තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > දීඝනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

131. පූජනීයභාවතො ¶ ¶ , ¶ බුද්ධසම්පදඤ්ච පහාය පවත්තතා මහන්තඤ්ච තං පරිනිබ්බානඤ්චාති මහාපරිනිබ්බානං; සවාසනප්පහානතො මහන්තං කිලෙසක්ඛයං නිස්සාය පවත්තං පරිනිබ්බානන්තිපි මහාපරිනිබ්බානං; මහතා කාලෙන මහතා වා ගුණරාසිනා සාධිතං පරිනිබ්බානන්තිපි මහාපරිනිබ්බානං; මහන්තභාවාය, ධාතූනං බහුභාවාය පරිනිබ්බානන්තිපි මහාපරිනිබ්බානං; මහතො ලොකතො නිස්සටං පරිනිබ්බානන්තිපි මහාපරිනිබ්බානං; සබ්බලොකාසාධාරණත්තා බුද්ධානං සීලාදිගුණෙහි මහතො බුද්ධස්ස භගවතො පරිනිබ්බානන්තිපි මහාපරිනිබ්බානං; මහති සාසනෙ පතිට්ඨිතෙ පරිනිබ්බානන්තිපි මහාපරිනිබ්බානන්ති බුද්ධස්ස භගවතො පරිනිබ්බානං වුච්චති, තප්පටිසංයුත්තං සුත්තං මහාපරිනිබ්බානසුත්තං. ගිජ්ඣා එත්ථ වසන්තීති ගිජ්ඣං, ගිජ්ඣං කූටං එතස්සාති ගිජ්ඣකූටො, ගිජ්ඣං විය වා ගිජ්ඣං, කූටං, තං එතස්සාති ගිජ්ඣකූටො, පබ්බතො, තස්මිං ගිජ්ඣකූටෙ. තෙනාහ ‘‘ගිජ්ඣා’’තිආදි. අභියාතුකාමොති එත්ථ අභි-සද්දො අභිභවනත්ථො, ‘‘අභිවිජානාතූ’’තිආදීසු (දී. නි. 2.244; 3.85; ම. නි. 3.256) වියාති ආහ ‘‘අභිභවනත්ථාය යාතුකාමො’’ති. වජ්ජිරාජානොති ‘‘වජ්ජෙතබ්බා ඉමෙ’’තිආදිතො පවත්තං වචනං උපාදාය ‘‘වජ්ජී’’ති ලද්ධනාමා රාජානො, වජ්ජීරට්ඨස්ස වා රාජානො වජ්ජිරාජානො. වජ්ජිරට්ඨස්ස පන වජ්ජිසමඤ්ඤා තන්නිවාසිරාජකුමාරවසෙන වෙදිතබ්බා. රාජිද්ධියාති රාජභාවානුගතෙන සභාවෙන. සො පන සභාවො නෙසං ¶ ගණරාජූනං මිථො සාමග්ගියා ලොකෙ පාකටො, චිරට්ඨායී ච අහොසීති ‘‘සමග්ගභාවං කථෙසී’’ති වුත්තං. අනු අනු තංසමඞ්ගිනො භාවෙති වඩ්ඪෙතීති අනුභාවො, අනුභාවො එව ආනුභාවො, පතාපො, සො පන නෙසං පතාපො හත්ථිඅස්සාදිවාහනසම්පත්තියා, තත්ථ ච සුසික්ඛිතභාවෙන ලොකෙ පාකටො ජාතොති ‘‘එතෙන…පෙ… කථෙසී’’ති වුත්තං. තාළච්ඡිග්ගලෙනාති කුඤ්චිකාඡිද්දෙන. අසනන්ති සරං. අතිපාතයිස්සන්තීති අතික්කාමෙන්ති. පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛන්ති පොඞ්ඛස්ස අනුපොඞ්ඛං, පුරිමසරස්ස පොඞ්ඛපදානුගතපොඞ්ඛං ඉතරං සරං කත්වාති අත්ථො. අවිරාධිතන්ති අවිරජ්ඣිතං. උච්ඡින්දිස්සාමීති උම්මූලනවසෙන කුලසන්තතිං ඡින්දිස්සාමි. අයනං ¶ වඩ්ඪනං අයො, තප්පටික්ඛෙපෙන අනයොති ආහ ‘‘අවඩ්ඪියා එතං නාම’’න්ති. වික්ඛිපතීති විදූරතො ඛිපති, අපනෙතීති අත්ථො.

ගඞ්ගායන්ති ¶ ගඞ්ගාසමීපෙ. පට්ටනගාමන්ති සකටපට්ටනගාමං. ආණාති ආණා වත්තති. අඩ්ඪයොජනන්ති ච තස්මිං පට්ටනෙ අඩ්ඪයොජනට්ඨානවාසිනො සන්ධාය වුත්තං. තත්රාති තස්මිං පට්ටනෙ. බලවාඝාතජාතොති උප්පන්නබලවකොධො.

134. සීතං වා උණ්හං වා නත්ථි, තායං වෙලායං පුඤ්ඤානුභාවෙන බුද්ධානං සබ්බකාලං සමසීතුණ්හාව උතු හොති, තං සන්ධාය තථා වුත්තං. අභිණ්හං සන්නිපාතාති නිච්චසන්නිපාතා, තං පන නිච්චසන්නිපාතතං දස්සෙතුං ‘‘දිවසස්සා’’තිආදි වුත්තං. සන්නිපාතබහුලාති පචුරසන්නිපාතා. වොසානන්ති සඞ්කොචං. ‘‘යාවකීව’’න්ති එකමෙවෙතං පදං අනියමතො පරිමාණවාචී, කාලො චෙත්ථ අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘යත්තකං කාල’’න්ති. ‘‘වුද්ධියෙවා’’තිආදිනා වුත්තමත්ථං බ්යතිරෙකමුඛෙන ¶ දස්සෙතුං ‘‘අභිණ්හං අසන්නිපතන්තා හී’’තිආදි වුත්තං. ආකුලාති ඛුභිතා, න පසන්නා. භිජ්ජිත්වාති වග්ගබන්ධතො විභජ්ජ විසුං විසුං හුත්වා.

සන්නිපාතභෙරියාති සන්නිපාතාරොචනභෙරියා. අඩ්ඪභුත්තා වාති සාමිභුත්තා ච. ඔසීදමානෙති හායමානෙ.

පුබ්බෙ අකතන්ති පුබ්බෙ අනිබ්බත්තං. සුඞ්කන්ති භණ්ඩං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙහි පබ්බතඛණ්ඩ නදීතිත්ථගාමද්වාරාදීසු රාජපුරිසානං දාතබ්බභාගං. බලින්ති නිප්ඵන්නසස්සාදිතො ඡභාගං, සත්තභාගන්තිආදිනා ලද්ධකරං. දණ්ඩන්ති දසවීසතිකහාපණාදිකං අපරාධානුරූපං ගහෙතබ්බධනදණ්ඩං. වජ්ජිධම්මන්ති වජ්ජිරාජධම්මං. ඉදානි අපඤ්ඤත්තපඤ්ඤාපනාදීසු තප්පටික්ඛෙප ආදීනවානිසංසෙ විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘තෙසං අපඤ්ඤත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. පාරිචරියක්ඛමාති උපට්ඨානක්ඛමා.

කුලභොගඉස්සරියාදිවසෙන මහතී මත්තා පමාණං එතෙසන්ති මහාමත්තා, නීතිසත්ථවිහිතෙ විනිච්ඡයෙ ¶ ඨපිතා මහාමත්තා විනිච්ඡයමහාමත්තා, තෙසං. දෙන්තීති නිය්යාතෙන්ති. සචෙ චොරොති එවංසඤ්ඤිනො සචෙ හොන්ති. පාපභීරුතාය අත්තනා කිඤ්චි අවත්වා. දණ්ඩනීතිසඤ්ඤිතෙ වොහාරෙ නියුත්තාති වොහාරිකා, යෙ ‘‘ධම්මට්ඨා’’ති වුච්චන්ති. සුත්තධරා නීතිසුත්තධරා ¶ , ඊදිසෙ වොහාරවිනිච්ඡයෙ නියමෙත්වා ඨපිතා. පරම්පරාභතෙසු අට්ඨසු කුලෙසු ජාතා අගතිගමනවිරතා අට්ඨමහල්ලකපුරිසා අට්ඨකුලිකා.

සක්කාරන්ති උපකාරං. ගරුභාවං පච්චුපට්ඨපෙත්වාති ‘‘ඉමෙ අම්හාකං ගරුනො’’ති තත්ථ ගරුභාවං පති පති උපට්ඨපෙත්වා. මානෙන්තීති සම්මානෙන්ති, තං පන සම්මානනං තෙසු නෙසං අත්තමනතාපුබ්බකන්ති ආහ ‘‘මනෙන පියායන්තී’’ති. නිපච්චකාරන්ති පණිපාතං. දස්සෙන්තීති ‘‘ඉමෙ අම්හාකං පිතාමහා ¶ , මාතාමහා’’තිආදිනා නීචචිත්තා හුත්වා ගරුචිත්තාකාරං දස්සෙන්ති. සන්ධාරෙතුන්ති සම්බන්ධං අවිච්ඡින්නං කත්වා ඝටෙතුං.

පසය්හාකාරස්සාති බලක්කාරස්ස. කාමං වුද්ධියා පූජනීයතාය ‘‘වුද්ධිහානියො’’ති වුත්තං, අත්ථො පන වුත්තානුක්කමෙනෙව යොජෙතබ්බො, පාළියං වා යස්මා ‘‘වුද්ධියෙව පාටිකඞ්ඛා, නො පරිහානී’’ති වුත්තං, තස්මා තදනුක්කමෙන ‘‘වුද්ධිහානියො’’ති වුත්තං.

විපච්චිතුං අලද්ධොකාසෙ පාපකම්මෙ, තස්ස කම්මස්ස විපාකෙ වා අනවසරොව දෙවතොපසග්ගො, තස්මිං පන ලද්ධොකාසෙ සියා දෙවතොපසග්ගස්ස අවසරොති ආහ ‘‘අනුප්පන්නං…පෙ… වඩ්ඪෙන්තී’’ති. එතෙනෙව අනුප්පන්නං සුඛන්ති එත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘බලකායස්ස දිගුණතිගුණතාදස්සනං, පටිභයභාවදස්සන’’න්ති එවං ආදිනා දෙවතානං සඞ්ගාමසීසෙ සහායතා වෙදිතබ්බා.

අනිච්ඡිතන්ති අනිට්ඨං. ආවරණතොති නිසෙධනතො. යස්ස ධම්මතො අනපෙතා ධම්මියාති ඉධ ‘‘ධම්මිකා’’ති වුත්තා. මිගසූකරාදිඝාතාය සුනඛාදීනං කඩ්ඪිත්වා වනචරණං වාජො, මිගවා, තත්ථ නියුත්තා, තෙ වා වාජෙන්ති නෙන්තීති වාජිකා, මිගවධචාරිනො. චිත්තප්පවත්තිං පුච්ඡති. කායිකවාචසිකපයොගෙන හි සා ලොකෙ පාකටා පකාසභූතාති.

135. දෙවායතනභාවෙන චිතත්තා, ලොකස්ස චිත්තීකාරට්ඨානත්තා ච චෙතියං අහොසි.

කාමංකාරවසෙන කිඤ්චිපි න කරණීයාති අකරණීයා. කාමංකාරො පන හත්ථගතකරණවසෙනාති ¶ ආහ ‘‘අග්ගහෙතබ්බාති අත්ථො’’ති. අභිමුඛයුද්ධෙනාති අභිමුඛං උජුකමෙව සඞ්ගාමකරණෙන. උපලාපනං ¶ සාමං දානඤ්චාති දස්සෙතුං ‘‘අල’’න්තිආදි වුත්තං. භෙදොපි ඉධ උපායො එවාති වුත්තං ‘‘අඤ්ඤත්ර මිථුභෙදායා’’ති. යුද්ධස්ස පන අනුපායතා ¶ පගෙව පකාසිතා. ඉදන්ති ‘‘අඤ්ඤත්ර උපලාපනාය, අඤ්ඤත්ර මිථුභෙදා’’ති ච ඉදං වචනං. කථාය නයං ලභිත්වාති ‘‘යාවකීවඤ්ච…පෙ… නො පරිහානී’’ති ඉමාය භගවතො කථාය නයං උපායං ලභිත්වා.

අනුකම්පායාති වජ්ජිරාජෙසු අනුග්ගහෙන. අස්සාති භගවතො.

කථන්ති වජ්ජීහි සද්ධිං කාතබ්බයුද්ධකථං. උජුං කරිස්සාමීති පටිරාජානො ආනෙත්වා පාකාරපරිඛානං අඤ්ඤථාභාවාපාදනෙන උජුභාවං කරිස්සාමි.

පතිට්ඨිතගුණොති පතිට්ඨිතාචරියගුණො. ඉස්සරා සන්නිපතන්තු, මයං අනිස්සරා, තත්ථ ගන්ත්වා කිං කරිස්සාමාති ලිච්ඡවිනො න සන්නිපතිංසූති යොජනා. සූරා සන්නිපතන්තූති එත්ථාපි එසෙව නයො.

බලභෙරින්ති යුද්ධාය බලකායස්ස උට්ඨානභෙරිං.

136. අපරිහානාය හිතාති අපරිහානියා, න පරිහායන්ති එතෙහීති වා අපරිහානියා, තෙ පන යස්මා අපරිහානියා කාරකා නාම හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘අපරිහානිකරෙ’’ති. යස්මා පන තෙ පරිහානිකරානං උජුපටිපක්ඛභූතා, තස්මා ආහ ‘‘වුද්ධිහෙතුභූතෙ’’ති. යස්මා භගවතො දෙසනා උපරූපරි ඤාණාලොකං පසාදෙන්තී සත්තානං හදයන්ධකාරං විධමති, පකාසෙතබ්බෙ ච අත්ථෙ හත්ථතලෙ ආමලකං විය සුට්ඨුතරං පාකටෙ කත්වා දස්සෙති, තස්මා වුත්තං ‘‘චන්දසහස්සං…පෙ… කථයිස්සාමී’’ති.

යස්මා භගවා ‘‘තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සම්මුඛා වජ්ජීනං අභිණ්හසන්නිපාතාදිපටිපත්තිං කථෙන්තොයෙව අයං අපරිහානියකථා අනිය්යානිකා වට්ටනිස්සිතා, මය්හං පන සාසනෙ තථාරූපී කථා කථෙතබ්බා, සා හොති නිය්යානිකා විවට්ටනිස්සිතා, යාය සාසනං මය්හං පරිනිබ්බානතො පරම්පි ¶ අද්ධනියං අස්ස චිරට්ඨිතික’’න්ති චින්තෙසි, තස්මා භික්ඛූ සන්නිපාතාපෙත්වා තෙසං අපරිහානියෙ ධම්මෙ දෙසෙන්තො තෙනෙව නියාමෙන දෙසෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘ඉදං වජ්ජිසත්තකෙ වුත්තසදිසමෙවා’’ති. එවං සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං ¶ විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘ඉධාපි චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘තතො’’තිආදි ¶ දිසාසු ආගතසාසනෙ වුත්තං තං කථනං. විහාරසීමා ආකුලා යස්මා, තස්මා උපොසථපවාරණා ඨිතා.

ඔලීයමානකොති පාළිතො, අත්ථතො ච විනස්සමානො. උක්ඛිපාපෙන්තාති පගුණභාවකරණෙන, අත්ථසංවණ්ණනෙන ච පග්ගණ්හන්තා.

සාවත්ථියං භික්ඛූ විය පාචිත්තියං දෙසාපෙතබ්බොති (පාරා. 565 විත්ථාරවත්ථු). වජ්ජිපුත්තකා විය දසවත්ථුදීපනෙන (චූළව. 446 විත්ථාරවත්ථු). ‘‘ගිහිගතානීති ගිහිපටිසංයුත්තානී’’ති වදන්ති. ගිහීසු ගතානි, තෙහි ඤාතානි ගිහිගතානි. ධූමකාලො එතස්සාති ධූමකාලිකං චිතකධූමවූපසමතො පරං අප්පවත්තනතො.

ථිරභාවප්පත්තාති සාසනෙ ථිරභාවං අනිවත්තිතභාවං උපගතා. ථෙරකාරකෙහීති ථෙරභාවසාධකෙහි සීලාදිගුණෙහි අසෙක්ඛධම්මෙහි. බහූ රත්තියොති පබ්බජිතා හුත්වා බහූ රත්තියො ජානන්ති. සීලාදිගුණෙසු පතිට්ඨාපනමෙව සාසනෙ පරිණායකතාති ආහ ‘‘තීසු සික්ඛාසු පවත්තෙන්තී’’ති.

ඔවාදං න දෙන්ති අභාජනභාවතො. පවෙණීකථන්ති ආචරියපරම්පරාභතං සම්මාපටිපත්තිදීපනං ධම්මකථං. සාරභූතං ධම්මපරියායන්ති සමථවිපස්සනාමග්ගඵලසම්පාපනෙන සාරභූතං බොජ්ඣඞ්ගකොසල්ලඅනුත්තරසීතීභාවඅධිචිත්තසුත්තාදිධම්මතන්තිං.

පුනබ්භවදානං පුනබ්භවො උත්තරපදලොපෙන. ඉතරෙති යෙ න පච්චයවසිකා න ආමිසචක්ඛුකා, තෙ න ගච්ඡන්ති තණ්හාය වසං.

ආරඤ්ඤකෙසූති අරඤ්ඤභාගෙසු අරඤ්ඤපරියාපන්නෙසු. නනු යත්ථ කත්ථචිපි තණ්හා සාවජ්ජා එවාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ගාමන්තසෙනාසනෙසු හී’’තිආදි, තෙන ‘‘අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපයතො’’ති එත්ථ වුත්තසිනෙහාදයො විය ආරඤ්ඤකෙසු සෙනාසනෙසු සාලයතා සෙවිතබ්බපක්ඛියා එවාති දස්සෙති.

අත්තනාවාති ¶ ¶ සයමෙව, තෙන පරෙහි අනුස්සාහිතානං සරසෙනෙව අනාගතානං පෙසලානං භික්ඛූනං ආගමනං, ආගතානඤ්ච ඵාසුවිහාරං පච්චාසිසන්තීති දස්සෙති. ඉමිනා නීහාරෙනාති ඉමාය පටිපත්තියා. අග්ගහිතධම්මග්ගහණන්ති ¶ අග්ගහිතස්ස පරියත්තිධම්මස්ස උග්ගහණං. ගහිතසජ්ඣායකරණන්ති උග්ගහිතස්ස සුට්ඨු අත්ථචින්තනං. චින්තනත්ථො හි සජ්ඣායසද්දො.

එන්තීති උපගච්ඡන්ති. නිසීදන්ති ආසනපඤ්ඤාපනාදිනා.

137. ආරමිතබ්බට්ඨෙන කම්මං ආරාමො. කම්මෙ රතා, න ගන්ථධුරෙ, වාසධුරෙ වාති කම්මරතා, අනුයුත්තාති තප්පරභාවෙන පුනප්පුනං පසුතා. ඉති කාතබ්බකම්මන්ති තං තං භික්ඛූනං කාතබ්බං උච්චාවචකම්මං චීවරවිචාරණාදි. තෙනාහ ‘‘සෙය්යථිද’’න්තිආදි. උපත්ථම්භනන්ති දුපට්ටතිපට්ටාදිකරණං. තඤ්හි පඨමපටලාදීනං උපත්ථම්භනකාරණත්තා තථා වුත්තං. යදි එවං කථං අයං කම්මරාමතා පටික්ඛිත්තාති ආහ ‘‘එකච්චො හී’’තිආදි.

කරොන්තො යෙවාති යථාවුත්තතිරච්ඡානකථං කථෙන්තොයෙව. අතිරච්ඡානකථාභාවෙපි තස්ස තත්ථ තප්පරභාවදස්සනත්ථං අවධාරණවචනං. පරියන්තකාරීති සපරියන්තං කත්වා වත්තා. ‘‘පරියන්තවතිං වාචං භාසිතා’’ති (දී. නි. 1.9, 194) හි වුත්තං. අප්පභස්සො වාති පරිමිතකථොයෙව එකන්තෙන කථෙතබ්බස්සෙව කථනතො. සමාපත්තිසමාපජ්ජනං අරියො තුණ්හීභාවො.

නිද්දායතියෙවාති ¶ නිද්දොක්කමනෙ අනාදීනවදස්සී නිද්දායතියෙව. ඉරියාපථපරිවත්තනාදිනා න නං විනොදෙති.

එවං සංසට්ඨො වාති වුත්තනයෙන ගණසඞ්ගණිකාය සංසට්ඨො එව විහරති.

දුස්සීලා පාපිච්ඡා නාමාති සයං නිස්සීලා අසන්තගුණසම්භාවනිච්ඡාය සමන්නාගතත්තා පාපා ලාමකා ඉච්ඡා එතෙසන්ති පාපිච්ඡා.

පාපපුග්ගලෙහි මෙත්තිකරණතො පාපමිත්තා. තෙහි සදා සහ පවත්තනෙන පාපසහායා. තත්ථ නින්නතාදිනා තදධිමුත්තතාය පාපසම්පවඞ්කා.

