති, තයිදං පහානං අත්ථතො අනුප්පත්තිනිරොධොති ආහ ‘‘අනුප්පාදනිරොධෙනා’’ති. ආසවසඞ්ඛාතෙහි කිලෙසෙහීති භවතො ආභවග්ගං, ධම්මතො ආගොත්රභුං සවනතො පවත්තනතො ආසවසඤ්ඤිතෙහි රාගො, දිට්ඨි, මොහොති ඉමෙහි කිලෙසෙහි. ලක්ඛණවචනඤ්චෙතං, පාළියං යදිදං ‘‘ආසවෙහී’’ති, තදෙකට්ඨතාය පන සබ්බෙහිපි ¶ කිලෙසෙහි සබ්බෙහිපි පාපධම්මෙහි චිත්තං විමුච්චති. අග්ගහෙත්වාති තෙසං කිලෙසානං ලෙසමත්තම්පි අග්ගහෙත්වා.

මග්ගක්ඛණෙ විමුච්චති නාම තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙහි ඵලක්ඛණෙ විමුත්තං නාම. මග්ගක්ඛණෙ වා විමුත්තඤ්චෙවවිමුච්චති චාති උපරිමග්ගක්ඛණෙ හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣෙහි විමුත්තඤ්චෙව යථාසකං පහාතබ්බෙහි විමුච්චති ච. ඵලක්ඛණෙ විමුත්තමෙවාති සබ්බස්මිම්පි ඵලක්ඛණෙ විමුත්තමෙව, න විමුච්චති නාම.

සබ්බබන්ධනාති ඔරම්භාගියුද්ධම්භාගියසඞ්ගහිතා සබ්බස්මාපි භවසඤ්ඤොජනා, විප්පමුත්තො විසෙසතො පකාරෙහි මුත්තො. සුවිකසිතචිත්තසන්තානොති සාතිසයං ඤාණරස්මිසම්ඵස්සෙන සුට්ඨු සම්මදෙව ¶ සම්ඵුල්ලචිත්තසන්තානො. ‘‘චත්තාරි මග්ගඤාණානී’’තිආදි යෙහි ඤාණෙහි සුවිකසිතචිත්තසන්තානො, තෙසං එකදෙසෙන දස්සනං. නිප්පදෙසතො දස්සනං පන පරතො ආගමිස්සති, තස්මා තත්ථෙව තානි විභජිස්සාම. සකලෙ ච බුද්ධගුණෙති අතීතංසෙ අප්පටිහතඤාණාදිකෙ සබ්බෙපි බුද්ධගුණෙ. යදා හි ලොකනාථො අග්ගමග්ගං අධිගච්ඡති, තදා සබ්බෙ ගුණෙ හත්ථගතෙ කරොති නාම. තතො පරං ‘‘හත්ථගතෙ කත්වා ඨිතො’’ති වුච්චති.

‘‘පරිපුණ්ණසඞ්කප්පො’’ති වත්වා පරිපුණ්ණසඞ්කප්පතාපරිදීපනං උදානං දස්සෙතුං ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආදිතො ද්වින්නං ගාථානමත්ථො හෙට්ඨා බ්රහ්මජාලනිදානවණ්ණනායං (දී. නි. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වුත්තො එව. පරතො ¶ පන අයොඝනහතස්සාති අයො හඤ්ඤති එතෙනාති අයොඝනං, කම්මාරානං අයොකූටං, අයොමුට්ඨි ච, තෙන අයොඝනෙන හතස්ස පහතස්ස. එව-සද්දො චෙත්ථ නිපාතමත්තං. ජලතො ජාතවෙදසොති ජලයමානස්ස අග්ගිස්ස, අනාදරෙ වා එතං සාමිවචනං. අනුපුබ්බූපසන්තස්සාති අනුක්කමෙන උපසන්තස්ස වික්ඛම්භන්තස්ස නිරුද්ධස්ස. යථා න ඤායතෙ ගතීති යථා තස්ස ගති න ඤායති. ඉදං වුත්තං හොති – අයොමුට්ඨිකූටාදිනා පහතත්තා අයොඝනෙන හතස්ස පහතස්ස අයොගතස්ස, කංසභාජනාදිගතස්ස වා ජලමානස්ස අග්ගිස්ස අනුක්කමෙන උපසන්තස්ස දසසු දිසාසු න කත්ථචි ගති පඤ්ඤායති පච්චයනිරොධෙන අප්පටිසන්ධිකනිරුද්ධත්තාති. එවං සම්මාවිමුත්තානන්ති සම්මා හෙතුනා ඤායෙන තදඞ්ගවික්ඛම්භනවිමුත්තිපුබ්බඞ්ගමාය ¶ සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා අරියමග්ගෙන චතූහිපි උපාදානෙහි, ආසවෙහි ච මුත්තත්තා සම්මා විමුත්තානං, තතො එව කාමබන්ධනසඞ්ඛාතං කාමොඝභවොඝාදිභෙදං අවසිට්ඨඔඝඤ්ච තරිත්වා ඨිතත්තා කාමබන්ධොඝතාරීනං සුට්ඨු පටිපස්සම්භිතසබ්බකිලෙසවිප්ඵන්දිතත්තා කිලෙසාභිසඞ්ඛාරවාතෙහි අකම්පනීයතාය අචලං නිබ්බානසඞ්ඛාතං සඞ්ඛාරූපසමං සුඛං පත්තානං අධිගතානං ඛීණාසවානං ගති දෙවමනුස්සාදිභෙදාසු ගතීසු ‘‘අයං නාමා’’ති පඤ්ඤාපෙතබ්බතාය අභාවතො පඤ්ඤාපෙතුං නත්ථි න උපලබ්භති, යථාවුත්තජාතවෙදො විය අපඤ්ඤත්තිකභාවමෙව තෙ ගච්ඡන්තීති අත්ථො. එවං මනසි කරොන්තොති ‘‘එවං අනෙකජාතිසංසාර’’න්තිආදිනා (ධ. ප. 153) අත්තනො කතකිච්චත්තං මනසි කරොන්තො බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නොව විරොචිත්ථාති යොජනා.

දුතියභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බ්රහ්මයාචනකථාවණ්ණනා

64. යන්නූනාති ¶ ¶ පරිවිතක්කනත්ථෙ නිපාතො, අහන්ති භගවා අත්තානං නිද්දිසතීති ආහ ‘‘යදි පනාහ’’න්ති. ‘‘අට්ඨමෙ සත්තාහෙ’’තිආදි යථා අම්හාකං භගවා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදනාදිවසෙන සත්තසු සත්තාහෙසු පටිපජ්ජි, තතො පරඤ්ච ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණාදිවසෙන, එවමෙව සබ්බෙපි සම්මාසම්බුද්ධා අභිසම්බුද්ධකාලෙ පටිපජ්ජිංසු, තෙ ච සත්තාහාදයො තථෙව වවත්ථපීයන්තීති අයං සබ්බෙසම්පි බුද්ධානං ධම්මතා. තස්මා විපස්සී භගවා අභිසම්බුද්ධකාලෙ තථා පටිපජ්ජීති දස්සෙතුං ආරද්ධං. තත්ථ ‘‘අට්ඨමෙ සත්තාහෙ’’ති ඉදං සත්තමසත්තාහතො පරං, සත්තාහතො ඔරිමෙ ච පවත්තාය පටිපත්තියා වසෙන වුත්තං, න පල්ලඞ්කසත්තාහස්ස විය අට්ඨමස්ස නාම සත්තාහස්ස වවත්ථිතස්ස ලබ්භමානත්තා. අනන්තරොති ‘‘අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො’’තිආදිකො විතක්කො (දී. නි. 2.67; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7, 8).

පටිවිද්ධොති සයම්භුඤාණෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා පටිමුඛං පටිවිජ්ඣනවසෙන පවත්තො, යථාභූතං අවබුද්ධොති අත්ථො. ධම්මොති චතුසච්චධම්මො තබ්බිනිමුත්තස්ස ¶ පටිවිජ්ඣිතබ්බධම්මස්ස අභාවතො. ගම්භීරොති මහාසමුද්දො විය මකසතුණ්ඩසූචියා අඤ්ඤත්ර සමුපචිතපරිපක්කඤාණසම්භාරෙහි අඤ්ඤෙසං ඤාණෙන අලබ්භනෙය්යප්පතිට්ඨො. තෙනාහ ‘‘උත්තානභාවපටික්ඛෙපවචනමෙත’’න්ති. අලබ්භනෙය්යප්පතිට්ඨො ඔගාහිතුං අසක්කුණෙය්යතාය සරූපතො විසෙසතො ච පස්සිතුං න සක්කාති ආහ ‘‘ගම්භීරත්තාව දුද්දසො’’ති. දුක්ඛෙන දට්ඨබ්බොති කිච්ඡෙන කෙනචි කදාචිදෙව දට්ඨබ්බො. යං පන දට්ඨුමෙව න සක්කා, තස්ස ඔගාහෙත්වා අනු අනු බුජ්ඣනෙ කථා එව නත්ථීති ආහ ‘‘දුද්දසත්තාව දුරනුබොධො’’ති. දුක්ඛෙන අවබුජ්ඣිතබ්බො අවබොධස්ස දුක්කරභාවතො. ඉමස්මිං ඨානෙ ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ භික්ඛවෙ දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා’’ති (සං. නි. 5.1115) සුත්තපදං ¶ වත්තබ්බං. සන්තාරම්මණතාය වා සන්තො. නිබ්බුතසබ්බපරිළාහතාය නිබ්බුතො. පධානභාවං නීතොති වා පණීතො. අතිත්තිකරට්ඨෙන අතප්පකො සාදුරසභොජනං විය. එත්ථ ච නිරොධසච්චං සන්තං ආරම්මණන්ති සන්තාරම්මණං, මග්ගසච්චං සන්තං, සන්තාරම්මණඤ්චාති සන්තාරම්මණං අනුපසන්තසභාවානං කිලෙසානං, සඞ්ඛාරානඤ්ච අභාවතො සන්තො නිබ්බුතසබ්බපරිළාහත්තා නිබ්බුතො, සන්තපණීතභාවෙනෙව තදත්ථාය අසෙචනකතාය අතප්පකතා දට්ඨබ්බා. තෙනාහ ‘‘ඉදං ද්වයං ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. උත්තමඤාණස්ස විසයත්තා න තක්කෙන අවචරිතබ්බො, තතො එව නිපුණඤාණගොචරතාය, සණ්හසුඛුමසභාවත්තා ච නිපුණො. බාලානං අවිසයත්තා පණ්ඩිතෙහි එව වෙදිතබ්බොති පණ්ඩිතවෙදනීයො. ආලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන ¶ සෙවීයන්තීති ආලයා, පඤ්ච කාමගුණා. ආලයන්ති අභිරමණවසෙන සෙවන්තීති ආලයා, තණ්හාවිචරිතානි. ආලයරතාති ආලයනිරතා. සුට්ඨු මුදිතා අතිවිය මුදිතා අනුක්කණ්ඨනතො. රමතීති රතිං වින්දති කීළති ලළති. ඉමෙ සත්තා යථා කාමගුණෙ, එවං රාගම්පි අස්සාදෙන්ති අභිනන්දන්ති යෙවාති වුත්තං ‘‘දුවිධම්පී’’තිආදි.

