📜

2. මහානිදානසුත්තවණ්ණනා

නිදානවණ්ණනා

95. ජනපදිනොති ජනපදවන්තො, ජනපදස්ස වා ඉස්සරසාමිනො රාජකුමාරා ගොත්තවසෙන කුරූ නාම. තෙසං නිවාසො යදි එකො ජනපදො, කථං බහුවචනන්ති ආහ ‘‘රුළ්හිසද්දෙනා’’ති. අක්ඛරචින්තකා හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු යුත්තෙ විය ඊදිසලිඞ්ගවචනානි ඉච්ඡන්ති. අයමෙත්ථ රුළ්හි යථා අඤ්ඤත්ථාපි ‘‘අඞ්ගෙසු විහරති, මල්ලෙසු විහරතී’’ති ච. තබ්බිසෙසනෙපි ජනපදසද්දෙ ජාතිසද්දෙ එකවචනමෙව. අට්ඨකථාචරියා පනාති පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතනො, තෙන ‘‘පුථුඅත්ථවිසයතාය එවෙතං පුථුවචන’’න්ති ‘‘බහුකෙ පනා’’තිආදිනා වක්ඛමානං විසෙසං ජොතෙති. සුත්වාති මන්ධාතුමහාරාජස්ස ආනුභාවදස්සනානුසාරෙන පරම්පරානුගතං කථං සුත්වා. අනුසංයායන්තෙනාති අනුවිචරන්තෙන. එතෙසං ඨානන්ති චන්දිමසූරියමුඛෙන චාතුමහාරාජිකභවනමාහ. තෙනාහ ‘‘තත්ථ අගමාසී’’තිආදි. සොති මන්ධාතුමහාරාජා. තන්ති චාතුමහාරාජිකරජ්ජං. ගහෙත්වාති සම්පටිච්ඡිත්වා. පුන පුච්ඡි පරිණායකරතනං.

දොවාරිකභූමියං තිට්ඨන්ති සුධම්මාය දෙවසභාය, දෙවපුරස්ස ච චතූසු ද්වාරෙසු ආරක්ඛාය අධිගතත්තා. ‘‘දිබ්බරුක්ඛසහස්සපටිමණ්ඩිත’’න්ති ඉදං ‘‘චිත්තලතාවන’’න්තිආදීසුපි යොජෙතබ්බං.

පථවියං පතිට්ඨාසීති භස්සිත්වා පථවියා ආසන්නට්ඨානෙ අට්ඨාසි. න හි චක්කරතනං භූමියං පතති, තථාඨිතඤ්ච නචිරස්සෙව අන්තරධායි තෙනත්තභාවෙන චක්කවත්තිඉස්සරියස්ස අභාවතො. ‘‘චිරතරං කාලං ඨත්වා’’ති අපරෙ. රාජා එකකොව අගමාසි අත්තනො ආනුභාවෙන. මනුස්සභාවොති මනුස්සගන්ධසරීරනිස්සන්දාදිමනුස්සභාවො. පාතුරහොසීති දෙවලොකෙ පවත්තිවිපාකදායිනො අපරාපරියාය වෙදනීයස්ස කම්මස්ස කතොකාසත්තා සබ්බදා සොළසවස්සුද්දෙසිකතා මාලාමිලායනාදි දිබ්බභාවො පාතුරහොසි. තදා මනුස්සානං අසඞ්ඛෙය්යායුකතාය සක්කරජ්ජං කාරෙත්වා. ‘‘කිං මෙ ඉමිනා උපද්ධරජ්ජෙනා’’ති අත්රිච්ඡතාය අතිත්තොව. මනුස්සලොකෙ උතුනො කක්ඛළතාය වාතාතපෙන ඵුට්ඨගත්තො කාලමකාසි.

අවයවෙසු සිද්ධො විසෙසො සමුදායස්ස විසෙසකො හොතීති එකම්පි රට්ඨං බහුවචනෙන වොහරියති.

ද-කාරෙන අත්ථං වණ්ණයන්ති නිරුත්තිනයෙන. කම්මාසොති කම්මාසපාදො වුච්චති උත්තරපදලොපෙන යථා ‘‘රූපභවො රූප’’න්ති. කථං පන සො ‘‘කම්මාසපාදො’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘තස්ස කිරා’’තිආදි. දමිතොති එත්ථ කීදිසං දමනං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘පොරිසාදභාවතො පටිසෙධිතො’’ති. ‘‘ඉමෙ පන ථෙරාති මජ්ඣිමභාණකා’’ති කෙචි. අපරෙ පන ‘‘අට්ඨකථාචරියා’’ති, ‘‘දීඝභාණකා’’ති වදන්ති. උභයථාපි චූළකම්මාසදම්මං සන්ධාය තථා වදන්ති. යක්ඛිනිපුත්තො හි කම්මාසපාදො අලීනසත්තුකුමාරකාලෙ (චරියා. 2.75) බොධිසත්තෙන තත්ථ දමිතො. සුතසොමකාලෙ (ජා. 2.21.371) පන බාරාණසිරාජා පොරිසාදභාවපටිසෙධනෙන යත්ථ දමිතො, තං මහාකම්මාසදම්මං නාම. ‘‘පුත්තො’’ති වත්වා ‘‘අත්රජො’’ති වචනං ඔරසපුත්තභාවදස්සනත්ථං.

යෙහි ආවසිතප්පදෙසො ‘‘කුරුරට්ඨ’’න්ති නාමං ලභි, තෙ උත්තරකුරුතො ආගතමනුස්සා තත්ථ රක්ඛිතනියාමෙනෙව පඤ්ච සීලානි රක්ඛිංසු. තෙසං දිට්ඨානුගතියා පච්ඡිමජනතාති සො දෙසධම්මවසෙන අවිච්ඡෙදතො පවත්තමානො කුරුවත්තධම්මොති පඤ්ඤායිත්ථ. අයඤ්ච අත්ථො කුරුධම්මජාතකෙන දීපෙතබ්බො. සො අපරභාගෙ පඨමං යත්ථ සංකිලිට්ඨො ජාතො, තං දස්සෙතුං ‘‘කුරුරට්ඨවාසීන’’න්තිආදි වුත්තං. යත්ථ භගවතො වසනොකාසභූතො කොචි විහාරො න හොති, තත්ථ කෙවලං ගොචරගාමකිත්තනං නිදානකථාය පකති යථා තං සක්කෙසු විහරති දෙවදහං නාම සක්යානං නිගමොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අවසනොකාසතො’’තිආදිමාහ.

‘‘ආයස්මා’’ති වා ‘‘දෙවානං පියා’’ති වා ‘‘තත්ර භව’’න්ති වා පියසමුදාහාරො එසොති ආහ ‘‘ආයස්මාති පියවචනමෙත’’න්ති. තයිදං පියවචනං ගරුගාරවවසෙන වුච්චතීති ආහ ‘‘ගාරවවචනමෙත’’න්ති.

අතිදූරඅච්චාසන්නවජ්ජනෙන නාතිදූරනාච්චාසන්නං නාම ගහිතං, තං පන අවකංසතො උභින්නං පසාරිතහත්ථානං සඞ්ඝට්ටනෙන වෙදිතබ්බං. චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච දට්ඨබ්බං හොති, තෙනාපි අගාරවමෙව කතං හොති. ගීවං පරිවත්තෙත්වාති පරිවත්තනවසෙන ගීවං පසාරෙත්වා.

කුලසඞ්ගහත්ථායාති කුලානුද්දයතාවසෙන කුලානං අනුග්ගණ්හනත්ථාය සහස්සභණ්ඩිකං නික්ඛිපන්තො විය භික්ඛපටිග්ගණ්හනෙන තෙසං මහතො පුඤ්ඤාභිසන්දස්ස ජනනෙන. පටිසම්මජ්ජිත්වාති අන්තෙවාසිකෙහි සම්මජ්ජනට්ඨානං සක්කච්චකාරිතාය පුන සම්මජ්ජිත්වා. තික්ඛත්තුන්ති ‘‘ආදිතො පට්ඨාය අන්ත’’න්තිආදිනා වුත්තචතුරාකාරූපසඤ්හිතෙ තයො වාරෙ, තෙනස්ස ද්වාදසක්ඛත්තුං සම්මසිතභාවමාහ.

අම්හාකං භගවතො ගම්භීරභාවෙනෙව කථිතත්තා සෙසබුද්ධෙහිපි එවමෙව කථිතොති ධම්මන්වයෙ ඨත්වා වුත්තං ‘‘සබ්බබුද්ධෙහි…පෙ… කථිතො’’ති. සාලින්දන්ති සපරිභණ්ඩං. ‘‘සිනෙරුං උක්ඛිපන්තොවියා’’ති ඉමිනා තාදිසාය දෙසනාය සුදුක්කරභාවමාහ. සුත්තමෙව ‘‘සුත්තන්තකථ’’න්ති ආහ ධම්මක්ඛන්ධභාවතො. යථා විනයපණ්ණත්තිභූමන්තරසමයන්තරානං විජානනං අනඤ්ඤසාධාරණං සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්සෙව විසයො, එවං අන්තද්වයවිනිමුත්තස්ස කාරකවෙදකරහිතස්ස පච්චයාකාරස්ස විභජනං පීති දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධානඤ්හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඨානානීති කාරණානි. ගජ්ජිතං මහන්තං හොතීති තං දෙසෙතබ්බස්සෙව අනෙකවිධතාය, දුවිඤ්ඤෙය්යතාය ච නානානයෙහි පවත්තමානං දෙසනාගජ්ජිතං මහන්තං විපුලං, බහුභෙදඤ්ච හොති. ඤාණං අනුපවිසතීති තතො එව දෙසනාඤාණං දෙසෙතබ්බධම්මෙ විභාගසො කුරුමානං අනු අනු පවිසති, තෙන අනුපවිස්ස ඨිතං විය හොතීති අත්ථො. බුද්ධඤාණස්ස මහන්තභාවො පඤ්ඤායතීති එවංවිධස්ස නාම ධම්මස්ස දෙසකං, පටිවෙධකඤ්චාති බුද්ධානං දෙසනාඤාණස්ස, පටිවෙධඤාණස්ස ච උළාරභාවො පාකටො හොති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි ‘‘සබ්බං වචීකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්ත’’න්ති (මහානි. 69, 169; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5; නෙත්ති. 14) වචනතො සබ්බාපි භගවතො දෙසනා ඤාණරහිතා නත්ථි, සීහසමානවුත්තිතාය සබ්බත්ථ සමානප්පවත්ති. දෙසෙතබ්බවසෙන පන දෙසනා විසෙසතො ඤාණෙන අනුපවිට්ඨා, ගම්භීරතරා ච හොතීති දට්ඨබ්බං. කථං පන විනයපඤ්ඤත්තිං පත්වා දෙසනා තිලක්ඛණබ්භාහතා සුඤ්ඤතපටිසංයුත්තා හොතීති? තත්ථාපි සන්නිසින්නපරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං පවත්තමානා දෙසනා සඞ්ඛාරානං අනිච්චතාදිවිභාවනං, සබ්බධම්මානං අත්තත්තනියතාභාවප්පකාසනඤ්ච හොති. තෙනෙවාහ ‘‘අනෙකපරියායෙන ධම්මිං කථං කත්වා’’තිආදි.

ආපජ්ජාති පත්වා යථා ඤාණකොඤ්චනාදං විස්සජ්ජෙති, එවං පාපුණිත්වා.

පමාණාතික්කමෙති අපරිමාණත්ථෙ ‘‘යාවඤ්චිදං තෙන භගවතා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.4) විය. අපරිමෙය්යභාවජොතනො හි අයං යාව-සද්දො. තෙනාහ ‘‘අතිගම්භීරො අත්ථො’’ති. අවභාසතීති ඤායති උපට්ඨාති. ඤාණස්ස තථා උපට්ඨානඤ්හි සන්ධාය ‘‘දිස්සතී’’ති වුත්තං. නනු එස පටිච්චසමුප්පාදො එකන්තගම්භීරොව, තත්ථ කස්මා ගම්භීරාවභාසතා ජොතිතාති? සච්චමෙතං, එකන්තගම්භීරතාදස්සනත්ථමෙව පනස්ස ගම්භීරාවභාසග්ගහණං. තස්මා අඤ්ඤත්ථ ලබ්භමානං චතුකොටිකං බ්යතිරෙකමුඛෙන නිදස්සෙත්වා තං එවස්ස එකන්තගම්භීරතං විභාවෙතුං ‘‘එකඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. එතං නත්ථීති අගම්භීරො, අගම්භීරාවභාසො චාති එතං ද්වයං නත්ථි, තෙන යථාදස්සිතෙ චතුකොටිකෙ පච්ඡිමා එක කොටි ලබ්භතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි.

යෙහි ගම්භීරභාවෙහි පටිච්චසමුප්පාදො ‘‘ගම්භීරො’’ති වුච්චති, තෙ චතූහි උපමාහි උල්ලිඞ්ගෙන්තො ‘‘භවග්ගග්ගහණායා’’තිආදිමාහ. යථා භවග්ගං හත්ථං පසාරෙත්වා ගහෙතුං න සක්කා දූරභාවතො, එවං සඞ්ඛාරාදීනං අවිජ්ජාදිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො පාකතිකඤාණෙන ගහෙතුං න සක්කා. යථා සිනෙරුං භින්දිත්වා මිඤ්ජං පබ්බතරසං පාකතිකපුරිසෙන නීහරිතුං න සක්කා, එවං පටිච්චසමුප්පාදගතෙ ධම්මත්ථාදිකෙ පාකතිකඤාණෙන භින්දිත්වා විභජ්ජ පටිවිජ්ඣනවසෙන ජානිතුං න සක්කා. යථා මහාසමුද්දං පාකතිකපුරිසස්ස බාහුද්වයෙන පධාරිතුං න සක්කා, එවං වෙපුල්ලට්ඨෙන මහාසමුද්දසදිසං පටිච්චසමුප්පාදං පාකතිකඤාණෙන දෙසනාවසෙන පධාරිතුං න සක්කා. යථා මහාපථවිං පරිවත්තෙත්වා පාකතිකපුරිසස්ස පථවොජං ගහෙතුං න සක්කා, එවං ‘‘ඉත්ථං අවිජ්ජාදයො සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයා හොන්තී’’ති තෙසං පච්චයභාවො පාකතිකඤාණෙන නීහරිත්වා ගහෙතුං න සක්කාති. එවං චතුබ්බිධගම්භීරතාවසෙන චතස්සො උපමා යොජෙතබ්බා. පාකතිකඤාණවසෙන චායමත්ථයොජනා කතා දිට්ඨසච්චානං තත්ථ පටිවෙධසභාවතො, තථාපි යස්මා සාවකානං, පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච තත්ථ සප්පදෙසමෙව ඤාණං, බුද්ධානංයෙව නිප්පදෙසං, තස්මා වුත්තං ‘‘බුද්ධවිසයං පඤ්හ’’න්තිආදි.

උස්සාදෙන්තොති පඤ්ඤාය උක්කංසෙන්තො, උග්ගණ්හන්තොති අත්ථො. අපසාදෙන්තොති නිබ්භච්ඡන්තො, නිග්ගණ්හන්තොති අත්ථො.

උස්සාදනාවණ්ණනා

තෙනාති මහාපඤ්ඤාභාවෙන. තත්ථාති ථෙරස්ස සතිපි උත්තානභාවෙ, පටිච්චසමුප්පාදස්සඅඤ්ඤෙසං ගම්භීරභාවෙ. සුභොජනරසපුට්ඨස්සාති සුන්දරෙන භොජනරසෙන පොසිතස්ස. කතයොගස්සාති නිබද්ධපයොගෙන කතපරිචයස්ස. මල්ලපාසාණන්ති මල්ලෙහි මහබ්බලෙහෙව උක්ඛිපිතබ්බපාසාණං. කුහිං ඉමස්ස භාරියට්ඨානන්ති කස්මිං පස්සෙ ඉමස්ස පාසාණස්ස ගරුතරප්පදෙසොති තස්ස සල්ලහුකභාවං දීපෙන්තො වදති.

තිමිරපිඞ්ගලෙනෙව දීපෙන්ති තස්ස මහාවිප්ඵාරභාවතො. තෙනාහ ‘‘තස්ස කිරා’’තිආදි. පක්කුථතීති පක්කුථන්තං විය පරිවත්තති පරිතො විවත්තති. ලක්ඛණවචනඤ්හෙතං. පිට්ඨියං සකලිනපදකාපිට්ඨං. කායූපපන්නස්සාති මහතා කායෙන උපෙතස්ස, මහාකායස්සාති අත්ථො.

පිඤ්ඡවට්ටීති පිඤ්ඡකලාපො. සුපණ්ණවාතන්ති නාගග්ගහණාදීසු පක්ඛපප්ඵොටනවසෙන උප්පජ්ජනකවාතං.

පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තිකථාවණ්ණනා

‘‘පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තියා’’තිආදිනා උද්දිට්ඨකාරණානි විත්ථාරතො විවරිතුං ‘‘ඉතො කිරා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉතොති ඉතො කප්පතො . සතසහස්සිමෙති සතසහස්සමෙ. හංසාවතී නාම නගරං අහොසි ජාතනගරං. ධුරපත්තානීති බාහිරපත්තානි, යානි දීඝතමානි.

කනිට්ඨභාතාති වෙමාතිකභාතා කනිට්ඨො යථා අම්හාකං භගවතො නන්දත්ථෙරො. බුද්ධානඤ්හි සහොදරා භාතරො නාම න හොන්ති. කථං ජෙට්ඨා තාව න උප්පජ්ජන්ති, කනිට්ඨානං පන අසම්භවො එව. භොගන්ති විභවං. උපසන්තොති චොරජනිතසඞ්ඛොභවූපසමෙන උපසන්තො ජනපදො.

ද්වෙ සාටකෙ නිවාසෙත්වාති සාටකද්වයමෙව අත්තනො කායපරිහාරිකං කත්වා ඉතරං සබ්බසම්භාරං අත්තතො මොචෙත්වා.

පත්තග්ගහණත්ථන්ති අන්තොපක්ඛිත්තඋණ්හභොජනත්තා අපරාපරං හත්ථෙ පරිවත්තෙන්තස්ස පත්තග්ගහණත්ථං. උත්තරිසාටකන්ති අත්තනො උත්තරිසාටකං. එතානිපාකටට්ඨානානීති එතානි යථාවුත්තානි භගවතො දෙසනාය පාකටානි ථෙරස්ස පුඤ්ඤකරණට්ඨානානි.

පටිසන්ධිංගහෙත්වාති අම්හාකං මහාබොධිසත්තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ එව පටිසන්ධිං ගහෙත්වා.

තිත්ථවාසාදිවණ්ණනා

උග්ගහණං පාළියා උග්ගණ්හනං. සවනං අත්ථසවනං. පරිපුච්ඡනං ගණ්ඨිට්ඨානෙසු අත්ථපරිපුච්ඡනං. ධාරණං පාළියාපි පාළිඅත්ථස්සපි චිත්තෙ ඨපනං. සබ්බඤ්චෙතං ඉධ පටිච්චසමුප්පාදවසෙන වෙදිතබ්බං.

සොතාපන්නානඤ්ච…පෙ... උපට්ඨාතිතත්ථ සම්මොහවිද්ධංසනෙන ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති (දී. නි. 1.298; සං. නි. 5.1081; මහාව. 16; චූළනි. 4, 7, 8) අත්තපච්චක්ඛවසෙන උපට්ඨානතො. නාමරූපපරිච්ඡෙදොති සහ පච්චයෙන නාමරූපස්ස පරිච්ඡිජ්ජ අවබොධො.