138. සද්ධා එතෙසං අත්ථීති සද්ධාති ආහ ‘‘සද්ධාසම්පන්නා’’ති. ආගමනීයපටිපදාය ආගතසද්ධා ¶ ආගමනීයසද්ධා, සා සාතිසයා මහාබොධිසත්තානං පරොපදෙසෙන විනා සද්ධෙය්යවත්ථුං අවිපරීතතො ඔගාහෙත්වා ¶ අධිමුච්චනතොති ආහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං හොතී’’ති. සච්චපටිවෙධතො ආගතසද්ධා අධිගමසද්ධා සුරබන්ධාදීනං (දී. නි. අට්ඨ. 3.118; ධ. ප. අට්ඨ. 1.සුප්පබුද්ධකුට්ඨිවත්ථු; උදා. අට්ඨ. 43) විය. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’තිආදිනා බුද්ධාදීසු උප්පජ්ජනකපසාදො පසාදසද්ධා මහාකප්පිනරාජාදීනං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.231; ධ. ප. අට්ඨ. 1.මහාකප්පිනත්ථෙරවත්ථු; ථෙරගා. අට්ඨ. 2.මහාකප්පිනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා, විත්ථාරො) විය. ‘‘එවමෙත’’න්ති ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා සද්දහනවසෙන කප්පනං ඔකප්පනං. දුවිධාපීති පසාදසද්ධාපි ඔකප්පනසද්ධාපි. තත්ථ පසාදසද්ධා අපරනෙය්යරූපා හොති සවනමත්තෙන පසීදනතො. ඔකප්පනසද්ධා සද්ධෙය්යවත්ථුං ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා ‘‘එවමෙත’’න්ති පච්චක්ඛං කරොන්තී විය පවත්තති. තෙනාහ ‘‘සද්ධාධිමුත්තො වක්කලිත්ථෙරසදිසො හොතී’’ති. තස්ස හීති ඔකප්පනසද්ධාය සමන්නාගතස්ස. හිරී එතස්ස අත්ථීති හිරි, හිරි මනො එතෙසන්ති හිරිමනාති ආහ ‘‘පාප…පෙ… චිත්තා’’ති. පාපතො ඔත්තප්පෙන්ති උබ්බිජ්ජන්ති භායන්තීති ඔත්තප්පී.

බහු සුතං සුත්තගෙය්යාදි එතෙනාති බහුස්සුතො, සුතග්ගහණං චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං ධාරණපරිචයපරිපුච්ඡානුපෙක්ඛනදිට්ඨිනිජ්ඣානානං ¶ පෙත්ථ ඉච්ඡිතබ්බත්තා. සවනමූලකත්තා වා තෙසම්පි තග්ගහණෙනෙව ගහණං දට්ඨබ්බං. අත්ථකාමෙන පරියාපුණිතබ්බතො, දිට්ඨධම්මිකාදිපුරිසත්ථසිද්ධියා පරියත්තභාවතො ච පරියත්ති, තීණි පිටකානි. සච්චප්පටිවෙධො සච්චානං පටිවිජ්ඣනං. තදපි බාහුසච්චං යථාවුත්තබාහුසච්චකිච්චනිප්ඵත්තිතො. පරියත්ති අධිප්පෙතා සච්චපටිවෙධාවහෙන බාහුසච්චෙන බහුස්සුතභාවස්ස ඉධ ඉච්ඡිතත්තා. සොති පරියත්තිබහුස්සුතො. චතුබ්බිධො හොති පඤ්චමස්ස පකාරස්ස අභාවතො. සබ්බත්ථකබහුස්සුතොති නිස්සයමුච්චනකබහුස්සුතාදයො විය පදෙසිකො අහුත්වා පිටකත්තයෙ සබ්බත්ථකමෙව බාහුසච්චසබ්භාවතො සබ්බස්ස අත්ථස්ස කායනතො කථනතො සබ්බත්ථකබහුස්සුතො. තෙ ඉධ අධිප්පෙතා පටිපත්තිපටිවෙධසද්ධම්මානං මූලභූතෙ පරියත්තිසද්ධම්මෙ සුප්පතිට්ඨිතභාවතො.

ආරද්ධන්ති පග්ගහිතං. තං පන දුවිධම්පි වීරියාරම්භවිභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එකකාති එකාකිනො, වූපකට්ඨවිහාරිනොති අත්ථො.

පුච්ඡිත්වාති ¶ පරතො පුච්ඡිත්වා. සම්පටිච්ඡාපෙතුන්ති ‘‘ත්වං අසුකනාමො’’ති වත්වා තෙහි ‘‘ආමා’’ති පටිජානාපෙතුන්ති අත්ථො. එවං චිරකතාදිඅනුස්සරණසමත්ථසතිනෙපක්කානං අප්පකසිරෙනෙව ¶ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡතීති දස්සනත්ථං ‘‘එවරූපෙ භික්ඛූ සන්ධායා’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘අපිචා’’තිආදි.

139. බුජ්ඣති එතායාති ‘‘බොධී’’ති ලද්ධනාමාය සම්මාදිට්ඨිආදිධම්මසාමග්ගියා අඞ්ගොති බොජ්ඣඞ්ගො, පසත්ථො, සුන්දරො වා බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො. උපට්ඨානලක්ඛණොති කායවෙදනාචිත්තධම්මානං අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තභාවසල්ලක්ඛණසඞ්ඛාතං ආරම්මණෙ උපට්ඨානං ලක්ඛණං එතස්සාති උපට්ඨානලක්ඛණො. චතුන්නං අරියසච්චානං පීළනාදිප්පකාරතො විචයො උපපරික්ඛා ලක්ඛණං එතස්සාති පවිචයලක්ඛණො. අනුප්පන්නා කුසලානුප්පාදනාදිවසෙන චිත්තස්ස ¶ පග්ගහො පග්ගණ්හනං ලක්ඛණං එතස්සාති පග්ගහලක්ඛණො. ඵරණං විප්ඵාරිකතා ලක්ඛණං එතස්සාති ඵරණලක්ඛණො. උපසමො කායචිත්තපරිළාහානං වූපසමනං ලක්ඛණං එතස්සාති උපසමලක්ඛණො. අවික්ඛෙපො වික්ඛෙපවිද්ධංසනං ලක්ඛණං එතස්සාති අවික්ඛෙපලක්ඛණො. ලීනුද්ධච්චරහිතෙ අධිචිත්තෙ පවත්තමානෙ පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාවටත්තා අජ්ඣුපෙක්ඛනං පටිසඞ්ඛානං ලක්ඛණං එතස්සාති පටිසඞ්ඛානලක්ඛණො.

චතූහි කාරණෙහීති සතිසම්පජඤ්ඤං, මුට්ඨස්සතිපුග්ගලපරිවජ්ජනා, උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලසෙවනා, තදධිමුත්තතාති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි. ඡහි කාරණෙහීති පරිපුච්ඡකතා, වත්ථුවිසදකිරියා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා, දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා, පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා, තදධිමුත්තතාති ඉමෙහි ඡහි කාරණෙහි. මහාසතිපට්ඨානවණ්ණනායං පන ‘‘සත්තහි කාරණෙහී’’ (දී. නි. අට්ඨ. 2.385; ම. නි. අට්ඨ. 1.118) වක්ඛති, තං ගම්භීරඤාණචරියාපච්චවෙක්ඛණාති ඉමං කාරණං පක්ඛිපිත්වා වෙදිතබ්බං. නවහි කාරණෙහීති අපායභයපච්චවෙක්ඛණා, ගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණා, පිණ්ඩපාතස්ස අපචායනතා, දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, සබ්රහ්මචාරීමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනා, ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනා, තදධිමුත්තතාති ඉමෙහි නවහි කාරණෙහි. මහාසතිපට්ඨානවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.385; ම. නි. අට්ඨ. 1.118) පන ¶ ආනිසංසදස්සාවිතා, ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති ඉමෙහි සද්ධිං ‘‘එකාදසා’’ති වක්ඛති. දසහි කාරණෙහීති බුද්ධානුස්සති, ධම්මානුස්සති, සඞ්ඝසීලචාගදෙවතාඋපසමානුස්සති, ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනා, සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනා, තදධිමුත්තතාති ඉමෙහි දසහි. මහාසතිපට්ඨානවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.385; ම. නි. අට්ඨ. 1.118) පන පසාදනියසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණාය සද්ධිං ‘‘එකාදසා’’ති වක්ඛති. සත්තහි කාරණෙහීති පණීතභොජනසෙවනතා ¶ , උතුසුඛසෙවනතා, ඉරියාපථසුඛසෙවනතා, මජ්ඣත්තපයොගතා, සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනතා ¶ , පස්සද්ධකායපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති ඉමෙහි සත්තහි. දසහි කාරණෙහීති වත්ථුවිසදකිරියා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා, නිමිත්තකුසලතා, සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගහණං, සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගහණං, සමයෙ චිත්තස්ස සම්පහංසනං, සමයෙ චිත්තස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛනං, අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනං, සමාහිතපුග්ගලසෙවනං, තදධිමුත්තතාති ඉමෙහි දසහි කාරණෙහි. මහාසතිපට්ඨානවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.385; ම. නි. අට්ඨ. 1.118) පන ‘‘ඣානවිමොක්ඛපච්චවෙක්ඛණා’’ති ඉමිනා සද්ධිං ‘‘එකාදසහී’’ති වක්ඛති. පඤ්චහි කාරණෙහීති සත්තමජ්ඣත්තතා, සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා, සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනා, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලසෙවනා, තදධිමුත්තතාති ඉමෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං මහාසතිපට්ඨානවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.385; ම. නි. අට්ඨ. 1.118) ආගමිස්සති. කාමං බොධිපක්ඛියධම්මා නාම නිප්පරියායතො අරියමග්ගසම්පයුත්තා එව නිය්යානිකභාවතො. සුත්තන්තදෙසනා නාම පරියායකථාති ‘‘ඉමිනා විපස්සනා…පෙ… කථෙසී’’ති වුත්තං.

140. තෙභූමකෙ සඞ්ඛාරෙ ‘‘අනිච්චා’’ති අනුපස්සති එතායාති අනිච්චානුපස්සනා, තථා පවත්තා විපස්සනා, සා පන යස්මා අත්තනා සහගතසඤ්ඤාය භාවිතාය විභාවිතා එව හොතීති වුත්තං ‘‘අනිච්චානුපස්සනාය සද්ධිං උප්පන්නසඤ්ඤා’’ති. සඤ්ඤාසීසෙන වායං විපස්සනාය එව නිද්දෙසො. අනත්තසඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො. ලොකියවිපස්සනාපි හොන්ති, යස්මා ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා තා පවත්තන්තීති. ලොකියවිපස්සනාපීති පි-සද්දෙන මිස්සකාපෙත්ථ සන්තීති අත්ථතො ආපන්නන්ති අත්ථාපත්තිසිද්ධමත්ථං නිද්ධාරෙත්වා සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘විරාගො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආගතවසෙනාති තථා ආගතපාළිවසෙන ‘‘විරාගො නිරොධො’’ති හි තත්ථ ¶ නිබ්බානං වුත්තන්ති ඉධ ¶ ‘‘විරාගසඤ්ඤා, නිරොධසඤ්ඤා’’ති වුත්තසඤ්ඤා නිබ්බානාරම්මණාපි සියුං. තෙන වුත්තං ‘‘ද්වෙ ලොකුත්තරාපි හොන්තී’’ති.

141. මෙත්තා එතස්ස අත්ථීති මෙත්තං, චිත්තං. තංසමුට්ඨානං කායකම්මං මෙත්තං කායකම්මං. එස නයො සෙසද්වයෙපි. ඉමානිපි මෙත්තාකායකම්මාදීනි භික්ඛූනං වසෙන ආගතානි තෙසං සෙට්ඨපරිසභාවතො. යථා පන භික්ඛූසුපි ලබ්භන්ති, එවං ගිහීසුපි ලබ්භන්ති චතුපරිසසාධාරණත්තාති තං දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛූනඤ්හී’’තිආදිමාහ. කාමං ආදිබ්රහ්මචරියකධම්මස්සවනෙනපි මෙත්තාකායකම්මානි ලබ්භන්ති, නිප්පරියායතො පන චාරිත්තධම්මස්සවනෙන අයමත්ථො ඉච්ඡිතොති දස්සෙන්තො ‘‘ආභිසමාචාරිකධම්මපූරණ’’න්ති ආහ. තෙපිටකම්පි බුද්ධවචනං පරිපුච්ඡනඅත්ථකථනවසෙන පවත්තියමානං හිතජ්ඣාසයෙන පවත්තිතබ්බතො.

ආවීති ¶ පකාසං, පකාසභාවො චෙත්ථ යං උද්දිස්ස තං කායකම්මං කරීයති, තස්ස සම්මුඛභාවතොති ආහ ‘‘සම්මුඛා’’ති. රහොති අප්පකාසං, අප්පකාසතා ච යං උද්දිස්ස තං කායකම්මං කරීයති, තස්ස පච්චක්ඛාභාවතොති ආහ ‘‘පරම්මුඛා’’ති. සහායභාවගමනං තෙසං පුරතො. උභයෙහීති නවකෙහි, ථෙරෙහි ච.

පග්ගය්හාති පග්ගණ්හිත්වා උච්චං කත්වා.

කාමං මෙත්තාසිනෙහසිනිද්ධානං නයනානං උම්මීලනා, පසන්නෙන මුඛෙන ඔලොකනඤ්ච මෙත්තං කායකම්මමෙව, යස්ස පන චිත්තස්ස වසෙන නයනානං මෙත්තාසිනෙහසිනිද්ධතා, මුඛස්ස ච පසන්නතා, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘මෙත්තං මනොකම්මං නාමා’’ති.

ලාභසද්දො කම්මසාධනො ‘‘ලාභාවත, ලාභො ලද්ධො’’තිආදීසු විය, සො චෙත්ථ ‘‘ධම්මලද්ධා’’ති වචනතො අතීතකාලිකොති ආහ ‘‘චීවරාදයො ලද්ධපච්චයා’’ති. ධම්මතො ¶ ආගතාති ධම්මිකා. තෙනාහ ‘‘ධම්මලද්ධා’’ති. ඉමමෙව හි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කුහනාදී’’තිආදි වුත්තං. චිත්තෙන විභජනපුබ්බකං කායෙන විභජනන්ති මූලමෙව දස්සෙතුං ‘‘එවං චිත්තෙන විභජන’’න්ති වුත්තං, තෙන චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි පටිවිභාගො න කාතබ්බොති දස්සෙති. අප්පටිවිභත්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, අප්පටිවිභත්තං වා ලාභං භුඤ්ජතීති කම්මනිද්දෙසො එව.

තං ¶ තං නෙව ගිහීනං දෙති අත්තනො ආජීවසොධනත්ථං. න අත්තනා භුඤ්ජතීති අත්තනාව න පරිභුඤ්ජති ‘‘මය්හං අසාධාරණභොගිතා මා හොතූ’’ති. ‘‘පටිග්ගණ්හන්තො ච…පෙ… පස්සතී’’ති ඉමිනා තස්ස ලාභස්ස තීසුපි කාලෙසු සාධාරණතො ඨපනං දස්සිතං. ‘‘පටිග්ගණ්හන්තො ච සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූ’’ති ඉමිනා පටිග්ගහණකාලො දස්සිතො, ‘‘ගහෙත්වා…පෙ… පස්සතී’’ති ඉමිනා පටිග්ගහිතකාලො, තදුභයං පන තාදිසෙන පුබ්බාභොගෙන විනා න හොතීති අත්ථසිද්ධො පුරිමකාලො. තයිදං පටිග්ගහණතො පුබ්බෙ වස්ස හොති ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූති පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති. පටිග්ගණ්හන්තස්ස හොති ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූති පටිග්ගණ්හාමී’’ති. පටිග්ගහෙත්වා හොති ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූති පටිග්ගහිතං මයා’’ති එවං තිලක්ඛණසම්පන්නං කත්වා ලද්ධලාභං ඔසානලක්ඛණං අවිකොපෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තො සාධාරණභොගී, අප්පටිවිභත්තභොගී ච හොති.

ඉමං පන සාරණීයධම්මන්ති ඉමං චතුත්ථං සරිතබ්බයුත්තධම්මං. න හි…පෙ… ගණ්හන්ති, තස්මා ¶ සාධාරණභොගිතා එව දුස්සීලස්ස නත්ථීති ආරම්භොපි තාව න සම්භවති, කුතො පූරණන්ති අධිප්පායො. ‘‘පරිසුද්ධසීලො’’ති ඉමිනා ලාභස්ස ධම්මිකභාවං දස්සෙති. ‘‘වත්තං අඛණ්ඩෙන්තො’’ති ඉමිනා අප්පටිවිභත්තභොගිතං, සාධාරණභොගිතඤ්ච දස්සෙති. සති පන තදුභයෙ සාරණීයධම්මො පූරිතො එව හොතීති ආහ ‘‘පූරෙතී’’ති. ‘‘ඔදිස්සකං ¶ කත්වා’’ති එතෙන අනොදිස්සකං කත්වා පිතුනො, ආචරියුපජ්ඣායාදීනං වා ථෙරාසනතො පට්ඨාය දෙන්තස්ස සාරණීයධම්මොයෙව හොතීති. සාරණීයධම්මො පනස්ස න හොතීති පටිජග්ගනට්ඨානෙ ඔදිස්සකං කත්වා දින්නත්තා. තෙනාහ ‘‘පලිබොධජග්ගනං නාම හොතී’’තිආදි. යදි එවං සබ්බෙන සබ්බං සාරණීයධම්මපූරකස්ස ඔදිස්සකදානං න වට්ටතීති? නො න වට්ටති යුත්තට්ඨානෙති දස්සෙන්තො ‘‘තෙන පනා’’තිආදිමාහ. ගිලානාදීනං ඔදිස්සකං කත්වා දානං අප්පටිවිභාගපක්ඛිකං ‘‘අසුකස්ස න දස්සාමී’’ති පටික්ඛෙපස්ස අභාවතො. බ්යතිරෙකප්පධානො හි පටිවිභාගො. තෙනාහ ‘‘අවසෙස’’න්තිආදි. අදාතුම්පීති පි-සද්දෙන දාතුම්පි වට්ටතීති දස්සෙති, තඤ්ච ඛො කරුණායනවසෙන, න වත්තපූරණවසෙන.

සුසික්ඛිතායාති සාරණීයධම්මපූරණවිධිම්හි සුට්ඨු සික්ඛිතාය, සුකුසලායාති අත්ථො. ඉදානි තස්සා කොසල්ලං දස්සෙතුං ‘‘සුසික්ඛිතාය හී’’තිආදි ¶ වුත්තං. ‘‘ද්වාදසහි වස්සෙහි පූරති, න තතො ඔර’’න්ති ඉමිනා තස්ස දුප්පූරණං දස්සෙති. තථා හි සො මහප්ඵලො මහානිසංසො, දිට්ඨධම්මිකෙහිපි තාව ගරුතරෙහි ඵලානිසංසෙහි ච අනුගතො. තංසමඞ්ගී ච පුග්ගලො විසෙසලාභී අරියපුග්ගලො විය ලොකෙ අච්ඡරියබ්භුතධම්මසමන්නාගතො හොති. තථා හි සො දුප්පජහං දානමයස්ස, සීලමයස්ස ච පුඤ්ඤස්ස පටිපක්ඛධම්මං සුදූරෙ වික්ඛම්භිතං කත්වා සුවිසුද්ධෙන චෙතසා ලොකෙ පාකටො පඤ්ඤාතො හුත්වා විහරති, තස්සිමමත්ථං බ්යතිරෙකතො, අන්වයතො ච විභාවෙතුං ‘‘සචෙ හී’’තිආදි වුත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉදානි යෙ සම්පරායිකෙ, දිට්ඨධම්මිකෙ ච ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘එව’’න්තිආදි වුත්තං. නෙව ඉස්සා, න මච්ඡරියං හොති චිරකාලභාවනාය විධුතභාවතො. මනුස්සානං පියො හොති පරිච්චාගසීලතාය විසුද්ධත්තා. තෙනාහ ‘‘දදං පියො හොති භජන්ති නං බහූ’’තිආදි ¶ (අ. නි. 5.34). සුලභපච්චයො හොති දානවසෙන උළාරජ්ඣාසයානං පච්චයලාභස්ස ඉධානිසංසභාවතො දානස්ස. පත්තගතං අස්ස දිය්යමානංන ඛීයති පත්තගතවසෙන ද්වාදසවස්සිකස්ස මහාපත්තස්ස අවිච්ඡෙදෙන පූරිතත්තා. අග්ගභණ්ඩං ලභති දෙවසිකං දක්ඛිණෙය්යානං අග්ගතො පට්ඨාය දානස්ස දින්නත්තා. භයෙවා…පෙ… ආපජ්ජන්ති දෙය්යපටිග්ගාහකවිකප්පං ¶ අකත්වා අත්තනි නිරපෙක්ඛචිත්තෙන චිරකාලං දානපූරතාය පසාදිතචිත්තත්තා.

තත්රාති තෙසු ආනිසංසෙසු විභාවෙතබ්බෙසු. ඉමානි තං දීපනානි වත්ථූනි කාරණානි. අලභන්තාපීති අමහාපුඤ්ඤතාය න ලාභිනො සමානාපි. භික්ඛාචාරමග්ගසභාගන්ති සභාගං තබ්භාගියං භික්ඛාචාරමග්ගං ජානන්ති.