ඨානං සන්ධායාති ඨාන-සද්දං සන්ධාය. අත්ථතො පන ‘‘ඨාන’’න්ති ච පටිච්චසමුප්පාදො එව අධිප්පෙතො. තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයභූතා අවිජ්ජාදයො. ඉමෙසං සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයාති ඉදප්පච්චයා, අවිජ්ජාදයොව. ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා යථා දෙවො එව දෙවතා ¶ , ඉදප්පච්චයානං වා අවිජ්ජාදීනං අත්තනො ඵලං පටිච්ච පච්චයභාවො ¶ උප්පාදනසමත්ථතා ඉදප්පච්චයතා, තෙන පරමත්ථපච්චයලක්ඛණො පටිච්චසමුප්පාදො දස්සිතො හොති. පටිච්ච සමුප්පජ්ජති ඵලං එතස්මාති පටිච්චසමුප්පාදො. පදද්වයෙනාපි ධම්මානං පච්චයට්ඨො එව විභාවිතො. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛාරාදිපච්චයානං අවිජ්ජාදීනමෙතං අධිවචන’’න්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාසු (විසුද්ධි. 2.570) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බන්ති සබ්බසඞ්ඛාරසමථාදිපදාභිධෙය්යං සබ්බං, අත්ථතො නිබ්බානමෙව. ඉදානි තස්ස නිබ්බානභාවං දස්සෙතුං ‘‘යස්මා හී’’තිආදි වුත්තං. තන්ති නිබ්බානං. ආගම්මාති පටිච්ච අරියමග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයහෙතු. සම්මන්තීති අප්පටිසන්ධිකූපසමවසෙන සම්මන්ති. තථා සන්තා ච සවිසෙසං උපසන්තා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘වූපසම්මන්තී’’ති, එතෙන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සම්මන්ති එත්ථාති සබ්බසඞ්ඛාරසමථො, නිබ්බානන්ති දස්සෙති. සබ්බසඞ්ඛාරවිසංයුත්තෙ හි නිබ්බානෙ සබ්බසඞ්ඛාරවූපසමපරියායො ඤායාගතො යෙවාති. සෙසෙපදෙසුපි එසෙව නයො. උපධීයති එත්ථ දුක්ඛන්ති උපධි, ඛන්ධාදයො. පටිනිස්සට්ඨාති සමුච්ඡෙදවසෙන පරිච්චත්තා හොන්ති. සබ්බා තණ්හාති අට්ඨසතප්පභෙදා සබ්බාපි තණ්හා. සබ්බෙ කිලෙසරාගාති කාමරාගරූපරාගාදිභෙදා සබ්බෙපි කිලෙසභූතා රාගා, සබ්බෙපි වා කිලෙසා ඉධ කිලෙසරාගාති වෙදිතබ්බා, න ලොභවිසෙසා එව චිත්තස්ස විපරීතභාවාපාදනතො. යථාහ ‘‘රත්තම්පි චිත්තං විපරිණතං, දුට්ඨම්පි චිත්තං විපරිණතං, මූළ්හම්පි චිත්තං විපරිණත’’න්ති (පාරා. 271) විරජ්ජන්තීති ¶ අත්තනො සභාවං විජහන්ති. සබ්බං දුක්ඛන්ති ජරාමරණාදිභෙදං සබ්බං වට්ටදුක්ඛං. භවෙන භවන්ති තෙන තෙන භවෙන භවන්තරං. භවනිකන්තිභාවෙන සංසිබ්බති, ඵලෙන වා සද්ධිං කම්මං සතණ්හස්සෙව ආයතිං පුනබ්භවභාවතො. තතො වානතො නික්ඛන්තං තත්ථ තස්ස සබ්බසො අභාවතො. චිරනිසජ්ජාචිරභාසනෙහි පිට්ඨිආගිලායනතාලුගලසොසාදිවසෙන කායකිලමථො චෙව කායවිහෙසා ¶ ච වෙදිතබ්බා. සා ච ඛො දෙසනාය අත්ථං අජානන්තානං, අප්පටිපජ්ජන්තානඤ්ච වසෙන, ජානන්තානං, පන පටිපජ්ජන්තානඤ්ච දෙසනාය කායපරිස්සමොපි සත්ථු අපරිස්සමොව. තෙනාහ භගවා ‘‘න ච මං ධම්මාධිකරණං විහෙසෙසී’’ති (උදා. 10). තථා හි වුත්තං ‘‘යා අජානන්තානං දෙසනා නාම, සො මම කිලමථො අස්සා’’ති. උභයන්ති චිත්තකිලමථො, චිත්තවිහෙසා ¶ චාති උභයං පෙතං බුද්ධානං නත්ථි, බොධිමූලෙයෙව සමුච්ඡින්නත්තා.

65. අනුබ්රූහනං සම්පිණ්ඩනං. සොති ‘‘අපිස්සූ’’ති නිපාතො. විපස්සින්ති පටි-සද්දයොගෙන සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘විපස්සිස්සා’’ති. වුද්ධිප්පත්තා අච්ඡරියා වා අනච්ඡරියා. වුද්ධිඅත්ථොපි හි අකාරො හොති යථා‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකාය 11). කප්පානං චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සතසහස්සඤ්ච සදෙවකස්ස ලොකස්ස ධම්මසංවිභාගකරණත්ථමෙව පාරමියො ¶ පූරෙත්වා ඉදානි සමධිගතධම්මරාජස්ස තත්ථ අප්පොස්සුක්කතාපත්තිදීපනතා, ගාථාත්ථස්ස අච්ඡරියතා, තස්ස වුද්ධිප්පත්ති චාති වෙදිතබ්බා. අත්ථද්වාරෙන හි ගාථානං අනච්ඡරියතා. ගොචරා අහෙසුන්ති උපට්ඨහිංසු. උපට්ඨානඤ්ච විතක්කෙතබ්බතාවාති ආහ ‘‘පරිවිතක්කයිතබ්බතං පාපුණිංසූ’’ති.

යදි සුඛාපටිපදාව කථං කිච්ඡතාති ආහ ‘‘පාරමීපූරණකාලෙ’’තිආදි. එවමාදීනි දුප්පරිච්චජානි දෙන්තස්ස. හ-ඉති වා බ්යත්තන්ති එතස්මිං අත්ථෙ නිපාතො, ‘‘එකංසත්ථෙ’’ති කෙචි. හ බ්යත්තං, එකංසෙන වා අලං නිප්පයොජනං එවං කිච්ඡෙන අධිගතස්ස ධම්මස්ස දෙසෙතුන්ති යොජනා. හලන්ති ‘‘අල’’න්ති ඉමිනා සමානත්ථං පදං ‘‘හලන්ති වදාමී’’තිආදීසු (සං. නි. ටී. 1.172) විය. රාගදොසඵුට්ඨෙහීති ඵුට්ඨවිසෙන විය සප්පෙන රාගෙන, දොසෙන ච සම්ඵුට්ඨෙහි අභිභූතෙහි. රාගදොසානුගතෙහීති රාගදොසෙහි අනුබන්ධෙහි.

නිච්චාදීනන්ති නිච්චග්ගාහාදීනං. එවං ගතන්ති එවං පවත්තං අනිච්චාදිආකාරෙන පවත්තං. ‘‘චතුසච්චධම්ම’’න්ති ඉදං අනිච්චාදීසු, සච්චෙසු ච යථාලාභවසෙන ගහෙතබ්බං. එවං ගතන්ති වා එවං ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා අභිනිවිසිත්වා මයා, අඤ්ඤෙහි ච සම්මාසම්බුද්ධෙහි ගතං, ඤාතං පටිවිද්ධන්ති අත්ථො. කාමරාගෙන, භවරාගෙන ච රත්තා නීවරණෙහි නිවුතචිත්තතාය, දිට්ඨිරාගෙන රත්තා විපරීතාභිනිවෙසෙන න දක්ඛන්ති යාථාවතො ඉමං ධම්මං නප්පටිවිජ්ඣිස්සන්ති. එවං ගාහාපෙතුන්ති ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා සභාවෙන යාථාවතො ධම්මෙ ¶ ජානාපෙතුං. රාගදොසපරෙතතාපි නෙසං සම්මූළ්හභාවෙනෙවාති ආහ ‘‘තමොඛන්ධෙන ආවුටා’’ති.

ධම්මදෙසනාය ¶ අප්පොස්සුක්කතාපත්තියා කාරණං විභාවෙතුං ‘‘කස්මා පනා’’තිආදිනා සයමෙව චොදනං සමුට්ඨාපෙති. තත්ථ යථායං ඉදානි ධම්මදෙසනාය ¶ අප්පොස්සුක්කතාපත්ති සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණධම්මතාවසෙන, සබ්බබොධිසත්තානං ආදිතො ‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙනා’’තිආදිනා (බු. වං. 2.99) මහාභිනීහාරෙ අත්තනො චිත්තස්ස සමුස්සාහනං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණධම්මතා වාති ආහ ‘‘කිං මෙ’’තිආදි. තත්ථ අඤ්ඤාතවෙසෙනාති සදෙවකං ලොකං උන්නාදෙන්තො බුද්ධො අහුත්වා කෙවලං බුද්ධානං සාවකභාවූපගමනවසෙන අඤ්ඤාතරූපෙන. තිවිධං කාරණං අප්පොස්සුක්කතාපත්තියා පටිපක්ඛස්ස බලවභාවො, ධම්මස්ස පරමගම්භීරතා, තත්ථ ච භගවතො සාතිසයං ගාරවන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘තස්ස හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පටිපක්ඛා නාම රාගාදයො කිලෙසා සම්මාපටිපත්තියා අන්තරායකරත්තා. තෙසං බලවභාවතො චිරපරිභාවනාය සත්තසන්තානතො දුබ්බිසොධියතාය තෙ සත්තෙ මත්තහත්ථිනො විය දුබ්බලං පුරිසං අජ්ඣොත්ථරිත්වා අනයබ්යසනං ආපාදෙන්තා අනෙකසතයොජනායාමවිත්ථාරං සුනිචිතං ඝනසන්නිවෙසං කණ්ටකදුග්ගම්පි අධිසෙන්ති. දූරප්පභෙද දුච්ඡෙජ්ජතාහි දුබ්බිසොධියතං පන දස්සෙතුං ‘‘අථස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ච අන්තො ආමට්ඨතාය කඤ්ජිකපුණ්ණලාබු චිරපරිවාසිකතාය තක්කභරිතචාටි ස්නෙහතින්තදුබ්බලභාවෙන වසාතෙලපීතපිලොතිකා; තෙලමිස්සිතතාය අඤ්ජනමක්ඛිතහත්ථා දුබ්බිසොධනීයා වුත්තා. හීනූපමා ¶ චෙතා රූපප්පබන්ධභාවතො, අචිරකාලිකත්තා ච මලීනතාය, කිලෙසසංකිලෙසො එව පන දුබ්බිසොධනීයතරො අනාදිකාලිකත්තා, අනුසයිතත්තා ච. තෙනාහ ‘‘අතිසංකිලිට්ඨා’’ති. යථා ච දුබ්බිසොධනීයතාය එවං ගම්භීරදුද්දසදුරනුබොධානම්පි වුත්තඋපමා හීනූපමාව.