පටිච්චසමුප්පාදගම්භීරතාවණ්ණනා

‘‘අත්ථගම්භීරතායා’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි ආරද්ධං. ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨොති ජාතිපච්චයතො සම්භූතං හුත්වා සහිතස්ස අත්තනො පච්චයානුරූපස්ස ජරාමරණස්ස උද්ධං උද්ධං ආගතභාවො, අනුපවත්තත්ථොති අත්ථො. අථ වා සම්භූතට්ඨො ච සමුදාගතට්ඨො ච සම්භූතසමුදාගතට්ඨො. ‘‘න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති,’’ න ච ජාතිං විනා ‘‘අඤ්ඤතො හොතී’’ති හි ජාතිපච්චයසම්භූතට්ඨො වුත්තො, ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති ජාතිපච්චයසමුදාගතට්ඨො, යා යා ජාති යථා යථා පච්චයො හොති, තදනුරූපපාතුභාවොති අත්ථො. සො අනුපචිතකුසලසම්භාරානං ඤාණස්ස තත්ථ අප්පතිට්ඨතාය අගාධට්ඨෙන ගම්භීරො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨොති යෙනාකාරෙන යදවත්ථා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති. යෙන හි පවත්තිආකාරෙන, යාය ච අවත්ථාය අවත්ථිතා අවිජ්ජා තෙසං තෙසං සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති, තදුභයස්සපි දුරවබොධනීයතො අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං නවහි ආකාරෙහි පච්චයට්ඨො අනුපචිතකුසලසම්භාරානං ඤාණස්ස තත්ථ අප්පතිට්ඨතාය අගාධට්ඨෙන ගම්භීරො. එස නයො සෙසපදෙසුපි.

කත්ථචිඅනුලොමතො දෙසීයති, කත්ථචි පටිලොමතොති ඉධ පන පච්චයුප්පාදා පච්චයුප්පන්නුප්පාදසඞ්ඛාතො අනුලොමො, පච්චයනිරොධා පච්චයුප්පන්නනිරොධසඞ්ඛාතො ච පටිලොමො අධිප්පෙතො. ආදිතො පන පට්ඨාය අන්තගමනං අනුලොමො, අන්තතො ච ආදිගමනං පටිලොමොති අධිප්පෙතො. ආදිතො පට්ඨාය අනුලොමදෙසනාය, අන්තතො පට්ඨාය පටිලොමදෙසනාය ච තිසන්ධි චතුසඞ්ඛෙපො. ‘‘ඉමෙ භික්ඛවෙ චත්තාරො ආහාරා කිං නිදානා’’තිආදිකාය (සං. නි. 2.11) ච වෙමජ්ඣතො පට්ඨාය පටිලොමදෙසනාය, ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදිකාය (සං. නි. 2.43, 45) අනුලොමදෙසනාය ච ද්විසන්ධි තිසඞ්ඛෙපො. ‘‘සංයොජනියෙසු භික්ඛවෙ ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.53, 57) එකසන්ධි ද්විසඞ්ඛෙපො. එකඞ්ගො හි පටිච්චසමුප්පාදො දෙසිතො. ලබ්භතෙව හි සො ‘‘තත්ර භික්ඛවෙ සුතවා අරියසාවකො පටිච්චසමුප්පාදංයෙව සාධුකං යොනිසො මනසි කරොති ‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති…පෙ… නිරුජ්ඣතී’ති. සුඛවෙදනියං භික්ඛවෙ ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛවෙදනා’’ති (සං. නි. 2.62) ඉමස්ස සුත්තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බො. ඉති තෙන තෙන කාරණෙන තථා තථා පවත්තෙතබ්බත්තා පටිච්චසමුප්පාදො දෙසනාය ගම්භීරො. තෙනාහ ‘‘අයං දෙසනාගම්භීරතා’’ති. න හි තත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤාණතො අඤ්ඤං ඤාණං පතිට්ඨං ලභති.

‘‘අවිජ්ජාය පනා’’තිආදීසු ජානනලක්ඛණස්ස ඤාණස්ස පටිපක්ඛභූතො අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණට්ඨො. ආරම්මණස්ස පච්චක්ඛකරණෙන දස්සනභූතස්ස පටිපක්ඛභූතො අදස්සනට්ඨො. යෙනෙසා අත්තනො සභාවෙන දුක්ඛාදීනං යාථාවසරසං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨති, සො තස්සා සච්චාසම්පටිවෙධට්ඨො. අභිසඞ්ඛරණං සංවිධානං, පකප්පනන්ති අත්ථො. ආයූහනං සම්පිණ්ඩනං, සම්පයුත්තධම්මානං අත්තනො කිච්චානුරූපතාය රාසීකරණන්ති අත්ථො. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙකදෙසො සරාගො. අඤ්ඤො විරාගො. රාගස්ස වා අප්පටිපක්ඛභාවතො රාගප්පවඩ්ඪකො, රාගුප්පත්තිපච්චයො ච සබ්බොපි අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො සරාගො. ඉතරො තබ්බිදූරභාවතො විරාගො. ‘‘දීඝරත්තං හෙතං භික්ඛවෙ අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස අජ්ඣොසිතං මමායිතං පරාමට්ඨං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති’’ (සං. නි. 2.61) අත්තපරාමාසස්ස විඤ්ඤාණං විසෙසතො වත්ථු වුත්තන්ති විඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤතට්ඨො ගම්භීරො. අත්තා විජානාති සංසරතීති සබ්යාපාරතාසඞ්කන්තිඅභිනිවෙසබලවතාය අබ්යාපාරඅසඞ්කන්තිපටිසන්ධිපාතුභාවට්ඨා ච ගම්භීරා. නාමරූපස්ස පටිසන්ධික්ඛණෙ එකතොව උප්පාදො එකුප්පාදො, පවත්තියං විසුං විසුං යථාරහං එකුප්පාදො. නාමස්ස රූපෙන, රූපස්ස ච නාමෙන අසම්පයොගතො විනිබ්භොගො නාමස්ස නාමෙන , රූපස්ස ච රූපෙන එකච්චස්ස එකච්චෙන අවිනිබ්භොගො (නාමස්ස නාමෙන අවිනිබ්භොගො විභ. මූලටී. 242) යොජෙතබ්බො. එකුප්පාදෙකනිරොධෙහි අවිනිබ්භොගෙ අධිප්පෙතෙ සො රූපස්ස ච එකකලාපපවත්තිනො රූපෙන ලබ්භතීති. අථ වා එකචතුවොකාරභවෙසු නාමරූපානං අසහවත්තනතො අඤ්ඤමඤ්ඤං විනිබ්භොගො, පඤ්චවොකාරභවෙ සහවත්තනතො අවිනිබ්භොගො ච වෙදිතබ්බො.

නාමස්ස ආරම්මණාභිමුඛං නමනං නමනට්ඨො. රූපස්ස විරොධිපච්චයසමවායෙ විසදිසුප්පත්ති රුප්පනට්ඨො. ඉන්ද්රියපච්චයභාවො අධිපතියට්ඨො. ‘‘ලොකොපෙසො, ද්වාරාපෙසා, ඛෙත්තං පෙත’’න්ති වුත්තලොකාදිඅත්ථො චක්ඛාදීසු පඤ්චසු යොජෙතබ්බො. මනායතනස්ස පන ලුජ්ජනතො, මනොසම්ඵස්සාදීනං ද්වාරඛෙත්තභාවතො ච එතෙ අත්ථා වෙදිතබ්බා. ආපාථගතානං රූපාදීනං පකාසනයොග්යතාලක්ඛණං ඔභාසනං චක්ඛාදීනං විසයිභාවො, මනායතනස්ස විජානනං. සඞ්ඝට්ටනට්ඨො විසෙසතො චක්ඛුසම්ඵස්සාදීනං පඤ්චන්නං, ඉතරෙ ඡන්නම්පි යොජෙතබ්බා. ඵුසනඤ්ච ඵස්සස්ස සභාවො. සඞ්ඝට්ටනං රසො, ඉතරෙ උපට්ඨානාකාරා. ආරම්මණරසානුභවනට්ඨො රසවසෙන වුත්තො, වෙදයිතට්ඨො ලක්ඛණවසෙන. සුඛදුක්ඛම අජ්ඣත්තභාවො යථාක්කමං තිස්සන්නං වෙදනානං සභාවවසෙන වුත්තො. ‘‘අත්තා වෙදයතී’’ති අභිනිවෙසස්ස බලවභාවතො නිජ්ජීවට්ඨො වෙදනාය ගම්භීරො. නිජ්ජීවාය වා වෙදනාය වෙදයිතං නිජ්ජීවවෙදයිතං, සො එව අත්ථොති නිජ්ජීවවෙදයිතට්ඨො.

සප්පීතිකතණ්හාය අභිනන්දිතට්ඨො. බලවතරතණ්හාය ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපනං අජ්ඣොසානට්ඨො. ඉතරෙ පන ජෙට්ඨභාවඔසාරණසමුද්දදුරතික්කමඅපාරිපූරිවසෙන වෙදිතබ්බා. ආදානග්ගහණාභිනිවෙසට්ඨා චතුන්නම්පි උපාදානානං සමානා, පරාමාසට්ඨො දිට්ඨුපාදානාදීනමෙව, තථා දුරතික්කමට්ඨො. ‘‘දිට්ඨිකන්තාරො’’ති (ධ. ස. 392) හි වචනතො දිට්ඨීනං දුරතික්කමතා. දළ්හග්ගහණත්තා වා චතුන්නම්පි දුරතික්කමට්ඨො යොජෙතබ්බො. යොනිගතිඨිතිනිවාසෙසුඛිපනන්ති සමාසෙ භුම්මවචනස්ස අලොපො දට්ඨබ්බො. එවඤ්හි තෙන ආයූහනාභිසඞ්ඛරණපදානං සමාසො හොති. යථා තථා ජායනං ජාතිඅත්ථො. තස්සා පන සන්නිපාතතො ජායනං සඤ්ජාතිඅත්ථො. මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමිත්වා විය ජායනං ඔක්කන්තිඅත්ථො. සො ජාතිතො නිබ්බත්තනං නිබ්බත්තිඅත්ථො. කෙවලං පාතුභවනං පාතුභාවට්ඨො.

ජරාමරණඞ්ගං මරණප්පධානන්ති තස්ස මරණට්ඨා එව ඛයාදයො ගම්භීරාති දස්සිතා. උප්පන්නඋප්පන්නානඤ්හි නවනවානං ඛයෙන කමෙන ඛණ්ඩිච්චාදිපරිපක්කපවත්තියං ලොකෙ ජරාවොහාරොති . ඛයට්ඨො වා ජරාය වුත්තොති දට්ඨබ්බො. නවභාවාපගමො හි ‘‘ඛයො’’ති වත්තුං යුත්තොති විපරිණාමට්ඨො ද්වින්නම්පි වසෙන යොජෙතබ්බො, සන්තතිවසෙන වා ජරාය ඛයවයභාවා, සම්මුතිඛණිකවසෙන මරණස්ස භෙදවිපරිණාමට්ඨා යොජෙතබ්බා. අවිජ්ජාදීනං සභාවො පටිවිජ්ඣීයතීති පටිවෙධො. වුත්තඤ්හෙතං නිදානකථායං ‘‘තෙසං තෙසං වා තත්ථ තත්ථ වුත්තධම්මානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො සලක්ඛණසඞ්ඛාතො අවිපරීතසභාවො පටිවෙධො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; අභි. අට්ඨ. නිදානකථා) සො හි අවිජ්ජාදීනං සභාවො මග්ගඤාණෙනෙව අසම්මොහපටිවෙධවසෙන පටිවිජ්ඣිතබ්බතො අඤ්ඤාණස්ස අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨතාය අගාධට්ඨෙන ගම්භීරො. සා සබ්බාපීති සා යථාවුත්තා සඞ්ඛෙපතො චතුබ්බිධා විත්ථාරතො අනෙකප්පභෙදා සබ්බාපි පටිච්චසමුප්පාදස්ස ගම්භීරතා ථෙරස්ස උත්තානකා විය උපට්ඨාසි චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතත්තා. උදාහු අඤ්ඤෙසම්පීති ‘‘මය්හං තාව එස පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානකො හුත්වා උපට්ඨාති, කිං නු ඛො අඤ්ඤෙසම්පි එවං උත්තානකො හුත්වා උපට්ඨාතී’’ති මා එවං අවච මයාව දින්නනයෙ චතුසච්චකම්මට්ඨානවිධිම්හි ඨත්වා.

අපසාදනාවණ්ණනා

ඔළාරිකන්ති වත්ථුවීතික්කමසමත්ථතාවසෙන ථූලං. කාමං කාමරාගපටිඝායෙව අත්ථතො කාමරාගපටිඝසංයොජනානි, කාමරාගපටිඝානුසයා ච, තථාපි අඤ්ඤොයෙව සංයොජනට්ඨො බන්ධනභාවතො, අඤ්ඤො අනුසයනට්ඨො අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ ථාමගමනන්ති කත්වා, ඉති කිච්චවිසෙසවිසිට්ඨභෙදෙ ගහෙත්වා ‘‘චත්තාරො කිලෙසෙ’’ති ච වුත්තං. එසෙව නයො ඉතරෙසුපි. අණුසහගතෙති අණුසභාවං උපගතෙ. තබ්භාවත්ථො හි අයං සහගත-සද්දො ‘‘නන්දිරාගසහගතා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.91, 133, 460; 3.374; සං. නි. 5.1081; මහාව. 14; විභ. 203; පටි. ම. 1.34; 2.30) විය.

යථා උපරිමග්ගාධිගමනවසෙන සච්චසම්පටිවෙධො පච්චයාකාරපටිවෙධවසෙන, එවං සාවකබොධිපච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධිඅධිගමනවසෙනපි සච්චසම්පටිවෙධො පච්චයාකාරපටිවෙධවසෙනෙවාති දස්සෙතුං ‘‘කස්මා චා’’තිආදි වුත්තං. සබ්බථාවාති සබ්බප්පකාරෙනෙව කිඤ්චිපි පකාරං අසෙසෙත්වාති අත්ථො. යෙ කතාභිනීහාරානං මහාබොධිසත්තානං වීරියස්ස උක්කට්ඨමජ්ඣිමමුදුතාවසෙන බොධිසම්භාරසම්භරණෙ කාලභෙදා ඉච්ඡිතා, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘චත්තාරි, අට්ඨ, සොළස වා අසඞ්ඛ්යෙය්යානී’’ති ආහ, ස්වායමත්ථො චරියාපිටකවණ්ණනාය ගහෙතබ්බො. සාවකො පදෙසඤාණෙඨිතොති සාවකො හුත්වා සෙක්ඛභාවතො තත්ථාපි පදෙසඤාණෙ ඨිතො. බුද්ධානං කථාය ‘‘තං තථාගතො අභිසමෙතී’’තිආදිකාය පච්චනීකං හොති. අනඤ්ඤසාධාරණස්ස හි වසෙන බුද්ධානං සීහනාදො, න අඤ්ඤසාධාරණස්ස.

‘‘වායමන්තස්සෙවා’’ති ඉමිනා විසෙසතො ඤාණසම්භාරසම්භරණං පඤ්ඤාපාරමිතාපූරණං වදති. තස්ස ච සබ්බම්පි පුඤ්ඤං උපනිස්සයො.

‘‘එස දෙවමනුස්සානං, සබ්බකාමදදො නිධි;

යං යදෙවාභිපත්ථෙන්ති, සබ්බමෙතෙන ලබ්භතී’’ති. (ඛු. පා. 8.10) –

හි වුත්තං. තස්මා මහාබොධිසත්තානං සබ්බෙසම්පි පුඤ්ඤසම්භාරො යාවදෙව ඤාණසම්භාරත්ථො සම්මාසම්බොධිසමධිගමසමත්ථත්තාති ආහ ‘‘පච්චයාකාරං…පෙ… නත්ථී’’ති. ඉදානි පච්චයාකාරපටිවෙධස්සෙව වා මහානුභාවතාදස්සනමුඛෙන පටිච්චසමුප්පාදස්සෙව පරමගම්භීරතං දස්සෙතුං ‘‘අවිජ්ජා’’තිආදි වුත්තං. නවහි ආකාරෙහීති උප්පාදාදීහි නවහි ආකාරෙහි. අවිජ්ජා හි සඞ්ඛාරානං උප්පාදො හුත්වා පච්චයො හොති, පවත්තං හුත්වා නිමිත්තං, ආයූහනං, සංයොගො, පලිබොධො, සමුදයො, හෙතු, පච්චයො හුත්වා පච්චයො හොති. එවං සඞ්ඛාරාදයො විඤ්ඤාණාදීනං. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදාමග්ගෙ ‘‘කථං පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං? අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච ඉමෙහි නවහාකාරෙහි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා’’තිආදි (පටි. ම. 1.45).

තත්ථ නවහාකාරෙහීති නවහි පච්චයභාවූපගමනාකාරෙහි. උප්පජ්ජති එතස්මා ඵලන්ති උප්පාදො, ඵලුප්පත්තියා කාරණභාවො. සති ච අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජන්ති, නාසති, තස්මා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදො හුත්වා පච්චයො හොති. තථා අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරා පවත්තන්ති, නීයන්ති ච. යථා ච භවාදීසු ඛිපන්ති, එවං තෙසං අවිජ්ජා පච්චයො හොති. තථා ආයූහන්ති ඵලුප්පත්තියා ඝටෙන්ති, සංයුජ්ජන්ති අත්තනො ඵලෙන. යස්මිං සන්තානෙ සයං උප්පන්නා, තං පලිබුන්ධන්ති. පච්චයන්තරසමවායෙ උදයන්ති උප්පජ්ජන්ති. හිනොති ච සඞ්ඛාරානං කාරණභාවං ගච්ඡති. පටිච්ච අවිජ්ජං සඞ්ඛාරා අයන්ති පවත්තන්තීති එවං අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං කාරණභාවූපගමනවිසෙසා උප්පාදාදයො වෙදිතබ්බා. තත්ථ තථා සඞ්ඛාරාදීනං විඤ්ඤාණාදීසු උප්පාදට්ඨිතිආදීසුපි. තිට්ඨති එතෙනාති ඨිති, කාරණං. උප්පාදො එව ඨිති උප්පාදට්ඨිති. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. ‘‘පච්චයො හොතී’’ති ඉදං ඉධ ලොකනාථෙන තදා පච්චයපරිග්ගහස්ස ආරද්ධභාවදස්සනං. සො ච ආරම්භො ඤායාරුළ්හො ‘‘යථා ච පුරිමෙහි මහාබොධිසත්තෙහි බොධිමූලෙ පවත්තිතො, තථෙව ච පවත්තිතො’’ති. අච්ඡරියවෙගාභිහතා දසසහස්සිලොකධාතු සඞ්කම්පි සම්පකම්පීති දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨමත්තෙවා’’තිආදිමාහ.