අනුත්තරිමනුස්සධම්මත්තා, ථෙරානං සංසයවිනොදනත්ථඤ්ච ‘‘සාරණීයධම්මො මෙ භන්තෙ පූරිතො’’ති ආහ. තථා හි දුතියවත්ථුස්මිම්පි ථෙරෙන අත්තා පකාසිතො. මනුස්සානං පියතාය, සුලභපච්චයතායපි ඉදං වත්ථුමෙව. පත්තගතාඛීයනස්ස පන විසෙසං විභාවනතො ‘‘ඉදං තාව…පෙ… එත්ථ වත්ථු’’න්ති වුත්තං.

ගිරිභණ්ඩමහාපූජායාති ¶ චෙතියගිරිම්හි සකලලඞ්කාදීපෙ, යොජනප්පමාණෙ සමුද්දෙ ච නාවාසඞ්ඝාටාදිකෙ ඨපෙත්වා දීපපුප්ඵගන්ධාදීහි කරියමානමහාපූජායං. පරියායෙනපීති ලෙසෙනපි. අනුච්ඡවිකන්ති සාරණීයධම්මපූරණතොපි ඉදං යථාභූතප්පවෙදනං තුම්හාකං අනුච්ඡවිකන්ති අත්ථො.

අනාරොචෙත්වාව පලායිංසු චොරභයෙන. ‘‘අත්තනො දුජ්ජීවිකායා’’ති ච වදන්ති.

වට්ටිස්සතීති කප්පිස්සති. ථෙරී සාරණීයධම්මපූරිකා අහොසි, ථෙරස්ස පන සීලතෙජෙනෙව දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජි.

නත්ථි ¶ එතෙසං ඛණ්ඩන්ති අඛණ්ඩානි. තං පන නෙසං ඛණ්ඩං දස්සෙතුං ‘‘යස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උපසම්පන්නසීලානං උද්දෙසක්කමෙන ආදි අන්තා වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘සත්තසූ’’තිආදි. අනුපසම්පන්නසීලානං පන සමාදානක්කමෙනපි ආදි අන්තා ලබ්භන්ති. පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො වියාති වත්ථන්තෙ, දසන්තෙ වා ඡින්නවත්ථං විය, විසදිසූදාහරණං චෙතං ‘‘අඛණ්ඩානී’’ති ඉමස්ස අධිගතත්තා. එවං සෙසානිපි උදාහරණානි. ඛණ්ඩිතභින්නතා ඛණ්ඩං, තං එතස්ස අත්ථීති ඛණ්ඩං, සීලං. ‘‘ඡිද්ද’’න්තිආදීසුපි එසෙව නයො. වෙමජ්ඣෙ භින්නං විනිවිජ්ඣනවසෙන විසභාගවණ්ණෙන ගාවී වියාති සම්බන්ධො. සබලරහිතානි අසබලානි. තථා අකම්මාසානි. සීලස්ස තණ්හාදාසබ්යතො මොචනං විවට්ටූපනිස්සයභාවාපාදනං. යස්මා ච තංසමඞ්ගීපුග්ගලො සෙරී සයංවසී භුජිස්සො නාම හොති, තස්මාපි භුජිස්සානි. තෙනෙවාහ ‘‘භුජිස්සභාවකාරණතො ¶ භුජිස්සානී’’ති. සුපරිසුද්ධභාවෙන පාසංසත්තා විඤ්ඤුපසත්ථානි. ඉමිනාහං සීලෙන දෙවො වා භවෙය්යං, දෙවඤ්ඤතරො වා, තත්ථ ‘‘නිච්චො ධුවො සස්සතො’’ති, ‘‘සීලෙන සුද්ධී’’ති ච එවං ආදිනා තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨත්තා. ‘‘අයං තෙ සීලෙසු දොසො’’ති චතූසුපි විපත්තීසු යාය කායචි විපත්තියා දස්සනෙන පරාමට්ඨුං අනුද්ධංසෙතුං. සමාධිසංවත්තනප්පයොජනානි සමාධිසංවත්තනිකානි.

සමානභාවූපගතසීලාති සීලසම්පත්තියා සමානභාවං උපගතසීලා සභාගවුත්තිකා. කාමං පුථුජ්ජනානඤ්ච චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ නානත්තං න සියා, තං ¶ පන න එකන්තිකං, ඉදං එකන්තිකං නියතභාවතොති ආහ ‘‘නත්ථි මග්ගසීලෙ නානත්ත’’න්ති. තං සන්ධායෙතං වුත්තන්ති මග්ගසීලං සන්ධාය එතං ‘‘යානි තානි සීලානී’’තිආදි වුත්තං.

යායන්ති යා අයං මය්හඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච පච්චක්ඛභූතා ¶ . දිට්ඨීති මග්ගසම්මාදිට්ඨි. නිද්දොසාති නිධුතදොසා, සමුච්ඡින්නරාගාදිපාපධම්මාති අත්ථො. නිය්යාතීති වට්ටදුක්ඛතො නිස්සරති නිගච්ඡති. සයං නිය්යන්තස්සෙව හි ‘‘තංසමඞ්ගීපුග්ගලං වට්ටදුක්ඛතො නිය්යාපෙතී’’ති වුච්චති. යා සත්ථු අනුසිට්ඨි, තං කරොතීති තක්කරො, තස්ස, යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජනකස්සාති අත්ථො. සමානදිට්ඨිභාවන්ති සදිසදිට්ඨිභාවං සච්චසම්පටිවෙධෙන අභින්නදිට්ඨිභාවං. වුද්ධියෙවාති අරියවිනයෙ ගුණෙහි වුඩ්ඪියෙව, නො පරිහානීති අයං අපරිහානියධම්මදෙසනා අත්තනොපි සාසනස්ස අද්ධනියතං ආකඞ්ඛන්තෙන භගවතා ඉධ දෙසිතා.

142. ආසන්නපරිනිබ්බානත්තාති කතිපයමාසාධිකෙන සංවච්ඡරමත්තෙන පරිනිබ්බානං භවිස්සතීති කත්වා වුත්තං. එතංයෙවාති ‘‘ඉති සීල’’න්තිආදිකංයෙව ඉති සීලන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථො, පරිමාණත්ථො ච එකජ්ඣං කත්වා ගහිතොති ආහ ‘‘එවං සීලං එත්තකං සීල’’න්ති. එවං සීලන්ති එවං පභෙදං සීලං. එත්තකන්ති එතං පරමං, න ඉතො භිය්යො. චතුපාරිසුද්ධිසීලන්ති මග්ගස්ස සම්භාරභූතං ලොකියචතුපාරිසුද්ධිසීලං. චිත්තෙකග්ගතා සමාධීති එත්ථාපි එසෙව නයො. යස්මිං සීලෙ ඨත්වාති යස්මිං ලොකුත්තරකුසලස්ස පදට්ඨානභූතෙ ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති (ම. නි. 3.431; කථා. 874) එවං වුත්තසීලෙ පතිට්ඨාය. එසොති මග්ගඵලසමාධි. පරිභාවිතොති තෙන සීලෙන සබ්බසො භාවිතො සම්භාවිතො. මහප්ඵලො හොති මහානිසංසොති මග්ගසමාධි තාව සාමඤ්ඤඵලෙහි මහප්ඵලො, වට්ටදුක්ඛවූපසමෙන මහානිසංසො. ඉතරො පටිප්පස්සද්ධිප්පහානෙන මහප්ඵලො, නිබ්බුතිසුඛුප්පත්තියා මහානිසංසො. යම්හි සමාධිම්හි ¶ ඨත්වාති යස්මිං ලොකුත්තරකුසලස්ස ¶ පදට්ඨානභූතෙ පාදකජ්ඣානසමාධිම්හි චෙව වුට්ඨානගාමිනිසමාධිම්හි ච ඨත්වා. සාති මග්ගඵලපඤ්ඤා. තෙන පරිභාවිතාති තෙන යථාවුත්තසමාධිනා සබ්බසො භාවිතා පරිභාවිතා. මහප්ඵලමහානිසංසතා සමාධිම්හි වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. අපි ච තෙ බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගප්පභෙදහෙතුතාය මහප්ඵලා සත්තදක්ඛිණෙය්යපුග්ගලවිභාගහෙතුතාය ¶ මහානිසංසාති වෙදිතබ්බා. යාය පඤ්ඤාය ඨත්වාති යායං විපස්සනාපඤ්ඤායං, සමාධිවිපස්සනාපඤ්ඤායං වා ඨත්වා. සමථයානිකස්ස හි සමාධිසහගතාපි පඤ්ඤා මග්ගාධිගමාය විසෙසපච්චයො හොතියෙව. සම්මදෙවාති සුට්ඨුයෙව යථා ආසවානං ලෙසොපි නාවසිස්සති, එවං සබ්බසො ආසවෙහි විමුච්චති. අග්ගමග්ගක්ඛණඤ්හි සන්ධායෙතං වුත්තං.

143. ලොකියත්ථසද්දානං විය අභිරන්ත-සද්දස්ස සිද්ධි දට්ඨබ්බා. අභිරන්තං අභිරතං අභිරතීති හි අත්ථතො එකං. අභිරන්ත-සද්දො චායං අභිරුචිපරියායො, න අස්සාදපරියායො. අස්සාදවසෙන හි කත්ථචි වසන්තස්ස අස්සාදවත්ථුවිගමෙන සියා තස්ස තත්ථ අනභිරති, යදිදං ඛීණාසවානං නත්ථි, පගෙව බුද්ධානන්ති ආහ ‘‘බුද්ධානං…පෙ… නත්ථී’’ති. අභිරතිවසෙන කත්ථචි වසිත්වා තදභාවතො අඤ්ඤත්ථ ගමනං නාම බුද්ධානං නත්ථි. වෙනෙය්යවිනයනත්ථං පන කත්ථචි වසිත්වා තස්මිං සිද්ධෙ වෙනෙය්යවිනයනත්ථමෙව තතො අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්ති, අයමෙත්ථ යථාරුචි. ආයාමාති එත්ථ ආ-සද්දො ‘‘ආගච්ඡා’’ති ඉමිනා සමානත්ථොති ආහ ‘‘එහි යාමා’’ති. අයාමාති පන පාඨෙ අ-කාරො නිපාතමත්තං. සන්තිකාවචරත්තා ථෙරං ආලපති, න පන තදා සත්ථු සන්තිකෙ වසන්තානං භික්ඛූනං අභාවතො. අපරිච්ඡින්නගණනො හි තදා භගවතො සන්තිකෙ භික්ඛුසඞ්ඝො ¶ . තෙනාහ ‘‘මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධි’’න්ති. අම්බලට්ඨිකාගමනන්ති අම්බලට්ඨිකාගමනපටිසංයුත්තපාඨමාහ. පාටලිගමනෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. උත්තානමෙව අනන්තරං, හෙට්ඨා ච සංවණ්ණිතරූපත්තා.

145. ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො’’තිආදි පාඨජාතං. සම්පසාදනීයෙති සම්පසාදනීයසුත්තෙ (දී. නි. 3.141) විත්ථාරිතං පොරාණට්ඨකථායං, තස්මා මයම්පි තත්ථෙව නං අත්ථතො විත්ථාරයිස්සාමාති අධිප්පායො.

148. ආගන්ත්වා ¶ වසන්ති එත්ථ ආගන්තුකාති ආවසථො, තදෙව අගාරන්ති ආහ ‘‘ආවසථාගාරන්ති ආගන්තුකානං ආවසථගෙහ’’න්ති. ද්වින්නං ¶ රාජූනන්ති ලිච්ඡවිරාජමගධරාජූනං. සහායකාති සෙවකා. කුලානීති කුටුම්බිකෙ. සන්ථතන්ති සන්ථරි, සබ්බං සන්ථරි සබ්බසන්ථරි, තං සබ්බසන්ථරිං. භාවනපුංසකනිද්දෙසො චායං. තෙනාහ ‘‘යථා සබ්බං සන්ථතං හොති, එව’’න්ති.

149. දුස්සීලොති එත්ථ දු-සද්දො අභාවත්ථො ‘‘දුප්පඤ්ඤො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.449; අ. නි. 5.10) විය, න ගරහත්ථොති ආහ ‘‘අසීලො නිස්සීලො’’ති. භින්නසංවරොති එත්ථ යො සමාදින්නසීලො කෙනචි කාරණෙන සීලභෙදං පත්තො, සො තාව භින්නසංවරො හොති. යො පන සබ්බෙන සබ්බං අසමාදින්නසීලො ආචාරහීනො, සො කථං භින්නසංවරො නාම හොතීති? සොපි සාධුසමාචාරස්ස පරිහානියස්ස භෙදිතත්තා භින්නසංවරො එව නාම. විස්සට්ඨසංවරො සංවරරහිතොති හි වුත්තං හොති.

තං තං සිප්පට්ඨානං. මාඝාතකාලෙති ‘‘මා ඝාතෙථ පාණිනො’’ති එවං මාඝාතාති ඝොසනං ඝොසිතදිවසෙ.

අබ්භුග්ගච්ඡති පාපකො කිත්තිසද්දො.

අජ්ඣාසයෙන මඞ්කු හොතියෙව විප්පටිසාරිභාවතො.

තස්සාති ¶ දුස්සීලස්ස. සමාදාය පවත්තිට්ඨානන්ති උට්ඨාය සමුට්ඨාය කතකාරණං. ආපාථං ආගච්ඡතීති තං මනසො උපට්ඨාති. උම්මීලෙත්වා ඉධලොකන්ති උම්මීලනකාලෙ අත්තනො පුත්තදාරාදිදස්සනවසෙන ඉධ ලොකං පස්සති. නිමීලෙත්වා පරලොකන්ති නිමීලනකාලෙ ගතිනිමිත්තුපට්ඨානවසෙන පරලොකං පස්සති. තෙනාහ ‘‘චත්තාරො අපායා’’තිආදි. පඤ්චමපදන්ති ‘‘කායස්ස භෙදා’’තිආදිනා වුත්තො පඤ්චමො ආදීනවකොට්ඨාසො.

150. වුත්තවිපරියායෙනාති වුත්තාය ආදීනවකථාය විපරියායෙන. ‘‘අප්පමත්තො තං තං කසිවාණිජ්ජාදිං ¶ යථාකාලං සම්පාදෙතුං සක්කොතී’’තිආදිනා ‘‘පාසංසං සීලමස්ස අත්ථීති සීලවා. සීලසම්පන්නොති සීලෙන සමන්නාගතො. සම්පන්නසීලො’’ති එවමාදිකං පන අත්ථවචනං සුකරන්ති අනාමට්ඨං.

151. පාළිමුත්තකායාති ¶ සඞ්ගීතිඅනාරුළ්හාය ධම්මිකථාය. තත්ථෙවාති ආවසථාගාරෙ එව.

152. ඉස්සරියමත්තායාති ඉස්සරියප්පමාණෙන, ඉස්සරියෙන චෙව විත්තූපකරණෙන චාති එවං වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. උපභොගූපකරණානිපි හි ලොකෙ ‘‘මත්තා’’ති වුච්චන්ති. පාටලිගාමං නගරං කත්වාති පුබ්බෙ ‘‘පාටලිගාමො’’ති ලද්ධනාමං ඨානං ඉදානි නගරං කත්වා. මාපෙන්තීති පතිට්ඨාපෙන්ති. ආයමුඛපච්ඡින්දනත්ථන්ති ආයද්වාරානං උපච්ඡෙදනාය. ‘‘සහස්සසෙවා’’ති වා පාඨො, සහස්සසො එව. තෙනාහ ‘‘එකෙකවග්ගවසෙන සහස්සං සහස්සං හුත්වා’’ති. ඝරවත්ථූනීති ඝරපතිට්ඨාපනට්ඨානානි. චිත්තානි නමන්තීති තංතංදෙවතානුභාවෙන තත්ථ තත්ථෙව චිත්තානි නමන්ති වත්ථුවිජ්ජාපාඨකානං, යත්ථ යත්ථ තාහි වත්ථූනි පරිග්ගහිතානි. සිප්පානුභාවෙනාති සිප්පානුගතවිජ්ජානුභාවෙන. නාගග්ගාහොති නාගානං නිවාසප්පරිග්ගහො. සෙසද්වයෙසුපි එසෙව නයො. පාසාණොති අප්පලක්ඛණපාසාණො. ඛාණුකොති යො කොචි ඛාණුකො ¶ . සිප්පං ජප්පිත්වා තාදිසං සාරම්භට්ඨානං පරිහරිත්වා අනාරම්භෙ ඨානෙ තාහි වත්ථුපරිග්ගාහිකාහි දෙවතාහි සද්ධිං මන්තයමානාවිය තංතංගෙහානි මාපෙන්ති උපදෙසදානවසෙන. නෙසන්ති වත්ථුවිජ්ජාපාඨකානං, සබ්බාසං දෙවතානං. මඞ්ගලං වඩ්ඪාපෙස්සන්තීති මඞ්ගලං බ්රූහෙස්සන්ති. පණ්ඩිතදස්සනාදීනි හි උත්තමමඞ්ගලානි. තෙනාහ ‘‘අථ මය’’න්තිආදි.

සද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති අවයවධම්මෙන සමුදායස්ස අපදිසිතබ්බතො යථා ‘‘අලඞ්කතො දෙවදත්තො’’ති.

අරියකමනුස්සානන්ති අරියදෙසවාසිමනුස්සානං. රාසිවසෙනෙවාති ‘‘සහස්සං සතසහස්ස’’න්තිආදිනා රාසිවසෙනෙව, අප්පකස්ස පන භණ්ඩස්ස කයවික්කයො අඤ්ඤත්ථාපි ලබ්භතෙවාති ‘‘රාසිවසෙනෙවා’’ති වුත්තං. වාණිජාය පථො පවත්තිට්ඨානන්ති වණිප්පථොති පුරිමවිකප්පෙ අත්ථො දුතියවිකප්පෙ පන වාණිජානං පථො පවත්තිට්ඨානන්ති, වණිප්පථොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ¶ ‘‘වාණිජානං වසනට්ඨාන’’න්ති ආහ. භණ්ඩපුටෙ භින්දන්ති මොචෙන්ති එත්ථාති පුටභෙදනන්ති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘භණ්ඩපුටෙ…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති.

ච-කාරත්ථො ¶ සමුච්චයත්ථො වා-සද්දො.

153. කාළකණ්ණී සත්තාති අත්තනා කණ්හධම්මබහුලතාය පරෙසඤ්ච කණ්හවිපාකානත්ථනිබ්බත්තිනිමිත්තතාය ‘‘කාළකණ්ණී’’ති ලද්ධනාමා පරූපද්දවකරා අප්පෙසක්ඛසත්තා. තන්ති භගවන්තං. පුබ්බණ්හසමයන්ති පුබ්බණ්හෙ එකං සමයං. ගාමප්පවිසනනීහාරෙනාති ගාමප්පවෙසන නිවසනාකාරෙන. කායපටිබද්ධං කත්වාති චීවරං පාරුපිත්වා, පත්තං හත්ථෙන ගහෙත්වාති අත්ථො.

එත්ථාති ¶ එතස්මිං වා සකප්පිතප්පදෙසෙ. සඤ්ඤතෙති සම්මදෙව සඤ්ඤතෙ සුසංවුතකායවාචාචිත්තෙ.

පත්තිං දදෙය්යාති අත්තනා පසුතං පුඤ්ඤං තාසං දෙවතානං අනුප්පදජ්ජෙය්ය. ‘‘පූජිතා’’තිආදීසු තදෙව පත්තිදානං පූජා, අනාගතෙ එව උපද්දවෙ ආරක්ඛසංවිධානං පටිපූජා. ‘‘යෙභුය්යෙන ඤාතිමනුස්සා ඤාතිපෙතානං පත්තිදානාදිනා පූජනමානනාදීනි කරොන්ති ඉමෙ පන අඤ්ඤාතකාපි සමානා තථා කරොන්ති, තස්මා නෙසං සක්කච්චං ආරක්ඛා සංවිධාතබ්බා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පවාරෙත්වා දෙවතා තත්ථ උස්සුක්කං ආපජ්ජන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ’’තිආදිමාහ. බලිකම්මකරණං මානනං, සම්පති උප්පන්නපරිස්සයහරණං පටිමානන්ති දස්සෙතුං ‘‘එතෙ’’තිආදි වුත්තං.

සුන්දරානි පස්සතීති සුන්දරානි ඉට්ඨානි එව පස්සති, න අනිට්ඨානි.

154. ආණියො කොට්ටෙත්වාති ලහුකෙ දාරුදණ්ඩෙ ගහෙත්වා කවාටඵලකෙ විය අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධෙ කාතුං ආණියො කොට්ටෙත්වා. නාවාසඞ්ඛෙපෙන කතං උළුම්පං, වෙළුනළාදිකෙ සඞ්ඝරිත්වා වල්ලිආදීහි කලාපවසෙන බන්ධිත්වා කත්තබ්බං කුල්ලං.

උදකට්ඨානස්සෙතං අධිවචනන්ති යථාවුත්තස්ස යස්ස කස්සචි උදකට්ඨානස්ස එතං ‘‘අණ්ණව’’න්ති අධිවචනං, සමුද්දස්සෙවාති අධිප්පායො. සරන්ති ඉධ නදී අධිප්පෙතා සරති සන්දතීති ¶ කත්වා. ගම්භීරවිත්ථතන්ති අගාධට්ඨෙන ගම්භීරං, සකලලොකත්තයබ්යාපිතාය විත්ථතං. විසජ්ජාති අනාසජ්ජ අප්පත්වා. පල්ලලානි තෙසං අතරණතො. විනායෙව කුල්ලෙනාති ඊදිසං උදකං කුල්ලෙන ඊදිසෙන විනා එව තිණ්ණා මෙධාවිනො ජනා, තණ්හාසරං පන අරියමග්ගසඞ්ඛාතං සෙතුං කත්වා නිත්තිණ්ණාති යොජනා.