ගම්භීරොපි ධම්මො පටිපක්ඛවිධමනෙන සුපාකටො භවෙය්ය, පටිපක්ඛවිධමනං පන සම්මාපටිපත්තිපටිබද්ධං, සා සද්ධම්මසවනාධීනා, තං සත්ථරි, ධම්මෙ ච පසාදායත්තං. සො විසෙසතො ලොකෙ සම්භාවනීයස්ස ගරුකාතබ්බස්ස අභිපත්ථනාහෙතුකොති පනාළිකාය සත්තානං ධම්මසම්පටිපත්තියා බ්රහ්මයාචනාදිනිමිත්තන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ.

66. ‘‘අඤ්ඤතරො’’ති අප්පඤ්ඤාතො විය කිඤ්චාපි වුත්තං, අථ ඛො පාකටො පඤ්ඤාතොති දස්සෙතුං ‘‘ඉමස්මිං චක්කවාළෙ ජෙට්ඨකමහාබ්රහ්මා’’ති වුත්තං. මහාබ්රහ්මභවනෙ ජෙට්ඨකමහාබ්රහ්මා. සො හි සක්කො විය ¶ කාමදෙවලොකෙ, බ්රහ්මලොකෙ ච පාකටො පඤ්ඤාතො. උපක්කිලෙසභූතං අප්පං රාගාදිරජං එතස්සාති අප්පරජං, අප්පරජං අක්ඛි පඤ්ඤාචක්ඛු යෙසං තෙ තංසභාවාති කත්වා අප්පරජක්ඛජාතිකාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ඤාමයෙ’’තිආදිමාහ. අප්පං රාගාදිරජං යෙසං තෙ තංසභාවා අප්පරජක්ඛජාතිකාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අස්සවනතාති ‘‘සයං ¶ අභිඤ්ඤා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.28, 405; ම. නි. 1.154, 444) විය කරණෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘අස්සවනතායා’’ති. දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙනාති දානාදිදසවිධවිමුත්තිපරිපාචනීයපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං වසෙන. තෙනාහ ‘‘කතාධිකාරා’’තිආදි. පපඤ්චසූදනියං පන ‘‘ද්වාදසපුඤ්ඤකිරියවසෙනා’’ති ¶ (ම. නි. අට්ඨ. 2.282) වුත්තං, තං දානාදීසු සරණගමනපරහිතපරිණාමනද්වය පක්ඛිපනවසෙන වුත්තං.

69. ගරුට්ඨානියෙසු ගාරවවසෙන ගරුකරපත්ථනා අජ්ඣෙසනා, සාපි අත්ථතො පත්ථනා එවාති වුත්තං ‘‘යාචන’’න්ති. පදෙසවිසයඤාණදස්සනං හුත්වා බුද්ධානංයෙව ආවෙණිකභාවතො ඉදං ඤාණද්වයං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ඤාණානං බුද්ධචක්ඛූති නාම’’න්ති. තිණ්ණං මග්ගඤාණානන්ති හෙට්ඨිමානං තිණ්ණං මග්ගඤාණානං ‘‘ධම්මචක්ඛූ’’ති නාමං, චතුසච්චධම්මදස්සනන්ති කත්වා දස්සනමත්තභාවතො. යතො තානි ඤාණානි විජ්ජූපමාභාවෙන වුත්තානි, අග්ගමග්ගඤාණං පන ඤාණකිච්චස්ස සිඛාප්පත්තියා දස්සනමත්තං න හොතීති ‘‘ධම්මචක්ඛූ’’ති න වුච්චතීති. යතො තං වජිරූපමාභාවෙන වුත්තං. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘අප්පරජක්ඛජාතිකා’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව. යස්මා මන්දකිලෙසා ‘‘අප්පරජක්ඛා’’ති වුත්තා, තස්මා බහලකිලෙසා ‘‘මහාරජක්ඛා’’ති වෙදිතබ්බා. පටිපක්ඛවිධමනසමත්ථතාය තික්ඛානි සූරානි විසදානි, වුත්තවිපරියායෙන මුදූනි. සද්ධාදයො ආකාරාති සද්දහනාදිප්පකාරෙ වදති. සුන්දරාති කල්යාණා. සම්මොහවිනොදනියං පන ‘‘යෙසං ආසයාදයො කොට්ඨාසා සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා’’ති (විභ. අට්ඨ. 814) වුත්තං, තං ඉමාය අත්ථවණ්ණනාය අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති ¶ සමෙතීති දට්ඨබ්බං. යතො සද්ධාසම්පදාදිවසෙන අජ්ඣාසයස්ස සුන්දරතාති, තබ්බිපරියායතො අසුන්දරතාති. කාරණං නාම පච්චයාකාරො, සච්චානි වා. පරලොකන්ති සම්පරායං. තං දුක්ඛාවහං වජ්ජං විය භයතො පස්සිතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘පරලොකඤ්චෙව වජ්ජඤ්ච භයතො පස්සන්තී’’ති. සම්පත්තිභවතො වා අඤ්ඤත්තා විපත්තිභවො ‘‘පරලොකො’’ති වුත්තං ‘‘පර…පෙ… පස්සන්තී’’ති.

අයං ¶ පනෙත්ථ පාළීති එත්ථ ‘‘අප්පරජක්ඛා’’දිපදානං අත්ථවිභාවනෙ අයං තස්ස තථාභාවසාධකපාළි. සද්ධාදීනඤ්හි විමුත්තිපරිපාචකධම්මානං බලවභාවො තප්පටිපක්ඛානං පාපධම්මානං දුබ්බලභාවෙනෙව හොති, තෙසඤ්ච බලවභාවො සද්ධාදීනං දුබ්බලභාවෙනාති විමුත්තිපරිපාචකධම්මානං සවිසෙසං අත්ථිතානත්ථිතාවසෙන ‘‘අප්පරජක්ඛා මහාරජක්ඛා’’ති ආදයො පාළියං (පටි. ම. 1.111) විභජිත්වා දස්සිතා. ඉති සද්ධාදීනං වසෙන පඤ්ච අප්පරජක්ඛා, අසද්ධියාදීනං වසෙන පඤ්ච මහාරජක්ඛා. එවං තික්ඛින්ද්රියමුදින්ද්රියාදයොති විභාවිතා පඤ්ඤාස පුග්ගලා. සද්ධාදීනං පන අන්තරභෙදෙන අනෙකභෙදා වෙදිතබ්බා. ඛන්ධාදයො එව ¶ ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො, සම්පත්තිභවභූතො ලොකො සම්පත්තිභවලොකො, සුගතිසඞ්ඛාතො උපපත්තිභවො, සම්පත්ති සම්භවති එතෙනාති සම්පත්තිසම්භවලොකො සුගතිසංවත්තනියො කම්මභවො. දුග්ගතිසඞ්ඛාතඋපපත්තිභවදුග්ගතිසංවත්තනියකම්මභවා විපත්තිභවලොකවිපත්තිසම්භවලොකා.

පුන එකකදුකාදිවසෙන ලොකං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘එකො ලොකො’’තිආදි වුත්තං. ආහාරාදයො හි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති. තත්ථ ‘‘එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති (දී. නි. 3.303; අ. නි. 10.27, 28; පටි. ම. 1.2, 112, 208) යායං පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය සබ්බසඞ්ඛාරානං පච්චයායත්තවුත්තිතා වුත්තා, තාය සබ්බො සඞ්ඛාරලොකො එකො එකවිධො පකාරන්තරස්සාභාවතො. ‘‘ද්වෙ ලොකා’’තිආදීසුපි ඉමිනා ¶ නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නාමග්ගහණෙන චෙත්ථ නිබ්බානස්ස අග්ගහණං තස්ස අලොකසභාවත්තා. නනු ච ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති එත්ථ පච්චයායත්තවුත්තිතාය මග්ගඵලානම්පි ලොකතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති පරිඤ්ඤෙය්යානං දුක්ඛසච්චධම්මානං ‘‘ඉධ ලොකො’’ති අධිප්පෙතත්තා. අථ වා න ලුජ්ජති න පලුජ්ජතීති යො ගහිතො, තථා න හොති, සො ලොකොති තංගහණරහිතානං ලොකුත්තරානං නත්ථි ලොකතා. උපාදානානං ආරම්මණභූතා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. අනුරොධාදිවත්ථුභූතා ලාභාදයො අට්ඨ ලොකධම්මා. දසායතනානීති දස රූපායතනානි විවට්ටජ්ඣාසයස්ස අධිප්පෙතත්තා. තස්ස ච සබ්බං තෙභූමකකම්මං ගරහිතබ්බං, වජ්ජිතබ්බඤ්ච හුත්වා උපට්ඨාතීති වුත්තං ‘‘සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජං, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජ’’න්ති. යෙසං ¶ පුග්ගලානං සද්ධාදයො මන්දා, තෙ ඉධ ‘‘අස්සද්ධා’’තිආදිනා වුත්තා. න පන සබ්බෙන සබ්බං සද්ධාදීනං අභාවතොති අප්පරජක්ඛදුකාදීසු පඤ්චසු දුකෙසු එකෙකස්මිං දස දස කත්වා ‘‘පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි ජානාතී’’ති වුත්තං. අථ වා අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරොපරියත්තං ජානාතීති කත්වා තථා වුත්තං. එත්ථ ච අප්පරජක්ඛාදිවසෙන ආවජ්ජන්තස්ස භගවතො තෙ සත්තා පුඤ්ජපුඤ්ජාව හුත්වා උපට්ඨහන්ති, න එකෙකා.

උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනී, ගච්ඡොපි ජලාසයොපි, ඉධ පන ජලාසයො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘උප්පලවනෙ’’ති. යානි උදකස්ස අන්තො නිමුග්ගානෙව හුත්වා පුසන්ති වඩ්ඪන්ති, තානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනී.දීපිතානීති අට්ඨකථායං පකාසිතානි, ඉධෙව වා ‘‘අඤ්ඤානිපී’’තිආදිනා දීපිතානි. උග්ඝටිතඤ්ඤූති උග්ඝටනං නාම ඤාණුග්ඝටනං, ඤාණෙ උග්ඝටිතමත්තෙ එව ජානාතීති අත්ථො. විපඤ්චිතං ¶ විත්ථාරමෙවමත්ථං ජානාතීති විපඤ්චිතඤ්ඤූ. උද්දෙසාදීහි නෙතබ්බොති නෙය්යො. සහ උදාහටවෙලායාති උදාහාරෙ ධම්මස්ස උද්දෙසෙ උදාහටමත්තෙ එව. ධම්මාභිසමයොති චතුසච්චධම්මස්ස ඤාණෙන සද්ධිං අභිසමයො. අයං වුච්චතීති අයං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා ¶ නයෙන සඞ්ඛිත්තෙන මාතිකාය දීපියමානාය දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිතුං සමත්ථො ‘‘පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූ’’ති වුච්චති. අයං වුච්චතීති අයං සඞ්ඛිත්තෙන මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන අත්ථෙ විභජියමානෙ අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො ‘‘පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූ’’ති වුච්චති. උද්දෙසතොති උද්දෙසහෙතු, උද්දිසන්තස්ස, උද්දිසාපෙන්තස්ස වාති අත්ථො. පරිපුච්ඡතොති අත්ථං පරිපුච්ඡන්තස්ස. අනුපුබ්බෙනධම්මාභිසමයො හොතීති අනුක්කමෙන අරහත්තප්පත්තො හොති. න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොතීති තෙන අත්තභාවෙන මග්ගං වා ඵලං වා අන්තමසො ඣානං වා විපස්සනං වා නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති. අයං වුච්චති පුග්ගලො පදපරමොති අයං පුග්ගලො බ්යඤ්ජනපදමෙව පරමං අස්සාති ‘‘පදපරමො’’ති වුච්චති.

යෙති යෙ දුවිධෙ පුග්ගලෙ සන්ධාය වුත්තං විභඞ්ගෙ කම්මාවරණෙනාති පඤ්චවිධෙන ආනන්තරියකම්මෙන. විපාකාවරණෙනාති අහෙතුකපටිසන්ධියා. යස්මා දුහෙතුකානම්පි අරියමග්ගපටිවෙධො නත්ථි, තස්මා දුහෙතුකපටිසන්ධිපි ¶ ‘‘විපාකාවරණමෙවා’’ති වෙදිතබ්බා. කිලෙසාවරණෙනාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා. අස්සද්ධාති බුද්ධාදීසු සද්ධා රහිතා. අච්ඡන්දිකාති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දරහිතා, උත්තරකුරුකා මනුස්සා අච්ඡන්දිකට්ඨානං පවිට්ඨා. දුප්පඤ්ඤාති භවඞ්ගපඤ්ඤාය පරිහීනා, භවඞ්ගපඤ්ඤාය පන පරිපුණ්ණායපි යස්ස භවඞ්ගං ලොකුත්තරස්ස පච්චයො න හොති, සොපි දුප්පඤ්ඤො එව නාම. අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසුසම්මත්තන්ති ¶ කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං අරියමග්ගං ඔක්කමිතුං අධිගන්තුං අභබ්බා. ‘‘න කම්මාවරණෙනා’’තිආදීනි වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බානි.

‘‘රාගචරිතා’’තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං පරමත්ථදීපනියං [පරමත්ථමඤ්ජූසායං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායන්ති භවිතබ්බං –

‘‘සා එසා පරමත්ථානං, තත්ථ තත්ථ යථාරහං;

නිධානතො පරමත්ථ-මඤ්ජූසා නාම නාමතො’’ති. (විසුද්ධිමග්ගමහාටීකාය නිගමනෙ සයමෙව වුත්තත්තා)] විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං;

70. ආරබ්භාති අත්තනො අධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස භගවතො ජානාපනං උද්දිස්සාති අත්ථො. සෙලො පබ්බතො උච්චො හොති ථිරො ච, න පංසුපබ්බතො, මිස්සකපබ්බතො වාති ආහ ‘‘සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනී’’ති. ධම්මමයං පාසාදන්ති ලොකුත්තරධම්මමාහ. සො හි පබ්බතසදිසො ච හොති සබ්බධම්මෙ අතික්කම්ම අබ්භුග්ගතට්ඨෙන පාසාදසදිසො ච, පඤ්ඤාපරියායො වා ඉධ ධම්ම-සද්දො ¶ . සා හි අබ්භුග්ගතට්ඨෙන පාසාදොති අභිධම්මෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 16) නිද්දිට්ඨා. තථා චාහ –

‘‘පඤ්ඤාපාසාදමාරුය්හ, අසොකො සොකිනිං පජං;

පබ්බතට්ඨොව භූමට්ඨෙ, ධීරො බාලෙ අවෙක්ඛතී’’ති. (ධ. ප. 28);

‘‘යථා හී’’තිආදීසු යථා පබ්බතෙ ඨත්වා රත්තන්ධකාරෙ හෙට්ඨා ඔලොකෙන්තස්ස පුරිසස්ස ඛෙත්තෙ කෙදාරපාළිකුටියො, තත්ථ සයිතමනුස්සා ච න පඤ්ඤායන්ති අනුජ්ජලභාවතො. කුටිකාසු පන අග්ගිජාලා පඤ්ඤායති උජ්ජලභාවතො එවං ධම්මපාසාදමාරුය්හ සත්තලොකං ඔලොකයතො භගවතො ඤාණස්ස ආපාථං නාගච්ඡන්ති අකතකල්යාණා සත්තා ඤාණග්ගිනා අනුජ්ජලභාවතො, අනුළාරභාවතො ච රත්තිං ඛිත්තා සරා ¶ විය හොන්ති. කතකල්යාණා පන භබ්බපුග්ගලා දූරෙ ඨිතාපි භගවතො ඤාණස්ස ආපාථං ආගච්ඡන්ති පරිපක්කඤාණග්ගිතාය ¶ සමුජ්ජලභාවතො, උළාරසන්තානතාය හිමවන්තපබ්බතො විය චාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

උට්ඨෙහීති ත්වං ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කතාසඞ්ඛාතසඞ්කොචාපත්තිතො කිලාසුභාවතො උට්ඨහ. වීරියවන්තතායාති සාතිසය චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියවන්තතාය. වීරස්ස හි භාවො, කම්මං වා වීරියං. කිලෙසමාරස්ස විය මච්චුමාරස්සපි ආයතිං අසම්භවතො ‘‘මච්චුකිලෙසමාරාන’’න්ති වුත්තං. අභිසඞ්ඛාරමාරවිජයස්ස අග්ගහණං කිලෙසමාරවිජයෙනෙව තබ්බිජයස්ස ජොතිතභාවතො. වාහනසමත්ථතායාති සංසාරමහාකන්තාරතො නිබ්බානසඞ්ඛාතං ඛෙමප්පදෙසං සම්පාපනසමත්ථතාය.

71. ‘‘අපාරුතං තෙසං අමතස්ස ද්වාර’’න්ති කෙචි පඨන්ති. නිබ්බානස්ස ද්වාරං පවිසනමග්ගො විවරිත්වා ඨපිතො මහාකරුණූපනිස්සයෙන සයම්භුඤාණෙන අධිගතත්තා. සද්ධං පමුඤ්චන්තූති සද්ධං පවෙදෙන්තු, අත්තනො සද්දහනාකාරං උපට්ඨාපෙන්තූති අත්ථො. සුඛෙන අකිච්ඡෙන පවත්තනීයතාය සුප්පවත්තිතං. න භාසිං න භාසිස්සාමීති චින්තෙසි.

අග්ගසාවකයුගවණ්ණනා

73. සල්ලපිත්වාති ‘‘විප්පසන්නානි ඛො තෙ ආවුසො ඉන්ද්රියානී’’තිආදිනා (මහාව. 60) ආලාපසල්ලාපං කත්වා. තඤ්හිස්ස අපරභාගෙ සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමනස්ස පච්චයො අහොසි.

75-6. අනුපුබ්බිං ¶ කථන්ති අනුපුබ්බියා අනුපුබ්බං කථෙතබ්බං කථං. කා පන සාති? දානාදිකථා. තත්ථ දානකථා තාව පචුරජනෙසු පවත්තියා සබ්බසාධාරණත්තා, සුකරත්තා, සීලෙ පතිට්ඨානස්ස උපායභාවතො ච ආදිතො කථිතා. පරිච්චාගසීලො හි පුග්ගලො පරිග්ගහවත්ථූසු ¶ නිස්සඞ්ගභාවතො සුඛෙනෙව සීලානි සමාදියති, තත්ථ ච සුප්පතිට්ඨිතො හොති. සීලෙන දායකපටිග්ගාහකවිසුද්ධිතො පරානුග්ගහං වත්වා පරපීළානිවත්තිවචනතො, කිරියධම්මං වත්වා අකිරියධම්මවචනතො, භොගසම්පත්තිහෙතුං ¶ වත්වා භවසම්පත්තිහෙතුවචනතො ච දානකථානන්තරං සීලකථා කථිතා, තඤ්චෙ දානසීලං වට්ටනිස්සිතං, අයං භවසම්පත්ති තස්ස ඵලන්ති දස්සනත්ථං, ඉමෙහි ච දානසීලමයෙහි පණීතපණීතතරාදිභෙදභින්නෙහි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූහි එතා චාතුමහාරාජිකාදීසු පණීතපණීතතරාදිභෙදභින්නා අපරිමෙය්යා දිබ්බභොගභවසම්පත්තියො හොන්තීති දස්සනත්ථං තදනන්තරං සග්ගකථං. වත්වා අයං සග්ගො රාගාදීහි උපක්කිලිට්ඨො, සබ්බදා අනුපක්කිලිට්ඨො අරියමග්ගොති දස්සනත්ථං සග්ගානන්තරං මග්ගකථා කථෙතබ්බා. මග්ගඤ්ච කථෙන්තෙන තදධිගමුපායදස්සනත්ථං සග්ගපරියාපන්නාපි, පගෙව ඉතරෙ සබ්බෙපි කාමා නාම බහ්වාදීනවා, අනිච්චා අධුවා, විපරිණාමධම්මාති කාමානං ආදීනවො, හීනා, ගම්මා, පොථුජ්ජනිකා, අනරියා, අනත්ථසඤ්හිතාති තෙසං ඔකාරො ලාමකභාවො, සබ්බෙපි භවා කිලෙසානං වත්ථුභූතාති තත්ථ සංකිලෙසො, සබ්බසො කිලෙසවිප්පමුත්තං නිබ්බානන්ති නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසො ච කථෙතබ්බොති අයමත්ථො මග්ගන්තීති එත්ථ ඉති-සද්දෙන ආදිඅත්ථජොතකෙන බොධිතොති වෙදිතබ්බං.