එතස්ස ධම්මස්සාති එතස්ස පටිච්චසමුප්පාදසඤ්ඤිතස්ස ධම්මස්ස. සො පන යස්මා අත්ථතො හෙතුපභවානං හෙතු. තෙනාහ ‘‘එතස්ස පච්චයධම්මස්සා’’ති, ජාතිආදීනං ජරාමරණාදිපච්චයතායාති අත්ථො. නාමරූපපරිච්ඡෙදො, තස්ස ච පච්චයපරිග්ගහො න පඨමාභිනිවෙසමත්තෙන හොති , අථ ඛො තත්ථ අපරාපරං ඤාණුප්පත්තිසඤ්ඤිතෙන අනු අනු බුජ්ඣනෙන, තදුභයාභාවං පන දස්සෙන්තො ‘‘ඤාතපරිඤ්ඤාවසෙන අනනුබුජ්ඣනා’’ති ආහ. නිච්චසඤ්ඤාදීනං පජහනවසෙන වත්තමානා විපස්සනා ධම්මෙ ච පටිවිජ්ඣන්තී එව නාම හොති පටිපක්ඛවික්ඛම්භනෙන තික්ඛවිසදභාවාපත්තිතො, තදධිට්ඨානභූතා ච තීරණපරිඤ්ඤා, අරියමග්ගො ච පරිඤ්ඤාපහානාභිසමයවසෙන පවත්තියා තීරණපහානපරිඤ්ඤාසඞ්ගහො චාති තදුභයපටිවෙධාභාවං දස්සෙන්තො ‘‘තීරණ…පෙ… අප්පටිවිජ්ඣනා’’ති ආහ. තන්තං වුච්චති වත්ථවීනනත්ථං තන්තවායෙහි දණ්ඩකෙ ආසඤ්ජිත්වා පසාරිතසුත්තපට්ටී තනීයතීති කත්වා. තං පන සුත්තසන්තානාකුලතාය නිදස්සනභාවෙන ආකුලමෙව ගහිතන්ති ආහ ‘‘තන්තං විය ආකුලකජාතා’’ති. සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘යථා නාමා’’තිආදි වුත්තං. සමානෙතුන්ති පුබ්බෙන පරං සමං කත්වා ආනෙතුං, අවිසමං උජුං කාතුන්ති අත්ථො. තන්තමෙව වා ආකුලං තන්තාකුලං, තන්තාකුලං විය ජාතා භූතාති තන්තාකුලජාතා. මජ්ඣිමං පටිපදං අනුපගන්ත්වා අන්තද්වයපතනෙන පච්චයාකාරෙ ඛලිතා ආකුලා බ්යාකුලා හොන්ති. තෙනෙව අන්තද්වයපතනෙන තංතංදිට්ඨිගාහවසෙන පරිබ්භමන්තා උජුකං ධම්මට්ඨිති කථං පටිපජ්ජිතුං න ජානන්ති. තෙනාහ ‘‘න සක්කොන්ති තං පච්චයාකාරං උජුං කාතු’’න්ති. ද්වෙ බොධිසත්තෙති පච්චෙකබොධිසත්තමහාබොධිසත්තෙ. අත්තනො ධම්මතායාති අත්තනො සභාවෙන, පරොපදෙසෙන විනාති අත්ථො. තත්ථ තත්ථ ගුළකජාතන්ති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ ජාතගුළකම්පි ගණ්ඨීති සුත්තගණ්ඨි. තතො එව ගණ්ඨිබද්ධං බද්ධගණ්ඨිකං. පච්චයෙසු පක්ඛලිත්වාති අනිච්චදුක්ඛානත්තාදිසභාවෙසු පච්චයධම්මෙසු නිච්චාදිග්ගාහවසෙන පක්ඛලිත්වා. පච්චයෙ උජුං කාතුං අසක්කොන්තාති තස්සෙව නිච්චාදිග්ගාහස්ස අවිස්සජ්ජනතො පච්චයධම්මනිමිත්තං අත්තනො දස්සනං උජුං කාතුං අසක්කොන්තා ඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථවසෙන ගණ්ඨිකජාතා හොන්තීති ආහ ‘‘ද්වාසට්ඨි…පෙ… ගණ්ඨිබද්ධා’’ති. යෙ හි කෙචි සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සස්සතදිට්ඨිආදිදිට්ඨියො නිස්සිතා අල්ලීනා.

විනනතො ‘‘කුලා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමස්ස තන්තවායස්ස ගණ්ඨිකං නාම ආකුලභාවෙන අග්ගතො වා මූලතො වා දුවිඤ්ඤෙය්යායෙව ඛලිතතන්තසුත්තන්ති ආහ ‘‘කුලාගණ්ඨිකං වුච්චති පෙසකාරකඤ්ජියසුත්ත’’න්ති. සකුණිකාති කුලාවකසකුණිකා. සා හි රුක්ඛසාඛාසු ඔලම්බනකුලාවකා හොති. තඤ්හි සා කුලාවකං තතො තතො තිණහීරාදිකෙ ආනෙත්වා තථා විනන්ධති, යථා තෙසං පෙසකාරකඤ්ජියසුත්තං විය අග්ගෙන වා අග්ගං මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං විවෙචෙතුං වා න සක්කා. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. තදුභයම්පීති ‘‘කුලාගණ්ඨික’’න්ති වුත්තං කඤ්ජියසුත්තං, කුලාවකඤ්ච. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘එවමෙව සත්තා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව.

කාමං මුඤ්ජපබ්බජතිණානි යථාජාතානිපි දීඝභාවෙන පතිත්වා අරඤ්ඤට්ඨානෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං විනන්ධිත්වා ආකුලබ්යාකුලානි හුත්වා තිට්ඨන්ති, තානි පන න තථා දුබ්බිවෙචියානි, යථා රජ්ජුභූතානීති දස්සෙතුං ‘‘යථා තානී’’තිආදි වුත්තං. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

අපායාති අවඩ්ඪිතා, සුඛෙන, සුඛහෙතුනා වා විරහිතාති අත්ථො. දුක්ඛස්ස ගතිභාවතොති ආපායිකස්ස දුක්ඛස්ස පවත්තිට්ඨානභාවතො. සුඛසමුස්සයතොති අබ්භුදයතො. විනිපතිතත්තාති විරූපං නිපතිතත්තා යථා තෙනත්තභාවෙන සුඛසමුස්සයො න හොති, එවං නිපතිතත්තා. ඉතරොති සංසාරො. නනු ‘‘අපාය’’න්තිආදිනා වුත්තොපි සංසාරො එවාති? සච්චමෙතං, නිරයාදීනං පන අධිමත්තදුක්ඛභාවදස්සනත්ථං අපායාදිග්ගහණං. ගොබලීබද්දඤායෙනායමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටීති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං හෙතුඵලභාවෙන අපරාපරං පවත්ති. අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානාති අවිච්ඡෙදෙන පවත්තමානා. තං සබ්බම්පීති තං ‘‘අපාය’’න්තිආදිනා වුත්තං සබ්බං අපායදුක්ඛඤ්චෙව වට්ටදුක්ඛඤ්ච. ‘‘මහාසමුද්දෙ වාතුක්ඛිත්තනාවා වියා’’ති ඉදං පරිබ්භමට්ඨානස්ස මහන්තදස්සනත්ථඤ්චෙව පරිබ්භමනස්ස අනවට්ඨිතතාදස්සනත්ථඤ්ච ‘‘උපමාය. යන්තෙසු යුත්තගොණො වියා’’ති ඉදං පන අවසභාවදස්සනත්ථඤ්චෙව දුප්පමොක්ඛභාවදස්සනත්ථඤ්චාති වෙදිතබ්බං.

පටිච්චසමුප්පාදවණ්ණනා

ඉමිනා තාවාති එත්ථ තාව-සද්දො කමත්ථො, තෙන ‘‘තන්තාකුලකජාතා’’ති පදස්ස අනුසන්ධි පරතො ආවිභවිස්සතීති දීපෙති. අත්ථි ඉදප්පච්චයාති එත්ථ අයං පච්චයොති ඉදප්පච්චයො, තස්මා ඉදප්පච්චයා, ඉමස්මා පච්චයාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘ඉමස්මා නාම පච්චයා ජරාමරණ’’න්ති එවං වත්තබ්බො අත්ථි නු ඛො ජරාමරණස්ස පච්චයොති. තෙනාහ ‘‘අත්ථි නු ඛො…පෙ… භවෙය්යා’’ති. එත්ථ හි ‘‘කිං පච්චයා ජරාමරණං? ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති උපරි ජාතිසද්දපච්චයසද්දසමානාධිකරණෙන කිං-සද්දෙන ඉදං-සද්දස්ස සමානාධිකරණතාදස්සනතො කම්මධාරයසමාසතා ඉදප්පච්චයසද්දස්ස යුජ්ජති. න හෙත්ථ ‘‘ඉමස්ස පච්චයා ඉදප්පච්චයා’’ති ජරාමරණස්ස, අඤ්ඤස්ස වා පච්චයතො ජරාමරණසම්භවපුච්ඡා සම්භවති විඤ්ඤාතභාවතො, අසම්භවතො ච, ජරාමරණස්ස පන පච්චයපුච්ඡා සම්භවති. පච්චයසද්දසමානාධිකරණතායඤ්ච ඉදං-සද්දස්ස ‘‘ඉමස්මා පච්චයා’’ති පච්චයපුච්ඡා යුජ්ජති.

සා පන සමානාධිකරණතා යදිපි අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙපි ලබ්භති, අඤ්ඤපදත්ථවචනිච්ඡාභාවතො පනෙත්ථ කම්මධාරයසමාසො වෙදිතබ්බො. සාමිවචනසමාසපක්ඛෙ පන නත්ථෙව සමානාධිකරණතාසම්භවොති. නනු ච ‘‘ඉදප්පච්චයතා පටිච්චසමුප්පාදො’’ති එත්ථ ඉදප්පච්චය-සද්දො සාමිවචනසමාසො ඉච්ඡිතොති? සච්චං ඉච්ඡිතො උජුකමෙව තත්ථ පටිච්චසමුප්පාදවචනිච්ඡාති කත්වා, ඉධ පන කෙවලං ජරාමරණස්ස පච්චයපරිපුච්ඡා අධිප්පෙතා, තස්මා යථා තත්ථ ඉදං-සද්දස්ස පටිච්චසමුප්පාදවිසෙසනතා, ඉධ ච ‘‘පුච්ඡිතබ්බපච්චයත්ථතා සම්භවති, තථා තත්ථ, ඉධ ච සමාසකප්පනා වෙදිතබ්බා. කස්මා පන තත්ථ කම්මධාරයසමාසො න ඉච්ඡිතොති? හෙතුප්පභවානං හෙතු පටිච්චසමුප්පාදොති ඉමස්ස අත්ථස්ස කම්මධාරයසමාසෙ අසම්භවතොති ඉමස්ස, අත්තනො පච්චයානුරූපස්ස අනුරූපො පච්චයො ඉදප්පච්චයොති එතස්ස ච අත්ථස්ස ඉච්ඡිතත්තා. යො පනෙත්ථ ඉදං-සද්දෙන ගහිතො අත්ථො, සො ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ජරාමරණග්ගහණෙනෙව ගහිතොති ඉදං-සද්දො පටිච්චසමුප්පාදතො පරිච්චජනතො අඤ්ඤස්ස අසම්භවතො පච්චයෙ අවතිට්ඨති, තෙනෙත්ථ කම්මධාරයසමාසො. තත්ථ පන ඉදං-සද්දස්ස තතො පරිච්චජනකාරණං නත්ථීති සාමිවචනසමාසො එව ඉච්ඡිතො. අට්ඨකථායංපන යස්මා ජරාමරණාදීනං පච්චයපුච්ඡාමුඛෙනායං පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා ආරද්ධා, පටිච්චසමුප්පාදො ච නාම අත්ථතො හෙතුප්පභවානං හෙතූති වුත්තො වායමත්ථො, තස්මා ‘‘ඉමස්ස ජරාමරණස්ස පච්චයො’’ති එවමත්ථවණ්ණනා කතා.

පණ්ඩිතෙනාති එකංසබ්යාකරණීයාදිපඤ්හාවිසෙසජානනසමත්ථාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතෙන. තමෙව හිස්ස පණ්ඩිච්චං දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං . යාදිසස්ස ජීවස්ස දිට්ඨිගතිකො සරීරතො අනඤ්ඤත්තං පුච්ඡති ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති, සො එවං පරමත්ථතො නුපලබ්භති, කථං තස්ස වඤ්ඣාතනයස්ස විය දීඝරස්සතා සරීරතො අඤ්ඤතා වා අනඤ්ඤතා වා බ්යාකාතබ්බා සියා, තස්මාස්ස පඤ්හස්ස ඨපනීයතා වෙදිතබ්බා. තුණ්හීභාවො නාමෙස පුච්ඡතො අනාදරො විහෙසා විය හොතීති ‘‘අබ්යාකතමෙත’’න්ති පකාරන්තරමාහ. එවං අබ්යාකරණකාරණං ඤාතුකාමස්ස කථෙතබ්බං හොති, කථිතෙ ච ජානන්තස්ස පමාදොපි එවං සියා, කථනවිධි පන ‘‘යාදිසස්සා’’තිආදිනා දස්සිතො එව. එවං අප්පටිපජ්ජිත්වාති එවං ඨපනීයපඤ්හෙ විය තුණ්හීභාවාදිං අනාපජ්ජිත්වා එව. ‘‘අප්පටිපජ්ජිත්වා’’ති වචනං නිදස්සනමත්තමෙතං. ‘‘කිං සබ්බං අනිච්ච’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කිං සඞ්ඛතං සන්ධාය පුච්ඡසි, උදාහු අසඞ්ඛත’’න්ති පටිපුච්ඡිත්වා බ්යාකාතබ්බං හොති ‘‘කිං ඛන්ධපඤ්චකං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘අත්ථි තත්ථ පරිඤ්ඤෙය්යං, අත්ථි න පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති විභජ්ජ බ්යාකාතබ්බං හොති, එවං අප්පටිපජ්ජිත්වාති ච අයමෙත්ථ අත්ථො ඉච්ඡිතොති. පුබ්බෙ යස්ස පච්චයස්ස අත්ථිතාමත්තං චොදිතන්ති අත්ථිතාමත්තං විස්සජ්ජිතං. පුච්ඡාසභාගෙන හි විස්සජ්ජනන්ති. ඉදානි තස්සෙව සරූපපුච්ඡා කරීයතීති ‘‘පුන කි’’න්ති වුත්තං. ඉධාපි ‘‘යථා’’තිආදි සබ්බං ආනෙත්වා වත්තබ්බං.

‘‘එස නයො සබ්බපදෙසූ’’ති අතිදෙසවසෙන උස්සුක්කං කත්වා ‘‘නාමරූපපච්චයා’’තිආදිනා තත්ථ අපවාදො ආරද්ධො. යස්මා දස්සෙතුකාමො, තස්මා ඉදං වුත්තන්ති යොජනා. ඡන්නං විපාකසම්ඵස්සානංයෙව ගහණං හොති විඤ්ඤාණාදි වෙදනාපරියොසානා විපාකවිධීති කත්වා අනෙකෙසු සුත්තපදෙසු, (ම. නි. 3.126; උදා. 1) අභිධම්මෙ (විභ. 225) ච යෙභුය්යෙන තෙසංයෙව ගහණස්ස නිරුළ්හත්තා. ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තෙ. ච-සද්දො බ්යතිරෙකත්ථො, තෙනෙත්ථ ‘‘ගහිතම්පී’’තිආදිනා වුච්චමානංයෙව විසෙසං ජොතෙති. පච්චයභාවො නාම පච්චයුප්පන්නාපෙක්ඛො තෙන විනා තස්ස අසම්භවතො. තස්මා සළායතනප්පච්චයාති ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති ඉමිනා පදෙනාති යොජනා. අවයවෙන වා සමුදායොපලක්ඛණමෙතං ‘‘සළායතනපච්චයා’’ති, තස්මා ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති ඉමිනා පදෙනාති වුත්තං හොති. ගහිතම්පීති ඡබ්බිධං විපාකඵස්සම්පි. අග්ගහිතම්පීති අවිපාකඵස්සම්පි කුසලාකුසලකිරියාඵස්සම්පි. පච්චයුප්පන්නවිසෙසං දස්සෙතුකාමොති යොජනා. න චෙත්ථ පච්චයුප්පන්නොව උපාදින්නො ඉච්ඡිතො, අථ ඛො පච්චයොපි උපාදින්නො ඉච්ඡිතොති අජ්ඣත්තිකායතනස්සෙව සළායතනග්ගහණෙන ගහණන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘සළායතනතො…පෙ… දස්සෙතුකාමො’’ති. න හි ඵස්සස්ස චක්ඛාදිසළායතනමෙව පච්චයො, අථ ඛො ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’තිආදි (ම. නි. 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.44, 45; 2.4.60; කථා. 465, 467) වචනතො රූපායතනාදිරූපඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිනාමඤ්ච පච්චයො, තස්මා ඉමං චක්ඛාදිසළායතනතො අතිරිත්තං ආවජ්ජනාදි විය සාධාරණං අහුත්වා, තස්ස තස්ස ඵස්සස්ස සාධාරණතාය අඤ්ඤං විසෙසපච්චයං පි-සද්දෙන අවිසිට්ඨං සාධාරණපච්චයං පිදස්සෙතුකාමො භගවා, ‘‘නාමරූපපච්චයා ඵස්සො’’ති ඉදං වුත්තන්ති යොජනා. අභිධම්මභාජනීයෙපි ඉමමෙව පච්චයං සන්ධාය ‘‘නාමරූපපච්චයා ඵස්සො’’ති වුත්තන්ති තදට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 243) ‘‘පච්චයවිසෙසදස්සනත්ථඤ්චෙව මහානිදානදෙසනාසඞ්ගහත්ථඤ්චා’’ති අත්ථවණ්ණනා කතා. පච්චයානන්ති ජාතිආදීනං පච්චයධම්මානං. නිදානං කථිතන්ති ජරාමරණාදිකස්ස නිදානත්තං කථිතං එකංසිකො පච්චයභාවො කථිතො. තඤ්හි තෙසං පච්චයභාවෙ අබ්යභිචාරීති දස්සෙතුං ‘‘ඉති ඛො පනෙත’’න්තිආදිනා උපරි දෙසනා පවත්තා. නිජ්ජටෙති නිජ්ජාලකෙ. නිග්ගුම්බෙති නික්ඛෙපෙ. පදද්වයෙනාපි ආකුලාභාවමෙව දස්සෙති, තස්මා අනාකුලං අබ්යාකුලං මහන්තං පච්චයනිදානමෙත්ථ කථිතන්ති මහානිදානං සුත්තං අඤ්ඤථාභාවස්ස අභාවතො.

98. තෙසං තෙසං පච්චයානන්ති තෙසං තෙසං ජාතිආදීනං පච්චයානං. යස්මා පච්චයභාවො නාම තෙහි තෙහි පච්චයෙහි අනූනාධිකෙහෙව තස්ස තස්ස ඵලස්ස සම්භවතො තථො තච්ඡො, තප්පකාරො වා සාමග්ගිඋපගතෙසු පච්චයෙසු මුහුත්තම්පි තථො නිබ්බත්තනධම්මානං අසම්භවාභාවතො. අවිතථො අවිසංවාදනකො විසංවාදනාකාරවිරහිතො අඤ්ඤධම්මපච්චයෙහි අඤ්ඤධම්මානුප්පත්තිතො. ‘‘අනඤ්ඤථා’’ති වුච්චති අඤ්ඤථාභාවස්ස අභාවතො. තස්මා ‘‘තථං අවිතථං අනඤ්ඤථං පච්චයභාවං දස්සෙතු’’න්ති වුත්තං. පරියායති අත්තනො ඵලං පරිග්ගහෙත්වා වත්තතීති පරියායො, හෙතූති ආහ ‘‘පරියායෙනාති කාරණෙනා’’ති. සබ්බෙන සබ්බන්ති දෙවත්තාදිනා සබ්බභාවෙන සබ්බා ජාති. සබ්බථා සබ්බන්ති තත්ථාපි චාතුමහාරාජිකාදිසබ්බාකාරෙන සබ්බා, නිපාතද්වයමෙතං, නිපාතඤ්ච අබ්යයං, තඤ්ච සබ්බලිඞ්ගවිභත්තිවචනෙසු එකාකාරමෙව හොතීති පාළියං ‘‘සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බ’’න්ති වුත්තං. අත්ථවචනෙ පන තස්ස තස්ස ජාතිසද්දාපෙක්ඛාය ඉත්ථිඅත්ථවුත්තිතං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බාකාරෙන සබ්බා’’තිආදි වුත්තං. ඉමිනාව නයෙනාති ඉමිනා ජාතිවාරෙ වුත්තෙනෙව නයෙන. දෙවාදීසූති ආදි-සද්දෙන ගන්ධබ්බයක්ඛාදිකෙ පාළියං (දී. නි. 2.98) ආගතෙ, තදන්තරභෙදෙ ච සඞ්ගණ්හාති.