155. මහාපනාදස්ස ¶ ¶ රඤ්ඤො. පාසාදකොටියංකතගාමොති පාසාදස්ස පතිතථුපිකාය පතිට්ඨිතට්ඨානෙ නිවිට්ඨගාමො. අරියභාවකරානන්ති යෙ පටිවිජ්ඣන්ති, තෙසං අරියභාවකරානං නිමිත්තස්ස කත්තුභාවූපචාරවසෙනෙව වුත්තං. තච්ඡාවිපල්ලාසභූතභාවෙන සච්චානං. අනුබොධො පුබ්බභාගියං ඤාණං, පටිවෙධො මග්ගඤාණෙන අභිසමයො, තත්ථ යස්මා අනුබොධපුබ්බකො පටිවෙධො අනුබොධෙන විනා න හොති, අනුබොධොපි එකච්චො පටිවෙධෙන සම්බන්ධො, තදුභයාභාවහෙතුකඤ්ච වට්ටෙව සංසරණං, තස්මා වුත්තං පාළියං ‘‘අනනුබොධා…පෙ… තුම්හාකඤ්චා’’ති. පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන භවතො භවන්තරූපගමනං සන්ධාවනං, අපරාපරං චවනුපපජ්ජනවසෙන සඤ්චරණං සංසරණන්ති ආහ ‘‘භවතො’’තිආදි. සන්ධාවිතසංසරිතපදානං කම්මසාධනතං සන්ධායාහ ‘‘මයා ච තුම්හෙහි චා’’ති පඨමවිකප්පෙ. දුතියවිකප්පෙ පන භාවසාධනතං හදයෙ කත්වා ‘‘මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්චා’’ති යථාරුතවසෙනෙව වුත්තං. නයනසමත්ථාති පාපනසමත්ථා, දීඝරජ්ජුනා බද්ධසකුණං විය රජ්ජුහත්ථො පුරිසො දෙසන්තරං තණ්හාරජ්ජුනා බද්ධං සත්තසන්තානං අභිසඞ්ඛාරො භවන්තරං නෙති එතායාති භවනෙත්ති, තණ්හා, සා අරියමග්ගසත්ථෙන සුට්ඨු හතා ඡින්නාති භවනෙත්තිසමූහතා.

අනාවත්තිධම්මසම්බොධිපරායණවණ්ණනා

156. ද්වෙ ගාමා ‘‘නාතිකා’’ති එවං ලද්ධනාමො, ඤ-කාරස්ස චායං න-කාරාදෙසෙන නිද්දෙසො ‘‘අනිමිත්තා න නායරෙ’’තිආදීසු (විසුද්ධි. 1.174; ජා. අට්ඨ. 2.2.34) විය. තෙනාහ ‘‘ඤාතිගාමකෙ’’ති ¶ . ගිඤ්ජකා වුච්චන්ති ඉට්ඨකා, ගිඤ්ජකාහි එව කතො ආවසථොති ගිඤ්ජකාවසථො ¶ . සො කිර ආවාසො යථා සුධාපරිකම්මෙන සම්පයොජනං නත්ථි, එවං ඉට්ඨකාහි එව චිනිත්වා ඡාදෙත්වා කතො. තෙන වුත්තං ‘‘ඉට්ඨකාමයෙ ආවසථෙ’’ති. තුලාදණ්ඩකවාටඵලකානි පන දාරුමයානෙව.

157. ඔරං වුච්චති කාමධාතු, පච්චයභාවෙන තං ඔරං භජන්තීති ඔරම්භාගියානි, ඔරම්භාගස්ස වා හිතානි ඔරම්භාගියානි. තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨාභාගියාන’’න්තිආදි. තීහි මග්ගෙහීති හෙට්ඨිමෙහි තීහි මග්ගෙහි. තෙහි ¶ පහාතබ්බතාය හි නෙසං සංයොජනානං ඔරම්භාගියතා. ඔරම්භඤ්ජියානි වා ඔරම්භාගියානි වුත්තානි නිරුත්තිනයෙන. ඉදානි බ්යතිරෙකමුඛෙන නෙසං ඔරම්භාගියභාවං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. වික්ඛම්භිතානි සමත්ථතාවිඝාතෙන පුථුජ්ජනානං, සමුච්ඡින්නානි සබ්බසො අභාවෙන අරියානං රූපාරූපභවූපපත්තියා විබන්ධාය න හොන්තීති වුත්තං ‘‘අවික්ඛම්භිතානි අසමුච්ඡින්නානී’’ති. නිබ්බත්තවසෙනාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන. ගන්තුං න දෙන්ති මහග්ගතගාමිකම්මායූහනස්ස විනිබන්ධනතො. සක්කායදිට්ඨිආදීනි තීණි සංයොජනානි කාමච්ඡන්දබ්යාපාදා විය මහග්ගතූපපත්තියා අවිනිබන්ධභූතානිපි කාමභවූපපත්තියා විසෙසපච්චයත්තා තත්ථ මහග්ගතභවෙ නිබ්බත්තම්පි තන්නිබ්බත්තිහෙතුකම්මපරික්ඛයෙ කාමභවූපපත්තිපච්චයතාය මහග්ගතභවතො ආනෙත්වා පුන ඉධෙව කාමභවෙ එව නිබ්බත්තාපෙන්ති, තස්මා සබ්බානිපි පඤ්චපි සංයොජනානි ඔරම්භාගියානි එව. පටිසන්ධිවසෙන අනාගමනසභාවාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන තස්මා ලොකා ඉධ න ආගමනසභාවා. බුද්ධදස්සනථෙරදස්සනධම්මස්සවනානං පනත්ථායස්ස ආගමනං අනිවාරිතං.

කදාචි කරහචි උප්පත්තියා සවිරළාකාරතා ¶ පරියුට්ඨානමන්දතාය අබහලතාති ද්වෙධාපි තනුභාවො. අභිණ්හන්ති බහුසො. බහලබහලාති තිබ්බතිබ්බා. යත්ථ උප්පජ්ජන්ති, තං සන්තානං මද්දන්තා, ඵරන්තා, සාධෙන්තා, අන්ධකාරං කරොන්තා උප්පජ්ජන්ති, ද්වීහි පන මග්ගෙහි පහීනත්තා තනුකතනුකා මන්දමන්දා උප්පජ්ජන්ති. ‘‘පුත්තධීතරො හොන්තී’’ති ඉදං අකාරණං. තථා හි අඞ්ගපච්චඞ්ගපරාමසනමත්තෙනපි තෙ හොන්ති. ඉදන්ති ‘‘රාගදොසමොහානං තනුත්තා’’ති ඉදං වචනං. භවතනුකවසෙනාති අප්පකභවවසෙන. තන්ති මහාසිවත්ථෙරස්ස වචනං පටික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො. යෙ භවා අරියානං ලබ්භන්ති, තෙ පරිපුණ්ණලක්ඛණභවා එව. යෙ න ලබ්භන්ති, තත්ථ කීදිසං තං භවතනුකං, තස්මා උභයථාපි භවතනුකස්ස අසම්භවො එවාති දස්සෙතුං ‘‘සොතාපන්නස්සා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨමෙ භවෙ භවතනුකං නත්ථි අට්ඨමස්සෙව භවස්ස සබ්බස්සෙව අභාවතො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

කාමාවචරලොකං ¶ සන්ධාය වුත්තං ඉතරස්ස ලොකස්ස වසෙන තථා වත්තුං අසක්කුණෙය්යත්තා. යො හි සකදාගාමී දෙවමනුස්සලොකෙසු වොමිස්සකවසෙන නිබ්බත්තති, සොපි කාමභවවසෙනෙව පරිච්ඡින්දිතබ්බො. භගවතා ච කාමලොකෙ ඨත්වා ‘‘සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා’’ති ¶ වුත්තං, ‘‘ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා’’ති ච ඉමිනා පඤ්චසු සකදාගාමීසු චත්තාරො වජ්ජෙත්වා එකොව ගහිතො. එකච්චො හි ඉධ සකදාගාමිඵලං පත්වා ඉධෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති, ඉමෙ චත්තාරො ඉධ න ලබ්භන්ති. යො පන ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ යාවතායුකං වසිත්වා පුන ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති, අයං ඉධ අධිප්පෙතො. අට්ඨකථායං පන ඉමං ලොකන්ති කාමභවො අධිප්පෙතොති ඉමමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘සචෙ හී’’තිආදිනා අඤ්ඤංයෙව චතුක්කං දස්සිතං.

චතූසු ¶ …පෙ… සභාවොති අත්ථො අපායගමනීයානං පාපධම්මානං සබ්බසො පහීනත්තා. ධම්මනියාමෙනාති මග්ගධම්මනියාමෙන. නියතො උපරිමග්ගාධිගමස්ස අවස්සංභාවිභාවතො. තෙනාහ ‘‘සම්බොධිපරායණො’’ති.

158. තෙසං තෙසං ඤාණගතින්ති තෙසං තෙසං සත්තානං ‘‘අසුකො සොතාපන්නො, අසුකො සකදාගාමී’’තිආදිනා තංතංඤාණාධිගමනං. ඤාණූපපත්තිං ඤාණාභිසම්පරායන්ති තතො පරම්පි ‘‘නියතො සම්බොධිපරායණො, සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’තිආදිනා ච ඤාණසහිතං උප්පත්තිපච්චයභාවං. ඔලොකෙන්තස්ස ඤාණචක්ඛුනා පෙක්ඛන්තස්ස කායකිලමථොව, න තෙන කාචි වෙනෙය්යානං අත්ථසිද්ධීති අධිප්පායො. චිත්තවිහෙසාති චිත්තඛෙදො, සා කිලෙසූපසංහිතත්තා බුද්ධානං නත්ථි. ආදීයති ආලොකීයති අත්තා එතෙනාති ආදාසං, ධම්මභූතං ආදාසං ධම්මාදාසං, අරියමග්ගඤාණස්සෙතං අධිවචනං, තෙන අරියසාවකා චතූසු අරියසච්චෙසු විද්ධස්තසම්මොහත්තා අත්තානම්පි යාථාවතො ඤත්වා යාථාවතො බ්යාකරෙය්ය, තප්පකාසනතො පන ධම්මපරියායස්ස සුත්තස්ස ධම්මාදාසතා වෙදිතබ්බා. යෙන ධම්මාදාසෙනාති ඉධ පන මග්ගධම්මමෙව වදති.

අවෙච්ච යාථාවතො ජානිත්වා තන්නිමිත්තඋප්පන්නපසාදො අවෙච්චපසාදො, මග්ගාධිගමෙන උප්පන්නපසාදො ¶ , සො පන යස්මා පාසාණපබ්බතො විය නිච්චලො, න ච කෙනචි කාරණෙන විගච්ඡති, තස්මා වුත්තං ‘‘අචලෙන අච්චුතෙනා’’ති.

‘‘පඤ්චසීලානී’’ති ¶ ගහට්ඨවසෙනෙතං වුත්තං තෙහි එකන්තපරිහරණීයතො. අරියානං පන සබ්බානි සීලානි කන්තානෙව. තෙනාහ ‘‘සබ්බොපි පනෙත්ථ සංවරො ලබ්භතියෙවා’’ති.

සබ්බෙසන්ති ¶ සබ්බෙසං අරියානං. සික්ඛාපදාවිරොධෙනාති යථා භූතරොචනාපත්ති න හොති, එවං. යුත්තට්ඨානෙති කාතුං යුත්තට්ඨානෙ.

161. තදා කිර වෙසාලී ඉද්ධා ඵීතා සබ්බඞ්ගසම්පන්නා අහොසි වෙපුල්ලප්පත්තා, තං සන්ධායාහ ‘‘ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙන වෙසාලියා සම්පන්නභාවො වෙදිතබ්බො’’ති. තස්මිං කිර භික්ඛුසඞ්ඝෙ පඤ්චසතමත්තා භික්ඛූ නවා අචිරපබ්බජිතා අහෙසුං ඔසන්නවීරියා ච. තථා හි වක්ඛති ‘‘තත්ථ කිර එකච්චෙ භික්ඛූ ඔසන්නවීරියා’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 2.165). සතිපච්චුපට්ඨානත්ථන්ති තෙසං සතිපච්චුපට්ඨාපනත්ථං. සරතීති කායාදිකෙ යථාසභාවතො ඤාණසම්පයුත්තාය සතියා අනුස්සරති උපධාරෙති. සම්පජානාතීති සමං පකාරෙහි ජානාති අවබුජ්ඣති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පරතො සතිපට්ඨානවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106) ආගමිස්සති.

සබ්බසඞ්ගාහකන්ති සරීරගතස්ස චෙව වත්ථාලඞ්කාරගතස්ස චාති සබ්බස්ස නීලභාවස්ස සඞ්ගාහකං වචනං. තස්සෙවාති නීලාති සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තඅත්ථස්සෙව. විභාගදස්සනන්ති පභෙදදස්සනං. යථා තෙ ලිච්ඡවිරාජානො අපීතාදිවණ්ණා එව කෙචි විලෙපනවසෙන පීතාදිවණ්ණා ඛායිංසු, එවං අනීලාදිවණ්ණා එව කෙචි විලෙපනවසෙන නීලාදිවණ්ණා ඛායිංසූති වුත්තං ‘‘න තෙසං පකතිවණ්ණො නීලො’’තිආදි. නීලො මණි එතෙසූති නීලමණි, ඉන්දනීලමහානීලාදිනීලරතනවිනද්ධා අලඞ්කාරා. තෙ කිර සුවණ්ණවිරචිතෙ හි මණිඔභාසෙහි එකනීලා විය ඛායන්ති. නීලමණිඛචිතාති නීලරතනපරික්ඛිත්තා. නීලවත්ථපරික්ඛිත්තාති නීලවත්ථනීලකම්පලපරික්ඛෙපා. නීලවම්මිකෙහීති නීලකඝටපරික්ඛිත්තෙහි. සබ්බපදෙසූති ‘‘පීතා හොන්තී’’තිආදිසබ්බපදෙසු. පරිවට්ටෙසීති ¶ පටිඝට්ටෙසි. ආහරන්ති ඉමස්මා රාජපුරිසා බලින්ති ආහාරො, තප්පත්තජනපදොති ආහ ‘‘සාහාරන්ති සජනපද’’න්ති. අඞ්ගුලිඵොටොපි අඞ්ගුලියා චාලනවසෙනෙව ¶ ¶ හොතීති වුත්තං ‘‘අඞ්ගුලිං චාලෙසු’’න්ති. අම්බකායාති මාතුගාමෙන. උපචාරවචනං හෙතං ඉත්ථීසු, යදිදං ‘‘අම්බකා මාතුගාමො ජනනිකා’’ති.

අවලොකෙථාති අපවත්තිත්වා ඔලොකනං ඔලොකෙථ. තං පන අපවත්තිත්වා ඔලොකනං අනු අනු දස්සනං හොතීති ආහ ‘‘පුනප්පුනං පස්සථා’’ති. උපනෙථාති ‘‘යථායං ලිච්ඡවිරාජපරිසා සොභාතිසයෙන යුත්තා, එවං තාවතිංසපරිසා’’ති උපනයං කරොථ. තෙනාහ ‘‘තාවතිංසෙහි සමකෙ කත්වා පස්සථා’’ති.

‘‘උපසංහරථ භික්ඛවෙ ලිච්ඡවිපරිසං තාවතිංසසදිස’’න්ති නයිදං නිමිත්තග්ගාහෙ නියොජනං, කෙවලං පන දිබ්බසම්පත්තිසදිසා එතෙසං රාජූනං ඉස්සරියසම්පත්තීති අනුපුබ්බිකථාය සග්ගසම්පත්තිකථනං විය දට්ඨබ්බං. තෙසු පන භික්ඛූසු එකච්චානං තත්ථ නිමිත්තග්ගාහොපි සියා, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිමිත්තග්ගාහෙ උය්යොජෙතී’’ති. හිතකාමතාය තෙසං භික්ඛූනං යථා ආයස්මතො නන්දස්ස හිතකාමතාය සග්ගසම්පත්තිදස්සනං. තෙනාහ ‘‘තත්ර කිරා’’තිආදි. ඔසන්නවීරියාති සම්මාපටිපත්තියං අවසන්නවීරියා, ඔස්සට්ඨවීරියා වාති අත්ථො. අනිච්චලක්ඛණවිභාවනත්ථන්ති තෙසං රාජූනං වසෙන භික්ඛූනං අනිච්චලක්ඛණවිභූතභාවත්ථං.

163. සමීපෙ වෙළුවගාමොති පුබ්බණ්හං වා සායන්හං වා ගන්ත්වා නිවත්තනයොග්යෙ ආසන්නට්ඨානෙ නිවිට්ඨා පරිවාරගාමො. සඞ්ගම්මාති සම්මා ගන්ත්වා. අස්සාති භගවතො.

164. ඵරුසොති කක්ඛළො, ගරුතරොති අත්ථො. විසභාගරොගොති ¶ ධාතුවිසභාගතාය සමුට්ඨිතො බහලතරරොගො, න ආබාධමත්තං. ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වාති වෙදනානං ඛණිකතං, දුක්ඛතං, අත්තසුඤ්ඤතඤ්ච යාථාවතො ඤාණෙන පරිච්ඡිජ්ජ පරිතුලෙත්වා. අධිවාසෙසීති තා අභිභවන්තො යථාපරිමද්දිතාකාරසල්ලක්ඛණෙන අත්තනි ආරොපෙත්වා වාසෙසි, න තාහි අභිභුය්යමානො. තෙනාහ ‘‘අවිහඤ්ඤමානො’’තිආදි. අදුක්ඛියමානොති චෙතොදුක්ඛවසෙන අදුක්ඛියමානො ¶ , කායදුක්ඛං පන ‘‘නත්ථී’’ති න සක්කා වත්තුං. අසති හි තස්මිං අධිවාසනාය එව අසම්භවොති. අනාමන්තෙත්වාති අනාලපිත්වා. අනපලොකෙත්වාති අවිස්සජ්ජිත්වා. තෙනාහ ‘‘ඔවාදානුසාසනිං අදත්වාති වුත්තං හොතී’’ති. පුබ්බභාගවීරියෙනාති ඵලසමාපත්තියා පරිකම්මවීරියෙන. ඵලසමාපත්තිවීරියෙනාති ඵලසමාපත්තිසම්පයුත්තවීරියෙන. වික්ඛම්භෙත්වාති ¶ විනොදෙත්වා. යථා නාම පුප්ඵනසමයෙ චම්පකාදිරුක්ඛෙ වෙඛෙ දින්නෙ යාව සො වෙඛො නාපනීයති, තාවස්ස පුප්ඵනසමත්ථතා වික්ඛම්භිතා විනොදිතා හොති, එවමෙව යථාවුත්තවීරියවෙඛදානෙන තා වෙදනා සත්ථු සරීරෙ යථාපරිච්ඡින්නං කාලං වික්ඛම්භිතා විනොදිතා අහෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘වික්ඛම්භෙත්වාති විනොදෙත්වා’’ති. ජීවිතම්පි ජීවිතසඞ්ඛාරො කම්මුනා සඞ්ඛරීයතීති කත්වා. ඡිජ්ජමානං විරොධිපච්චයසමායොගෙන පයොගසම්පත්තියා ඝටෙත්වා ඨපීයති. අධිට්ඨායාති අධිට්ඨානං කත්වා. තෙනාහ ‘‘දසමාසෙ මා උප්පජ්ජිත්ථාති සමාපත්තිං සමාපජ්ජී’’ති. තං පන ‘‘අධිට්ඨානං, පවත්තන’’න්ති ච වත්තබ්බතං අරහතීති වුත්තං ‘‘අධිට්ඨහිත්වා පවත්තෙත්වා’’ති.

ඛණිකසමාපත්තීති තාදිසං පුබ්බාභිසඞ්ඛාරං අකත්වා ඨානසො සමාපජ්ජිතබ්බසමාපත්ති. පුන සරීරං වෙදනා අජ්ඣොත්ථරති සවිසෙසපුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස අකතත්තා. රූපසත්තකඅරූපසත්තකානි විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාසු ¶ (විසුද්ධි. ටී. 2.706, 717) විත්ථාරිතනයෙන වෙදිතබ්බානි. සුට්ඨු වික්ඛම්භෙති පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස සාතිසයත්තා. ඉදානි තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා නාමා’’තිආදි වුත්තං. අපබ්යූළ්හොති අපනීතො. චුද්දසහාකාරෙහි සන්නෙත්වාති තෙසංයෙව රූපසත්තකඅරූපසත්තකානං වසෙන චුද්දසහි පකාරෙහි විපස්සනාචිත්තං, සකලමෙව වා අත්තභාවං විසභාගරොගසඤ්ජනිතලූඛභාවනිරොගකරණාය සිනෙහෙත්වා න උප්පජ්ජියෙව සම්මාසම්බුද්ධෙන සාතිසයසමාපත්තිවෙගෙන සුවික්ඛම්භිතත්තා.