සුඛානං නිදානන්ති දිට්ඨධම්මිකානං, සම්පරායිකානං, නිබ්බානපටිසංයුත්තානඤ්චාති සබ්බෙසම්පි සුඛානං කාරණං. යඤ්හි කිඤ්චි ලොකෙ භොගසුඛං නාම, තං සබ්බං දානනිදානන්ති පාකටො යමත්ථො. යං පන තං ¶ ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානපටිසංයුත්තං සුඛං, තස්සාපි දානං උපනිස්සයපච්චයො හොතියෙව. සම්පත්තීනං මූලන්ති යා ඉමා ලොකෙ පදෙසරජ්ජං සිරිස්සරියං සත්තරතනසමුජ්ජලචක්කවත්තිසම්පදාති එවංපභෙදා මානුසිකා සම්පත්තියො, යා ච චාතුමහාරාජිකචාතුමහාරාජාදිභෙදා දිබ්බසම්පත්තියො, යා වා පනඤ්ඤාපි සම්පත්තියො, තාසං සබ්බාසං ඉදං දානං නාම මූලං කාරණං. භොගානන්ති භුඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන ‘‘භොගො’’ති ලද්ධනාමානං මනාපියරූපාදීනං, තන්නිස්සයානඤ්ච උපභොගසුඛානං. අවස්සයට්ඨෙන පතිට්ඨා. විසමගතස්සාති බ්යසනප්පත්තස්ස. තාණන්ති රක්ඛා තතො පරිපාලනතො. ලෙණන්ති බ්යසනෙහි පරිපාචියමානස්ස ඔලීයනපදෙසො. ගතීති ගන්තබ්බට්ඨානං. පරායණන්ති පටිසරණං. අවස්සයොති විනිපතිතුං අදෙන්තො නිස්සයො. ආරම්මණන්ති ඔලුබ්භාරම්මණං.

රතනමයසීහාසනසදිසන්ති සබ්බරතනමයසත්තඞ්ගමහාසීහාසනසදිසං මහග්ඝං හුත්වා සබ්බසො විනිපතිතුං ¶ අප්පදානතො. මහාපථවිසදිසං ගතගතට්ඨානෙ ¶ පතිට්ඨාය ලභාපනතො. ආලම්බනරජ්ජුසදිසන්ති යථා දුබ්බලස්ස පුරිසස්ස ආලම්බනරජ්ජු උත්තිට්ඨතො, තිට්ඨතො ච උපත්ථම්භො, එවං දානං සත්තානං සම්පත්තිභවෙ උප්පත්තියා, ඨිතියා ච පච්චයභාවතො. දුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙනාති දුග්ගතිදුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙන. සමස්සාසනට්ඨෙනාති ¶ ලොභමච්ඡරියාදිපටිසත්තුපද්දවතො සම්මදෙව අස්සාසනට්ඨෙන. භයපරිත්තාණට්ඨෙනාති දාලිද්දියභයතො පරිපාලනට්ඨෙන. මච්ඡෙරමලාදීහීති මච්ඡෙරලොභදොසඉස්සාවිචිකිච්ඡාදිට්ඨි ආදිචිත්තමලෙහි. අනුපලිත්තට්ඨෙනාති අනුපක්කිලිට්ඨතාය. තෙසන්ති මච්ඡෙරමලාදිකචවරානං. එතෙහි එව දුරාසදට්ඨෙන. අසන්තාසනට්ඨෙනාති අනභිභවනීයතාය සන්තාසාභාවෙන. යො හි දායකො දානපති, සො සම්පතිපි කුතොචි න භායති, පගෙව ආයතිං. ධම්මසීසෙන පුග්ගලො වුත්තො. බලවන්තට්ඨෙනාති මහාබලවතාය. දායකො හි දානපති සම්පති පක්ඛබලෙන බලවා හොති, ආයතිං පන කායබලාදීහිපි. අභිමඞ්ගලසම්මතට්ඨෙනාති ‘‘වඩ්ඪිකාරණ’’න්ති අභිසම්මතභාවෙන. විපත්තිභවතො සම්පත්තිභවූපනයනං ඛෙමන්තභූමිසම්පාපනං, භවසඞ්ගාමතො යොගක්ඛෙමසම්පාපනඤ්ච ඛෙමන්තභූමිසම්පාපනට්ඨො.

ඉදානි දානං වට්ටගතා උක්කංසප්පත්තා සම්පත්තියො විය විවට්ටගතාපි තා සම්පාදෙතීති බොධිචරියභාවෙනපි දානගුණෙ දස්සෙතුං ‘‘දානඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සක්කමාරබ්රහ්මසම්පත්තියො අත්තහිතාය එව, චක්කවත්තිසම්පත්ති පන අත්තහිතාය, පරහිතාය චාති දස්සෙතුං සා තාසං පරතො වුත්තා, එතා ලොකියා, ඉමා පන ලොකුත්තරාති දස්සෙතුං තතො පරං ‘‘සාවකපාරමීඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථාපි උක්කට්ඨුක්කට්ඨතරුක්කට්ඨතමාති දස්සෙතුං කමෙන ඤාණත්තයං වුත්තං. තෙසං පන දානස්ස පච්චයභාවො හෙට්ඨා වුත්තො එව. එතෙනෙවස්ස බ්රහ්මසම්පත්තියාපි පච්චයභාවො දීපිතොති වෙදිතබ්බො.

දානඤ්ච නාම දක්ඛිණෙය්යෙසු හිතජ්ඣාසයෙන වා පූජනජ්ඣාසයෙන වා අත්තනො සන්තකස්ස පරෙසං පරිච්චජනං, තස්මා දායකො සත්තෙසු එකන්තහිතජ්ඣාසයො පුරිසපුග්ගලො, සො ‘‘පරෙසං හිංසති, පරෙසං වා සන්තකං හරතී’’ති අට්ඨානමෙතන්ති ආහ ‘‘දානං දදන්තො සීලං සමාදාතුං සක්කොතී’’ති. සීලසදිසො අලඞ්කාරො නත්ථීති අකිත්තිමං හුත්වා සබ්බකාලං සොභාවිසෙසාවහත්තා. සීලපුප්ඵසදිසං පුප්ඵං නත්ථීති එත්ථාපි ¶ එසෙව නයො. සීලගන්ධසදිසො ගන්ධො නත්ථීති එත්ථ ‘‘චන්දනං ¶ තගරං වාපී’’තිආදිකා (ධ. ප. 55) ගාථා, ‘‘ගන්ධො ඉසීනං චිරදික්ඛිතානං, කායා චුතො ගච්ඡති මාලුතෙනා’’තිආදිකා (ජා. 2.17.55) ච වත්තබ්බා ¶ . සීලඤ්හි සත්තානං ආභරණඤ්චෙව අලඞ්කාරො ච ගන්ධවිලෙපනඤ්ච පරස්ස දස්සනීයභාවාවහඤ්ච. තෙනාහ ‘‘සීලාලඞ්කාරෙන හී’’තිආදි.

‘‘අයං සග්ගො ලබ්භතී’’ති ඉදං මජ්ඣිමෙහි ඡන්දාදීහි ආරද්ධං සීලං සන්ධායාහ. තෙනාහ සක්කො දෙවරාජා –

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣතී’’ති. (ජා. 2.22.429);

ඉට්ඨොති සුඛො, කන්තොති කමනීයො, මනාපොති මනවඩ්ඪනකො, තං පනස්ස ඉට්ඨාදිභාවං දස්සෙතුං ‘‘නිච්චමෙත්ථ කීළා’’තිආදි වුත්තං. නිච්චන්ති සබ්බකාලං කීළාති කාමූපසංහිතා සුඛවිහාරා. සම්පත්තියොති භොගසම්පත්තියො. දිබ්බන්ති දිබ්බභවං දෙවලොකපරියාපන්නං. සුඛන්ති කායිකං, චෙතසිකඤ්ච සුඛං. දිබ්බසම්පත්තින්ති දිබ්බභවං ආයුසම්පත්තිං, වණ්ණයසඉස්සරියසම්පත්තිං, රූපාදිසම්පත්තිඤ්ච. එවමාදීති ආදි-සද්දෙන යාමාදීහි අනුභවිතබ්බං දිබ්බසම්පත්තිං වදති.

අප්පස්සාදාති නිරස්සාදා පණ්ඩිතෙහි යථාභූතං පස්සන්තෙහි තත්ථ අස්සාදෙතබ්බතාභාවතො. බහුදුක්ඛාති මහාදුක්ඛා සම්පති, ආයතිඤ්ච විපුලදුක්ඛානුබන්ධත්තා. බහුපායාසාති අනෙකවිධපරිස්සයා. එත්ථාති කාමෙසු. භිය්යොති බහුං. දොසොති අනිච්චතාදිනා, අප්පස්සාදතාදිනා ච දූසිතභාවො, යතො තෙ විඤ්ඤූනං චිත්තං නාරාධෙන්ති. අථ වා ආදීනං වාති පවත්තතීති ආදීනවො, පරමකපණතා, තථා ¶ ච කාමා යථාභූතං පච්චවෙක්ඛන්තානං පච්චුපතිට්ඨන්ති. ලාමකභාවොති නිහීනභාවො අසෙට්ඨෙහි සෙවිතබ්බත්තා, සෙට්ඨෙහි න සෙවිතබ්බත්තා ච. සංකිලිස්සනන්ති විබාධෙතබ්බතා උපතාපෙතබ්බතා. නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසන්ති එත්ථ යත්තකා කාමෙසු ආදීනවා, තප්පටිපක්ඛතො තත්තකා නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසා. අපි ච ‘‘නෙක්ඛම්මං නාමෙතං අසම්බාධං අසංකිලිට්ඨං, නික්ඛන්තං කාමෙහි, නික්ඛන්තං කාමසඤ්ඤාය, නික්ඛන්තං කාමවිතක්කෙහි, නික්ඛන්තං කාමපරිළාහෙහි, නික්ඛන්තං බ්යාපාදතො’’තිආදිනා ¶ (සාරත්ථ. ටී. 3.26 මහාවග්ගෙ) නයෙන නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසෙ පකාසෙසි, පබ්බජ්ජාය, ඣානාදීසු ච ගුණෙ විභාවෙසි වණ්ණෙසි.