ඉධ නික්ඛිත්තඅත්ථවිභජනත්ථෙති ඉමස්මිං ‘‘කස්සචි කිම්හිචී’’ති අනියමතො උද්දෙසවසෙන වුත්තත්ථස්ස නිද්දිසනත්ථෙ ජොතෙතබ්බෙ නිපාතො, තදත්ථජොතනං නිපාතපදන්ති අත්ථො. තස්සාති තස්ස පදස්ස. තෙති ධම්මදෙසනාය සම්පදානභූතං ථෙරං වදති. සෙය්යථිදන්ති වා තෙ කතමෙති චෙති අත්ථො. යෙ හි ‘‘කස්සචී’’ති, ‘‘කිම්හිචී’’ති ච අනියමතො වුත්තො අත්ථො, තෙ කතමෙති. කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා හෙසා. දෙවභාවායාති දෙවභාවත්ථං. ඛන්ධජාතීති ඛන්ධපාතුභාවො, යථා ඛන්ධෙසු උප්පන්නෙසු ‘‘දෙවා’’ති සමඤ්ඤා හොති, තථා තෙසං උප්පාදොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යායා’’ති ආහ. සබ්බපදෙසූති ‘‘ගන්ධබ්බානං ගන්ධබ්බත්ථායා’’තිආදීසු සබ්බෙසු ජාතිනිද්දෙසපදෙසු , භවාදිපදෙසු ච. යෙන හි නයෙන සචෙ හි ජාතීති අයමත්ථයොජනා කතා, ජාතිනිද්දෙසපදෙසොව ‘‘භවො’’තිආදිනා භවාදිපදෙසුපි සො කාතබ්බොති. දෙවාති උපපත්තිදෙවා චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය යාව භවග්ගා දිබ්බන්ති කාමගුණාදීහි කීළන්ති ලළන්ති විහරන්ති ජොතන්තීති කත්වා. ගන්ධං අබ්බන්ති පරිභුඤ්ජන්තීති ගන්ධබ්බා, ධතරට්ඨස්ස මහාරාජස්ස පරිවාරභූතා. යජන්ති වෙස්සවණසක්කාදිකෙ පූජෙන්තීති යක්ඛා, තෙන තෙන වා පණිධිකම්මාදිනා යජිතබ්බා පූජෙතබ්බාති යක්ඛා, වෙස්සවණස්ස මහාරාජස්ස පරිවාරභූතා. අට්ඨකථායං පන ‘‘අමනුස්සා’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං. භූතාති කුම්භණ්ඩා, විරූළ්හකස්ස මහාරාජස්ස පරිවාරභූතා. අට්ඨකථායං පන ‘‘යෙ කෙචි නිබ්බත්තසත්තා’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං. අට්ඨිපක්ඛා භමරතුප්පළාදයො. චම්මපක්ඛා ජතුසිඞ්ගාලාදයො. ලොමපක්ඛා හංසමොරාදයො. සරීසපා අහිවිච්ඡිකසතපදිආදයො.

‘‘තෙසංතෙස’’න්ති ඉදං න යෙවාපනකනිද්දෙසො විය අවුත්තසඞ්ගහත්ථං වචනං, අථ ඛො අයෙවාපනකනිද්දෙසො විය වුත්තසඞ්ගහත්ථන්ති. ආදි-සද්දෙනෙව ච ආමෙඩිතත්ථො සඞ්ගය්හතීති ආහ ‘‘තෙසං තෙසං දෙවගන්ධබ්බාදීන’’න්ති. තදත්තායාති තංභාවාය, යථාරූපෙසු ඛන්ධෙසු පවත්තමානෙසු ‘‘දෙවා ගන්ධබ්බා’’ති ලොකසමඤ්ඤා හොති, තථාරූපතායාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘දෙවගන්ධබ්බාදිභාවායා’’ති. ‘‘නිරොධො, විගමො’’ති ච පටිලද්ධත්තාලාභස්ස භාවො වුච්චති, ඉධ පන අච්චන්තාභාවො අධිප්පෙතො ‘‘සබ්බසො ජාතියා අසතී’’ති අවත්වා ‘‘ජාතිනිරොධා’’ති වුත්තත්තාති ආහ ‘‘අභාවාති අත්ථො’’ති.

ඵලත්ථාය හිනොතීති යථා ඵලං තතො නිබ්බත්තති, එවං හිනොති පවත්තති, තස්ස හෙතුභාවං උපගච්ඡතීති අත්ථො. ඉදං ගණ්හථ නන්ති ‘‘ඉදං මෙ ඵලං, ගණ්හථ න’’න්ති එවං අප්පෙති විය නිය්යාතෙති විය. ‘‘එස නයො’’ති අවිසෙසං අතිදිසිත්වා විසෙසමත්තස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. නනු චායං ජාති පරිනිප්ඵන්නා, සඞ්ඛතභාවා ච න හොති විකාරභාවතො, තථා ජරාමරණං, තස්ස කථං සා හෙතු හොතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ජරාමරණස්ස හී’’තිආදි. තබ්භාවෙ භාවො, තදභාවෙ ච අභාවො ජරාමරණස්ස ජාතියා උපනිස්සයතා.

99. ඔකාසපරිග්ගහොති පවත්තිට්ඨානපරිග්ගහො. උපපත්තිභවෙ යුජ්ජති උපපත්තික්ඛන්ධානං යථාවුත්තට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ අනුප්පජ්ජනතො. ඉධ පනාති ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘‘කාමභවො’’තිආදිනා ආගතෙ ඉමස්මිං ඨානෙ. කම්මභවෙ යුජ්ජති කාමභවාදිජොතනා විසෙසතො තස්ස ජාතියා පච්චයභාවතොති. තෙනාහ ‘‘සො හි ජාතියා උපනිස්සයකොටියාව පච්චයො’’ති. නනු ච උපපත්තිභවොපි ජාතියා උපනිස්සයවසෙන පච්චයො හොතීති? සච්චං හොති, සො පන න තථා පධානභූතො, කම්මභවො පන පධානභූතො පච්චයො ජනකභාවතොති. ‘‘සො හි ජාතියා’’තිආදි වුත්තං කාමභවූපගං කම්මං කාමභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසුපි. ඔකාසපරිග්ගහොව කතො‘‘කිම්හිචී’’ති ඉමිනා සත්තපරිග්ගහස්ස කතත්තා.

100. තිණ්ණම්පි කම්මභවානන්ති කාමකම්මභවාදීනං තිණ්ණම්පි කම්මභවානං. තිණ්ණඤ්ච උපපත්තිභවානන්ති කාමුපපත්තිභවාදීනං තිණ්ණඤ්ච උපපත්තිභවානං. තථාසෙසානිපීති දිට්ඨුපාදානාදීනි සෙසුපාදානානිපි තිණ්ණම්පි කම්මභවානං, තිණ්ණඤ්ච උපපත්තිභවානං පච්චයොති අත්ථො. ඉතීති එවං වුත්තනයෙන. ද්වාදස කම්මභවා ද්වාදස උපපත්තිභවාති චතුවීසතිභවා වෙදිතබ්බා. යස්මා කම්මභවස්ස පච්චයභාවමුඛෙනෙව උපාදානං උපපත්තිභවස්ස පච්චයො නාම හොති, න අඤ්ඤථා, තස්මා උපාදානං කම්මභවස්ස උජුකමෙව පච්චයභාවොති ආහ ‘‘නිප්පරියායෙනෙත්ථ ද්වාදස කම්මභවා ලබ්භන්තී’’ති. තෙසන්ති කම්මභවානං. සහජාතකොටියාති අකුසලස්ස කම්මභවස්ස සහජාතං උපාදානං සහජාතකොටියා, ඉතරං අනන්තරූපනිස්සයාදිවසෙන උපනිස්සයකොටියා, කුසලස්ස කම්මභවස්ස පන උපනිස්සයකොටියාව පච්චයො. එත්ථ ච යථා අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතාදිපච්චයානං සහජාතපච්චයෙන එකසඞ්ගහතං දස්සෙතුං ‘‘සහජාතකොටියා’’ති වුත්තං, එවං ආරම්මණූපනිස්සයඅනන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයානං එකජ්ඣං ගහණවසෙන ‘‘උපනිස්සයකොටියා’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

101. උපාදානස්සාති එත්ථ කාමුපාදානස්ස තණ්හා උපනිස්සයකොටියාව පච්චයො, සෙසුපාදානානං සහජාතකොටියාපි උපනිස්සයකොටියාපි විඤ්ඤාණාදි ච වෙදනාපරියොසානා විපාකවිධීති කත්වා.

102. යදිදං වෙදනාති එත්ථ විපාකවෙදනාති තමෙව තාව උපනිස්සයකොටියා පච්චයො ඉතරකොටියා අසම්භවතො. අඤ්ඤාති කුසලාකුසලකිරියවෙදනා. අඤ්ඤථාපීති සහජාතකොටියාපි.

103. එත්තාවතාති ජරාමරණාදීනං පච්චයපරම්පරාදස්සනවසෙන පවත්තාය එත්තකාය දෙසනාය. පුරිමතණ්හන්ති පුරිමභවසිද්ධං තණ්හං. ‘‘එස පච්චයො තණ්හාය, යදිදං වෙදනා’’ති වත්වා තදනන්තරං ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනාති ඉති ඛො පනෙතං වුත්ත’’න්තිආදිනා වෙදනාය පච්චයභූතස්ස ඵස්සස්ස උද්ධරණං අඤ්ඤෙසු සුත්තෙසු ආගතනයෙන පටිච්චසමුප්පාදස්ස දෙසනාමග්ගො , තං පන අනොතරිත්වා සමුදාචාරතණ්හාදස්සනමුඛෙනෙව තණ්හාමූලකධම්මෙ දෙසෙන්තො ආචිණ්ණදෙසනාමග්ගතො ඔක්කමන්තො විය, තඤ්ච දෙසනං පස්සතො අප්පවත්තන්ති පසය්හ බලක්කාරෙන දෙසෙන්තො විය ච හොතීති ආහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි. ද්වෙ තණ්හාති ඉධාධිප්පෙතතණ්හා එව ද්විධා භින්දන්තො ආහ. එසනතණ්හාති භොගානං පරියෙසනවසෙන පවත්තතණ්හා. එසිතතණ්හාති පරියිට්ඨෙසු භොගෙසු උප්පජ්ජමානතණ්හා. සමුදාචාරතණ්හායාති පරියුට්ඨානවසෙන පවත්තතණ්හාය. දුවිධාපෙසා වෙදනං පටිච්ච තණ්හානාම වෙදනාපච්චයා ච අප්පටිලද්ධානං භොගානං පටිලාභාය පරියෙසනා, ලද්ධෙසු ච තෙසුපාතබ්යතාපත්තිආදි හොතීති.

පරිතස්සනවසෙන පරියෙසති එතායාති පරියෙසනා. ආසයතො, පයොගතො ච පරියෙසනා තථාපවත්තො චිත්තුප්පාදො. තෙනාහ ‘‘තණ්හාය සති හොතී’’ති. රූපාදිආරම්මණපටිලාභොති සවත්ථුකානං රූපාදිආරම්මණානං ගවෙසනවසෙන, පවත්තියං පන අපරියිට්ඨංයෙව ලබ්භති, තම්පි අත්ථතො පරියෙසනාය ලද්ධමෙව නාම තථාරූපස්ස කම්මස්ස පුබ්බෙකතත්තා එව ලබ්භනතො. තෙනාහ ‘‘සො හි පරියෙසනාය සති හොතී’’ති. සුඛවිනිච්ඡයන්ති සුඛං විසෙසතො නිච්ඡිනොතීති සුඛවිනිච්ඡයො, සුඛං සභාවතො, සමුදයතො, අත්ථඞ්ගමනතො, නිස්සරණතො ච යාථාවතො ජානිත්වා පවත්තඤාණං, තං සුඛවිනිච්ඡයං. ජඤ්ඤාති ජානෙය්ය. ‘‘සුභසුඛ’’න්තිආදිකං ආරම්මණෙ අභූතාකාරං විවිධං නින්නභාවෙන නිච්ඡිනොති ආරොපෙතීති විනිච්ඡයො. අස්සාදානුපස්සනතණ්හාදිට්ඨියාපි එවමෙව විනිච්ඡයභාවො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ විතක්කොයෙව ආගතොති යොජනා. ඉමස්මිං පන සුත්තෙති සක්කපඤ්හසුත්තෙ. (දී. නි. 2.358) තත්ථ හි ‘‘ඡන්දො ඛො, දෙවානං ඉන්ද, විතක්කනිදානො’’ති ආගතං. ඉධාති ඉමස්මිං මහානිදානසුත්තෙ.‘‘විතක්කෙනෙව විනිච්ඡිනාතී’’ති එතෙන ‘‘විනිච්ඡීයති එතෙනාති විනිච්ඡයො’’ති විනිච්ඡය-සද්දස්ස කරණසාධනමාහ. ‘‘එත්තක’’න්තිආදි විනිච්ඡයනාකාරදස්සනං.

ඡන්දනට්ඨෙන ඡන්දො, එවං රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, ස්වායං අනාසෙවනතාය මන්දො හුත්වා පවත්තො ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘දුබ්බලරාගස්සාධිවචන’’න්ති. අජ්ඣොසානන්ති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනිවිසනං. ‘‘මය්හං ඉද’’න්ති හි තණ්හාගාහො යෙභුය්යෙන අත්තග්ගාහසන්නිස්සයොව හොති. තෙනාහ ‘‘අහං මම’’න්ති, ‘‘බලවසන්නිට්ඨාන’’න්ති ච තෙසං ගාහානං ථිරභාවප්පත්තිමාහ. තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පරිග්ගහකරණන්ති ‘‘අහං මම’’න්ති බලවසන්නිට්ඨානවසෙන අභිනිවිට්ඨස්ස අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථුනො අඤ්ඤාසාධාරණං විය කත්වා පරිග්ගහෙත්වා ඨානං, තථාපවත්තො ලොභසහගතචිත්තුප්පාදො. අත්තනා පරිග්ගහිතස්ස වත්ථුනො යස්ස වසෙන පරෙහි සාධාරණභාවස්ස අසහමානො හොති පුග්ගලො, සො ධම්මො අසහනතා. එවං වචනත්ථං වදන්ති නිරුත්තිනයෙන. සද්දලක්ඛණෙ පන යස්ස ධම්මස්ස වසෙන මච්ඡරියයොගතො පුග්ගලො මච්ඡරො, තස්ස භාවො, කම්මං වා මච්ඡරියං, මච්ඡෙරො ධම්මො. මච්ඡරියස්ස බලවභාවතො ආදරෙන රක්ඛණං ආරක්ඛොති ආහ ‘‘ද්වාර…පෙ… සුට්ඨු රක්ඛණ’’න්ති. අත්තනො ඵලං කරොතීති කරණං, යං කිඤ්චි කාරණං, අධිකං කරණන්ති අධිකරණං, විසෙසකාරණං. විසෙසකාරණඤ්ච භොගානං ආරක්ඛදණ්ඩාදානාදිඅනත්ථසම්භවස්සාති වුත්තං ‘‘ආරක්ඛාධිකරණ’’න්තිආදි. පරනිසෙධනත්ථන්ති මාරණාදිනා පරෙසං විබාධනත්ථං. ආදීයති එතෙනාති ආදානං, දණ්ඩස්ස ආදානං දණ්ඩාදානං, අභිභවිත්වා පරවිහෙඨනචිත්තුප්පාදො. සත්ථාදානෙපි එසෙව නයො. හත්ථපරාමාසාදිවසෙන කායෙන කාතබ්බකලහො කායකලහො. මම්මඝට්ටනාදිවසෙන වාචාය කාතබ්බකලහො වාචාකලහො. විරුජ්ඣනවසෙන විරූපං ගණ්හාති එතෙනාති විග්ගහො. විරුද්ධං වදති එතෙනාති විවාදො. තුවං තුවන්ති අගාරවවචනසහචරණතො තුවං තුවං, සබ්බෙතෙ තථාපවත්තා දොසසහගතචිත්තුප්පාදා වෙදිතබ්බා. තෙනාහ භගවා ‘‘අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්තී’’ති (දී. නි. 2.104).

112. දෙසනං නිවත්තෙසීති ‘‘තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා’’තිආදිනා අනුලොමනයෙන පවත්තිතං දෙසනං පටිලොමනයෙන පුන ‘‘ආරක්ඛාධිකරණ’’න්ති ආරභන්තො නිවත්තෙසි. පඤ්චකාමගුණිකරාගවසෙනාති ආරම්මණභූතා පඤ්ච කාමගුණා එතස්ස අත්ථීති පඤ්චකාමගුණිකො, තත්ථ රඤ්ජනවසෙන අභිරමණවසෙන පවත්තරාගො, තස්ස වසෙන උප්පන්නා රඤ්ජනවසෙන තණ්හායනවසෙන පවත්තා රූපාදිතණ්හාව කාමෙසු තණ්හාති කාමතණ්හා. භවති අත්ථි සබ්බකාලං තිට්ඨතීති පවත්තා භවදිට්ඨි උත්තරපදලොපෙන භවො, තංසහගතා තණ්හා භවතණ්හා. විභවති විනස්සති උච්ඡිජ්ජතීති පවත්තා විභවදිට්ඨි විභවො උත්තරපදලොපෙන, තංසහගතා තණ්හා විභවතණ්හාති ආහ ‘‘සස්සතදිට්ඨී’’තිආදි. ඉමෙ ද්වෙ ධම්මාති ‘‘එස පච්චයො උපාදානස්ස, යදිදං තණ්හා’’ති (දී. නි. 2.101) එවං වුත්තා වට්ටමූලතණ්හා ච ‘‘තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා’’ති (දී. නි. 2.103) එවං වුත්තා සමුදාචාරතණ්හා චාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා. වට්ටමූලසමුදාචාරවසෙනාති වට්ටමූලවසෙන චෙව සමුදාචාරවසෙන ච. ද්වීහි කොට්ඨාසෙහීති ද්වීහි භාගෙහි. ද්වීහි අවයවෙහි සමොසරන්ති නිබ්බත්තනවසෙන සමං වත්තන්ති ඉතොති සමොසරණං, පච්චයො, එකං සමොසරණං එතාසන්ති එකසමොසරණා. කෙන පන එකසමොසරණාති ආහ ‘‘වෙදනායා’’ති. ද්වෙපි හි තණ්හා වෙදනාපච්චයා එවාති. තෙනාහ ‘‘වෙදනාපච්චයෙන එකපච්චයා’’ති. තතො තතො ඔසරිත්වා ආගන්ත්වා සමවසනට්ඨානං ඔසරණ සමොසරණං. වෙදනාය සමං සහ එකස්මිං ආරම්මණෙ ඔසරණකපවත්තනකා වෙදනා සමොසරණාති ආහ ‘‘ඉදං සහජාතසමොසරණං නාමා’’ති.