ගිලානො හුත්වා පුන වුට්ඨිතොති පුබ්බෙ ගිලානො හුත්වා පුන තතො ගිලානභාවතො වුට්ඨිතො. මධුරකභාවො නාම සරීරස්ස ථම්භිතත්තං, තං පන ගරුභාවපුබ්බකන්ති ආහ ‘‘සඤ්ජාතගරුභාවො සඤ්ජාතථද්ධභාවො’’ති. ‘‘නානාකාරතො න උපට්ඨහන්තී’’ති ඉමිනා දිසාසම්මොහොපි මෙ අහොසි ¶ සොකබලෙනාති දස්සෙති. සතිපට්ඨානාදිධම්මාති කායානුපස්සනාදයො අනුපස්සනාධම්මා පුබ්බෙ විභූතා හුත්වා උපට්ඨහන්තාපි ඉදානි මය්හං පාකටා න හොන්ති.

165. අබ්භන්තරං කරොති නාම අත්තනියෙව ඨපනතො. පුග්ගලං අබ්භන්තරං කරොති නාම සමානත්තතාවසෙන ධම්මෙන පුබ්බෙ තස්ස සඞ්ගණ්හතො. දහරකාලෙති අත්තනො දහරකාලෙ. කස්සචි අකථෙත්වාති කස්සචි අත්තනො අන්තෙවාසිකස්ස උපනිගූහභූතං ගන්ථං අකථෙත්වා. මුට්ඨිං කත්වාති මුට්ඨිගතං විය රහසිභූතං කත්වා. යස්මිං වා නට්ඨෙ සබ්බො තංමූලකො ධම්මො විනස්සති, සො ආදිතො මූලභූතො ධම්මො, මුස්සති විනස්සති ධම්මො එතෙන නට්ඨෙනාති මුට්ඨි, තං තථාරූපං මුට්ඨිං කත්වා පරිහරිත්වා ඨපිතං කිඤ්චි නත්ථීති දස්සෙති.

අහමෙවාති ¶ අවධාරණං භික්ඛුසඞ්ඝපරිහරණස්ස අඤ්ඤසාධාරණිච්ඡාදස්සනත්ථං, අවධාරණෙන පන විනා ‘‘අහං භික්ඛුසඞ්ඝ’’න්තිආදි භික්ඛුසඞ්ඝපරිහරණෙ අහංකාරමමංකාරාභාවදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. උද්දිසිතබ්බට්ඨෙනාති ‘‘සත්ථා’’ති උද්දිසිතබ්බට්ඨෙන. මා වා ¶ අහෙසුං භික්ඛූති අධිප්පායො. ‘‘මා වා අහොසී’’ති වා පාඨො. එවං න හොතීති ‘‘අහං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’තිආදි ආකාරෙන චිත්තප්පවත්ති න හොති. ‘‘පච්ඡිමවයඅනුප්පත්තභාවදීපනත්ථං වුත්ත’’න්ති ඉමිනා වයො විය බුද්ධකිච්චම්පි පරියොසිතකම්මන්ති දීපෙති. සකටස්ස බාහප්පදෙසෙ දළ්හීභාවාය වෙඨදානං බාහබන්ධො. චක්කනෙමිසන්ධීනං දළ්හීභාවාය වෙඨදානං චක්කබන්ධො.

තමත්ථන්ති වෙඨමිස්සකෙන මඤ්ඤෙති වුත්තමත්ථං. රූපාදයො එව ධම්මා සවිග්ගහො විය උපට්ඨානතො රූපනිමිත්තාදයො, තෙසං රූපනිමිත්තාදීනං. ලොකියානං වෙදනානන්ති යාසං නිරොධනෙන ඵලසමාපත්ති සමාපජ්ජිතබ්බා, තාසං නිරොධා ඵාසු හොති, තථා බාළ්හවෙදනාභිතුන්නසරීරස්සාපි. තදත්ථායාති ඵලසමාපත්තිවිහාරත්ථාය. ද්වීහි භාගෙහි ආපො ගතො එත්ථාති දීපො, ඔඝෙන පරිගතො හුත්වා අනජ්ඣොත්ථටො භූමිභාගො, ඉධ පන චතූහිපි ඔඝෙහි, සංසාරමහොඝෙනෙව වා අනජ්ඣොත්ථටො අත්තා ‘‘දීපො’’ති අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘මහාසමුද්දගතා’’තිආදි. අත්තස්සරණාති අත්තප්පටිසරණා. අත්තගතිකා වාති අත්තපරායණාව ¶ . මා අඤ්ඤගතිකාති අඤ්ඤං කිඤ්චි ගතිං පටිසරණං පරායණං මා චින්තයිත්ථ. කස්මා? අත්තා නාමෙත්ථ පරමත්ථතො ධම්මො අබ්භන්තරට්ඨෙන, සො එවං සම්පාදිතො තුම්හාකං දීපං තාණං ගති පරායණන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ධම්මදීපා’’තිආදි. තථා චාහ ‘‘අත්තා හි අත්තනො නාථො, කො හි නාථො පරො සියා’’ති (ධ. ප. 160, 380) උපදෙසමත්තමෙව ¶ හි පරස්මිං පටිබද්ධං, අඤ්ඤා සබ්බා සම්පත්ති පුරිසස්ස අත්තාධීනා එව. තෙනාහ භගවා ‘‘තුම්හෙහි කිච්චං ආතප්පං, අක්ඛාතාරො තථාගතා’’ති (ධ. ප. 276). තමග්ගෙති තමයොගස්ස අග්ගෙ තස්ස අතික්කන්තාභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමෙ අග්ගතමා’’තිආදි. මමාති මම සාසනෙ. සබ්බෙපි තෙ චතුසතිපට්ඨානගොචරා වාති චතුබ්බිධං සතිපට්ඨානං භාවෙත්වා බ්රූහෙත්වා තදෙව ගොචරං අත්තනො පවත්තිට්ඨානං කත්වා ඨිතා එව භික්ඛූ අග්ගෙ භවිස්සන්ති.

166. අනෙකවාරං ¶ භගවා වෙසාලියං විහරති, තස්මා ඉමං වෙසාලිප්පවෙසනං නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘කදා පාවිසී’’ති පුච්ඡිත්වා ආගමනතො පට්ඨාය තං දස්සෙන්තො ‘‘භගවා කිරා’’තිආදිමාහ. ආගතමග්ගෙනෙවාති පුබ්බෙ යාව වෙළුවගාමකා ආගතමග්ගෙනෙව පටිනිවත්තෙන්තො. යථාපරිච්ඡෙදෙනාති යථාපරිච්ඡින්නකාලෙන. තතොති ඵලසමාපත්තිතො. අයන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරො. දිවාට්ඨානොලොකනාදි පරිනිබ්බානස්ස එකන්තිකභාවදස්සනං. ඔස්සට්ඨොති විස්සට්ඨො ආයුසඞ්ඛාරො ‘‘සත්තාහමෙව මයා ජීවිතබ්බ’’න්ති.

ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතිකානන්ති සබ්බෙව සබ්රහ්මචාරිනො සන්ධාය වදති.

පටිපාදෙස්සාමීති මග්ගපටිපත්තියා නියොජෙස්සාමි. මණිඵලකෙති මණිඛචිතෙ පමුඛෙ අත්ථතඵලකෙ. තං පඨමං ¶ දස්සනන්ති යං වෙළුවනෙ පරිබ්බාජකරූපෙන ආගතස්ස සිද්ධං දස්සනං, තං පඨමදස්සනං. යං වා අනොමදස්සිස්ස භගවතො වචනං සද්දහන්තෙන තදා අභිනීහාරකාලෙ පච්චක්ඛතො ¶ විය තුම්හාකං දස්සනං සිද්ධං, තං පඨමදස්සනං. පච්චාගමනචාරිකන්ති පච්චාගමනත්ථං චාරිකං.

සත්තාහන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. ථෙරස්ස ජාතොවරකගෙහං කිර ඉතරගෙහතො විවෙකට්ඨං, විවටඞ්ගණඤ්ච, තස්මා දෙවබ්රහ්මානං උපසඞ්කමනයොග්යන්ති ‘‘ජාතොවරකං පටිජග්ගථා’’ති වුත්තං. සොති උපරෙවතො. තං පවත්තින්ති තත්ථ වසිතුකාමතාය වුත්තං තං.

‘‘ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්තී’’ති (පාරා. 16, 165) ඉමිනා නීහාරෙන ථෙරො ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘ත්වං චතූහි මහාරාජෙහි මහන්තතරො’’ති පුට්ඨො අත්තනො මහත්තං සත්ථු උපරි පක්ඛිපන්තො ‘‘ආරාමිකසදිසා එතෙ උපාසිකෙ අම්හාකං සත්ථුනො’’ති ආහ. සාවකසම්පත්තිකිත්තනම්පි හි අත්ථතො සත්ථු සම්පත්තිංයෙව විභාවෙති.

සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨායාති ථෙරස්ස දෙසනානුභාවෙන, අත්තනො ච උපනිස්සයසම්පත්තියා ඤාණස්ස පරිපක්කත්තා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා.

අයන්ති ¶ යථාවුත්තා. එත්ථාති ‘‘වෙසාලිං පිණ්ඩාය පාවිසී’’ති එතස්මිං වෙසාලීපවෙසෙ. අනුපුබ්බීකථාති අනුපුබ්බදීපනී කථා.

167. උදෙනයක්ඛස්ස චෙතියට්ඨානෙති උදෙනස්ස නාම යක්ඛස්ස ආයතනභාවෙන ඉට්ඨකාහි චිතෙ මහාජනස්ස චිත්තීකතට්ඨානෙ. කතවිහාරොති භගවන්තං උද්දිස්ස කතවිහාරො. වුච්චතීති පුරිමවොහාරෙන ‘‘උදෙනචෙතිය’’න්ති වුච්චති. ගොතමකාදීසුපීති ‘‘ගොතමකචෙතිය’’න්ති එවං ආදීසුපි. එසෙව නයොති චෙතියට්ඨානෙ කතවිහාරභාවං අතිදිසති. වඩ්ඪිතාති ¶ භාවනාපාරිපූරිවසෙන පරිබ්රූහිතා. පුනප්පුනං කතාති භාවනාය බහුලීකරණෙන අපරාපරං පවත්තිතා. යුත්තයානං විය කතාති යථා යුත්තං ආජඤ්ඤයානං ඡෙකෙන සාරථිනා අධිට්ඨිතං යථාරුචි පවත්තති, එවං යථාරුචිපවත්තිරහතං ගමිතා. පතිට්ඨානට්ඨෙනාති අධිට්ඨානට්ඨෙන. වත්ථු විය කතාති සබ්බසො උපක්කිලෙසවිසොධනෙන ඉද්ධිවිසයතාය පවත්තිට්ඨානභාවතො සුවිසොධිතපරිස්සයවත්ථු විය කතා. අධිට්ඨිතාති පටිපක්ඛදූරීභාවතො සුභාවිතභාවෙන තංතංඅධිට්ඨානයොග්යතාය ඨපිතා ¶ . සමන්තතො චිතාති සබ්බභාගෙන භාවනුපචයං ගමිතා. තෙනාහ ‘‘සුවඩ්ඪිතා’’ති. සුට්ඨු සමාරද්ධාති ඉද්ධිභාවනාය සිඛාප්පත්තියා සම්මදෙව සංසෙවිතා.

අනියමෙනාති ‘‘යස්ස කස්සචී’’ති අනියමවචනෙන. නියමෙත්වාති ‘‘තථාගතස්සා’’ති සරූපදස්සනෙන නියමෙත්වා. ආයුප්පමාණන්ති පරමායුප්පමාණං වදති, තස්සෙව ගහණෙ කාරණං බ්රහ්මජාලසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.40; දී. නි. ටී. 1.40) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. මහාසිවත්ථෙරො පන ‘‘මහාබොධිසත්තානං චරිමභවෙ පටිසන්ධිදායිනො කම්මස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකතාසංවත්තනසමත්ථතං හදයෙ ඨපෙත්වා බුද්ධානං ආයුසඞ්ඛාරස්ස පරිස්සයවික්ඛම්භනසමත්ථතා පාළියං ආගතා එවාති ඉමං භද්දකප්පමෙව තිට්ඨෙය්යා’’ති අවොච. ‘‘ඛණ්ඩිච්චාදීහි අභිභුය්යතී’’ති එතෙන යථා ඉද්ධිබලෙන ජරාය න පටිඝාතො, එවං තෙන මරණස්සපි න පටිඝාතොති අත්ථතො ආපන්නමෙවාති. ‘‘ක්ව සරො ඛිත්තො, ක්ව ච නිපතිතො’’ති අඤ්ඤථා වුට්ඨිතෙනාපි ථෙරවාදෙන අට්ඨකථාවචනමෙව සමත්ථිතන්ති දට්ඨබ්බං ¶ . තෙනාහ ‘‘සො න රුච්චති…පෙ… නියමිත’’න්ති.

පරියුට්ඨිතචිත්තොති යථා කිඤ්චි අත්ථානත්ථං සල්ලක්ඛෙතුං න සක්කා, එවං අභිභූතචිත්තො. සො පන අභිභවො මහතා උදකොඝෙන අප්පකස්ස උදකස්ස අජ්ඣොත්ථරණං විය අහොසීති වුත්තං ‘‘අජ්ඣොත්ථටචිත්තො’’ති. අඤ්ඤොපීති ථෙරතො, අරියෙහි වා අඤ්ඤොපි යො කොචි පුථුජ්ජනො. පුථුජ්ජනග්ගහණඤ්චෙත්ථ යථා සබ්බෙන සබ්බං අප්පහීනවිපල්ලාසො මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තො කිඤ්චි ¶ අත්ථං සල්ලක්ඛෙතුං න සක්කොති, එවං ථෙරො භගවතා කතං නිමිත්තොභාසං සබ්බසො න සල්ලක්ඛෙසීති දස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘මාරො හී’’තිආදි. චත්තාරො විපල්ලාසාති අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො, චිත්තවිපල්ලාසො, දුක්ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො, චිත්තවිපල්ලාසොති ඉමෙ චත්තාරො විපල්ලාසා. තෙනාති යදිපි ඉතරෙ අට්ඨ විපල්ලාසා පහීනා, තථාපි යථාවුත්තානං චතුන්නං විපල්ලාසානං අප්පහීනභාවෙන. අස්සාති ථෙරස්ස. මද්දතීති ඵුසනමත්තෙන මද්දන්තො විය හොති, අඤ්ඤථා තෙන මද්දිතෙ සත්තානං මරණමෙව සියා. කිං සක්ඛිස්සති, න සක්ඛිස්සතීති අධිප්පායො. කස්මා ¶ න සක්ඛිස්සති, නනු එස අග්ගසාවකස්ස කුච්ඡිං පවිට්ඨොති? සච්චං පවිට්ඨො, තඤ්ච ඛො අත්තනො ආනුභාවදස්සනත්ථං, න විබාධනාධිප්පායෙන. විබාධනාධිප්පායෙන පන ඉධ ‘‘කිං සක්ඛිස්සතී’’ති වුත්තං හදයමද්දනස්ස අධිගතත්තා. නිමිත්තොභාසන්ති එත්ථ ‘‘තිට්ඨතු භගවා කප්ප’’න්ති සකලකප්පං අවට්ඨානයාචනාය ‘‘යස්ස කස්සචි ආනන්ද චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවිතා’’තිආදිනා අඤ්ඤාපදෙසෙන අත්තනො චතුරිද්ධිපාදභාවනානුභාවෙන කප්පං අවට්ඨානසමත්ථතාවසෙන සඤ්ඤුප්පාදනං නිමිත්තං, තථා පන පරියායං මුඤ්චිත්වා උජුකංයෙව අත්තනො අධිප්පායවිභාවනං ඔභාසො. ජානන්තොයෙව වාති මාරෙන පරියුට්ඨිතභාවං ජානන්තො එව. අත්තනො අපරාධහෙතුතො ¶ සත්තානං සොකො තනුකො හොති, න බලවාති ආහ ‘‘දොසාරොපනෙන සොකතනුකරණත්ථ’’න්ති. කිං පන ථෙරො මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තකාලෙ පවත්තිං පච්ඡා ජානාතීති? න ජානාති සභාවෙන, බුද්ධානුභාවෙන පන අනුජානාති.

168. අනත්ථෙ නියොජෙන්තො ගුණමාරණෙන මාරෙති, විරාගවිබන්ධනෙන වා ජාතිනිමිත්තතාය තත්ථ තත්ථ ජාතං ජාතං මාරෙන්තො විය හොතීති ‘‘මාරෙතීති මාරො’’ති වුත්තං. අතිවිය පාපතාය පාපිමා. කණ්හධම්මෙහි සමන්නාගතො කණ්හො. විරාගාදිගුණානං අන්තකරණතො අන්තකො. සත්තානං අනත්ථාවහපටිපත්තිං න මුච්චතීති නමුචි. අත්තනො මාරපාසෙන පමත්තෙ බන්ධති, පමත්තා වා බන්ධූ එතස්සාති පමත්තබන්ධු. සත්තමසත්තාහතො පරං සත්ත අහානි සන්ධායාහ ‘‘අට්ඨමෙ සත්තාහෙ’’ති න පන පල්ලඞ්කසත්තාහාදි විය නියතකිච්චස්ස අට්ඨමසත්තාහස්ස නාම ලබ්භනතො. සත්තමසත්තාහස්ස හි පරතො අජපාලනිග්රොධමූලෙ මහාබ්රහ්මුනො, සක්කස්ස ච දෙවරඤ්ඤො පටිඤ්ඤාතධම්මදෙසනං භගවන්තං ඤත්වා ‘‘ඉදානි සත්තෙ ධම්මදෙසනාය මම විසයං අතික්කමාපෙස්සතී’’ති සඤ්ජාතදොමනස්සො හුත්වා ඨිතො චින්තෙසි ‘‘හන්ද දානාහං නං උපායෙන පරිනිබ්බාපෙස්සාමි, එවමස්ස මනොරථො අඤ්ඤථත්තං ගමිස්සති, මම ච මනොරථො ඉජ්ඣිස්සතී’’ති ¶ . එවං පන චින්තෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එකං අන්තං ඨිතො ‘‘පරිනිබ්බාතු දානි භන්තෙ භගවා’’තිආදිනා පරිනිබ්බානං යාචි, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අට්ඨමෙ සත්තාහෙ’’තිආදි. තත්ථ අජ්ජාති ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනදිවසං සන්ධායාහ. භගවා චස්ස අභිසන්ධිං ජානන්තොපි ¶ තං අනාවිකත්වා පරිනිබ්බානස්ස අකාලභාවමෙව පකාසෙන්තො යාචනං පටික්ඛිපි. තෙනාහ ‘‘න තාවාහ’’න්තිආදි.

මග්ගවසෙන වියත්තාති සච්චසම්පටිවෙධවෙය්යත්තියෙන බ්යත්තා. තථෙව විනීතාති මග්ගවසෙන කිලෙසානං සමුච්ඡෙදවිනයනෙන විනීතා. තථා විසාරදාති අරියමග්ගාධිගමෙනෙව සත්ථුසාසනෙ වෙසාරජ්ජප්පත්තියා විසාරදා ¶ , සාරජ්ජකරානං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදිපාපධම්මානං විගමෙන විසාරදභාවං පත්තාති අත්ථො. යස්ස සුතස්ස වසෙන වට්ටදුක්ඛතො නිස්සරණං සම්භවති, තං ඉධ උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන ‘‘සුත’’න්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘තෙපිටකවසෙනා’’ති. තිණ්ණං පිටකානං සමූහො තෙපිටකං, තීණි වා පිටකානි තිපිටකං, තිපිටකමෙව තෙපිටකං, තස්ස වසෙන. තමෙවාති යං තං තෙපිටකං සොතබ්බභාවෙන ‘‘සුත’’න්ති වුත්තං, තමෙව. ධම්මන්ති පරියත්තිධම්මං. ධාරෙන්තීති සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසං විය අවිනස්සන්තං කත්වා සුප්පගුණසුප්පවත්තිභාවෙන ධාරෙන්ති හදයෙ ඨපෙන්ති. ඉති පරියත්තිධම්මවසෙන බහුස්සුතධම්මධරභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි පටිවෙධධම්මවසෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. අරියධම්මස්සාති මග්ගඵලධම්මස්ස, නවවිධස්සාපි වා ලොකුත්තරධම්මස්ස. අනුධම්මභූතන්ති අධිගමාය අනුරූපධම්මභූතං. අනුච්ඡවිකපටිපදන්ති ච තමෙව විපස්සනාධම්මමාහ, ඡබ්බිධා විසුද්ධියො වා. අනුධම්මන්ති තස්සා යථාවුත්තපටිපදාය අනුරූපං අභිසල්ලෙඛිතං අප්පිච්ඡතාදිධම්මං. චරණසීලාති සමාදාය පවත්තනසීලා. අනු මග්ගඵලධම්මො එතිස්සාති වා අනුධම්මා, වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා, තස්සා චරණසීලා. අත්තනො ආචරියවාදන්ති අත්තනො ආචරියස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස වාදං. සදෙවකස්ස ලොකස්ස ආචාරසික්ඛාපනෙන ආචරියො, භගවා. තස්ස වාදො, චතුසච්චදෙසනා.