වුත්තනයන්ති එත්ථ යං අවුත්තනයං ‘‘කල්ලචිත්තෙ’’තිආදි, තත්ථ කල්ලචිත්තෙති කම්මනියචිත්තෙ, හෙට්ඨා ¶ පවත්තිතදෙසනාය අස්සද්ධියාදීනං චිත්තදොසානං විගතත්තා උපරිදෙසනාය භාජනභාවූපගමනෙන කම්මක්ඛමචිත්තෙති අත්ථො. අස්සද්ධියාදයො හි යස්මා චිත්තස්ස රොගභූතා තදා තෙ විගතා, තස්මා අරොගචිත්තෙති අත්ථො. දිට්ඨිමානාදිකිලෙසවිගමනෙන මුදුචිත්තෙ. කාමච්ඡන්දාදිවිගමෙන විනීවරණචිත්තෙ. සම්මාපටිපත්තියං උළාරපීතිපාමොජ්ජයොගෙන උදග්ගචිත්තෙ. තත්ථ සද්ධාසම්පත්තියා පසන්නචිත්තෙ. යදා ච භගවා අඤ්ඤාසීති සම්බන්ධො. අථ වා කල්ලචිත්තෙති කාමච්ඡන්දවිගමෙන අරොගචිත්තෙ. මුදුචිත්තෙති බ්යාපාදවිගමෙන මෙත්තාවසෙන අකථිනචිත්තෙ. විනීවරණචිත්තෙති උද්ධච්චකුක්කුච්චවිගමෙන වික්ඛෙපස්ස විගතත්තා තෙන අපිහිතචිත්තෙ. උදග්ගචිත්තෙති ථිනමිද්ධවිගමෙන ¶ සම්පග්ගහිතවසෙන අලීනචිත්තෙ. පසන්නචිත්තෙති විචිකිච්ඡාවිගමෙන සම්මාපටිපත්තියං අධිමුත්තචිත්තෙ, එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදිනා උපමාවසෙන නෙසං සංකිලෙසප්පහානං, අරියමග්ගුප්පාදඤ්ච දස්සෙති. අපගතකාළකන්ති විගතකාළකං. සම්මදෙවාති සුට්ඨු එව. රජනන්ති නීලපීතාදිරඞ්ගජාතං. පටිග්ගණ්හෙය්යාති ගණ්හෙය්ය පභස්සරං භවෙය්ය. තස්මිංයෙව ආසනෙති තිස්සමෙව නිසජ්ජායං, එතෙන නෙසං ලහුවිපස්සකතා, තික්ඛපඤ්ඤතා, සුඛපටිපදාඛිප්පාභිඤ්ඤතා ච දස්සිතා හොති. විරජන්ති අපායගමනීයරාගරජාදීනං විගමෙන විරජං. අනවසෙසදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාමලාපගමනෙන වීතමලං. පඨමමග්ගවජ්ඣකිලෙසරජාභාවෙන වා විරජං. පඤ්චවිධදුස්සීල්යමලාපගමනෙන වීතමලං. ධම්මචක්ඛුන්ති බ්රහ්මායුසුත්තෙ (ම. නි. 2.383) හෙට්ඨිමා තයො මග්ගා වුත්තා, චූළරාහුලොවාදෙ (ම. නි. 3.416) ආසවක්ඛයො, ඉධ පන සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනන්ති. නනු ච මග්ගඤාණං අසඞ්ඛතධම්මාරම්මණං, න සඞ්ඛතධම්මාරම්මණන්ති? සච්චමෙතං. යස්මා තං නිරොධං ආරම්මණං කත්වා කිච්චවසෙන සබ්බසඞ්ඛතං පටිවිජ්ඣන්තං උප්පජ්ජති, තස්මා තථා වුත්තං.

‘‘සුද්ධං වත්ථ’’න්ති නිදස්සිතඋපමායං ඉදං උපමාසංසන්දනං වත්ථං විය චිත්තං, වත්ථස්ස ආගන්තුකමලෙහි කිලිට්ඨභාවො විය චිත්තස්ස රාගාදිමලෙහි සංකිලිට්ඨභාවො ¶ , ධොවනසිලා විය අනුපුබ්බිකථා, උදකං විය සද්ධා, උදකෙ තෙමෙත්වා ඌසගොමයඡාරිකාභරෙහි කාළකපදෙසෙ සමුච්ඡින්දිත්වා වත්ථස්ස ධොවනපයොගො ¶ විය සද්ධාසිනෙහෙන තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා සතිසමාධිපඤ්ඤාහි දොසෙ සිථිලී කත්වා සුතාදිවිධිනා චිත්තස්ස සොධනෙ වීරියාරම්භො, තෙන පයොගෙන වත්ථෙ නානාකාළකාපගමො විය වීරියාරම්භෙන කිලෙසවික්ඛම්භනං, රඞ්ගජාතං විය අරියමග්ගො, තෙන සුද්ධස්ස වත්ථස්ස පභස්සරභාවො විය වික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස චිත්තස්ස මග්ගෙන පරියොදපනන්ති. ‘‘දිට්ඨධම්මා’’ති ¶ වත්වා දස්සනං නාම ඤාණදස්සනතො අඤ්ඤම්පි අත්ථීති තං නිවත්තනත්ථං ‘‘පත්තධම්මා’’ති වුත්තං. පත්ති ච ඤාණසම්පත්තිතො අඤ්ඤම්පි විජ්ජතීති තතො විසෙසදස්සනත්ථං ‘‘විදිතධම්මා’’ති වුත්තං. සා පන විදිතධම්මතා ධම්මෙසු එකදෙසෙනාපි හොතීති නිප්පදෙසතො විදිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘පරියොගාළ්හධම්මා’’ති වුත්තං, තෙන නෙසං සච්චාභිසම්බොධිංයෙව විභාවෙති. මග්ගඤාණඤ්හි එකාභිසමයවසෙන පරිඤ්ඤාදිකිච්චං සාධෙන්තං නිප්පදෙසතොව චතුසච්චධම්මං සමන්තතො ඔගාහන්තං පටිවිජ්ඣතීති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

77. චීවරදානාදීනීති චීවරාදිපරික්ඛාරදානං සන්ධායාහ. යො හි චීවරාදිකෙ අට්ඨ පරික්ඛාරෙ, පත්තචීවරමෙව වා සොතාපන්නාදිඅරියස්ස, පුථුජ්ජනස්සෙව වා සීලසම්පන්නස්ස දත්වා ‘‘ඉදං පරික්ඛාරදානං අනාගතෙ එහිභික්ඛුභාවාය පච්චයො හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි, තස්ස ච සති අධිකාරසම්පත්තියං බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඉද්ධිමයපරික්ඛාරලාභාය සංවත්තතීති වෙදිතබ්බං. වස්සසතිකත්ථෙරා විය ආකප්පසම්පන්නාති අධිප්පායො.

සන්දස්සෙසීති සුට්ඨු පච්චක්ඛං කත්වා දස්සෙසි. ඉධලොකත්ථන්ති ඉධලොකභූතං ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතමත්ථං. පරලොකත්ථන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. දස්සෙසීති සාමඤ්ඤලක්ඛණතො, සලක්ඛණතො ච දස්සෙසි. තෙනාහ ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදි. තත්ථ හුත්වා අභාවතො අනිච්චන්ති දස්සෙසි. උදයබ්බයපටිපීළනතො දුක්ඛන්ති දස්සෙසි. අවසවත්තනතො අනත්තාති දස්සෙසි. ඉමෙ රුප්පනාදිලක්ඛණා පඤ්චක්ඛන්ධාති රාසට්ඨෙන ඛන්ධෙ දස්සෙසි. ඉමෙ චක්ඛාදිසභාවා ¶ නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන අට්ඨාරස ධාතුයොති දස්සෙසි. ඉමානි චක්ඛාදිසභාවානෙව ද්වාරාරම්මණභූතානි ද්වාදස ආයතනානීති දස්සෙසි. ඉමෙ ¶ අවිජ්ජාදයො ජරාමරණපරියොසානා ද්වාදස පච්චයධම්මා පටිච්චසමුප්පාදොති දස්සෙසි. රූපක්ඛන්ධස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පච්චයතො චත්තාරි, ඛණතො එකන්ති ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි දස්සෙසි. තථාති ඉමිනා ‘‘පඤ්ච ලක්ඛණානී’’ති පදං ආකඩ්ඪති. දස්සෙන්තොති ඉති-සද්දො නිදස්සනත්ථො, එවන්ති අත්ථො. නිරයන්ති අට්ඨමහානිරයසොළසඋස්සදනිරයප්පභෙදං සබ්බසො නිරයං දස්සෙසි. තිරච්ඡානයොනින්ති අපදද්විපදචතුප්පදබහුප්පදාදිභෙදං මිගපසුපක්ඛිසරීසපාදිවිභාගං නානාවිධං තිරච්ඡානලොකං. පෙත්තිවිසයන්ති ඛුප්පිපාසිකවන්තාසිකපරදත්තූපජීවිනිජ්ඣාමතණ්හිකාදිභෙදභින්නං නානාවිධං පෙතසත්තලොකං. අසුරකායන්ති කාලකඤ්චිකාසුරනිකායං. එවං තාව දුග්ගතිභූතං පරලොකත්ථං වත්වා ඉදානි සුගතිභූතං වත්තුං ‘‘තිණ්ණං කුසලානං විපාක’’න්තිආදි වුත්තං. වෙහප්ඵලෙ සුභකිණ්ණෙයෙව සඞ්ගහෙත්වා අසඤ්ඤීසු, අරූපීසු ච සම්පත්තියා දස්සෙතබ්බාය අභාවතො දුවිඤ්ඤෙය්යතාය ‘‘නවන්නං බ්රහ්මලොකාන’’න්ත්වෙව වුත්තං.