113. සබ්බෙති උප්පත්තිද්වාරවසෙන භින්දිත්වා වුත්තා සවිපාකඵස්සා එව විඤ්ඤාණාදි වෙදනාපරියොසානා විපාකවිථීති කත්වා. පටිච්චසමුප්පාදකථා නාම වට්ටකථාති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා චත්තාරො ලොකුත්තරවිපාකඵස්සෙ’’ති. බහුධාති බහුප්පකාරෙන. අයඤ්හි පඤ්චද්වාරෙ චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකානං පඤ්චන්නං වෙදනානං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඵස්සො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන අට්ඨධා පච්චයො හොති. සෙසානං පන එකෙකස්මිං ද්වාරෙ සම්පටිච්ඡනසන්තීරණතදාරම්මණවසෙන පවත්තානං කාමාවචරවිපාකවෙදනානං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඵස්සො උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති. මනොද්වාරෙපි තදාරම්මණවසෙන පවත්තානං කාමාවචරවිපාකවෙදනානං සහජාතමනොසම්ඵස්සො තථෙව අට්ඨධා පච්චයො හොති, තථා පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන පවත්තානං තෙභූමකවිපාකවෙදනානං. යා පන තා මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙන පවත්තා කාමාවචරවෙදනා, තාසං මනොද්වාරාවජ්ජනසම්පයුත්තො මනොසම්ඵස්සො උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොතීති එවං ඵස්සො බහුධා වෙදනාය පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං.

114. වෙදනාදීනන්ති වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානං. අසදිසභාවාති අනුභවනසඤ්ජානනාභිසඞ්ඛරණවිජානනභාවා. තෙ හි අඤ්ඤමඤ්ඤවිධුරෙන වෙදයිතාදිරූපෙන ආකිරියන්ති පඤ්ඤායන්තීති ආකාරාති වුච්චන්ති. තෙයෙවාති වෙදනාදීනං තෙ එව වෙදයිතාදිආකාරා. සාධුකං දස්සියමානාති සක්කච්චං පච්චක්ඛතො විය පකාසියමානා. තං තං ලීනමත්ථං ගමෙන්තීති ‘‘අරූපට්ඨො ආරම්මණාභිමුඛනමනට්ඨො’’ති එවමාදිකං තං තං ලීනං අපාකටමත්ථං ගමෙන්ති ඤාපෙන්තීති ලිඞ්ගානි. තස්ස තස්ස සඤ්ජානනහෙතුතොති තස්ස තස්ස අරූපට්ඨාදිකස්ස සල්ලක්ඛණස්ස කාරණත්තා. නිමීයන්ති අනුමීයන්ති එතෙහීති නිමිත්තානි. තථා තථා අරූපභාවාදිප්පකාරෙන, වෙදයිතාදිප්පකාරෙන ච උද්දිසිතබ්බතො කථෙතබ්බතො උද්දෙසා. තස්මාති ‘‘අසදිසභාවා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. යස්මා වෙදනාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤඅසදිසභාවා යථාවුත්තෙනත්ථෙන ආකාරාදයො, තස්මා අයං ඉදානි වුච්චමානො එත්ථ පාළිපදෙ අත්ථො.

නාමසමූහස්සාති ආරම්මණාභිමුඛං නමනට්ඨෙන ‘‘නාම’’න්ති ලද්ධසමඤ්ඤස්ස වෙදනාදිචතුක්ඛන්ධසඞ්ඛාතස්ස අරූපධම්මපුඤ්ජස්ස. පඤ්ඤත්තීති ‘‘නාමකායො අරූපකලාපො අරූපිනො ඛන්ධා’’තිආදිකා පඤ්ඤාපනා හොති. චෙතනාපධානත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මානං ‘‘සඞ්ඛාරානං චෙතනාකාරෙ’’තිආදි වුත්තං. තථා හි සුත්තන්තභාජනීයෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවිභජනෙ ‘‘යා චෙතනා සඤ්චෙතනා සඤ්චෙතයිතත්ත’’න්ති (විභ. 249 අභිධම්මභාජනීයෙ) චෙතනාව නිද්දිට්ඨා. අසතීති අසන්තෙසු. වචනවිපල්ලාසෙන හි එවං වුත්තං. චත්තාරො ඛන්ධෙ වත්ථුං කත්වාති වෙදනා සඤ්ඤා චිත්තං චෙතනාදයොති ඉමෙ චතුක්ඛන්ධසඤ්ඤිතෙ නිස්සයපච්චයභූතෙ ධම්මෙ වත්ථුං කත්වා. අයඤ්ච නයො පඤ්චද්වාරෙපි සම්භවතීති ‘‘මනොද්වාරෙ’’ති විසෙසිතං. අධිවචනසම්ඵස්සවෙවචනොති අධිවචනමුඛෙන පඤ්ඤත්තිමුඛෙන ගහෙතබ්බත්තා ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සො’’ති ලද්ධනාමො. සොති මනොසම්ඵස්සො. පඤ්චවොකාරෙ ච හදයවත්ථුං නිස්සාය ලබ්භනතො රූපකායෙ පඤ්ඤායතෙව, අයං පන නයො ඉධ න ඉච්ඡිතො වෙදනාදිපටික්ඛෙපවසෙන අසම්භවපරියායස්ස ජොතිතත්තාති ‘‘පඤ්චපසාදෙ වත්ථුං කත්වා උප්පජ්ජෙය්යා’’ති අත්ථො වුත්තො. න හි වෙදනාසන්නිස්සයෙන විනා පඤ්චපසාදෙ වත්ථුං කත්වා මනොසම්ඵස්සස්ස සම්භවො අත්ථි. උප්පත්තිට්ඨානෙ අසති අනුප්පත්තිට්ඨානතො ඵලස්ස උප්පත්ති නාම කදාචිපි නත්ථීති ඉමමත්ථං යථාධිගතස්ස අත්ථස්ස නිදස්සනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘අම්බරුක්ඛෙ’’තිආදිමාහ . රූපකායතොති කෙවලං රූපකායතො. තස්සාති මනොසම්ඵස්සස්ස.

විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විභූතතරා විසදිසුප්පත්ති, තස්මිං වා සති අත්තනො සන්තානෙ විජ්ජමානස්සෙව විසදිසුප්පත්තිහෙතුභාවො රුප්පනාකාරො. සො එව රුප්පනාකාරො වත්ථුසප්පටිඝාදිකං තං තං ලීනමත්ථං ගමෙතීති ලිඞ්ගං. තස්ස තස්ස සඤ්ජානනහෙතුතො නිමිත්තං. තථා තථා උද්දිසිතබ්බතො උද්දෙසොති එවමෙත්ථ ආකාරාදයො අත්ථතො වෙදිතබ්බා. වත්ථාරම්මණානං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිහනනං පටිඝො, තතො පටිඝතො ජාතො පටිඝසම්ඵස්සො. තෙනාහ ‘‘සප්පටිඝ’’න්තිආදි. නාමකායතොති කෙවලං නාමකායතො. තස්සාති පටිඝසම්ඵස්සස්ස. සෙසං පඨමපඤ්හෙ වුත්තනයමෙව.

උභයවසෙනාති නාමකායො රූපකායොති උභයසන්නිස්සයස්ස අධිවචනසම්ඵස්සො පටිඝසම්ඵස්සොති උභයසම්ඵස්සස්ස වසෙන.

විසුං විසුං පච්චයං දස්සෙත්වාති බ්යතිරෙකමුඛෙන පච්චෙකං නාමකායරූපකායසඤ්ඤිතං පච්චයං දස්සෙත්වා. තෙසන්ති ඵස්සානං. අවිසෙසතොති විසෙසං අකත්වා සාමඤ්ඤතො. දස්සෙතුන්ති බ්යතිරෙකමුඛෙනෙව දස්සෙතුං. එසෙව හෙතූති එස ඡසුපි ද්වාරෙසු පවත්තො නාමරූපසඞ්ඛාතො හෙතු යථාරහං ද්වින්නම්පි ඵස්සානං. ඉදානි තං යථාරහං පවත්තිං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛුද්වාරාදීසු හී’’තිආදි වුත්තං.

සම්පයුත්තකාඛන්ධාති ඵස්සෙන සම්පයුත්තා වෙදනාදයො ඛන්ධා. ආවජ්ජනස්සාපි සම්පයුත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙනෙවෙත්ථ ගහණං දට්ඨබ්බං තදවිනාභාවතො. පරතො මනොසම්ඵස්සෙපි එසෙව නයො. පඤ්චවිධොපීති චක්ඛුසම්ඵස්සාදිවසෙන පඤ්චවිධොපි. සො ඵස්සොති පටිඝසම්ඵස්සො. බහුධාති බහුප්පකාරෙන. තථා හි විපාකනාමං විපාකස්ස අනෙකභෙදස්ස මනොසම්ඵස්සස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන සත්තධා පච්චයො හොති. යං පනෙත්ථ ආහාරකිච්චං, තං ආහාරපච්චයවසෙන. යං ඉන්ද්රියකිච්චං, තං ඉන්ද්රියපච්චයවසෙන පච්චයො හොති. අවිපාකං පන නාමං අවිපාකස්ස මනොසම්ඵස්සස්ස ඨපෙත්වා විපාකපච්චයං ඉතරෙසං වසෙන පච්චයො හොති. රූපං පන චක්ඛායතනාදිභෙදං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකස්ස පඤ්චවිධස්ස ඵස්සස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයො හොති. රූපායතනාදිභෙදං තස්ස පඤ්චවිධස්ස ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන චතුධා පච්චයො හොති. මනොසම්ඵස්සස්ස පන තානි රූපායතනාදීනි, ධම්මාරම්මණඤ්ච තථා ච ආරම්මණපච්චයමත්තෙනෙව පච්චයො හොති. වත්ථුරූපං පන මනොසම්ඵස්සස්ස නිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන පඤ්චධා පච්චයො හොති. එවං නාමරූපං අස්ස ඵස්සස්ස බහුධා පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං.

115. පඨමුප්පත්තියං විඤ්ඤාණං නාමරූපස්ස විසෙසපච්චයොති ඉමමත්ථං බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං පාළියං ‘‘මාතුකුච්ඡිම්හි න ඔක්කමිස්සථා’’තිආදි වුත්තං. ගබ්භසෙය්යකපටිසන්ධි හි බාහිරතො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තස්ස විය හොන්තීපි අත්ථතො යථාපච්චයං ඛන්ධානං තත්ථ පඨමුප්පත්තියෙව. තෙනාහ ‘‘පවිසිත්වා…පෙ… න වත්තිස්සථා’’ති. සුද්ධන්ති කෙවලං විඤ්ඤාණෙන අමිස්සිතං විරහිතං. ‘‘අවසෙස’’න්ති ඉදං නාමාපෙක්ඛං, තස්මා අවසෙසං නාමරූපන්ති ඉමං විඤ්ඤාණං ඨපෙත්වා අවසෙසං නාමරූපං වාති අත්ථො. පටිසන්ධිවසෙන ඔක්කන්තන්ති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන, මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තස්ස වා පඨමාවයවභාවෙන ඔතිණ්ණං. වොක්කමිස්සථාති සන්තතිවිච්ඡෙදං විනාසං උපගමිස්සථ, තං පන මරණං නාම හොතීති ආහ ‘‘චුතිවසෙනා’’ති. අස්සාති විඤ්ඤාණස්ස, තඤ්ච ඛො විඤ්ඤාණසාමඤ්ඤවසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තස්සෙව චිත්තස්ස නිරොධෙනා’’ති, පටිසන්ධිචිත්තස්සෙව නිරොධෙනාති අත්ථො. තතොති පටිසන්ධිචිත්තතො. පටිසන්ධිචිත්තස්ස, තතො දුතියතතියචිත්තානං වා නිරොධෙන චුති න හොතීති වුත්තමත්ථං යුත්තිතො විභාවෙතුං ‘‘පටිසන්ධිචිත්තෙන හී’’තිආදි වුත්තං. එතස්මිං අන්තරෙති එතස්මිං සොළසචිත්තක්ඛණෙ කාලෙ. අන්තරායො නත්ථීති එත්ථ දාරකස්ස තාව මරණන්තරායො මා හොතු තදා චුතිචිත්තස්ස අසම්භවතො, මාතු පන කථං තදා මරණන්තරායාභාවොති? තං තං කාලං අනතික්කමිත්වා තදන්තරෙයෙව චවනධම්මාය ගබ්භග්ගහණස්සෙව අසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘අයඤ්හි අනොකාසො නාමා’’ති, චුතියාති අධිප්පායො.

පටිසන්ධිචිත්තෙන සද්ධිං සමුට්ඨිතරූපානීති ඔක්කන්තික්ඛණෙ උප්පන්නකම්මජරූපානි වදති. තානි හි නිප්පරියායතො පටිසන්ධිචිත්තෙන සද්ධිං සමුට්ඨිතරූපානි නාම, න උතුසමුට්ඨානානි පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදතො පච්ඡා සමුට්ඨිතත්තා. චිත්තජාහාරජානං පන තදා අසම්භවො එව. යානි පටිසන්ධිචිත්තෙන සද්ධිං සමුට්ඨිතරූපානි, තානි තිවිධානි තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ සමුට්ඨිතානි, ඨිතික්ඛණෙ සමුට්ඨිතානි, භඞ්ගක්ඛණෙ සමුට්ඨිතානීති. තෙසු උප්පාදක්ඛණෙ සමුට්ඨිතානි සත්තරසමස්ස භවඞ්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරුජ්ඣන්ති, ඨිතික්ඛණෙ සමුට්ඨිතානි ඨිතික්ඛණෙ නිරුජ්ඣන්ති, භඞ්ගක්ඛණෙ සමුට්ඨිතානි භඞ්ගක්ඛණෙ නිරුජ්ඣන්ති. තත්ථ ‘‘භඤ්ජමානො ධම්මො භඤ්ජමානස්ස ධම්මස්ස පච්චයො හොතී’’ති න සක්කා වත්තුං, උප්පාදෙ, පන ඨිතියඤ්ච න න සක්කාති ‘‘සත්තරසමස්ස භවඞ්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙ, ඨිතික්ඛණෙ ච ධරන්තානං වසෙන තස්ස පච්චයම්පි දාතුං න සක්කොන්තී’’ති වුත්තං. රූපකායූපත්ථම්භිතස්සෙව හි නාමකායස්ස පඤ්චවොකාරෙ පවත්තීති. තෙහි රූපධම්මෙහි තස්ස චිත්තස්ස බලවතරං සන්ධායාහ ‘‘සත්තරසමස්ස…පෙ… පවත්ති පවත්තතී’’ති. පවෙණී ඝටියතීති අට්ඨචත්තාලීසකම්මජස්ස රූපපවෙණී සම්බන්ධා හුත්වා පවත්තති. පඨමඤ්හි පටිසන්ධිචිත්තං, තතො යාව සොළසමං භවඞ්ගචිත්තං, තෙසු එකෙකස්ස උප්පාදඨිතිභඞ්ගවසෙන තයො තයො ඛණා. තත්ථ එකෙකස්ස චිත්තස්ස තීසු තීසු ඛණෙසු සමතිංස සමතිංස කම්මජරූපානි උප්පජ්ජන්ති. ඉති සොළසතිකා අට්ඨචත්තාලීසං හොන්ති. එස නයො තතො පරෙසුපි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අට්ඨචත්තාලීසකම්මජස්ස රූපපවෙණී සම්බන්ධා හුත්වා පවත්තතී’’ති. සචෙ පන න සක්කොන්තීති පටිසන්ධිචිත්තෙන සද්ධිං සමුට්ඨිතරූපානි සත්තරසමස්ස භවඞ්ගස්ස පච්චයං දාතුං සචෙ න සක්කොන්ති. යදි හි පටිසන්ධිචිත්තතො සත්තරසමං චුතිචිත්තං සියා, පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසුපි කම්මජරූපං න උප්පජ්ජෙය්ය, පගෙව භවඞ්ගචිත්තක්ඛණෙසු. තථා සති නත්ථෙව තස්ස චිත්තස්ස පච්චයලාභොති පවත්ති නප්පවත්තති, පවෙණී න ඝටියතෙව, අඤ්ඤදත්ථු විච්ඡිජ්ජති. තෙනාහ ‘‘වොක්කමතිතිනාම හොතී’’තිආදි.

ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථංපකාරතාය. යාදිසො ගබ්භසෙය්යකස්ස අත්තභාවො, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. තස්ස ච පඤ්චක්ඛන්ධා අනූනා එව හොන්තීති ආහ ‘‘එවං පරිපුණ්ණපඤ්චක්ඛන්ධභාවායා’’ති. උපච්ඡිජ්ජිස්සථාති සන්තානවිච්ඡෙදෙන විච්ඡින්දෙය්ය. සුද්ධං නාමරූපමෙවාති විඤ්ඤාණවිරහිතං කෙවලං නාමරූපමෙව. අවයවානං පාරිපූරි වුඩ්ඪි. ථිරභාවප්පත්ති විරූළ්හි. මහල්ලකභාවප්පත්ති වෙපුල්ලං. තානි ච යථාක්කමං පඨමාදිවයවසෙන හොන්තීති වුත්තං ‘‘පඨමවයවසෙනා’’තිආදි. වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන වස්සසහස්සද්වයාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

විඤ්ඤාණමෙවාති නියමවචනං, ඉතො බාහිරකප්පිතස්ස අත්තනො, ඉස්සරාදීනඤ්ච පටික්ඛෙපපදං, න අවිජ්ජාදිඵස්සාදිපටික්ඛෙපපදං පටියොගීනිවත්තනපදත්තා අවධාරණස්ස. තෙනාහ ‘‘එසෙව හෙතූ’’තිආදි. අයඤ්ච නයො හෙට්ඨාපි සබ්බපදෙසු යථාරහං වත්තබ්බො. ඉදානි විඤ්ඤාණමෙව නාමරූපස්ස පධානකාරණන්ති ඉමමත්ථං ඔපම්මවසෙන විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. පච්චෙකං විය සමුදිතස්සාපි නාමරූපස්ස විඤ්ඤාණෙන විනා අත්තකිච්චාසමත්ථතං දස්සෙතුං ‘‘ත්වං නාමරූපං නාමා’’ති එකජ්ඣං ගහණං. පුරෙචාරිකෙති පුබ්බඞ්ගමෙව. විඤ්ඤාණඤ්හි සහජාතධම්මානං පුබ්බඞ්ගමං. තෙනාහ භගවා ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති. (ධ. ප. 1; නෙත්ති. 90, 92; පෙටකො. 13, 83) බහුධාති අනෙකප්පකාරෙන පච්චයො හොති.

කථං? විපාකනාමස්ස හි පටිසන්ධියං අඤ්ඤං වා විඤ්ඤාණං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරඉන්ද්රියසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි නවධා පච්චයො හොති. වත්ථුරූපස්ස පටිසන්ධියං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි නවධා පච්චයො හොති. ඨපෙත්වා පන වත්ථුරූපං සෙසරූපස්ස ඉමෙසු නවසු අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයං අපනෙත්වා සෙසෙහි අට්ඨහි පච්චයෙහි පච්චයො හොති. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං පන අසඤ්ඤසත්තරූපස්ස, පඤ්චවොකාරෙ වා කම්මජස්ස සුත්තන්තිකපරියායතො උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති. අවසෙසඤ්හි පඨමභවඞ්ගතො පභුති සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං තස්ස නාමරූපස්ස යථාරහං පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන පච්චයනයෙ දස්සියමානෙ සබ්බාපි මහාපකරණකථා ආනෙතබ්බා හොතීති න විත්ථාරිතා. කථං පනෙතං පච්චෙතබ්බං ‘‘පටිසන්ධිනාමරූපං විඤ්ඤාණපච්චයා හොතී’’ති? සුත්තතො, යුත්තිතො ච. පාළියඤ්හි ‘‘චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. මාතිකා 62) නයෙන බහුධා වෙදනාදීනං විඤ්ඤාණපච්චයතා ආගතා. යුත්තිතො පන ඉධ චිත්තජෙන රූපෙන දිට්ඨෙන අදිට්ඨස්සාපි රූපස්ස විඤ්ඤාණං පච්චයො හොතීති විඤ්ඤායති. චිත්තෙහි පසන්නෙ, අප්පසන්නෙ වා තදනුරූපානි රූපානි උප්පජ්ජමානානි දිට්ඨානි, දිට්ඨෙන ච අදිට්ඨස්ස අනුමානං හොතීති. ඉමිනා ඉධ ‘‘දිට්ඨෙන චිත්තජරූපෙන අදිට්ඨස්සාපි පටිසන්ධිරූපස්ස විඤ්ඤාණං පච්චයො හොතී’’ති පච්චෙතබ්බමෙතං . කම්මසමුට්ඨානස්සාපි හි රූපස්ස චිත්තසමුට්ඨානස්ස විය විඤ්ඤාණපච්චයතා පට්ඨානෙ ආගතාති.