ආචික්ඛිස්සන්තීති ආදිතො කථෙස්සන්ති, අත්තනා උග්ගහිතනියාමෙන පරෙ උග්ගණ්හාපෙස්සන්තීති අත්ථො. දෙසෙස්සන්තීති වාචෙස්සන්ති, පාළිං සම්මා පබොධෙස්සන්තීති අත්ථො. පඤ්ඤාපෙස්සන්තීති පජානාපෙස්සන්ති, සඞ්කාපෙස්සන්තීති අත්ථො. පට්ඨපෙස්සන්තීති පකාරෙහි ඨපෙස්සන්ති, පකාසෙස්සන්තීති අත්ථො. විවරිස්සන්තීති විවටං කරිස්සන්ති. විභජිස්සන්තීති විභත්තං කරිස්සන්ති. උත්තානිං කරිස්සන්තීති ¶ අනුත්තානං ගම්භීරං උත්තානං පාකටං කරිස්සන්ති. සහ ධම්මෙනාති එත්ථ ධම්ම-සද්දො කාරණපරියායො ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු ¶ (විභ. 270) වියාති ආහ ‘‘සහෙතුකෙන සකාරණෙන වචනෙනා’’ති. සප්පාටිහාරියන්ති සනිස්සරණං ¶ , යථා පරවාදං භඤ්ජිත්වා සකවාදො පතිට්ඨහති, එවං හෙතුදාහරණෙහි යථාධිගතමත්ථං සම්පාදෙත්වා ධම්මං කථෙස්සන්ති. තෙනාහ ‘‘නිය්යානිකං කත්වා ධම්මං දෙසෙස්සන්තී’’ති, නවවිධං ලොකුත්තරධම්මං පබොධෙස්සන්තීති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘පඤ්ඤාපෙස්සන්තී’’තිආදීහි ඡහි පදෙහි ඡ අත්ථපදානි දස්සිතානි, ආදිතො පන ද්වීහි පදෙහි ඡ බ්යඤ්ජනපදානි. එත්තාවතා තෙපිටකං බුද්ධවචනං සංවණ්ණනානයෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සිතං හොති. වුත්තඤ්හෙතං නෙත්තියං ‘‘ද්වාදසපදානි සුත්තං, තං සබ්බං බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථො චා’’ති (නෙත්ති. සඞ්ඛාරෙ).

සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතන්ති අධිසීලසික්ඛාදිසික්ඛත්තයසඞ්ගහණං. සකලං සාසනබ්රහ්මචරියන්ති අනවසෙසං සත්ථුසාසනභූතං සෙට්ඨචරියං. සමිද්ධන්ති සම්මදෙව වඩ්ඪිතං. ඣානස්සාදවසෙනාති තෙහි තෙහි භික්ඛූහි සමධිගතඣානසුඛවසෙන. වුද්ධිප්පත්තන්ති උළාරපණීතභාවගමනෙන සබ්බසො පරිවුද්ධිං උපගතං. සබ්බපාලිඵුල්ලං විය අභිඤ්ඤාසම්පත්තිවසෙන අභිඤ්ඤාසම්පදාහි සාසනාභිවුද්ධියා මත්ථකප්පත්තිතො. පතිට්ඨිතවසෙනාති පතිට්ඨානවසෙන, පතිට්ඨප්පත්තියාති අත්ථො. පටිවෙධවසෙන බහුනො ජනස්ස හිතන්ති බාහුජඤ්ඤං. තෙනාහ ‘‘බහුජනාභිසමයවසෙනා’’ති. පුථු පුථුලං භූතං ජාතං, පුථු වා පුථුත්තං භූතං පත්තන්ති ¶ පුථුභූතං. තෙනාහ ‘‘සබ්බාකාර…පෙ… පත්ත’’න්ති. සුට්ඨු පකාසිතන්ති සුට්ඨු සම්මදෙව ආදිකල්යාණාදිභාවෙන පවෙදිතං.

169. සතිං සූපට්ඨිතං කත්වාති අයං කායාදිවිභාගො අත්තභාවසඤ්ඤිතො දුක්ඛභාරො මයා එත්තකං කාලං වහිතො, ඉදානි පන න වහිතබ්බො, එතස්ස අවහනත්ථං චිරතරං කාලං අරියමග්ගසම්භාරො සම්භතො, ස්වායං අරියමග්ගො පටිවිද්ධො, යතො ඉමෙ කායාදයො අසුභාදිතො සම්මදෙව පරිඤ්ඤාතා, චතුබ්බිධම්පි සම්මාසතිං යථාතථං විසයෙ සුට්ඨු උපට්ඨිතං කත්වා. ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වාති යස්මා ඉමස්ස අත්තභාවසඤ්ඤිතස්ස දුක්ඛභාරස්ස වහනෙ පයොජනභූතං අත්තහිතං තාව මහාබොධිමූලෙ එව පරිසමාපිතං, පරහිතං පන බුද්ධවෙනෙය්යවිනයනං පරිසමාපිතබ්බං, තං ¶ ඉදානි මාසත්තයෙනෙව පරිසමාපනං පාපුණිස්සති, තස්මා අභාසි ‘‘විසාඛපුණ්ණමායං පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති, එවං බුද්ධඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා සබ්බභාගෙන නිච්ඡයං කත්වා. ආයුසඞ්ඛාරං විස්සජ්ජීති ආයුනො ජීවිතස්ස අභිසඞ්ඛාරකං ඵලසමාපත්තිධම්මං ‘‘න සමාපජ්ජිස්සාමී’’ති විස්සජ්ජි තංවිස්සජ්ජනෙනෙව තෙන අභිසඞ්ඛරියමානං ජීවිතසඞ්ඛාරං ‘‘නප්පවත්තෙස්සාමී’’ති විස්සජ්ජි. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. ඨානමහන්තතායපි පවත්තිආකාරමහන්තතායපි මහන්තො පථවීකම්පො. තත්ථ ඨානමහන්තතාය භූමිචාලස්ස මහත්තං දස්සෙතුං ¶ ‘‘තදා කිර…පෙ… කම්පිත්ථා’’ති වුත්තං. සා පන ජාතික්ඛෙත්තභූතා දසසහස්සී ලොකධාතු එව, න යා කාචි, යා මහාභිනීහාරමහාජාතිආදීසුපි කම්පිත්ථ. තදාපි තත්තිකාය එව කම්පනෙ කිං කාරණං ¶ ? ජාතික්ඛෙත්තභාවෙන තස්සෙව ආදිතො පරිග්ගහස්ස කතත්තා. පරිග්ගහකරණං චස්ස ධම්මතාවසෙන වෙදිතබ්බං. තථා හි පුරිමබුද්ධානම්පි තාවතකමෙව ජාතික්ඛෙත්තං අහොසි. තථා හි වුත්තං ‘‘දසසහස්සී ලොකධාතූ, නිස්සද්දා හොන්ති නිරාකුලා…පෙ… මහාසමුද්දො ආභුජති, දසසහස්සී පකම්පතී’’ති ච ආදි (බු. වං. 84-91). උදකපරියන්තං කත්වා ඡප්පකාරපවෙධනෙන අවීතරාගෙ භිංසෙතීති භිංසනො, සො එව භිංසනකොති ආහ ‘‘භයජනකො’’ති. දෙවභෙරියොති දෙවදුන්දුභිසද්දස්ස පරියායවචනමත්තං. න චෙත්ථ කාචි භෙරී ‘‘දෙවදුන්දුභී’’ති අධිප්පෙතා, අථ ඛො උප්පාතභාවෙන ලබ්භමානො ආකාසගතො නිග්ඝොසසද්දො. තෙනාහ ‘‘දෙවො’’තිආදි. දෙවොති මෙඝො. තස්ස හි අච්ඡභාවෙන ආකාසස්ස වස්සාභාවෙන සුක්ඛගජ්ජිතසඤ්ඤිතෙ සද්දෙ නිච්ඡරන්තෙ දෙවදුන්දුභිසමඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘දෙවො සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජී’’ති.

පීතිවෙගවිස්සට්ඨන්ති ‘‘එවං චිරතරං කාලං වහිතො අයං අත්තභාවසඤ්ඤිතො දුක්ඛභාරො, ඉදානි න චිරස්සෙව නික්ඛිපිස්සතී’’ති සඤ්ජාතසොමනස්සො භගවා සභාවෙනෙව පීතිවෙගවිස්සට්ඨං උදානං උදානෙසි. එවං පන උදානෙන්තෙන අයම්පි අත්ථො සාධිතො හොතීති දස්සනත්ථං අට්ඨකථායං ‘‘කස්මා’’තිආදි වුත්තං.

තුලීයතීති තුලන්ති තුල-සද්දො කම්මසාධනොති දස්සෙතුං ‘‘තුලිත’’න්ති වුත්තං. අප්පානුභාවතාය පරිච්ඡින්නං. තථා හි තං පරිතො ඛණ්ඩිතභාවෙන ‘‘පරිත්ත’’න්ති වුච්චති. පටිපක්ඛවික්ඛම්භනතො දීඝසන්තානතාය, විපුලඵලතාය ¶ ච න තුලං න පරිච්ඡින්නං. යෙහි කාරණෙහි පුබ්බෙ අවිසෙසතො මහග්ගතං ‘‘අතුල’’න්ති වුත්තං, තානි කාරණානි ¶ රූපාවචරතො ආරුප්පස්ස සාතිසයානි විජ්ජන්තීති ‘‘අරූපාවචරං අතුල’’න්ති වුත්තං, ඉතරඤ්ච ‘‘තුල’’න්ති, අප්පවිපාකං තීසුපි කම්මෙසු යං තනුවිපාකං හීනං, තං තුලං. බහුවිපාකන්ති යං මහාවිපාකං පණීතං, තං අතුලං. යං පනෙත්ථ මජ්ඣිමං, තං හීනං, උක්කට්ඨන්ති ද්විධා භින්දිත්වා ද්වීසු භාගෙසු පක්ඛිපිතබ්බං. හීනත්තිකවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව අප්පබහුවිපාකතං නිද්ධාරෙත්වා තස්ස වසෙන තුලාතුලභාවො වෙදිතබ්බො. සම්භවති එතස්මාති සම්භවොති ආහ ‘‘සම්භවස්ස හෙතුභූත’’න්ති. නියකජ්ඣත්තරතොති සසන්තානධම්මෙසු විපස්සනාවසෙන, ගොචරාසෙවනාය ච නිරතො. සවිපාකං සමානං පවත්තිවිපාකමත්තදායිකම්මං සවිපාකට්ඨෙන සම්භවං. න ච තං කාමාදිභවාභිසඞ්ඛාරකන්ති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘සම්භව’’න්ති වත්වා ‘‘භවසඞ්ඛාර’’න්ති වුත්තං. ඔස්සජ්ජීති අරියමග්ගෙන අවස්සජ්ජි ¶ . කවචං විය අත්තභාවං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං අත්තනි සම්භූතත්තා අත්තසම්භවං කිලෙසඤ්ච අභින්දීති කිලෙසභෙදසහභාවිකම්මොස්සජ්ජනං දස්සෙන්තො තදුභයස්ස කාරණං අවොච ‘‘අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො’’ති.

තීරෙන්තොති ‘‘උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙම’’න්තිආදිනා වීමංසන්තො. ‘‘තුලෙන්තො තීරෙන්තො’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති ආදිං වත්වා භවසඞ්ඛාරස්ස අවස්සජ්ජනාකාරං සරූපතො දස්සෙසි. ‘‘එව’’න්තිආදිනා පන උදානවණ්ණනායං ආදිතො වුත්තමත්ථං නිගමනවසෙන දස්සෙසි.

171. යන්ති කරණෙ වා අධිකරණෙ වා පච්චත්තවචනන්ති අධිප්පායෙන ආහ ‘‘යෙන සමයෙන, යස්මිං වා සමයෙ’’ති. උක්ඛෙපකවාතාති ¶ උදකසන්ධාරකවාතං උපච්ඡින්දිත්වා ඨිතට්ඨානතො ඛෙපකවාතා. ‘‘සට්ඨි…පෙ… බහල’’න්ති ඉදං තස්ස වාතස්ස උබ්බෙධප්පමාණමෙව ගහෙත්වා වුත්තං, ආයාමවිත්ථාරතො පන දසසහස්සචක්කවාළප්පමාණම්පි උදකසන්ධාරකවාතං උපච්ඡින්දතියෙව. ආකාසෙති පුබ්බෙ වාතෙන පතිට්ඨිතොකාසෙ. පුන වාතොති උක්ඛෙපකවාතෙ තථාකත්වා විගතෙ උදකසන්ධාරකවාතො පුන ආබන්ධිත්වා ¶ ගණ්හාති යථා තං උදකං න භස්සති, එවං උත්ථම්භෙන්තං ආබන්ධනවිතානවසෙන බන්ධිත්වා ගණ්හාති. තතො උදකං උග්ගච්ඡතීති තතො ආබන්ධිත්වා ගහණතො තෙන වාතෙන උත්ථම්භිතං උදකං උග්ගච්ඡති උපරි ගච්ඡති. හොතියෙවාති අන්තරන්තරා හොතියෙව. බහලභාවෙනාති මහාපථවියා මහන්තභාවෙන. සකලා හි මහාපථවී තදා ඔග්ගච්ඡති, උග්ගච්ඡති ච, තස්මා කම්පනං න පඤ්ඤායති.

ඉජ්ඣනස්සාති ඉච්ඡිතත්ථසිජ්ඣනස්ස. අනුභවිතබ්බස්සඉස්සරියසම්පත්තිආදිකස්ස. පරිත්තාති පටිලද්ධමත්තා නාතිසුභාවිතා. තථා ච භාවනා බලවතී න හොතීති ආහ ‘‘දුබ්බලා’’ති. සඤ්ඤාසීසෙන හි භාවනා වුත්තා. අප්පමාණාති පගුණා සුභාවිතා. සා හි ථිරා දළ්හතරා හොතීති ආහ ‘‘බලවා’’ති. ‘‘පරිත්තා පථවීසඤ්ඤා, අප්පමාණා ආපොසඤ්ඤා’’ති දෙසනාමත්තමෙව, ආපොසඤ්ඤාය පන සුභාවිතාය පථවීකම්පො සුඛෙනෙව ඉජ්ඣතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. සංවෙජෙන්තො දිබ්බසම්පත්තියා පමත්තං සක්කං දෙවරාජානං. වීමංසන්තො වා තාවදෙව සමධිගතං අත්තනො ඉද්ධිබලං. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස පාසාදකම්පනං පාකටන්ති තං අනාමසිත්වා සඞ්ඝරක්ඛිතසාමණෙරස්ස පාසාදකම්පනං දස්සෙතුං ‘‘සො කිරායස්මා’’තිආදි වුත්තං. පූතිමිස්සො ¶ ගන්ධො එතස්සාති පූතිගන්ධො, තෙන පූතිගන්ධෙනෙව ¶ අධිගතමාතුකුච්ඡිසම්භවං විය ගන්ධෙනෙව සීසෙන, අතිවිය දාරකො එවාති අත්ථො.

ආචරියන්ති ආචරියූපදෙසං. ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරො නාම ඉද්ධිවිධප්පටිපක්ඛාදීභාවෙන ඉච්ඡිතබ්බො, සො ච උපායෙ කොසල්ලස්ස අත්තනා න සම්මා උග්ගහිතත්තා න තාව සික්ඛිතොති ආහ ‘‘අසික්ඛිත්වාව යුද්ධං පවිට්ඨොසී’’ති. ‘‘පිලවන්ත’’න්ති ඉමිනා සකලමෙව පාසාදවත්ථුං උදකං කත්වා අධිට්ඨාතබ්බපාසාදොව තත්ථ පිලවතීති දස්සෙති. අධිට්ඨානක්කමං පන උපමාය දස්සෙන්තො ‘‘තාත…පෙ… ජානාහී’’ති ආහ. තත්ථ කපල්ලකපූවන්ති ආසිත්තකපූවං, තං පචන්තා කපාලෙ පඨමං කිඤ්චි පිට්ඨං ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන වඩ්ඪෙත්වා අන්තන්තෙන පරිච්ඡින්දන්ති පූවං සමන්තතො පරිච්ඡින්නං කත්වා ඨපෙන්ති, එවං ‘‘ආපොකසිණවසෙන ‘පාසාදෙන පතිට්ඨිතට්ඨානං උදකං හොතූ’ති අධිට්ඨහන්තො සමන්තතො පාසාදස්ස යාව පරියන්තා යථා උදකං හොති, තථා අධිට්ඨාතබ්බ’’න්ති උපමාය උපදිසති.

මහාපදානෙ ¶ වුත්තමෙවාති ‘‘ධම්මතා එසා, භික්ඛවෙ, යදා බොධිසත්තො තුසිතා කායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමතී’’ති (දී. නි. 2.18) වත්වා ‘‘අයඤ්ච දසසහස්සී ලොකධාතු සඞ්කම්පති සම්පකම්පති සම්පවෙධතී’’ති (දී. නි. 2.18), තථා ‘‘ධම්මතා එසා, භික්ඛවෙ, යදා බොධිසත්තො මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමතී’’ති (දී. නි. 2.30) වත්වා ‘‘අයඤ්ච දසසහස්සී ලොකධාතු සඞ්කම්පති සම්පකම්පති සම්පවෙධතී’’ති (දී. නි. 2.32) ච ¶ මහාබොධිසත්තස්ස ගබ්භොක්කන්තියං, අභිජාතියඤ්ච ධම්මතාවසෙන මහාපදානෙපථවීකම්පස්ස වුත්තත්තා ඉතරෙසුපි චතූසු ඨානෙසු පථවීකම්පො ධම්මතාවසෙනෙවාති මහාපදානෙඅත්ථතො වුත්තං එවාති අධිප්පායො.

ඉදානි නෙසං පථවීකම්පනං කාරණතො, පවත්තිආකාරතො ච විභාගං දස්සෙතුං ‘‘ඉති ඉමෙසූ’’තිආදි වුත්තං. ධාතුකොපෙනාති උක්ඛෙපකධාතුසඞ්ඛාතාය වායොධාතුයා පකොපෙන. ඉද්ධානුභාවෙනාති ඤාණිද්ධියා වා කම්මවිපාකජිද්ධියා වා පභාවෙන, තෙජෙනාති අත්ථො. පුඤ්ඤතෙජෙනාති පුඤ්ඤානුභාවෙන, මහාබොධිසත්තස්ස පුඤ්ඤබලෙනාති අත්ථො. ඤාණතෙජෙනාති පටිවෙධඤාණානුභාවෙන. සාධුකාරදානවසෙනාති යථා අනඤ්ඤසාධාරණෙන පටිවෙධඤාණානුභාවෙන අභිහතා මහාපථවී අභිසම්බොධියං අකම්පිත්ථ, එවං අනඤ්ඤසාධාරණෙන දෙසනාඤාණානුභාවෙන අභිහතා මහාපථවී අකම්පිත්ථ, තං පනස්සා සාධුකාරදානං විය හොතීති ‘‘සාධුකාරදානවසෙනා’’ති වුත්තං.

යෙන ¶ පන භගවා අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණ- (දී. නි. 2.33; 3.198; ම. නි. 2.385) විචිත්රරූපකායො සබ්බාකාරපරිසුද්ධසීලක්ඛන්ධාදිගුණරතනසමිද්ධිධම්මකායො පුඤ්ඤමහත්තථාමමහත්තයසමහආඉද්ධිමහත්තපඤ්ඤාමහත්තානං පරමුක්කංසගතො අසමො අසමසමො අප්පටිපුග්ගලො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අත්තනො අත්තභාවසඤ්ඤිතං ඛන්ධපඤ්චකං කප්පං වා කප්පාවසෙසං වා ඨපෙතුං සමත්ථොපි සඞ්ඛතධම්මං පටිජිගුච්ඡනාකාරප්පවත්තෙන ඤාණවිසෙසෙන තිණායපි අමඤ්ඤමානො ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනවිධිනා නිරපෙක්ඛො ඔස්සජ්ජි. තදනුභාවාභිහතා මහාපථවී ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනෙ අකම්පිත්ථ, තං පනස්සා කාරුඤ්ඤසභාවසණ්ඨිතා විය හොතීති වුත්තං ‘‘කාරුඤ්ඤසභාවෙනා’’ති ¶ . යස්මා භගවා පරිනිබ්බානසමයෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යා සමාපත්තියො ¶ සමාපජ්ජි අන්තරන්තරා ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙන, තස්ස පුබ්බභාගෙ සාතිසයං තික්ඛං සූරං විපස්සනාඤාණඤ්ච පවත්තෙසි, ‘‘යදත්ථඤ්ච මයා එවං සුචිරකාලං අනඤ්ඤසාධාරණො පරමුක්කංසගතො ඤාණසම්භාරො සම්භතො, අනුත්තරො ච විමොක්ඛො සමධිගතො, තස්ස වත මෙ සිඛාප්පත්තඵලභූතා අච්චන්තනිට්ඨා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු අජ්ජ සමිජ්ඣතී’’ති භිය්යො අතිවිය සොමනස්සප්පත්තස්ස භගවතො පීතිවිප්ඵාරාදිගුණවිපුලතරානුභාවො පරෙහි අසාධාරණඤාණාතිසයො උදපාදි, යස්ස සමාපත්තිබලසමුපබ්රූහිතස්ස ඤාණාතිසයස්ස ආනුභාවං සන්ධාය ඉදං වුත්තං ‘‘ද්වෙමෙ පිණ්ඩපාතා සමසමඵලා සමසමවිපාකා’’තිආදි (උදා. 75), තස්මා තස්ස ආනුභාවෙන සමභිහතා මහාපථවී අකම්පිත්ථ. තං පනස්සා තස්සං වෙලායං ආරොදනාකාරප්පත්ති විය හොතීති ‘‘අට්ඨමො ආරොදනෙනා’’ති වුත්තං.