ගණ්හාපෙසීති ¶ තෙ ධම්මෙ සමාදින්නෙ කාරාපෙසි.

සමුත්තෙජනං නාම සමාදින්නධම්මානං යථා අනුපකාරකා ධම්මා පරිහායන්ති, පහීයන්ති ච, උපකාරකා ධම්මා පරිවඩ්ඪන්ති, විසුජ්ඣන්ති ච, තථා නෙසං උස්සාහුප්පාදනන්ති ආහ ‘‘අබ්භුස්සාහෙසී’’ති. යථා පන තං උස්සාහුප්පාදනං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉධලොකත්ථඤ්චෙවා’’තිආදි වුත්තං. තාසෙත්වා තාසෙත්වාති පරිබ්යත්තභාවාපාදනෙන තෙජෙත්වා තෙජෙත්වා. අධිගතං විය කත්වාති යෙසං කථෙති, තෙහි තමත්ථං පච්චක්ඛතො අනුභුය්යමානං විය කත්වා. වෙනෙය්යානඤ්හි බුද්ධෙහි පකාසියමානො ¶ අත්ථො පච්චක්ඛතොපි පාකටතරො හුත්වා උපට්ඨාති. තථා හි භගවා එවං ථොමීයති –

‘‘ආදිත්තොපි අයං ලොකො, එකාදසහි අග්ගිභි;

න තථා යාති සංවෙගං, සම්මොහපලිගුණ්ඨිතො.

සුත්වාදීනවසඤ්ඤුත්තං, යථා වාචං මහෙසිනො;

පච්චක්ඛතොපි බුද්ධානං, වචනං සුට්ඨු පාකට’’න්ති.

තෙනාහ ‘‘ද්වත්තිංසකම්මකාරණපඤ්චවීසතිමහාභයප්පභෙදඤ්හී’’තිආදි. ද්වත්තිංසකම්මකාරණානි ‘‘හත්ථම්පි ඡින්දන්තී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.178) දුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තෙ ආගතනයෙන ¶ වෙදිතබ්බානි. පඤ්චවීසතිමහාභයානි ‘‘ජාතිභයං ජරාභයං බ්යාධිභයං මරණභය’’න්තිආදිනා (චූළනි. 123) තත්ථ තත්ථ සුත්තෙ ආගතනයෙන වෙදිතබ්බානි. ආඝාතනභණ්ඩිකා අධිකුට්ටනකළිඞ්ගරං, යං ‘‘අච්චාධාන’’න්තිපි වුච්චති.

පටිලද්ධගුණෙන චොදෙසීති ‘‘තංතංගුණාධිගමෙන අයම්පි තුම්හෙහි පටිලද්ධො, ආනිසංසො අයම්පී’’ති පච්චක්ඛතො දස්සෙන්තො ‘‘කිං ඉතො පුබ්බෙ එවරූපං අත්ථී’’ති චොදෙන්තො විය අහොසි. තෙනාහ ‘‘මහානිසංසං කත්වා කථෙසී’’ති.

තප්පච්චයඤ්ච කිලමථන්ති සඞ්ඛාරපවත්තිහෙතුකං තස්මිං තස්මිං සත්තසන්තානෙ උප්පජ්ජනකපරිස්සමං සංවිඝාතං විහෙසං. ඉධාති හෙට්ඨා පඨමමග්ගාධිගමත්ථාය කථාය. සබ්බසඞ්ඛාරූපසමභාවතො සන්තං. අතිත්තිකරපරමසුඛතාය පණීතං. සකලසංසාරබ්යසනතො තායනත්ථෙන ¶ තාණං. තතො නිබ්බින්දහදයානං නිලීයනට්ඨානතාය ලෙණං. ආදි-සද්දෙන ගතිපටිසරණං පරමස්සාසොති එවමාදීනං සඞ්ගහො.

මහාජනකායපබ්බජ්ජාවණ්ණනා

80. සඞ්ඝප්පහොනකානං භික්ඛූනං අභාවා ‘‘සඞ්ඝස්ස අපරිපුණ්ණත්තා’’ති වුත්තං. ද්වෙ අග්ගසාවකා එව හි තදා අහෙසුං.

චාරිකාඅනුජානනවණ්ණනා

86. ‘‘කදා ¶ උදපාදී’’ති පුච්ඡං ‘‘සම්බොධිතො’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො විස්සජ්ජෙත්වා පුන තං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘භගවා කිරා’’තිආදි වුත්තං. පිතු සඞ්ගහං කරොන්තො විහාසි සම්බොධිතො ‘‘සත්ත සංවච්ඡරානි සත්ත මාසෙ සත්ත දිවසෙ’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො, තඤ්ච ඛො වෙනෙය්යානං තදා අභාවතො. කිලඤ්ජෙහි බහි ඡාදාපෙත්වා, වත්ථෙහි අන්තො පටිච්ඡාදාපෙත්වා, උපරි ච වත්ථෙහි ඡාදාපෙත්වා, තස්ස හෙට්ඨා සුවණ්ණ…පෙ… විතානං කාරාපෙත්වා. මාලාවච්ඡකෙති පුප්ඵමාලාහි වච්ඡාකාරෙන වෙඨිතෙ. ගන්ධන්තරෙති චාටිභරිතගන්ධස්ස අන්තරෙ. පුප්ඵානීති චාටිආදිභරිතානි ජලජපුප්ඵානි චෙව චඞ්කොතකාදිභරිතානි ථලජපුප්ඵානි ච.

කාමඤ්චායං ¶ රාජා බුද්ධපිතා, තථාපි බුද්ධා නාම ලොකගරුනො, න තෙ කෙනචි වසෙ වත්තෙතබ්බා, අථ ඛො තෙ එව පරෙ අත්තනො වසෙ වත්තෙන්ති, තස්මා රාජා ‘‘නාහං භික්ඛුසඞ්ඝං දෙමී’’ති ආහ.

දානමුඛන්ති දානකරණූපායං, දානවත්තන්ති අත්ථො. න දානි මෙ අනුඤ්ඤාතාති ඉදානි මෙ දානං න අනුඤ්ඤාතා, නො න අනුජානන්තීති අත්ථො.

පරිතස්සනජීවිතන්ති දුක්ඛජීවිකා දාලිද්දියන්ති අත්ථො.

සබ්බෙසං භික්ඛූනං පහොසීති භගවතො අට්ඨසට්ඨි ච භික්ඛුසතසහස්සානං භාගතො දාතුං පහොසි, න සබ්බෙසං පරියත්තභාවෙන. තෙනාහ ‘‘සෙනාපතිපි අත්තනො දෙය්යධම්මං අදාසී’’ති. ජෙට්ඨිකට්ඨානෙති ජෙට්ඨිකදෙවිට්ඨානෙ.

තථෙව ¶ කත්වාති චරපුරිසෙ ඨපෙත්වා. සුචින්ති සුද්ධං. පණීතන්ති උළාරං, භාවනපුංසකඤ්චෙතං ‘‘එකමන්ත’’න්තිආදීසු (පාරා. 2) විය. භඤ්ජිත්වාති මද්දිත්වා, පීළෙත්වාති ¶ අත්ථො. ජාතිසප්පිඛීරාදීහියෙවාති අන්තොජාතසප්පිඛීරාදීහියෙව, අම්හාකමෙව ගාවිආදිතො ගහිතසප්පිආදීහියෙවාති අත්ථො.

90. පරාපවාදං, පරාපකාරං, සීතුණ්හාදිභෙදඤ්ච ගුණාපරාධං ඛමති සහති අධිවාසෙතීති ඛන්ති. සා පන යස්මා සීලාදීනං පටිපක්ඛධම්මෙ සවිසෙසං තපති සන්තපති විධමතීති පරමං උත්තමං තපො. තෙනාහ ‘‘අධිවාසනඛන්ති නාම පරමං තපො’’ති. ‘‘අධිවාසනඛන්තී’’ති ඉමිනා ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිතො විසෙසෙති. තිතික්ඛනං ඛමනං තිතික්ඛා.අක්ඛරචින්තකා හි ඛමායං තිතික්ඛා-සද්දං වණ්ණෙන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘ඛන්තියා එව වෙවචන’’න්තිආදි. සබ්බාකාරෙනාති සන්තපණීතනිපුණසිවඛෙමාදිනා සබ්බප්පකාරෙන. සො පබ්බජිතො නාම න හොති පබ්බාජිතබ්බධම්මස්ස අපබ්බාජනතො. තස්සෙව තතියපදස්ස වෙවචනං අනත්ථන්තරත්තා.

‘‘න හී’’තිආදිනා තං එවත්ථං විවරති. උත්තමත්ථෙන පරමන්ති වුච්චති පර-සද්දස්ස සෙට්ඨවාචකත්තා, ‘‘පුග්ගලපරොපරඤ්ඤූ’’තිආදීසු (අ. නි. 7.68; නෙත්ති. 118) විය. පරන්ති අඤ්ඤං. ඉදානි පර-සද්දං අඤ්ඤපරියායමෙව ගහෙත්වා අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. මලස්සාති පාපමලස්ස. අපබ්බාජිතත්තාති අනීහටත්තා අනිරාකතත්තා ¶ . සමිතත්තාති නිරොධිතත්තා තෙසං පාපධම්මානං. ‘‘සමිතත්තා හි පාපානං සමණොති පවුච්චතී’’ති හි වුත්තං.

අපිච භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛං උද්දිසන්තො පාතිමොක්ඛකථාය ච සීලපධානත්තා සීලස්ස ච විසෙසතො දොසො පටිපක්ඛොති ¶ තස්ස නිග්ගණ්හනවිධිං දස්සෙතුං ආදිතො ‘‘ඛන්තී පරමං තපො’’ති ආහ, තෙන අනිට්ඨස්ස පටිහනනූපායො වුත්තො, තිතික්ඛාගහණෙන පන ඉට්ඨස්ස, තදුභයෙනපි උප්පන්නං රතිං අභිභුය්ය විහරතීති අයමත්ථො දස්සිතොති. තණ්හාවානස්ස වූපසමනතො නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධා. තත්ථ ඛන්තිග්ගහණෙන පයොගවිපත්තියා අභාවො දස්සිතො, තිතික්ඛාගහණෙන ආසයවිපත්තියා අභාවො. තථා ඛන්තිග්ගහණෙන පරාපරාධසහතා, තිතික්ඛාගහණෙන පරෙසු අනපරජ්ඣනා දස්සිතා. එවං කාරණමුඛෙන අන්වයතො පාතිමොක්ඛං දස්සෙත්වා ඉදානි බ්යතිරෙකතො තං දස්සෙතුං ‘‘න හී’’තිආදි වුත්තං, තෙන යථා සත්තානං ජීවිතා වොරොපනං, පාණිලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි විබාධනඤ්ච ‘‘පරූපඝාතො, පරවිහෙඨන’’න්ති වුච්චති, එවං තෙසං මූලසාපතෙය්යාවහරණං, දාරපරාමසනං, විසංවාදනං, අඤ්ඤමඤ්ඤභෙදනං, ඵරුසවචනෙන මම්මඝට්ටනං, නිරත්ථකවිප්පලාපො ¶ , පරසන්තකගිජ්ඣනං, උච්ඡෙදවින්දනං, මිච්ඡාභිනිවෙසනඤ්චඋපඝාතො, විහෙඨනඤ්ච හොතීති යස්ස කස්සචි අකුසලස්ස කම්මපථස්ස, කම්මස්ස ච කරණෙන පබ්බජිතො, සමණො ච න හොතීති දස්සෙති.