116. ඉධ සමුදය-සද්දො සමුදාය-සද්දො විය සමූහපරියායොති ආහ ‘‘දුක්ඛරාසිසම්භවො’’ති. එකකොති අසහායො රාජපරිසාරහිතො. පස්සෙය්යාම තෙ රාජභාවං අම්හෙහි විනාති අධිප්පායො. යථාරහං පරිසං රඤ්ජෙතීති හි රාජා. අත්ථතොති අත්ථසිද්ධිතො අවදන්තම්පි වදති විය. ‘‘හදයවත්ථු’’න්ති ඉමිනාව තන්නිස්සයොපි ගහිතො වාති දට්ඨබ්බං. ආනන්තරියභාවතො නිස්සයනිස්සයොපි ‘‘නිස්සයො’’ ත්වෙව වුච්චතීති. පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං නාම භවෙය්යාසි, නෙතං ඨානං විජ්ජතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පස්සෙය්යාමා’’තිආදි. බහුධාති අනෙකධා පච්චයො හොති. කථං? නාමං තාව පටිසන්ධියං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි සත්තධා විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති. අවිපාකං පන නාමං යථාවුත්තෙසු පච්චයෙසු ඨපෙත්වා විපාකපච්චයං ඉතරෙහි ඡහි පච්චයෙහි පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති, තඤ්ච ඛො පවත්තියංයෙව, න පටිසන්ධියං. රූපතො පන හදයවත්ථු පටිසන්ධියං විඤ්ඤාණස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථි අවිගතපච්චයෙහි ඡධාව පච්චයො හොති. පවත්තියං පන සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවජ්ජිතෙහි පඤ්චහි පුරෙජාතපච්චයෙන සහ තෙහෙව පච්චයෙහි පච්චයො හොති. චක්ඛායතනාදිභෙදං පන පඤ්චවිධම්පි රූපං යථාක්කමං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිභෙදස්ස විඤ්ඤාණස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි පච්චයො හොතීති එවං නාමරූපං විඤ්ඤාණස්ස බහුධා පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං.

ය්වායමනුක්කමෙන විඤ්ඤාණස්ස නාමරූපං, පටිසන්ධිනාමරූපස්ස , ච විඤ්ඤාණං පති පච්චයභාවො, සො කදාචි විඤ්ඤාණස්ස සාතිසයො, කදාචි නාමරූපස්ස, කදාචි උභින්නං සදිසොති තිවිධොපි සො ‘‘එත්තාවතා’’ති පදෙන එකජ්ඣං ගහිතොති දස්සෙන්තො ‘‘විඤ්ඤාණෙ…පෙ… පවත්තෙසූ’’ති වත්වා පුන යමිදම්පි විඤ්ඤාණං නාමරූපසඤ්ඤිතානං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයෙන පවත්තානං එත්තකෙන සබ්බා සංසාරවට්ටප්පවත්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘එත්තකෙන…පෙ… පටිසන්ධියො’’ති ආහ. තත්ථ එත්තකෙනාති එත්තකෙනෙව, න ඉතො අඤ්ඤෙන කෙනචි කාරකවෙදකසභාවෙන අත්තනා, ඉස්සරාදිනා වාති අත්ථො. අන්තොගධාවධාරණඤ්හෙතං පදං.

වචනමත්තමෙවඅධිකිච්චාති දාසාදීසු සිරිවඩ්ඪකාදි-සද්දා විය අතථත්තා වචනමත්තමෙව අධිකාරං කත්වා පවත්තස්ස. තෙනාහ ‘‘අත්ථං අදිස්වා’’ති. වොහාරස්සාති වොහරණමත්තස්ස. පථොති පවත්තිමග්ගො පවත්තියා විසයො. යස්මා සරණකිරියාවසෙන පුග්ගලො ‘‘සතො’’ති වුච්චති, සම්පජානනකිරියාවසෙන ‘‘සම්පජානො’’ති, තස්මා වුත්තං ‘‘කාරණාපදෙසවසෙනා’’ති. කාරණං නිද්ධාරෙත්වා උත්ති නිරුත්තීති. එකමෙව අත්ථං ‘‘පණ්ඩිතො’’තිආදිනා පකාරතො ඤාපනතො ‘‘පඤ්ඤත්තී’’ති වදන්ති. සො එව හි ‘‘පණ්ඩිතො’’ති ච ‘‘බ්යත්තො’’ති ච ‘‘මෙධාවී’’ති ච පඤ්ඤාපීයතීති. පණ්ඩිච්චප්පකාරතො පන පණ්ඩිතො, වෙය්යත්තියප්පකාරතො බ්යත්තොති පඤ්ඤාපීයතීති එවං පකාරතො පඤ්ඤාපනතො පඤ්ඤත්ති. යස්මා ඉධ අධිවචනනිරුත්තිපඤ්ඤත්තිපදානි සමානත්ථානි. සබ්බඤ්ච වචනං අධිවචනාදිභාවං භජති, තස්මා කෙසුචි වචනවිසෙසෙසු විසෙසෙන පවත්තෙහි අධිවචනාදිසද්දෙහි සබ්බානි වචනානි පඤ්ඤත්තිඅත්ථප්පකාසනසාමඤ්ඤෙන වුත්තානීති ඉමිනා අධිප්පායෙන අයමත්ථයොජනා කතාති වෙදිතබ්බා.

අථ වා අධි-සද්දො උපරිභාවෙ, උපරි වචනං අධිවචනං. කස්ස උපරි? පකාසෙතබ්බස්ස අත්ථස්සාති පාකටො යමත්ථො. අධීනං වා වචනං අධිවචනං. කෙන අධීනං? අත්ථෙන. තථා තංතංඅත්ථප්පකාසෙන නිච්ඡිතං, නියතං වා වචනං නිරුත්ති. පථවීධාතුපුරිසාදිතංතංපකාරෙන ඤාපනතො පඤ්ඤත්තීති එවං අධිවචනාදිපදානං සබ්බවචනෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා, අඤ්ඤථා සිරිවඩ්ඪකධනවඩ්ඪකප්පකාරානමෙව නිරුත්තිතා, ‘‘පණ්ඩිතො වියත්තො’’ති එවං පකාරානමෙව එකමෙව අත්ථං තෙන තෙන පකාරෙන ඤාපෙන්තානං පඤ්ඤත්තිතා ච ආපජ්ජෙය්යාති. එවං තීහිපි නාමෙහි වුත්තස්ස වොහාරස්ස පවත්තිමග්ගොපි සහ විඤ්ඤාණෙන නාමරූපන්ති එත්තාවතාව ඉච්ඡිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘ඉතී’’තිආදි. පඤ්ඤාය අවචරිතබ්බන්ති පඤ්ඤාය පවත්තිතබ්බං, ඤෙය්යන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ජානිතබ්බ’’න්ති. වට්ටන්ති කිලෙසවට්ටං, කම්මවට්ටං, විපාකවට්ටන්ති තිවිධම්පි වට්ටං. වත්තතීති පවත්තති. තයිදං ‘‘ජායෙථා’’තිආදිනා පඤ්චහි පදෙහි වුත්තස්ස අත්ථස්ස නිගමනවසෙන වුත්තං. ආදි-සද්දෙන ඉත්ථීතිපුරිසාතිආදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නාමපඤ්ඤත්තත්ථායාති ඛන්ධාදිඵස්සාදිසත්තාදිඉත්ථාදිනාමස්ස පඤ්ඤාපනත්ථාය. වත්ථුපි එත්තාවතාව. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධපඤ්චකම්පි එත්තාවතාව පඤ්ඤායතී’’ති. එත්තාවතා එත්තකෙන, සහ විඤ්ඤාණෙන නාමරූපප්පවත්තියාති අත්ථො.

අත්තපඤ්ඤත්තිවණ්ණනා

117. අනුසන්ධියති එතෙනාති අනුසන්ධි, හෙට්ඨා ආගතදෙසනාය අනුසන්ධානවසෙන පවත්තා උපරිදෙසනා, සා පඨමපදස්ස දස්සිතා, ඉදානි දුතියපදස්ස දස්සෙතබ්බාති තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉති භගවා’’තිආදිමාහ. රූපින්ති රූපවන්තං. පරිත්තන්ති න විපුලං, අප්පකන්ති අත්ථො. යස්මා අත්තා නාම කොචි පරමත්ථතො නත්ථි. කෙවලං පන දිට්ඨිගතිකානං පරිකප්පිතමත්තං , තස්මා යත්ථ නෙසං අත්තසඤ්ඤා, යථා චස්ස රූපිභාවාදිපරිකප්පනා හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘යො’’තිආදිමාහ. රූපිං පරිත්තන්ති අත්තනො උපට්ඨිතකසිණරූපවසෙන රූපිං, තස්ස අවඩ්ඪිතභාවෙන පරිත්තං. පඤ්ඤපෙති නීලකසිණාදිවසෙන නානාකසිණලාභී. තන්ති අත්තානං . අනන්තන්ති කසිණනිමිත්තස්ස අප්පමාණතාය පරිච්ඡෙදස්ස අනුපට්ඨානතො අන්තරහිතං. උග්ඝාටෙත්වාති භාවනාය අපනෙත්වා. නිමිත්තඵුට්ඨොකාසන්ති තෙන කසිණනිමිත්තෙන ඵුට්ඨප්පදෙසං. තෙසූති චතූසු අරූපක්ඛන්ධෙසු. විඤ්ඤාණමත්තමෙවාති ‘‘විඤ්ඤාණමයො අත්තා’’ති එවංවාදී.

118. ‘‘එතරහී’’ති සාවධාරණමිදං පදන්ති තදත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදානෙවා’’ති වත්වා අවධාරණෙන නිවත්තිතමත්ථං ආහ ‘‘න ඉතො පර’’න්ති. තත්ථ තත්ථෙව සත්තා උච්ඡිජ්ජන්තීති උච්ඡෙදවාදී, තෙනාහ ‘‘උච්ඡෙදවසෙනෙතං වුත්ත’’න්ති. භාවින්ති සබ්බං සදා භාවිං අවිනස්සනකං. තෙනාහ ‘‘සස්සතවසෙනෙතං වුත්ත’’න්ති. අතථාසභාවන්ති යථා පරවාදී වදන්ති, න තථා සභාවං. තථභාවායාති උච්ඡෙදභාවාය වා සස්සතභාවාය වා. අනියමවචනඤ්හෙතං වුත්තං සාමඤ්ඤජොතනාවසෙන. සම්පාදෙස්සාමීති තථභාවං අස්ස සම්පන්නං කත්වා දස්සයිස්සාමි, පතිට්ඨාපෙස්සාමීති අත්ථො. තථා හි වක්ඛති ‘‘සස්සතවාදඤ්ච ජානාපෙත්වා’’තිආදි. (දී. නි. අට්ඨ. 2.118) ඉමිනාති ‘‘අතථං වා පනා’’තිආදි වචනෙන, අනුච්ඡෙදසභාවම්පි සමානං සස්සතවාදිනො මතිවසෙනාති අධිප්පායො. උපකප්පෙස්සාමීති උපෙච්ච සමත්ථයිස්සාමි.

එවං සමානන්ති එවං භූතං සමානං. රූපකසිණජ්ඣානං රූපං උත්තරපදලොපෙන, අධිගමනවසෙන තං එතස්ස අත්ථීති රූපීති ආහ ‘‘රූපින්ති රූපකසිණලාභි’’න්ති. පරිත්තත්තානුදිට්ඨීති එත්ථ රූපී-සද්දොපිආවුත්තිආදිනයෙන ආනෙත්වා වත්තබ්බො, රූපීභාවම්පි හි සො දිට්ඨිගතිකො පරිත්තභාවං විය අත්තනො අභිනිවිස්ස ඨිතොති. අරූපින්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘පත්තපලාසබහුලගච්ඡසඞ්ඛෙපෙන ඝනගහනජටාවිතානා නාතිදීඝසන්තානා වල්ලි, තබ්බිපරීතා ලතා’’ති වදන්ති. අප්පහීනට්ඨෙනාති මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නභාවෙන. කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජනාරහතා අනුසයනට්ඨො.

අරූපකසිණං නාම කසිණුග්ඝාටිං ආකාසං, න පරිච්ඡින්නාකාසකසිණං. ‘‘උභයම්පි අරූපකසිණමෙවා’’ති කෙචි. අරූපක්ඛන්ධගොචරං වාති වෙදනාදයො අරූපක්ඛන්ධා ‘‘අත්තා’’ති අභිනිවෙසස්ස ගොචරො එතස්සාති අරූපක්ඛන්ධගොචරො, දිට්ඨිගතිකො, තං අරූපක්ඛන්ධගොචරං. වා-සද්දො වුත්තවිකප්පත්ථො. සද්දයොජනා පන අරූපං අරූපක්ඛන්ධා ගොචරභූතා එතස්ස අත්ථීති අරූපී, තං අරූපිං. ලාභිනො චත්තාරොති රූපකසිණාදිලාභවසෙන තං තං දිට්ඨිවාදං සයමෙව පරිකප්පෙත්වා තං ආදාය පග්ගය්හ පඤ්ඤාපනකා චත්තාරො දිට්ඨිගතිකා. තෙසං අන්තෙවාසිකාති තෙසං ලාභීනං වාදං පච්චක්ඛතො, පරම්පරාය ච උග්ගහෙත්වා තථෙව නං ඛමිත්වා රොචෙත්වා පඤ්ඤාපනකා චත්තාරො. තක්කිකා චත්තාරොති කසිණජ්ඣානස්ස අලාභිනො කෙවලං තක්කනවසෙනෙව යථාවුත්තෙ චත්තාරො දිට්ඨිවාදෙ සයමෙව අභිනිවිස්ස පග්ගය්හ ඨිතා චත්තාරො. තෙසං අන්තෙවාසිකා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා.

නඅත්තපඤ්ඤත්තිවණ්ණනා

119. ආරද්ධවිපස්සකොපීති සම්පරායිකවිපස්සකොපි, තෙන බලවවිපස්සනාය ඨිතං පුග්ගලං දස්සෙති. න පඤ්ඤපෙති එව අබහුස්සුතො පීති අධිප්පායො. තාදිසො හි විපස්සනාය ආනුභාවො. සාසනිකොපි ඣානාභිඤ්ඤාලාභී ‘‘න පඤ්ඤපෙතී’’ති න වත්තබ්බොති සො ඉධ න උද්ධටො. ඉදානි නෙසං අපඤ්ඤාපනෙ කාරණං දස්සෙති ‘‘එතෙසඤ්හී’’තිආදිනා. ඉච්චෙව ඤාණං හොති, න විපරීතග්ගාහො තස්ස කාරණස්ස දූරසමුස්සාරිතත්තා. අරූපක්ඛන්ධා ඉච්චෙව ඤාණං හොතීති යොජනා.

අත්තසමනුපස්සනාවණ්ණනා

121. දිට්ඨිවසෙන සමනුපස්සිත්වා, න ඤාණවසෙන. සා ච සමනුපස්සනා අත්ථතො දිට්ඨිදස්සනවසෙන.

‘‘වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති එවං ආගතා වෙදනාක්ඛන්ධවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි. ඉට්ඨාදිභෙදං ආරම්මණං න පටිසංවෙදෙතීති අප්පටිසංවෙදනොති වෙදකභාවපටික්ඛෙපමුඛෙන සඤ්ජානනාදිභාවොපි පටික්ඛිත්තො හොති තදවිනාභාවතොති ආහ ‘‘ඉමිනා රූපක්ඛන්ධවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි කථිතා’’ති. ‘‘අත්තා මෙ වෙදියතී’’ති ඉමිනා අප්පටිසංවෙදනත්තං පටික්ඛිපති. තෙනාහ ‘‘නොපි අප්පටිසංවෙදනො’’ති. ‘‘වෙදනාධම්මො’’ති පන ඉමිනා ‘‘වෙදනා මෙ අත්තා’’ති ඉමං වාදං පටික්ඛිපති. වෙදනාසඞ්ඛාතො ධම්මො එතස්ස අත්ථීති හි වෙදනාධම්මොති වෙදනාය සමන්නාගතභාවං තස්ස පටිජානාති. තෙනාහ ‘‘එතස්ස ච වෙදනාධම්මො අවිප්පයුත්තසභාවො’’ති. සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි කථිතාති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. ‘‘වෙදනාසම්පයුත්තත්තා වෙදියතී’’ති තංසම්පයොගතො තංකිච්චකතමාහ යථා චෙතනායොගතො චෙතනො පුරිසොති. සබ්බෙසම්පි තං සාරම්මණධම්මානං ආරම්මණානුභවනං ලබ්භතෙව, තඤ්ච ඛො එකදෙසතො ඵුට්ඨතාමත්තතො , වෙදනාය පන විස්සවිතාය සාමිභාවෙන ආරම්මණරසානුභවනන්ති. තස්සා වසෙන සඤ්ඤාදයොපි තංසම්පයුත්තත්තා ‘‘වෙදියතී’’ති වුච්චන්ති. තථා හි වුත්තං අට්ඨසාලිනියං ‘‘ආරම්මණරසානුභවනට්ඨානං පත්වා සෙසසම්පයුත්තධම්මා එකදෙසමත්තකමෙව අනුභවන්තී’’ති, (ධ. ස. අට්ඨ. 1 ධම්මුද්දෙසකථා) රාජසූදනිදස්සනෙන වායමත්ථො තත්ථ විභාවිතො එව. එතස්සාති සඤ්ඤාදික්ඛන්ධත්තයස්ස. ‘‘අවිප්පයුත්තසභාවො’’ති ඉමිනා අවිසංයොගජනිතං කඤ්චි විසෙසං ඨානං දීපෙති.

122. තත්ථාති තෙසු වාරෙසු. තීසු දිට්ඨිගතිකෙසූති ‘‘වෙදනා මෙ අත්තා’’ති, ‘‘අප්පටිසංවෙදනො මෙ අත්තා’’ති, ‘‘වෙදනාධම්මො මෙ අත්තා’’ති ච එවංවාදෙසු තීසු දිට්ඨිගතිකෙසු. තිස්සන්නං වෙදනානං භින්නසභාවත්තා සුඛං වෙදනං ‘‘අත්තා’’ති සමනුපස්සතො දුක්ඛං, අදුක්ඛමසුඛං වා වෙදනං ‘‘අත්තා’’ති සමනුපස්සනා න යුත්තා. එවං සෙසද්වයෙ පීති ආහ ‘‘යො යො යං යං වෙදනං අත්තාති සමනුපස්සතී’’ති.