ඉදානි සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තෙ’’තිආදිමාහ. අයං පනත්ථොති ‘‘සාධුකාරදානවසෙනා’’තිආදිනා වුත්තො අත්ථො. පථවීදෙවතාය වසෙනාති එත්ථ සමුද්දදෙවතා විය මහාපථවියා අධිදෙවතා කිර නාම අත්ථි. තාදිසෙ කාරණෙ සති තස්සා චිත්තවසෙන අයං මහාපථවී සඞ්කම්පති සම්පකම්පති සම්පවෙධති, යථා වාතවලාහකදෙවතානං චිත්තවසෙන වාතා වායන්ති, සීතුණ්හඅබ්භවස්සවලාහකදෙවතානං චිත්තවසෙන සීතාදයො භවන්ති. තථා හි විසාඛපුණ්ණමායං අභිසම්බොධිඅත්ථං බොධිරුක්ඛමූලෙ නිසින්නස්ස ලොකනාථස්ස අන්තරායකරණත්ථං උපට්ඨිතං මාරබලං විධමිතුං –

‘‘අචෙතනායං ¶ පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති. (චරියා. 1.124) –

වචනසමනන්තරං ¶ මහාපථවී භිජ්ජිත්වා සපරිසං මාරං පරිවත්තෙසි. එතන්ති සාධුකාරදානාදි. යදිපි නත්ථි අචෙතනත්තා, ධම්මතාවසෙන පන වුත්තනයෙන සියාති සක්කා වත්තුං. ධම්මතා පන අත්ථතො ධම්මසභාවො, සො පුඤ්ඤධම්මස්ස වා ඤාණධම්මස්ස වා ආනුභාවසභාවොති. තයිදං සබ්බං විචාරිතමෙව, එවඤ්ච කත්වා –

‘‘ඉමෙ ¶ ධම්මෙ සම්මසතො, සභාවසරසලක්ඛණෙ;

ධම්මතෙජෙන වසුධා, දසසහස්සී පකම්පථා’’ති. (බු. වං. 1.166);

නිද්දිට්ඨනිදස්සනන්ති නිද්දිට්ඨස්ස අත්ථස්ස නිය්යාතනං, නිගමනන්ති අත්ථො. එත්තාවතාති පථවීකම්පාදිඋප්පාදජනනෙන චෙව පථවීකම්පස්ස භගවතො හෙතුනිදස්සනෙන ච. ‘‘අද්ධා අජ්ජ භගවතා ආයුසඞ්ඛාරො ඔස්සට්ඨො’’ති සල්ලක්ඛෙසි පාරිසෙසඤායෙන. එවඤ්හි තදා ථෙරො තමත්ථං වීමංසෙය්ය නායං භූමිකම්පො ධාතුප්පකොපහෙතුකො තස්ස අපඤ්ඤායමානරූපත්තා, බාහිරකොපි ඉසි එවං මහානුභාවො බුද්ධකාලෙ නත්ථි, සාසනිකොපි සත්ථු අනාරොචෙත්වා එවං කරොන්තො නාම නත්ථි, සෙසානං පඤ්චන්නං ඉදානි අසම්භවො, එවං භූමිකම්පො චායං මහාභිංසනකො සලොමහංසො අහොසි, තස්මා පාරිසෙසතො ආහ ‘‘අජ්ජ භගවතා ආයුසඞ්ඛාරො ඔස්සට්ඨොති සල්ලක්ඛෙසී’’ති.

172. ඔකාසං අදත්වාති ‘‘තිට්ඨතු භන්තෙ භගවා කප්ප’’න්තිආදි (දී. නි. 2.178) නයප්පවත්තාය ථෙරස්ස ආයාචනාය අවසරං අදත්වා. අඤ්ඤානිපි අට්ඨකානි සම්පිණ්ඩෙන්තො හෙතුඅට්ඨකතො අඤ්ඤානි පරිසාභිභායතනවිමොක්ඛවසෙන ¶ තීණි අට්ඨකානි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අට්ඨ ඛො ඉමා’’තිආදිමාහ. ‘‘ආයස්මතො ආනන්දස්ස සොකුප්පත්තිං පරිහරන්තො වික්ඛෙපං කරොන්තො’’ති කෙචි සහසා භණිතෙ බලවසොකො උප්පජ්ජෙය්යාති.

සමාගන්තබ්බතො, සමාගච්ඡතීති වා සමාගමො, පරිසා. බිම්බිසාරපමුඛො සමාගමො බිම්බිසාරසමාගමො. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. බිම්බිසාර…පෙ… සමාගමාදිසදිසං ඛත්තියපරිසන්ති යොජනා. අඤ්ඤෙසු චක්කවාළෙසුපි ලබ්භතෙයෙව සත්ථු ඛත්තියපරිසාදිඋපසඞ්කමනං. ආදිතො තෙහි සද්ධිං සත්ථු භාසනං ආලාපො. කථනපටිකථනං සල්ලාපො. ධම්මුපසඤ්හිතා පුච්ඡා පටිපුච්ඡා ¶ ධම්මසාකච්ඡා. සණ්ඨානං පටිච්ච කථනං සණ්ඨානපරියායත්තා ¶ වණ්ණ-සද්දස්ස ‘‘මහන්තං හත්ථිරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.138) විය. ‘‘තෙස’’න්ති පදං උභයපදාපෙක්ඛං ‘‘තෙසම්පි ලක්ඛණසණ්ඨානං විය සත්ථු සරීරසණ්ඨානං, තෙසං කෙවලං පඤ්ඤායති එවා’’ති. නාපි ආමුක්කමණිකුණ්ඩලො භගවා හොතීති යොජනා. ඡින්නස්සරාති ද්විධාභූතස්සරා. ගග්ගරස්සරාති ජජ්ජරිතස්සරා. භාසන්තරන්ති තෙසං සත්තානං භාසතො අඤ්ඤං භාසං. වීමංසාති චින්තනා. ‘‘කිමත්ථං…පෙ… දෙසෙතී’’ති ඉදං නනු අත්තානං ජානාපෙත්වා ධම්මෙ කථිතෙ තෙසං සාතිසයො පසාදො හොතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තං? යෙසං අත්තානං අජානාපෙත්වාව ධම්මෙ කථිතෙ පසාදො හොති, න ජානාපෙත්වා, තාදිසෙ සන්ධාය සත්ථා තථා කරොති. තත්ථ පයොජනමාහ ‘‘වාසනත්ථායා’’ති. එවං සුතොපීති එවං අවිඤ්ඤාතදෙසකො අවිඤ්ඤාතාගමනොපි සුතො ධම්මො අත්තනො ධම්මසුධම්මතායෙව අනාගතෙ පච්චයො හොති සුණන්තස්ස.

‘‘ආනන්දා’’තිආදිකො සඞ්ගීතිඅනාරුළ්හො පාළිධම්මො එව තථා දස්සිතො. එස නයො ඉතො පරෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු.

173. අභිභවතීති ¶ අභිභු, පරිකම්මං, ඤාණං වා. අභිභු ආයතනං එතස්සාති අභිභායතනං, ඣානං. අභිභවිතබ්බං වා ආරම්මණසඞ්ඛාතං ආයතනං එතස්සාති අභිභායතනං. ආරම්මණාභිභවනතො අභිභු ච තං ආයතනඤ්ච යොගිනො සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානභාවතො, මනායතනධම්මායතනභාවතො වාතිපි සසම්පයුත්තං ඣානං අභිභායතනං. තෙනාහ ‘‘අභිභවනකාරණානී’’තිආදි. තානි හීති අභිභායතනසඤ්ඤිතානි ඣානානි. ‘‘පුග්ගලස්ස ඤාණුත්තරියතායා’’ති ඉදං උභයත්ථාපි යොජෙතබ්බං. කථං? පටිපක්ඛභාවෙන පච්චනීකධම්මෙ අභිභවන්ති පුග්ගලස්ස ඤාණුත්තරියතාය ආරම්මණානි අභිභවන්ති. ඤාණබලෙනෙව හි ආරම්මණාභිභවනං විය පටිපක්ඛාභිභවො පීති.

පරිකම්මවසෙන අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී, න අප්පනාවසෙන. න හි පටිභාගනිමිත්තාරම්මණා අප්පනා අජ්ඣත්තවිසයා සම්භවති, තං පන අජ්ඣත්තපරිකම්මවසෙන ලද්ධං ¶ කසිණනිමිත්තං අවිසුද්ධමෙව හොති, න බහිද්ධාපරිකම්මවසෙන ලද්ධං විය විසුද්ධං.

පරිත්තානීති ¶ යථාලද්ධානි සුප්පසරාවමත්තානි. තෙනාහ ‘‘අවඩ්ඪිතානී’’ති. පරිත්තවසෙනෙවාති වණ්ණවසෙන ආභොගෙ විජ්ජමානෙපි පරිත්තවසෙනෙව ඉදං අභිභායතනං වුත්තං. පරිත්තතා හෙත්ථ අභිභවනස්ස කාරණං. වණ්ණාභොගෙ සතිපි අසතිපි අභිභායතනභාවනා නාම තික්ඛපඤ්ඤස්සෙව සම්භවති, න ඉතරස්සාති ආහ ‘‘ඤාණුත්තරිකො පුග්ගලො’’ති. අභිභවිත්වා සමාපජ්ජතීති එත්ථ අභිභවනං, සමාපජ්ජනඤ්ච උපචාරජ්ඣානාධිගමසමනන්තරමෙව අප්පනාඣානුප්පාදනන්ති ආහ ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතී’’ති. සහ නිමිත්තුප්පාදෙනාති ච අප්පනාපරිවාසාභාවස්ස ලක්ඛණං වචනමෙතං. යො ‘‘ඛිප්පාභිඤ්ඤො’’ති වුච්චති, තතොපි ඤාණුත්තරස්සෙව අභිභායතනභාවනා. එත්ථාති එතස්මිං නිමිත්තෙ. අප්පනං පාපෙතීති භාවනං අප්පනං නෙති.

එත්ථ ¶ ච කෙචි ‘‘උප්පන්නෙ උපචාරජ්ඣානෙ තං ආරබ්භ යෙ හෙට්ඨිමන්තෙන ද්වෙ තයො ජවනවාරා පවත්තන්ති, තෙ උපචාරජ්ඣානපක්ඛිකා එව, තදනන්තරඤ්ච භවඞ්ගපරිවාසෙන, උපචාරාසෙවනාය ච විනා අප්පනා හොති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙව අප්පනං පාපෙතී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. න හි පරිවාසිතපරිකම්මෙන අප්පනාවාරො ඉච්ඡිතො, නාපි මහග්ගතප්පමාණජ්ඣානෙසු විය උපචාරජ්ඣානෙ එකන්තතො පච්චවෙක්ඛණා ඉච්ඡිතබ්බා, තස්මා උපචාරජ්ඣානාධිගමනතො පරං කතිපයභවඞ්ගචිත්තාවසානෙ අප්පනං පාපුණන්තො ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතී’’ති වුත්තො. සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවාති ච අධිප්පායිකමිදං වචනං, න නීතත්ථං, අධිප්පායො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො, න අන්තොසමාපත්තියං තදා තථාරූපස්ස ආභොගස්ස අසම්භවතො. සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස ආභොගො පුබ්බභාගභාවනායවසෙන ඣානක්ඛණෙ පවත්තං අභිභවනාකාරං ගහෙත්වා පවත්තොති දට්ඨබ්බං. අභිධම්මට්ඨකථායං පන ‘‘ඉමිනා තස්ස පුබ්බාභොගො කථිතො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 204) වුත්තං. අන්තොසමාපත්තියං තථා ආභොගාභාවෙ කස්මා ‘‘ඣානසඤ්ඤායපී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අභිභවන…පෙ… අත්ථී’’ති.

වඩ්ඪිතප්පමාණානීති ¶ විපුලප්පමාණානීති අත්ථො, න එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලාදිවසෙන වඩ්ඪිං පාපිතානීති තථා වඩ්ඪනස්සෙවෙත්ථ අසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘මහන්තානී’’ති. භත්තවඩ්ඪිතකන්ති භුඤ්ජනභාජනං වඩ්ඪෙත්වා දින්නභත්තං, එකාසනෙ පුරිසෙන භුඤ්ජිතබ්බභත්තතො උපඩ්ඪභත්තන්ති අත්ථො.

රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා, සා අස්ස අත්ථීති රූපසඤ්ඤී, න රූපසඤ්ඤී අරූපසඤ්ඤී, සඤ්ඤාසීසෙන ඣානං වදති. රූපසඤ්ඤාය අනුප්පාදනං එවෙත්ථ අලාභිතා.

බහිද්ධාව ¶ ¶ උප්පන්නන්ති බහිද්ධා වත්ථුස්මිංයෙව උප්පන්නං. අභිධම්මෙ පන ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි…පෙ… අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති (ධ. ස. 220) එවං චතුන්නං අභිභායතනානං ආගතත්තා අභිධම්මට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 204) ‘‘කස්මා පන ‘යථා සුත්තන්තෙ අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානීතිආදි වුත්තං, එවං අවත්වා ඉධ චතූසුපි අභිභායතනෙසු අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාව වුත්තා’ති චොදනං කත්වා ‘අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතො’ති කාරණං වත්වා, තත්ථ වා හි ඉධ වා බහිද්ධා රූපානෙව අභිභවිතබ්බානි, තස්මා තානි නියමතො වත්තබ්බානීති තත්රාපි ඉධාපි වුත්තානි. ‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’ති ඉදං පන සත්ථු දෙසනාවිලාසමත්තමෙවා’’ති වුත්තං. එත්ථ ච වණ්ණාභොගරහිතානි, සහිතානි ච සබ්බානි පරිත්තානි ‘‘පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති වුත්තානි, තථා අප්පමාණානි ‘‘අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති. අත්ථි හි සො පරියායො පරිත්තානි අභිභුය්ය තානි චෙ කදාචි වණ්ණවසෙන ආභුජිතානි හොන්ති, සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි අභිභුය්යාති. පරියායකථා හි සුත්තන්තදෙසනාති. අභිධම්මෙ (ධ. ස. 222) පන නිප්පරියායදෙසනත්තා වණ්ණාභොගරහිතානි විසුං වුත්තානි, තථා සහිතානි. අත්ථි හි උභයත්ථ අභිභවනවිසෙසොති. තථා ඉධ පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛානම්පි අභිභවනපරියායො අත්ථීති ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’තිආදිනා පඨමදුතියඅභිභායතනෙසු පඨමවිමොක්ඛො, තතියචතුත්ථඅභිභායතනෙසු දුතියවිමොක්ඛො, වණ්ණාභිභායතනෙසු තතියවිමොක්ඛො ච අභිභවනප්පවත්තිතො සඞ්ගහිතො. අභිධම්මෙ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛාභිභායතනානි අසඞ්කරතො දස්සෙතුං විමොක්ඛෙ වජ්ජෙත්වා අභිභායතනානි කථිතානි ¶ ; සබ්බානි ච විමොක්ඛකිච්චානි ඣානානි විමොක්ඛදෙසනායං වුත්තානි. තදෙතං ¶ ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’ති ආගතස්ස අභිභායතනද්වයස්ස අභිධම්මෙ අභිභායතනෙසු අවචනතො ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනඤ්ච සබ්බවිමොක්ඛකිච්චසාධාරණවචනභාවතො වවත්ථානං කතන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතො’’ති ඉදං කත්ථචිපි ‘‘අජ්ඣත්තං රූපානි පස්සතී’’ති අවත්වා සබ්බත්ථ යං වුත්තං ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති, තස්ස කාරණවචනං, තෙන යං අඤ්ඤහෙතුකං, තං තෙන හෙතුනා වුත්තං. යං පන දෙසනාවිලාසහෙතුකං අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාය එව අභිධම්මෙ (ධ. ස. 223) වචනං, න තස්ස අඤ්ඤං කාරණං මග්ගිතබ්බන්ති දස්සෙති. අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතා ච තෙසං බහිද්ධා රූපානං විය අභූතත්තා. දෙසනාවිලාසො ච යථාවුත්තවවත්ථානවසෙන වෙදිතබ්බො වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන විජ්ජමානපරියායකථාභාවතො. ‘‘සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති එතෙනෙව සිද්ධත්තා න නීලාදි අභිභායතනානි වත්තබ්බානීති චෙ? තං න, නීලාදීසු කතාධිකාරානං නීලාදිභාවස්සෙව අභිභවනකාරණත්තා. න හි තෙසං පරිසුද්ධාපරිසුද්ධවණ්ණානං ¶ පරිත්තතා, අප්පමාණතා වා අභිභවනකාරණං, අථ ඛො නීලාදිභාවො එවාති. එතෙසු ච පරිත්තාදිකසිණරූපෙසු යං යං චරිතස්ස ඉමානි අභිභායතනානි ඉජ්ඣන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදි වුත්තං.

සබ්බසඞ්ගාහකවසෙනාති සකලනීලවණ්ණනීලනිදස්සනනීලනිභාසානං සාධාරණවසෙන. වණ්ණවසෙනාති සභාවවණ්ණවසෙන. නිදස්සනවසෙනාති පස්සිතබ්බතාවසෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණවීථියා ගහෙතබ්බතාවසෙන. ඔභාසවසෙනාති සප්පභාසතාය අවභාසනවසෙන. උමාපුප්ඵන්ති අතසිපුප්ඵං. නීලමෙව හොති වණ්ණසඞ්කරාභාවතො. බාරාණසිසම්භවන්ති බාරාණසියං සමුට්ඨිතං.

එකච්චස්ස ඉතො බාහිරකස්ස අප්පමාණං අතිවිත්ථාරිතං කසිණනිමිත්තං ¶ ඔලොකෙන්තස්ස භයං උප්පජ්ජෙය්ය ‘‘කිං නු ඛො ඉදං සකලං ලොකං අභිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගණ්හාතී’’ති, තථාගතස්ස පන තාදිසං භයං වා සාරජ්ජං වා නත්ථීති අභීතභාවදස්සනත්ථමෙව ආනීතානි.

174. උත්තානත්ථායෙව ¶ හෙට්ඨා අත්ථතො විභත්තත්තා. එකච්චස්ස විමොක්ඛොති ඝොසොපි භයාවහො වට්ටාභිරතභාවතො, තථාගතස්ස පන විමොක්ඛෙ උපසම්පජ්ජ විහරතොපි තං නත්ථීති අභීතභාවදස්සනත්ථමෙව ආනීතානි.

178. බොධීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තඤ්හි ‘‘චතුමග්ගඤාණපටිවෙධ’’න්ත්වෙව වුත්තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිවෙධස්ස තංමූලකත්තා. එවං වුත්තභාවන්ති ‘‘ආකඞ්ඛමානො ආනන්ද තථාගතො කප්පං වා තිට්ඨෙය්යා’’ති (දී. නි. 2.166) එවං වුත්තභාවං.

179. තම්පි ඔළාරිකනිමිත්තං කතං තස්ස මාරෙන පරියුට්ඨිතචෙතසො න පටිවිද්ධං න සල්ලක්ඛිතං.

183. ආදිකෙහීති එවමාදීහි මිත්තාමච්චසුහජ්ජාහි. පියායිතබ්බතො පියෙහි. මනවඩ්ඪනතො ¶ මනාපෙහි. ජාතියාති ජාතිඅනුරූපගමනෙන. නානාභාවො විසුංභාවො අසම්බද්ධභාවො. මරණෙන විනාභාවොති චුතියා තෙනත්තභාවෙන අපුනරාවත්තනතො විප්පයොගො. භවෙන අඤ්ඤථාභාවොති භවන්තරග්ගහණෙන පුරිමාකාරතො අඤ්ඤාකාරතා ‘‘කාමාවචරසත්තො රූපාවචරො හොතී’’තිආදිනා, තත්ථාපි ‘‘මනුස්සො දෙවො හොතී’’තිආදිනාපි යොජෙතබ්බො. කුතෙත්ථ ලබ්භාති කුතො කුහිං කිස්මිං නාම ඨානෙ එත්ථ එතස්මිං ඛන්ධප්පවත්තෙ ‘‘යං තං ජාතං…පෙ… මා පලුජ්ජී’’ති ලද්ධුං සක්කා. න සක්කා එව තාදිසස්ස කාරණස්ස අභාවතොති ආහ ‘‘නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති. එවං අච්ඡරියබ්භුතධම්මං තථාගතස්සාපි සරීරං, කිමඞ්ගං පන අඤ්ඤෙසන්ති අධිප්පායො. ‘‘පච්චාවමිස්සතී’’ති නෙතං ඨානං ¶ විජ්ජති සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ආයුසඞ්ඛාරානං ඔස්සට්ඨත්තා, බුද්ධකිච්චස්ස ච පරියොසාපිතත්තා. න හෙත්ථ මාසත්තයතො පරං බුද්ධවෙනෙය්යා ලබ්භන්තීති.

184. සාසනස්ස චිරට්ඨිති නාම සසම්භාරෙහි අරියමග්ගධම්මෙහි කෙවලෙහීති ආහ ‘‘සබ්බං ලොකියලොකුත්තරවසෙනෙව කථිත’’න්ති ලොකියාහි ¶ සීලසමාධිපඤ්ඤාහි විනා ලොකුත්තරධම්මසමධිගමස්ස අසම්භවතො.