සබ්බාකුසලස්සාති සබ්බස්සාපි ද්වාදසාකුසලචිත්තුප්පාදසඞ්ගහිතස්ස සාවජ්ජධම්මස්ස. කරණං නාම තස්ස අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදනන්ති තප්පටික්ඛෙපතො අකරණං ‘‘අනුප්පාදන’’න්ති වුත්තං. ‘‘කුසලස්සා’’ති ඉදං ‘‘එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති වක්ඛමානත්තා අරියමග්ගධම්මෙ, තෙසඤ්ච සම්භාරභූතෙ තෙභූමකකුසලධම්මෙ සම්බොධෙතීති ආහ ‘‘චතුභූමකකුසලස්සා’’ති. උපසම්පදාති උපසම්පාදනං, තං පන තස්ස සමධිගමොති ආහ ‘‘පටිලාභො’’ති. චිත්තජොතනන්ති චිත්තස්ස පභස්සරභාවකරණං සබ්බසො පරිසොධනං. යස්මා ¶ අග්ගමග්ගසමඞ්ගිනො චිත්තං සබ්බසො පරියොදපීයති නාම, අග්ගඵලක්ඛණෙ පන පරියොදපිතං හොති පුන පරියොදපෙතබ්බතාය අභාවතො, ඉති පරිනිට්ඨිතපරියොදපනතං සන්ධායාහ ‘‘තං පන අරහත්තෙන හොතී’’ති. සබ්බපාපං පහාය තදඞ්ගාදිවසෙනෙවාති අධිප්පායො. ‘‘සීලසංවරෙනා’’ති හි ඉමිනා තෙභූමකස්සාපි සඞ්ගහෙ ඉතරප්පහානානම්පි සඞ්ගහො හොතීති, එවඤ්ච කත්වා සබ්බග්ගහණං සමත්ථිතං හොති ¶ . සමථවිපස්සනාහීති ලොකියලොකුත්තරාහි සමථවිපස්සනාහි. සම්පාදෙත්වාති නිප්ඵාදෙත්වා. සම්පාදනඤ්චෙත්ථ හෙතුභූතාහි ඵලභූතස්ස සහජාතාහිපි, පගෙව පුරිමසිද්ධාහීති දට්ඨබ්බං.

කස්සචීති හීනාදීසු කස්සචි සත්තස්ස කස්සචි උපවාදස්ස, තෙන දවකම්යතායපි උපවදනං පටික්ඛිපති. උපඝාතස්ස අකරණන්ති එත්ථාපි ‘‘කස්සචී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. කායෙනාති ච නිදස්සනමත්තමෙතං මනසාපි පරෙසං අනත්ථචින්තනාදිවසෙන උපඝාතකරණස්ස වජ්ජෙතබ්බත්තා. කායෙනාති වා එත්ථ අරූපකායස්සාපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො, න චොපනකායකරජකායානමෙව. ප අතිමොක්ඛන්ති පකාරතො අතිවිය සීලෙසු මුඛ්යභූතං. ‘‘අතිපමොක්ඛ’’න්ති තමෙව පදං උපසග්ගබ්යත්තයෙන වදති. එවං භෙදතො පදවණ්ණනං කත්වා තත්වතො වදති ‘‘උත්තමසීල’’න්ති. ‘‘පාති වා’’තිආදිනා පාලනතො රක්ඛණතො අතිවිය මොක්ඛනතො අතිවිය මොචනතො පාතිමොක්ඛන්ති දස්සෙති. ‘‘පාපා අති මොක්ඛෙතීති අතිමොක්ඛො’’ති නිමිත්තස්ස කත්තුභාවෙන උපචරිතබ්බතො. යො වා නන්ති යො වා පුග්ගලො නං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං පාති ¶ සමාදියිත්වා අවිකොපෙන්තො රක්ඛති, තං ‘‘පාතී’’ති ලද්ධනාමං පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ ඨිතං මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛන්ති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන පාතිමොක්ඛපදස්ස අත්ථො විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. ටී. 1.14) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

මත්තඤ්ඤුතාති ¶ භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, සා පන විසෙසතො පච්චයසන්නිස්සිතසීලවසෙන ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘පටිග්ගහණපරිභොගවසෙන පමාණඤ්ඤුතා’’ති. ආජීවපාරිසුද්ධිසීලවසෙනාපි ගය්හමානෙ ‘‘පරියෙසනවිස්සජ්ජනවසෙනා’’තිපි වත්තබ්බං. සඞ්ඝට්ටනවිරහිතන්ති ජනසඞ්ඝට්ටනවිරහිතං, නිරජනසම්බාධං විවිත්තන්ති අත්ථො. චතුපච්චයසන්තොසො දීපිතො පච්චයසන්තොසතාසාමඤ්ඤෙන ඉතරද්වයස්සාපි ලක්ඛණහාරනයෙන ජොතිතභාවතො. ‘‘අට්ඨසමාපත්තිවසිභාවායා’’ති ඉමිනා පයොජනදස්සනවසෙන යදත්ථං විවිත්තසෙනාසනසෙවනං ඉච්ඡිතං, සො අධිචිත්තානුයොගො වුත්තො. අට්ඨ සමාපත්තියො චෙත්ථ විපස්සනාය පාදකභූතා අධිප්පෙතා, න යා කාචීති සකලස්සාපි අධිචිත්තානුයොගස්ස ජොතිතභාවො වෙදිතබ්බො.

දෙවතාරොචනවණ්ණනා

91. එත්තාවතාති ¶ එත්තකෙන සුත්තපදෙසෙන. තත්ථාපි ච ඉමිනා…පෙ… කථනෙන සුප්පටිවිද්ධභාවං පකාසෙත්වාති යොජනා. ච-සද්දො බ්යතිරෙකත්ථො, තෙන ඉදානි වුච්චමානත්ථං උල්ලඞ්ගෙති. එකමිදාහන්ති එකං අහං. ඉදං-සද්දො නිපාතමත්තං. ආදි-සද්දෙන ‘‘භික්ඛවෙ සමය’’න්ති එවමාදි පාඨො සඞ්ගහිතො. අහං භික්ඛවෙ එකං සමයන්ති එවං පෙත්ථ පදයොජනා.

සුභගවනෙති සුභගත්තා සුභගං, සුන්දරසිරිකත්තා ¶ , සුන්දරකාමත්තා වාති අත්ථො. සුභගඤ්හි තං සිරිසම්පත්තියා, සුන්දරෙ චෙත්ථ කාමෙ මනුස්සා පත්ථෙන්ති. බහුජනකන්තතායපි තං සුභගං. වනයතීති වනං, අත්තසම්පත්තියා අත්තනි සිනෙහං උප්පාදෙතීති අත්ථො. වනුතෙ ඉති වා වනං, අත්තසම්පත්තියා එව ‘‘මං පරිභුඤ්ජථා’’ති සත්තෙ යාචති වියාති අත්ථො. සුභගඤ්ච තං වනඤ්චාති සුභගවනං, තස්මිං සුභගවනෙ.අට්ඨකථායංපන කිං ඉමිනා පපඤ්චෙනාති ‘‘එවං නාමකෙ වනෙ’’ති වුත්තං. කාමං සාලරුක්ඛොපි ‘‘සාලො’’ති වුච්චති, යො කොචි රුක්ඛොපි වනප්පති ජෙට්ඨකරුක්ඛොපි. ඉධ පන පච්ඡිමො එව අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘වනප්පතිජෙට්ඨකස්ස මූලෙ’’ති. මූලසමුග්ඝාතවසෙනාති අනුසයසමුච්ඡින්දනවසෙන.

න විහායන්තීති අකුප්පධම්මතාය න විජහන්ති. ‘‘න කඤ්චි සත්තං තපන්තීති අතප්පා’’ති ඉදං තෙසු තස්සා සමඤ්ඤාය නිරුළ්හතාය වුත්තං, අඤ්ඤථා සබ්බෙපි සුද්ධාවාසා න කඤ්චි සත්තං තපන්තීති අතප්පා නාම සියුං. ‘‘න විහායන්තී’’තිආදිනිබ්බචනෙසුපි එසෙව නයො. සුන්දරදස්සනාති දස්සනීයාති අයමත්ථොති ආහ ‘‘අභිරූපා’’තිආදි. සුන්දරමෙතෙසං දස්සනන්ති ¶ සොභනමෙතෙසං චක්ඛුනා දස්සනං, විඤ්ඤාණෙන දස්සනං පීති අත්ථො. සබ්බෙ හෙව…පෙ… ජෙට්ඨා පඤ්චවොකාරභවෙ තතො විසිට්ඨානං අභාවතො.

සත්තන්නං බුද්ධානං වසෙනාති සත්තන්නං සම්මාසම්බුද්ධානං අපදානවසෙන. අවිහෙහි අජ්ඣිට්ඨෙන එකෙන අවිහාබ්රහ්මුනා කථිතා තෙහි සබ්බෙහි කථිතා නාම හොන්තීති වුත්තං ‘‘තථා අවිහෙහී’’ති. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. තෙනාහ භගවා ‘‘දෙවතා මං එතදවොචු’’න්ති. යං පන පාළියං ‘‘අනෙකානි දෙවතාසතානී’’ති වුත්තං, තං සබ්බං ¶ පච්ඡා අත්තනො සාසනෙ ¶ විසෙසං අධිගන්ත්වා තත්ථ උප්පන්නානං වසෙන වුත්තං. අනුසන්ධිද්වයම්පීති ධම්මධාතුපදානුසන්ධි, දෙවතාරොචනපදානුසන්ධීති දුවිධං අනුසන්ධිං. නිය්යාතෙන්තොති නිගමෙන්තො. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

මහාපදානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.