123. ‘‘හුත්වා අභාවතො’’ති ඉමිනා උදයබ්බයවන්තතාය අනිච්චාති දස්සෙති, ‘‘තෙහි තෙහී’’තිආදිනා අනෙකකාරණසඞ්ඛතත්තා සඞ්ඛතාති. තං තං පච්චයන්ති ‘‘ඉන්ද්රියං, ආරම්මණං, විඤ්ඤාණං, සුඛ, වෙදනීයො ඵස්සො’’ති එවං ආදිකං තං තං අත්තනො කාරණං පටිච්ච නිස්සාය සම්මා සස්සතාදිභාවස්ස, උච්ඡෙදාදිභාවස්ස ච අභාවෙන ඤායෙන සමකාරණෙන සදිසකාරණෙන අනුරූපකාරණෙන උප්පන්නා. ඛයසභාවාති ඛයධම්මා, වයසභාවාති වයධම්මා විරජ්ජනසභාවාති විරාගධම්මා, නිරුජ්ඣනසභාවාති නිරොධධම්මා, චතූහිපි පදෙහි වෙදනාය භඞ්ගභාවමෙව දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ඛයොති…පෙ… ඛයධම්මාතිආදි වුත්ත’’න්ති.

විගතොති සභාවවිගමෙන විගතො. එකස්සෙවාති එකස්සෙව දිට්ඨිගතිකස්ස. තීසුපි කාලෙසූති තිස්සන්නං වෙදනානං පවත්තිකාලෙසු. එසො මෙ අත්තාති ‘‘එසො සුඛවෙදනාසභාවො, දුක්ඛඅදුක්ඛමසුඛවෙදනාසභාවො මෙ අත්තා’’ති කිං පන හොතී, එකස්සෙව භින්නසභාවතං අනුම්මත්තකො කථං පච්චෙතීති අධිප්පායෙන පුච්ඡති. ඉතරො එවම්පි තස්ස න හොති යෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘කිං පන න භවිස්සතී’’තිආදිමාහ. විසෙසෙනාති සුඛාදිවිභාගෙන. සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්චාති එත්ථ ච-සද්දෙන අදුක්ඛමසුඛං සඞ්ගණ්හාති, සුඛසඞ්ගහමෙව වා තෙන කතං සන්තසුඛුමභාවතො. අවිසෙසෙනාති අවිභාගෙන වෙදනාසාමඤ්ඤෙන. වොකිණ්ණන්ති සුඛාදිභෙදෙන වොමිස්සකං. තං තිවිධම්පි වෙදනං එස දිට්ඨිගතිකො එකජ්ඣං ගහෙත්වා අත්තාති සමනුපස්සති. එකක්ඛණෙ ච බහූනං වෙදනානං උප්පාදො ආපජ්ජති අවිසෙසෙන වෙදනාසභාවත්තා. අත්තනො හි තස්මිං සති සදා සබ්බවෙදනාපවත්තිප්පසඞ්ගතො දිට්ඨිගතිකො අගතියා එකක්ඛණෙපි බහූනම්පි වෙදනානං උප්පත්තිං පටිජානෙය්යාති තස්ස අවසරං අදෙන්තො ‘‘න එකක්ඛණෙ බහූනං වෙදනානං උප්පත්ති අත්ථී’’ති ආහ, පච්චක්ඛවිරුද්ධමෙතන්ති අධිප්පායො. එතෙන පෙතං නක්ඛමතීති එතෙන විරුද්ධත්තසාධනෙනපි සබ්බෙන සබ්බං අත්තනො අභාවෙනපි පණ්ඩිතානං න රුච්චති, එතං දස්සනං ධීරා නක්ඛමන්තීති අත්ථො.

124. ඉන්ද්රියබද්ධෙපි රූපප්පබන්ධෙ වායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන කාචි කිරියා නාම ලබ්භතීති සුද්ධරූපක්ඛන්ධෙපි යත්ථ කදාචි වායොධාතුවිප්ඵාරො ලබ්භති, තමෙව නිදස්සනභාවෙන ගණ්හන්තො ‘‘තාලවණ්ටෙ වා වාතපානෙ වා’’ති ආහ. වෙදනාධම්මෙසූති වෙදනාධම්මවන්තෙසු. ‘‘අහමස්මී’’ති ඉමිනා තයොපි ඛන්ධෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා අහංකාරස්ස උප්පජ්ජනාකාරො වුත්තොති. ‘‘අයමහමස්මී’’ති පන ඉමිනා තත්ථ එකං එකං ගහෙත්වා අහංකාරස්ස උප්පජ්ජනාකාරො වුත්තො. තෙනාහ ‘‘එකධම්මොපී’’තිආදි . තන්ති ‘‘අහමස්මී’’ති අහංකාරුප්පත්තිං. සා හි චතුක්ඛන්ධනිරොධෙන අනුපලබ්භමානසන්නිස්සයා සසවිසාණතිඛිණතා විය න භවෙය්යාවාති.

එත්තාවතාති ‘‘කිත්තාවතා ච ආනන්දා’’තිආදිනා ‘‘තන්තාකුලකජාතා’’ති පදස්ස අනුසන්ධිදස්සනවසෙන පවත්තෙන එත්තකෙන දෙසනාධම්මෙන. කාමං හෙට්ඨාපි වට්ටකථාව කථිතා, ඉධ පන දිට්ඨිගතිකස්ස වට්ටතො සීසුක්ඛිපනාසමත්ථතාවිභාවනවසෙන මිච්ඡාදිට්ඨියා මහාසාවජ්ජභාවදීපනියකථා පකාසිතාති තං දස්සෙන්තො ‘‘වට්ටකථා කථිතා’’ති ආහ. නනු වට්ටමූලං අවිජ්ජා තණ්හා, තා අනාමසිත්වා තතො අඤ්ඤථා කස්මා ඉධ වට්ටකථා කථිතාති ආහ ‘‘භගවාහී’’තිආදි. අවිජ්ජාසීසෙනාති අවිජ්ජං උත්තමඞ්ගං කත්වා, අවිජ්ජාමුඛෙනාති අත්ථො. කොටි න පඤ්ඤායතීති ‘‘අසුකස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස, චක්කවත්තිනො වා කාලෙ අවිජ්ජා උප්පන්නා, න තතො පුබ්බෙ අත්ථී’’ති අවිජ්ජාය ආදි මරියාදා අප්පටිහතස්ස මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සාපි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජමානත්තා එවාති අත්ථො. අයං පච්චයො ඉදප්පච්චයො, තස්මා ඉදප්පච්චයා, ඉමස්මා ආසවාදිකාරණාති අත්ථො. භවතණ්හායාති භවසංයොජනභූතාය තණ්හාය. භවදිට්ඨියාති සස්සතදිට්ඨියා. ‘‘තත්ථ තත්ථ උපපජ්ජන්තො’’ති ඉමිනා ‘‘ඉතො එත්ථ එත්තො ඉධා’’ති එවං අපරියන්තං අපරාපරුප්පත්තිං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘මහාසමුද්දෙ’’තිආදි.

126. පච්චයාකාරමූළ්හස්සාති භූතකථනමෙතං, න විසෙසනං. සබ්බොපි හි දිට්ඨිගතිකො පච්චයාකාරමූළ්හො එවාති. විවට්ටං කථෙන්තොති වට්ටතො විනිමුත්තත්තා විවට්ටං, විමොක්ඛො, තං කථෙන්තො . කාරකස්සාති සත්ථුඔවාදකාරකස්ස, සම්මාපටිපජ්ජන්තස්සාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සතිපට්ඨානවිහාරිනො’’ති. සො හි වෙදනානුපස්සනාය, ධම්මානුපස්සනාය ච සම්මාපටිපත්තියා ‘‘නෙව වෙදනං අත්තානං සමනුපස්සතී’’තිආදිනා වත්තබ්බතං අරහති. තෙනාහ ‘‘එවරූපො හී’’තිආදි. සබ්බධම්මෙසූති සබ්බෙසු තෙභූමකධම්මෙසු. තෙ හි සම්මසනීයා. න අඤ්ඤන්ති වෙදනාය අඤ්ඤං සඤ්ඤාදිධම්මං අත්තානං න සමනුපස්සතීති. ‘‘ඛන්ධලොකාදයො’’ති රූපාදිධම්මා එව වුච්චන්ති, තෙසං සමූහොති දස්සෙතුං ‘‘රූපාදීසු ධම්මෙසූ’’ති වුත්තං. න උපාදියති දිට්ඨිතණ්හාගාහවසෙන. ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා (සං. නි. 4.108; මහානි. 21, 178; ධ. ස. 1121; විභ. 832, 866) පවත්තමානමඤ්ඤනාපි තණ්හාදිට්ඨිමඤ්ඤනා විය පරිතස්සනරූපා එවාති ආහ ‘‘තණ්හාදිට්ඨිමානපරිතස්සනායපී’’ති.

සා එවං දිට්ඨීති සා අරහතො එවංපකාරා දිට්ඨීති යො වදෙය්ය , තදකල්ලං, තං න යුත්තන්ති අත්ථො. එවමස්ස දිට්ඨීති එත්ථාපි එවංපකාරා අස්ස අරහතො දිට්ඨීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. එවඤ්හි සතීති යො වදෙය්ය ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා ඉතිස්ස දිට්ඨී’’ති, තස්ස චෙ වචනං තථෙවාති අත්ථො. ‘‘අරහා න කිඤ්චි ජානාතී’’ති වුත්තං භවෙය්ය ජානතො තථා දිට්ඨියා අභාවතො. තෙනෙවාති තථා වත්තුමයුත්තත්තා එව. චතුන්නම්පි නයානන්ති ‘‘හොති තථාගතො’’තිආදිනා ආගතානං චතුන්නං වාරානං. ආදිතො තීසු වාරෙසු සඞ්ඛිපිත්වා පරියොසානවාරෙ විත්ථාරිතත්තා ‘‘අවසානෙ ‘තං කිස්ස හෙතූ’තිආදිමාහා’’ති වුත්තං. ‘‘ආදිතො තීසු වාරෙසු තථෙව දෙසනා පවත්තා, යථා පරියොසානවාරෙ, පාළි පන සඞ්ඛිත්තා’’ති කෙචි.

වොහාරොති ‘‘සත්තො ඉත්ථී පුරිසො’’තිආදිනා, ‘‘ඛන්ධාආයතනානී’’තිආදිනා, ‘‘ඵස්සො වෙදනා’’තිආදිනා ච වොහාරිතබ්බවොහාරො. තස්ස පන වොහාරස්ස පවත්තිට්ඨානං නාම සඞ්ඛෙපතො ඉමෙ එවාති ආහ ‘‘ඛන්ධා ආයතනානි ධාතුයො’’ති. යස්මා නිබ්බානං පුබ්බභාගෙ සඞ්ඛාරානං නිරොධභාවෙනෙව පඤ්ඤාපියති ච, තස්මා තස්සාපි ඛන්ධමුඛෙන අවචරිතබ්බතා ලබ්භතීති ‘‘පඤ්ඤාය අවචරිතබ්බං ඛන්ධපඤ්චක’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ භගවා ‘‘ඉමස්මිංයෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙමි ලොකසමුදයඤ්ච ලොකනිරොධඤ්ච ලොකනිරොධගාමිනිඤ්ච පටිපද’’න්ති. (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45) පඤ්ඤාවචරන්ති වා තෙභූමකධම්මානමෙතං ගහණන්ති ‘‘ඛන්ධපඤ්චක’’න්ත්වෙව වුත්තං, තස්මා ‘‘යාවතා පඤ්ඤා’’ති එත්ථාපි ලොකියපඤ්ඤාය එව ගහණං දට්ඨබ්බං. වට්ටකථා හෙසාති. තථා හි ‘‘යාවතා වට්ටං වට්ටති’’ ඉච්චෙව වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘තන්තාකුලකපදස්සෙව අනුසන්ධි දස්සිතො’’ති. යස්මා භගවා දිට්ඨිසීසෙනෙත්ථ වට්ටකථං කථෙත්වා යථානුසන්ධිනාපි වට්ටකථං කථෙසි, තස්මා ‘‘තන්තාකුලකපදස්සෙවඅනුසන්ධි දස්සිතො’’ති සාවධාරණං කත්වා වුත්තං. පටිච්චසමුප්පාදකථා පනෙත්ථ යාවදෙව තස්ස ගම්භීරභාවවිභාවනත්ථාය විත්ථාරිතා, විවට්ටකථාපි සමානා ඉධ පච්චාමට්ඨාති දට්ඨබ්බං.

සත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිතිවණ්ණනා

127. ගච්ඡන්තොගච්ඡන්තොති සමථපටිපත්තියං සුප්පතිට්ඨිතො හුත්වා විපස්සනාගමනෙන, මග්ගගමනෙන ච ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො. උභොහි භාගෙහි මුච්චනතො උභතොභාගවිමුත්තො නාම හොති. සො ‘‘එවං අසමනුපස්සන්තො’’ති වුත්තො විපස්සනායානිකොති කත්වා ‘‘යො ච න සමනුපස්සතීති වුත්තො සො යස්මා ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම හොතී’’ති වුත්තං. හෙට්ඨා වුත්තානන්ති ‘‘කිත්තාවතා ච, ආනන්ද, අත්තානං න පඤ්ඤපෙන්තො න පඤ්ඤාපෙතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.119), ‘‘යතො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු නෙව වෙදනං අත්තානං සමනුපස්සතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.125 ආදයො) ච හෙට්ඨා පාළියං ආගතානං ද්වින්නං පුථුජ්ජනභික්ඛූනං. නිගමනන්ති නිස්සරණං. නාමන්ති පඤ්ඤාවිමුත්තාදිනාමං.

පටිසන්ධිවසෙන වුත්තාති නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤිතාවිසෙසවිසිට්ඨපටිසන්ධිවසෙන වුත්තා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. තංතංසත්තනිකායං පති නිස්සයතො හි නානත්තකායාදිතා තංපරියාපන්නපටිසන්ධිසමුදාගතාති දට්ඨබ්බා තදභිනිබ්බත්තකකම්මභවස්ස තථා ආයූහිතත්තා. චතස්සො ආගමිස්සන්තීති රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධවසෙන චතස්සො විඤ්ඤාණට්ඨිතියො ආගමිස්සන්ති ‘‘රූපුපායං වා ආවුසො විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.311). විඤ්ඤාණපතිට්ඨානස්සාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස එතරහි පතිට්ඨානකාරණස්ස. අත්ථතො වුත්තවිසෙසවිසිට්ඨා පඤ්චවොකාරෙ රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධා, චතුවොකාරෙ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා වෙදිතබ්බා. සත්තාවාසභාවං උපාදාය ‘‘ද්වෙ ච ආයතනානීති ද්වෙ නිවාසට්ඨානානී’’ති වුත්තං. නිවාසට්ඨානපරියායොපි ආයතනසද්දො හොති යථා ‘‘දෙවායතනද්වය’’න්ති. සබ්බන්ති විඤ්ඤාණට්ඨිති ආයතනද්වයන්ති සකලං. තස්මා ගහිතං තත්ථ එකමෙව අග්ගහෙත්වාති අධිප්පායො. පරියාදානං අනවසෙසග්ගහණං න ගච්ඡති වට්ටං විඤ්ඤාණට්ඨිතිආයතනද්වයානං අඤ්ඤමඤ්ඤඅන්තොගධත්තා.

නිදස්සනත්ථෙ නිපාතො, තස්මා සෙය්යථාපි මනුස්සාති යථා මනුස්සාති වුත්තං හොති. විසෙසො හොතියෙව සතිපි බාහිරස්ස කාරකස්ස අභෙදෙ අජ්ඣත්තිකස්ස භින්නත්තා. නානත්තං කායෙ එතෙසං, නානත්තො වා කායො එතෙසන්ති නානත්තකායා, ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. නෙසන්ති මනුස්සානං. නානත්තා සඤ්ඤා එතෙසං අත්ථීති නානත්තසඤ්ඤිනො. සුඛසමුස්සයතො විනිපාතො එතෙසං අත්ථීති විනිපාතිකා සතිපි දෙවභාවෙ දිබ්බසම්පත්තියා අභාවතො, අපායෙසු වා ගතො නත්ථි නිපාතො එතෙසන්ති විනිපාතිකා. තෙනාහ ‘‘චතුඅපායවිනිමුත්තා’’ති. ධම්මපදන්ති සතිපට්ඨානාදිධම්මකොට්ඨාසං. විජානියාති සුතමයෙන තාව ඤාණෙන විජානිත්වා. තදනුසාරෙන යොනිසොමනසිකාරං පරිබ්රූහන්තො සීලවිසුද්ධිආදිකං සම්මාපටිපත්තිං අපි පටිපජ්ජෙම. සා ච පටිපත්ති හිතාය දිට්ඨධම්මිකාදිසකලහිතාය අම්හාකං සියා. ඉදානි තත්ථ සීලපටිපත්තිං තාව විභාගෙන දස්සෙන්තො ‘‘පාණෙසු චා’’ති ගාථමාහ.

බ්රහ්මකායෙ පඨමජ්ඣානනිබ්බත්තෙ බ්රහ්මසමූහෙ, බ්රහ්මනිකායෙ වා භවාති බ්රහ්මකායිකා. මහාබ්රහ්මුනො පරිසාය භවාති බ්රහ්මපාරිසජ්ජා තස්ස පරිචාරකට්ඨානෙ ඨිතත්තා. මහාබ්රහ්මුනො පුරොහිතට්ඨානෙ ඨිතාති බ්රහ්මපුරොහිතා. ආයුවණ්ණාදීහි මහන්තො බ්රහ්මානොති මහාබ්රහ්මුනො. සතිපි තෙසං තිවිධානම්පි පඨමෙන ඣානෙන අභිනිබ්බත්තභාවෙ ඣානස්ස පන පවත්තිභෙදෙන අයං විසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘බ්රහ්මපාරිසජ්ජා පනා’’තිආදි වුත්තං. පරිත්තෙනාති හීනෙන, සා චස්ස හීනතා ඡන්දාදීනං හීනතාය වෙදිතබ්බා, පටිලද්ධමත්තං වා හීනං. කප්පස්සාති අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පස්ස. හීනපණීතානං මජ්ඣෙ භවත්තා මජ්ඣිමෙන, සා චස්ස මජ්ඣිමතා ඡන්දාදීනං මජ්ඣිමතාය වෙදිතබ්බා, පටිලභිත්වා නාතිසුභාවිතං වා මජ්ඣිමං. උපඩ්ඪකප්පොති අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පස්ස උපඩ්ඪකප්පො. විප්ඵාරිකතරොති බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙහි පමාණතො විපුලතරො, සභාවතො උළාරතරො ච හොති. සභාවෙනපි හි උළාරතරොව, තං පනෙත්ථ අප්පමාණං. තථා හි පරිත්තාභාදීනං, පරිත්තසුභාදීනඤ්ච කායෙ සතිපි සභාවවෙමත්තෙ එකත්තවසෙනෙව වවත්ථාපීයතීති ‘‘එකත්තකායා’’ ත්වෙව වුච්චන්ති. පණීතෙනාති උක්කට්ඨෙන, සා චස්ස උක්කට්ඨතා ඡන්දාදීනං උක්කට්ඨතාය වෙදිතබ්බා, සුභාවිතං වා සම්මදෙව වසිභාවං පාපිතං පණීතං පධානභාවං නීතන්ති කත්වා, ඉධාපි කප්පො අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පවසෙනෙව වෙදිතබ්බො පරිපුණ්ණස්ස මහාකප්පස්ස අසම්භවතො. ඉතීති එවං වුත්තප්පකාරෙන. තෙති ‘‘බ්රහ්මකායිකා’’ති වුත්තා තිවිධාපි බ්රහ්මානො. සඤ්ඤාය එකත්තාති තිහෙතුකභාවෙන සඤ්ඤාය එකත්තසභාවත්තා . න හි තස්සා සම්පයුත්තධම්මවසෙන අඤ්ඤොපි කොචි භෙදො අත්ථි.

එවන්ති ඉමිනා නානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤිනොති දස්සෙති.

දණ්ඩඋක්කායාති දණ්ඩදීපිකාය. සරතීති ධාවති විය. විස්සරතීති විප්පකිණ්ණා විය ධාවති . ද්වෙ කප්පාති ද්වෙ මහාකප්පා. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තෙ. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන ආභස්සරග්ගහණෙනෙව සබ්බෙපි තෙ පරිත්තාභා, අප්පමාණාභාපි ගහිතා.

සොභනා පභා සුභා, සුභාය කිණ්ණා සුභාකිණ්ණාති වත්තබ්බෙ ආ-කාරස්ස රස්සත්තං, අන්තිම-ණ-කාරස්ස හ-කාරඤ්ච කත්වා ‘‘සුභකිණ්හා’’ති වුත්තා, අට්ඨකථායංපන නිච්චලාය එකග්ඝනාය පභාය සුභොති පරියායවචනන්ති ‘‘සුභෙන ඔකිණ්ණා විකිණ්ණා’’ති අත්ථො වුත්තො, එත්ථාපි අන්තිම-ණ-කාරස්ස හ-කාරකරණං ඉච්ඡිතබ්බමෙව. න ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා පභා ගච්ඡති එකග්ඝනත්තා. චතුත්ථවිඤ්ඤාණට්ඨිතිමෙව භජන්ති කායස්ස, සඤ්ඤාය ච එකරූපත්තා. විපුලසන්තසුඛායුවණ්ණාදිඵලත්තා වෙහප්ඵලා. එත්ථාති විඤ්ඤාණට්ඨිතියං.

විවට්ටපක්ඛෙ ඨිතා නපුනරාවත්තනතො. ‘‘න සබ්බකාලිකා’’ති වත්වා තමෙව අසබ්බකාලිකත්තං විභාවෙතුං ‘‘කප්පසතසහස්සම්පී’’තිආදි වුත්තං. සොළසකප්පසහස්සච්චයෙන උප්පන්නානං සුද්ධාවාසබ්රහ්මානං පරිනිබ්බායනතො, අඤ්ඤෙසඤ්ච තත්ථ අනුප්පජ්ජනතො බුද්ධසුඤ්ඤෙලොකෙ සුඤ්ඤං තං ඨානං හොති, තස්මා සුද්ධාවාසා න සබ්බකාලිකා, ඛන්ධාවාරට්ඨානසදිසා හොන්ති සුද්ධාවාසභූමියො. ඉමිනා සුත්තෙන සුද්ධාවාසානං සත්තාවාසභාවදීපනෙනෙව විඤ්ඤාණට්ඨිතිභාවො දීපිතො, තස්මා සුද්ධාවාසාපි සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු චතුත්ථවිඤ්ඤාණට්ඨිතිං නවසු සත්තාවාසෙසු චතුත්ථසත්තාවාසංයෙව භජන්ති.

සුඛුමත්තාති සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තත්තා. පරිබ්යත්තවිඤ්ඤාණකිච්චාභාවතො නෙව විඤ්ඤාණං, සබ්බසො අවිඤ්ඤාණං න හොතීති නාවිඤ්ඤාණං, තස්මා පරිප්ඵුටවිඤ්ඤාණකිච්චවන්තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු අවත්වා.

128. තඤ්ච විඤ්ඤාණට්ඨිතින්ති පඨමං විඤ්ඤාණට්ඨිතිං. හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සරූපතො, මනුස්සාදිවිභාගතො, සඞ්ඛෙපතො, ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති භෙදතො ච පජානාති. තස්සා සමුදයඤ්චාති තස්සා පඨමාය විඤ්ඤාණට්ඨිතියා පඤ්චවීසතිවිධං සමුදයඤ්ච පජානාති. අත්ථඞ්ගමෙපි එසෙව නයො. අස්සාදෙතබ්බතො, අස්සාදතො ච අස්සාදං. අයං අනිච්චාදිභාවො ආදීනවො. ඡන්දරාගො විනීයති එතෙන, එත්ථ වාති ඡන්දරාගවිනයො, සහ මග්ගෙන නිබ්බානං. ඡන්දරාගප්පහානන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. මානදිට්ඨීනං වසෙනාහන්ති වා, තණ්හාවසෙන මමන්ති වා අභිනන්දනාපි මානස්ස පරිතස්සනා විය දට්ඨබ්බා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සෙසෙසු අට්ඨසුපි වාරෙසු . තත්ථාති උපරි තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු දුතියායතනෙසු. තත්ථ හි රූපං නත්ථි. පුන තත්ථාති පඨමායතනෙ. තත්ථ හි එකො රූපක්ඛන්ධොව. එත්ථාති ච තමෙව සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි රූපස්ස කම්මසමුට්ඨානත්තා ආහාරවසෙන යොජනා න සම්භවති.

යතො ඛොති එත්ථ තො-සද්දො දා-සද්දො විය කාලවචනො ‘‘යතො ඛො, සාරිපුත්ත, භික්ඛුසඞ්ඝො’’තිආදීසු (පාරා. 21) වියාති වුත්තං ‘‘යදා ඛො’’ති. අග්ගහෙත්වාති කඤ්චිපි සඞ්ඛාරං ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා අග්ගහෙත්වා. පඤ්ඤාවිමුත්තොති අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං අනධිගතත්තා සාතිසයස්ස සමාධිබලස්ස අභාවතො පඤ්ඤාබලෙනෙව විමුත්තො. තෙනාහ ‘‘අට්ඨ විමොක්ඛෙ අසච්ඡිකත්වා පඤ්ඤාබලෙනෙවා’’තිආදි. අප්පවත්තින්ති ආයතිං අප්පවත්තිං කත්වා. පජානන්තො විමුත්තොති වා පඤ්ඤාවිමුත්තො, පඨමජ්ඣානඵස්සෙන විනා පරිජානනාදිප්පකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි ජානන්තො පටිවිජ්ඣන්තො තෙසං කිච්චානං මත්ථකප්පත්තියා නිට්ඨිතකිච්චතාය විසෙසෙන මුත්තොති විමුත්තො. සො පඤ්ඤාවිමුත්තො. සුක්ඛවිපස්සකොති සමථභාවනාසිනෙහාභාවෙන සුක්ඛා ලූඛා, අසිනිද්ධා වා විපස්සනා එතස්සාති සුක්ඛවිපස්සකො. ඨත්වාති පාදකකරණවසෙන ඨත්වා. අඤ්ඤතරස්මින්ති ච අඤ්ඤතරඅඤ්ඤතරස්මිං, එකෙකස්මින්ති අත්ථො. එවඤ්හිස්ස පඤ්චවිධතා සියා. ‘‘න හෙව ඛො අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරතී’’ති ඉමිනා සාතිසයස්ස සමාධිබලස්ස අභාවො දීපිතො. ‘‘පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා’’තිආදිනා සාතිසයස්ස පඤ්ඤාබලස්ස භාවො. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති න ආසවා පඤ්ඤාය පස්සන්ති, දස්සනකාරණා පන පරික්ඛීණා ‘‘දිස්වා පරික්ඛීණා’’ති වුත්තා. දස්සනායත්තපරික්ඛයත්තා එව හි දස්සනං ආසවානං ඛයස්ස පුරිමකිරියා හොති.

අට්ඨවිමොක්ඛවණ්ණනා

129. එකස්සභික්ඛුනොති සත්තසු අරියපුග්ගලෙසු එකස්ස භික්ඛුනො. විඤ්ඤාණට්ඨිතිආදිනා පරිජානනාදිවසප්ප වත්තනිග්ගමනඤ්ච පඤ්ඤාවිමුත්තනාමඤ්ච. ඉතරස්සාති උභතොභාගවිමුත්තස්ස. ඉමෙ සන්ධාය හි පුබ්බෙ ‘‘ද්වින්නං භික්ඛූන’’න්ති වුත්තං. කෙනට්ඨෙනාති කෙන සභාවෙන. සභාවො හි ඤාණෙන යාථාවතො අරණීයතො ඤාතබ්බතො ‘‘අත්ථො’’ති වුච්චති, සො එව ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා ‘‘අට්ඨො’’ති වුත්තො. අධිමුච්චනට්ඨෙනාති අධිකං සවිසෙසං මුච්චනට්ඨෙන, එතෙන සතිපි සබ්බස්සාපි රූපාවචරජ්ඣානස්ස වික්ඛම්භනවසෙන පටිපක්ඛතො විමුත්තභාවෙ යෙන භාවනාවිසෙසෙන තං ඣානං සාතිසයං පටිපක්ඛතො විමුච්චිත්වා පවත්තති, සො භාවනාවිසෙසො දීපිතො. භවති හි සමානජාතියුත්තොපි භාවනාවිසෙසෙන පවත්තිආකාරවිසෙසො, යථා තං සද්ධාවිමුත්තතා දිට්ඨිප්පත්තස්ස. තථා පච්චනීකධම්මෙහි සුට්ඨු විමුත්තතාය , එවං අනිග්ගහිතභාවෙන නිරාසඞ්කතාය අභිරතිවසෙන සුට්ඨු අධිමුච්චනට්ඨෙනපි විමොක්ඛො. තෙනාහ ‘‘ආරම්මණෙ චා’’තිආදි. අයං පනත්ථොති අයං අධිමුච්චනට්ඨො පච්ඡිමෙ විමොක්ඛෙ නිරොධෙ නත්ථි, කෙවලො විමුත්තට්ඨො එව තත්ථ ලබ්භති, තං සයමෙව පරතො වක්ඛති.

රූපීති යෙනායං සසන්තතිපරියාපන්නෙන රූපෙන සමන්නාගතො, තං යස්ස ඣානස්ස හෙතුභාවෙන විසිට්ඨං රූපං හොති, යෙන විසිට්ඨෙන රූපෙන ‘‘රූපී’’ති වුච්චෙය්ය රූපී-සද්දස්ස අතිසයත්ථදීපනතො, තදෙව සසන්තතිපරියාපන්නරූපවසෙන පටිලද්ධං ඣානං ඉධ පරමත්ථතො රූපීභාවසාධකන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘අජ්ඣත්ත’’න්තිආදි. රූපජ්ඣානං රූපං උත්තරපදලොපෙන. රූපානීති පනෙත්ථ පුරිමපදලොපො දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘නීලකසිණාදිරූපානී’’ති. රූපෙ කසිණරූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා, සා එතස්ස අත්ථීති රූපසඤ්ඤී, සඤ්ඤාසීසෙන ඣානං වදති. තප්පටික්ඛෙපෙන අරූපසඤ්ඤී. තෙනාහ ‘‘අජ්ඣත්තං න රූපසඤ්ඤී’’තිආදි.

‘‘අන්තො අප්පනායං සුභන්ති ආභොගො නත්ථී’’ති ඉමිනා පුබ්බාභොගවසෙන තථා අධිමුත්ති සියාති දස්සෙති. එවඤ්හෙත්ථ තථාවත්තබ්බතාපත්තිචොදනා සමත්ථිතා හොති. යස්මා සුවිසුද්ධෙසු නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු තත්ථ කතාධිකාරානං අභිරතිවසෙන සුට්ඨු අධිමුච්චනට්ඨො සම්භවති , තස්මා අට්ඨකථායං තථා තතියො විමොක්ඛො සංවණ්ණිතො, යස්මා පන මෙත්තාවසෙන පවත්තමානා භාවනා සත්තෙ අප්පටිකූලතො දහන්ති තෙසු තතො අධිමුච්චිත්වාව පවත්තති, තස්මා පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 212) ‘‘බ්රහ්මවිහාරභාවනා සුභවිමොක්ඛො’’ති වුත්තා, තයිදං උභයම්පි තෙන තෙන පරියායෙන වුත්තත්තා න විරුජ්ඣතීති දට්ඨබ්බං.

සබ්බසොති අනවසෙසතො. න හි චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධානං එකදෙසොපි තත්ථ අවස්සිස්සති. විසුද්ධත්තාති යථාපරිච්ඡින්නකාලෙ නිරොධිතත්තා. උත්තමො විමොක්ඛො නාම අරියෙහෙව සමාපජ්ජිතබ්බතො, අරියඵලපරියොසානත්තා දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බානප්පත්තිභාවතො ච.

130. ආදිතො පට්ඨායාති පඨමසමාපත්තිතො පට්ඨාය. යාව පරියොසානා සමාපත්ති, තාව. අට්ඨත්වාති කත්ථචි සමාපත්තියං අට්ඨිතො එව, නිරන්තරමෙව පටිපාටියා, උප්පටිපාටියා ච සමාපජ්ජතෙවාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉතො චිතො ච සඤ්චරණවසෙන වුත්ත’’න්ති. ඉච්ඡති සමාපජ්ජිතුං. තත්ථ ‘‘සමාපජ්ජති පවිසතී’’ති සමාපත්තිසමඞ්ගීපුග්ගලො තං තං පවිට්ඨො විය හොතීති කත්වා වුත්තං.

ද්වීහිභාගෙහි විමුත්තොති අරූපජ්ඣානෙන වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන, මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙනාති ද්වීහි විමුච්චනභාගෙහි, අරූපසමාපත්තියා රූපකායතො, මග්ගෙන නාමකායතොති ද්වීහි විමුච්චිතබ්බභාගෙහි ච විමුත්තො. තෙනාහ ‘‘අරූපසමාපත්තියා’’තිආදි . විමුත්තොති හි කිලෙසෙහි විමුත්තො, විමුච්චන්තො ච කිලෙසානං වික්ඛම්භනසමුච්ඡින්දනෙහි කායද්වයතො විමුත්තොති අයමෙත්ථ අත්ථො. ගාථාය ච ආකිඤ්චඤ්ඤායතනලාභිනො උපසිවබ්රාහ්මණස්ස භගවතා ‘‘නාමකායා විමුත්තො’’ති උභතොභාගවිමුත්තො මුනි අක්ඛාතො. තත්ථ අත්ථං පලෙතීති අත්ථං ගච්ඡති. න උපෙති සඞ්ඛන්ති ‘‘අසුකං නාම දිසං ගතො’’ති වොහාරං න ගච්ඡති. එවං මුනි නාමකායා විමුත්තොති එවං අරූපං උපපන්නො සෙක්ඛමුනි පකතියා පුබ්බෙව රූපකායා විමුත්තො, තත්ථ ච චතුත්ථමග්ගං නිබ්බත්තෙත්වා නාමකායස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා පුන නාමකායාපි විමුත්තො. උභතොභාගවිමුත්තො ඛීණාසවො හුත්වා අනුපාදාය පරිනිබ්බානසඞ්ඛාතං අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛං, ‘‘ඛත්තියො බ්රාහ්මණො’’ති එවං ආදිකං සමඤ්ඤං න ගච්ඡතීති අත්ථො.

‘‘අඤ්ඤතරතො වුට්ඨායා’’ති ඉදං කිං ආකාසානඤ්චායතනාදීසු අඤ්ඤතරලාභීවසෙන වුත්තං, උදාහු සබ්බාරුප්පලාභීවසෙනාති යථිච්ඡසි, තථා හොතු, යදි සබ්බාරුප්පලාභීවසෙන වුත්තං, න කොචි විරොධො. අථ තත්ථ අඤ්ඤතරලාභීවසෙන වුත්තං, ‘‘යතො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු ඉමෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ අනුලොමම්පි සමාපජ්ජතී’’තිආදිවචනෙන විරුජ්ඣෙය්යාති? යස්මා අරූපාවචරජ්ඣානෙසු එකස්සාපි ලාභී ‘‘අට්ඨවිමොක්ඛලාභී’’ ත්වෙව වුච්චති අට්ඨවිමොක්ඛෙ එකදෙසස්සාපි තංනාමදානසමත්ථතාසම්භවතො. අයඤ්හි අට්ඨවිමොක්ඛසමඤ්ඤා සමුදායෙ විය තදෙකදෙසෙපි නිරුළ්හාපත්තිසමඤ්ඤා වියාති. තෙන වුත්තං ‘‘ආකාසානඤ්චායතනාදීසු අඤ්ඤතරතො වුට්ඨායා’’ති. ‘‘පඤ්චවිධො හොතී’’ති වත්වා ඡබ්බිධතංපිස්ස කෙචි පරිකප්පෙන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, නිච්ඡිතොවායං පඤ්හො පුබ්බාචරියෙහීති දස්සෙතුං ‘‘කෙචි පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කෙචීති උත්තරවිහාරවාසිනො, සාරසමාසාචරියා ච. තෙ හි ‘‘උභතොභාගවිමුත්තොති උභයභාගවිමුත්තො සමාධිවිපස්සනාතො’’ති වත්වා රූපාවචරසමාධිනාපි සමාධිපරිපන්ථතො විමුත්තිං මඤ්ඤන්ති. එවං රූපජ්ඣානභාගෙන, අරූපජ්ඣානභාගෙන ච උභතො විමුත්තොති පායසමානො. ‘‘තාදිසමෙවා’’ති ඉමිනා යාදිසං අරූපාවචරජ්ඣානං කිලෙසවික්ඛම්භනෙ, තාදිසං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං පීති ඉමමත්ථං උල්ලඞ්ගෙති. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

උභතොභාගවිමුත්තපඤ්හොති උභතොභාගවිමුත්තස්ස ඡබ්බිධතං නිස්සාය උප්පන්නපඤ්හො. වණ්ණනං නිස්සායාති තස්ස පදස්ස අත්ථවචනං නිස්සාය. චිරෙනාති ථෙරස්ස අපරභාගෙ චිරෙන කාලෙන. විනිච්ඡයන්ති සංසයඡෙදකං සන්නිට්ඨානං පත්තො.තං පඤ්හන්ති තමත්ථං. ඤාතුං ඉච්ඡිතො හි අත්ථො පඤ්හො. න කෙනචි සුතපුබ්බන්ති කෙනචි කිඤ්චි න සුතපුබ්බං, ඉදං අත්ථජාතන්ති අධිප්පායො. කිඤ්චාපි උපෙක්ඛාසහගතං, කිඤ්චාපි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙතීති පච්චෙකං කිඤ්චාපි-සද්දො යොජෙතබ්බො. සමුදාචරතීති පවත්තති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ඉමෙ හී’’තිආදිනා, තෙන රූපාවචරභාවනතො ආරුප්පභාවනා සවිසෙසං කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙති රූපවිරාගභාවනාභාවතො , උපරිභාවනාභාවතො චාති දස්සෙතීති. එවඤ්ච කත්වා අට්ඨකථායං ආරුප්පභාවනානිද්දෙසෙ යං වුත්තං ‘‘තස්සෙවං තස්මිං නිමිත්තෙ පුනප්පුනං චිත්තං චාරෙන්තස්ස නීවරණානි වික්ඛම්භන්ති සති සන්තිට්ඨතී’’තිආදි, (විසුද්ධි. 1.281) තං සමත්ථතං හොතීති. ඉදං සුත්තන්ති පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපාඨමාහ (පු. ප. නිද්දෙස 27). සබ්බඤ්හි බුද්ධවචනං අත්ථසූචනාදිඅත්ථෙන සුත්තන්ති වුත්තො වායමත්ථො. යං පන තත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං අනුලොමාදිතො සමාපජ්ජනෙන සාතිසයං සන්තානස්ස අභිසඞ්ඛතත්තා, අට්ඨමඤ්ච උත්තමං විමොක්ඛං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අග්ගමග්ගාධිගමෙන උභතොභාගවිමුච්චනතො ච ඉමාය උභතොභාගවිමුත්තියා සබ්බසෙට්ඨතා වෙදිතාති දට්ඨබ්බා.

මහානිදානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.