186. නාගාපලොකිතන්ති නාගස්ස විය අපලොකිතං, හත්ථිනාගස්ස අපලොකනසදිසං අපලොකනන්ති අත්ථො. ආහච්චාති ඵුසිත්වා. අඞ්කුසකලග්ගානි වියාති අඞ්කුසකානි විය අඤ්ඤමඤ්ඤස්මිං ලග්ගානි ආසත්තානි හුත්වා ඨිතානි. එකාබද්ධානීති අඤ්ඤමඤ්ඤං එකතො ආබද්ධානි. තස්මාති ගීවට්ඨීනං එකග්ඝනානං විය එකාබද්ධභාවෙන, න කෙවලං ගීවට්ඨීනංයෙව, අථ ඛො සබ්බානිපි තානි බුද්ධානං ඨපෙත්වා බාහුසන්ධිආදිකා ද්වාදස මහාසන්ධියො, අඞ්ගුලිසන්ධියො ච ඉතරසන්ධීසු එකාබද්ධානි හුත්වා ඨිතානි, යතො නෙසං පකතිහත්ථීනං කොටිසහස්සබලප්පමාණං කායබලං හොති. වෙසාලිනගරාභිමුඛං අකාසි කණ්ටකපරිවත්තනෙ විය කපිලනගරාභිමුඛං. යදි එවං කථං තං නාගාපලොකිතං නාම ජාතං? තදජ්ඣාසයං උපාදාය. භගවා ¶ හි නාගාපලොකිතවසෙනෙව අපලොකෙතුකාමො ජාතො, පුඤ්ඤානුභාවෙන පනස්ස පතිට්ඨිතට්ඨානං පරිවත්ති, තෙන තං ‘‘නාගාපලොකිතං’’ ත්වෙව වුච්චති.

‘‘ඉදං පච්ඡිමකං ආනන්ද තථාගතස්ස ¶ වෙසාලියා දස්සන’’න්ති නයිදං වෙසාලියා අපලොකනස්ස කාරණවචනං අනෙකන්තිකත්තා, භූතකථනමත්තං පනෙතං. මග්ගසොධනවසෙන තං දස්සෙත්වා අඤ්ඤදෙවෙත්ථ අපලොකනකාරණං දස්සෙතුකාමො ‘‘නනු චා’’තිආදිමාහ. තං තං සබ්බං පච්ඡිමදස්සනමෙව අනුක්කමෙන කුසිනාරං ගන්ත්වා පරිනිබ්බාතුකාමතාය තතො තතො නික්ඛන්තත්තා. ‘‘අනච්ඡරියත්තා’’ති ඉමිනා යථාවුත්තං අනෙකන්තිකත්තං පරිහරති, තයිදං සොධනමත්තං. ඉදං පනෙත්ථ අවිපරීතං කාරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. න හි භගවා සාපෙක්ඛො වෙසාලිං අපලොකෙසි, ‘‘ඉදං පන මෙ ගමනං අපුනරාගමන’’න්ති දස්සනමුඛෙන බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අපලොකෙසි. තෙනාහ ‘‘අපිච වෙසාලිරාජානො’’තිආදි.

අන්තකරොති ¶ සකලවට්ටදුක්ඛස්ස සකසන්තානෙ, පරසන්තානෙ ච විනාසකරො අභාවකරො. බුද්ධචක්ඛුධම්මචක්ඛුදිබ්බචක්ඛුමංසචක්ඛුසමන්තචක්ඛුසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා. සවාසනානං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා සාතිසයං කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො.

187. මහාඔකාසෙති මහන්තෙ ඔකාසෙ. මහන්තානි ධම්මස්ස පතිට්ඨාපනට්ඨානානි. යෙසු පතිට්ඨාපිතො ධම්මො නිච්ඡීයති අසන්දෙහතො, කානි පන තානි? ආගමනවිසිට්ඨානි සුත්තොතරණාදීනි. දුතියවිකප්පෙ අපදිසන්තීති අපදෙසා, ‘‘සම්මුඛා මෙතං ආවුසො භගවතො සුත’’න්තිආදිනා කෙනචි ආභතස්ස ‘‘ධම්මො’’ති විනිච්ඡිනනෙ කාරණං. කිං පන තන්ති? තස්ස යථාභතස්ස සුත්තොතරණාදි එව. යදි එවං කථං චත්තාරොති? යස්මා ධම්මස්ස ද්වෙ සම්පරායා සත්ථා, සාවකා ච, තෙසු ච සාවකා සඞ්ඝගණපුග්ගලවසෙන තිවිධා ¶ , එවං ‘‘තුම්හාකං මයා යං ධම්මො පටිග්ගහිතො’’ති අපදිසිතබ්බානං භෙදෙන චත්තාරො. තෙනාහ ‘‘සම්මුඛා මෙ තං ආවුසො භගවතො සුත’’න්තිආදි. තථා ච වුත්තං නෙත්තියං ‘‘චත්තාරො මහාපදෙසා බුද්ධාපදෙසො සඞ්ඝාපදෙසො සම්බහුලත්ථෙරාපදෙසො එකත්ථෙරාපදෙසො. ඉමෙ චත්තාරො මහාපදෙසා’’ති (නෙත්ති. 18) බුද්ධො අපදෙසො එතස්සාති බුද්ධාපදෙසො. එස නයො සෙසෙසුපි. තෙනාහ ‘‘බුද්ධාදයො…පෙ… මහාකාරණානී’’ති.

188. නෙව ¶ අභිනන්දිතබ්බන්ති න සම්පටිච්ඡිතබ්බං. ගන්ථස්ස සම්පටිච්ඡනං නාම සවනන්ති ආහ ‘‘න සොතබ්බ’’න්ති. පදබ්යඤ්ජනානීති පදානි ච බ්යඤ්ජනානි ච, අත්ථපදානි, බ්යඤ්ජනපදානි චාති අත්ථො. පජ්ජති අත්ථො එතෙහීති පදානි, අක්ඛරාදීනි බ්යඤ්ජනපදානි. පජ්ජිතබ්බතො පදානි, සඞ්කාසනාදීනි අත්ථපදානි. අට්ඨකථායංපන ‘‘‘පදසඞ්ඛාතානි බ්යඤ්ජනානී’ති බ්යඤ්ජනපදානෙව වුත්තානී’’ති කෙචි, තං න, අත්ථං බ්යඤ්ජෙන්තීති බ්යඤ්ජනානි, බ්යඤ්ජනපදානි, තෙහි බ්යඤ්ජිතබ්බතො බ්යඤ්ජනානි, අත්ථපදානීති උභයසඞ්ගහතො. ඉමස්මිං ඨානෙති තෙනාභතසුත්තස්ස ඉමස්මිං පදෙසෙ. පාළි වුත්තාති කෙවලො පාළිධම්මො පවත්තො. අත්ථො වුත්තොති පාළියා අත්ථො පවත්තො නිද්දිට්ඨො. අනුසන්ධි කථිතොති යථාරද්ධදෙසනාය, උපරි දෙසනාය ච අනුසන්ධානං කථිතං සම්බන්ධො කථිතො ¶ . පුබ්බාපරං කථිතන්ති පුබ්බෙනාපරං අවිරුජ්ඣනඤ්චෙව විසෙසාධානඤ්ච කථිතං පකාසිතං. එවං පාළිධම්මාදීනි සම්මදෙව සල්ලක්ඛෙත්වා ගහණං සාධුකං උග්ගහණන්ති ආහ ‘‘සුට්ඨු ගහෙත්වා’’ති. සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බානීති ¶ ඤාණෙන සුත්තෙ ඔගාහෙත්වා තාරෙතබ්බානි, තං පන ඔගාහෙත්වා තරණං තත්ථ ඔතරණං අනුප්පවෙසනං හොතීති වුත්තං ‘‘සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බානී’’ති. සංසන්දෙත්වා දස්සනං සන්දස්සනන්ති ආහ ‘‘විනයෙ සංසන්දෙතබ්බානී’’ති.

කිං පන තං සුත්තං, කො වා විනයොති විචාරණාය ආචරියානං මතිභෙදමුඛෙන තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. විනයොති විභඞ්ගපාඨමාහ. සො හි මාතිකාසඤ්ඤිතස්ස සුත්තස්ස අත්ථසූචනතො ‘‘සුත්ත’’න්ති වත්තබ්බතං අරහති. විවිධනයත්තා, විසිට්ඨනයත්තා ච විනයො, ඛන්ධකපාඨො. එවන්ති එවං සුත්තවිනයෙසු පරිග්ගය්හමානෙසු විනයපිටකම්පි න පරියාදීයති පරිවාරපාළියා අසඞ්ගහිතත්තා. සුත්තන්තාභිධම්මපිටකානි වා සුත්තං අත්ථසූචනාදිඅත්ථසම්භවතො. එවම්පීති ‘‘සුත්තන්තාභිධම්මපිටකානි සුත්තං, විනයපිටකං විනයො’’ති එවං සුත්තවිනයවිභාගෙ වුච්චමානෙපි. න තාව පරියාදීයන්තීති න තාව අනවසෙසතො පරිග්ගය්හන්ති, කස්මාති ආහ ‘‘අසුත්තනාමකඤ්හී’’තිආදි. යස්මා ‘‘සුත්ත’’න්ති ඉමං නාමං අනාරොපෙත්වා සඞ්ගීතම්පි ජාතකාදිබුද්ධවචනං අත්ථි, තස්මා වුත්තනයෙන තීණි පිටකානි න පරියාදිණ්ණානීති. සුත්තනිපාතඋදානඉතිවුත්තකාදීනි දීඝනිකායාදයො විය සුත්තනාමං ආරොපෙත්වා අසඞ්ගීතානීති අධිප්පායෙ පනෙත්ථ ජාතකාදීහි සද්ධිං තානිපි ගහිතානි. බුද්ධවංසචරියාපිටකානං පනෙත්ථ අග්ගහණෙ කාරණං මග්ගිතබ්බං, කිං වා තෙන මග්ගනෙන? සබ්බොපායං වණ්ණනානයො ථෙරවාදං දස්සනමුඛෙන පටික්ඛිත්තො එවාති.

අත්ථීති කිං අත්ථි, අසුත්තනාමකං බුද්ධවචනං නත්ථි එවාති දස්සෙති. තථා හි නිදානවණ්ණනායං ¶ (දී. නි. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) අම්හෙහි වුත්තං ¶ ‘‘සුත්තන්ති සාමඤ්ඤවිධි, විසෙසවිධයො පරෙ’’ති. තං සබ්බං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘සුත්තන්ති විනයො’’තිආදිනා වුත්තං සංවණ්ණනානයං ‘‘නායමත්ථො ඉධාධිප්පෙතො’’ති පටිසොධෙත්වා. විනෙති එතෙන කිලෙසෙති විනයො, කිලෙසවිනයනූපායො, සො එව ච නං කරොතීති කාරණන්ති ආහ ‘‘විනයො පන කාරණ’’න්ති.

ධම්මෙති ¶ පරියත්තිධම්මෙ. සරාගායාති සරාගභාවාය කාමරාගභවරාගපරිබ්රූහනාය. සඤ්ඤොගායාති භවසංයොජනාය. ආචයායාති වට්ටස්ස වඩ්ඪනත්ථාය. මහිච්ඡතායාති මහිච්ඡභාවාය. අසන්තුට්ඨියාති අසන්තුට්ඨිභාවාය. සඞ්ගණිකායාති කිලෙසසඞ්ගණගණසඞ්ගණවිහාරාය. කොසජ්ජායාති කුසීතභාවාය. දුබ්භරතායාති දුප්පොසතාය. විරාගායාති සකලවට්ටතො විරජ්ජනත්ථාය. විසඤ්ඤොගායාති කාමභවාදීහි විසංයුජ්ජනත්ථාය. අපචයායාති සබ්බස්සාපි වට්ටස්ස අපචයනාය, නිබ්බානායාති අත්ථො. අප්පිච්ඡතායාති පච්චයප්පිච්ඡතාදිවසෙන සබ්බසො ඉච්ඡාපගමාය. සන්තුට්ඨියාති ද්වාදසවිධසන්තුට්ඨිභාවාය. පවිවෙකායාති පවිවිත්තභාවාය, කායවිවෙකාදිතදඞ්ගවිවෙකාදිවිවෙකසිද්ධියා. වීරියාරම්භායාති කායිකස්ස චෙව, චෙතසිකස්ස ච වීරියස්ස පග්ගහණත්ථාය. සුභරතායාති සුඛපොසනත්ථාය. එවං යො පරියත්තිධම්මො උග්ගහණධාරණපරිපුච්ඡාමනසිකාරවසෙන යොනිසො පටිපජ්ජන්තස්ස සරාගාදිභාවපරිවජ්ජනස්ස කාරණං හුත්වා විරාගාදිභාවාය සංවත්තති, එකංසතො එසො ධම්මො. එසො විනයො, සම්මදෙව ¶ අපායාදීසු අපතනවසෙන ධාරණතො, කිලෙසානං විනයනතො, සත්ථු සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔවාදානුසිට්ඨිභාවතො එතං සත්ථුසාසනන්ති ධාරෙය්යාසි ජානෙය්යාසි, අවබුජ්ඣෙය්යාසීති අත්ථො. චතුසච්චස්ස සූචනං සුත්තන්ති ආහ ‘‘සුත්තෙති තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ’’ති. තෙපිටකඤ්හි බුද්ධවචනං සච්චවිනිමුත්තං නත්ථි. රාගාදිවිනයනකාරණං තථාගතෙන සුත්තපදෙන පකාසිතන්ති ආහ ‘‘විනයෙති එතස්මිං රාගාදිවිනයකාරණෙ’’ති.

සුත්තෙ ඔසරණඤ්චෙත්ථ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ පරියාපන්නතාවසෙනෙව වෙදිතබ්බං, න අඤ්ඤථාති ආහ ‘‘සුත්තපටිපාටියා කත්ථචි අනාගන්ත්වා’’ති. ඡල්ලිං උට්ඨපෙත්වාති අරොගස්ස මහතො රුක්ඛස්ස තිට්ඨතො උපක්කමෙන ඡල්ලියා සකලිකාය, පපටිකාය වා උට්ඨපනං විය අරොගස්ස සාසනධම්මස්ස තිට්ඨතො බ්යඤ්ජනමත්තෙන තප්පරියාපන්නං විය හුත්වා ඡල්ලිසදිසං පුබ්බාපරවිරුද්ධතාදිදොසං උට්ඨපෙත්වා පරිදීපෙත්වා, තාදිසානි පන එකංසතො ගුළ්හවෙස්සන්තරාදිපරියාපන්නානි හොන්තීති ආහ ‘‘ගුළ්හවෙස්සන්තර…පෙ…පඤ්ඤායන්තීති අත්ථො’’ති ¶ . රාගාදිවිනයෙති රාගාදීනං විනයනත්ථෙ. තදාකාරතාය න පඤ්ඤායමානානි න දිස්සමානානි ඡඩ්ඩෙතබ්බානි වජ්ජිතබ්බානි න ගහෙතබ්බානි. සබ්බත්ථාති සබ්බවාරෙසු.

ඉමස්මිං ¶ පන ඨානෙති ඉමස්මිං මහාපදෙසනිද්දෙසට්ඨානෙ. ‘‘සුත්තෙ චත්තාරො මහාපදෙසා’’තිආදිනා වුත්තම්පි අවුත්තෙන සද්ධිං ගහෙත්වා පකිණ්ණකකථාය මාතිකං උද්දිසති. ඤාතුං ¶ ඉච්ඡිතො අත්ථො පඤ්හො, තස්ස විස්සජ්ජනානි පඤ්හාබ්යාකරණානි, අත්ථසූචනාදිඅත්ථෙන සුත්තං, පාළි, තං සුත්තං අනුලොමෙති අනුකූලෙතීති සුත්තානුලොමං, මහාපදෙසො. ආචරියා වදන්ති සංවණ්ණෙන්ති පාළිං එතෙනාති ආචරියවාදො අට්ඨකථා. තස්ස තස්ස ථෙරස්ස අත්තනො එව මති අධිප්පායොති අත්තනොමති. ධම්මවිනිච්ඡයෙ පත්තෙති ධම්මෙ විනිච්ඡිනිතබ්බෙ උපට්ඨිතෙ. ඉමෙති අනන්තරං වුත්තා චත්තාරො මහාපදෙසා. පමීයති ධම්මො පරිච්ඡිජ්ජති විනිච්ඡීයති එතෙනාති පමාණං. තෙනාහ ‘‘යං එත්ථ සමෙතී’’තිආදි. ඉතරන්ති මහාපදෙසෙසු අසමෙන්තං. පුන ඉතරන්ති අකප්පියං අනුලොමෙන්තං කප්පියං පටිබාහන්තං සන්ධායාහ.

එකංසෙනෙව බ්යාකාතබ්බො විස්සජ්ජෙතබ්බොති එකංසබ්යාකරණීයො. විභජ්ජාති පුච්ඡිතමත්ථං අවධාරණාදිභෙදෙන විභජිත්වා. පටිපුච්ඡාති පුච්ඡන්තං පුග්ගලං පටිපුච්ඡිත්වා. ඨපනීයොති තිධාපි අවිස්සජ්ජනීයත්තා ඨපනීයො බ්යාකරණං අකත්වා ඨපෙතබ්බො. ‘‘චක්ඛුං අනිච්ච’’න්ති පඤ්හෙ උත්තරපදාවධාරණං සන්ධාය ‘‘එකංසෙනෙව බ්යාකාතබ්බ’’න්ති වුත්තං නිච්චතාය ලෙසස්සාපි තත්ථ අභාවතො. පුරිමපදාවධාරණෙ පන විභජ්ජබ්යාකරණීයතා චක්ඛුසොතෙසු විසෙසත්ථසාමඤ්ඤත්ථානං අසාධාරණභාවතො. ද්වින්නං තෙසං සදිසතාචොදනා පටිපුච්ඡනමුඛෙනෙව බ්යාකරණීයා පටික්ඛෙපවසෙන, අනුඤ්ඤාතවසෙන ච විස්සජ්ජිතබ්බතොති ආහ ‘‘යථා චක්ඛු, තථා සොතං…පෙ… අයං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණීයො පඤ්හො’’ති. තං ජීවං තං සරීරන්ති ජීවසරීරානං අනඤ්ඤතාපඤ්හො. යස්ස යෙන අනඤ්ඤතාචොදිතා, සො එව පරමත්ථතො ¶ නුපලබ්භතීති වඤ්ඣාතනයස්ස මත්තෙය්යතාකිත්තනසදිසොති අබ්යාකාතබ්බතාය ඨපනීයො වුත්තොති. ඉමානි චත්තාරි පඤ්හබ්යාකරණානි පමාණං තෙනෙව නයෙන තෙසං පඤ්හානං බ්යාකාතබ්බතො.

විනයමහාපදෙසො කප්පියානුලොමවිධානතො නිප්පරියායතො අනුලොමකප්පියං නාම, මහාපදෙසභාවෙන පන තංසදිසතාය සුත්තන්තමහාපදෙසෙසුපි ‘‘අනුලොමකප්පිය’’න්ති අයං අට්ඨකථාවොහාරො. යදිපි තත්ථ තත්ථ භගවතා පවත්තිතපකිණ්ණකදෙසනාව අට්ඨකථා, සා පන ධම්මසඞ්ගාහකෙහි පඨමං තීණි පිටකානි සඞ්ගායිත්වා තස්ස අත්ථවණ්ණනානුරූපෙනෙව ¶ වාචනාමග්ගං ආරොපිතත්තා ‘‘ආචරියවාදො’’ති වුච්චති ආචරියා වදන්ති සංවණ්ණෙන්ති පාළිං එතෙනාති. තෙනාහ ¶ ‘‘ආචරියවාදො නාම අට්ඨකථා’’ති. තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හො එව ච බුද්ධවචනස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභූතො කථාමග්ගො මහින්දත්ථෙරෙන තම්බපණ්ණිදීපං ආභතො පච්ඡා තම්බපණ්ණියෙහි මහාථෙරෙහි සීහළභාසාය ඨපිතො නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරපරිහරණත්ථං. අත්තනොමති නාම ථෙරවාදො. නයග්ගාහෙනාති සුත්තාදිතො ලබ්භමානනයග්ගහණෙන. අනුබුද්ධියාති සුත්තාදීනියෙව අනුගතබුද්ධියා. අත්තනො පටිභානන්ති අත්තනො එව තස්ස අත්ථස්ස වුත්තනයෙන උපට්ඨානං, යථාඋපට්ඨිතා අත්ථා එව තථා වුත්තා. සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති යථා සුත්තෙන සංසන්දති, එවං මහාපදෙසතො අත්ථා උද්ධරිතබ්බාති දස්සෙති. පමාදපාඨවසෙන ආචරියවාදස්ස කදාචි පාළියා අසංසන්දනාපි සියා, සො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආචරියවාදොපි සුත්තෙන සමෙන්තොයෙවගහෙතබ්බො’’ති. සබ්බදුබ්බලා පුග්ගලස්ස සයං පටිභානභාවතො. තථා ච සාපි ගහෙතබ්බා, කීදිසී? සුත්තෙන සමෙන්තා යෙවාති යොජනා. තාසූති තීසු සඞ්ගීතීසු. ‘‘ආගතමෙව පමාණ’’න්ති ඉමිනා මහාකස්සපාදීහි සඞ්ගීතමෙව ‘‘සුත්ත’’න්ති ඉධාධිප්පෙතන්ති තදඤ්ඤස්ස ¶ සුත්තභාවමෙව පටික්ඛිපති. තදත්ථා එව හි තිස්සො සඞ්ගීතියො. තත්ථාති ගාරය්හසුත්තෙ. න චෙව සුත්තෙ ඔසරන්ති, න ච විනයෙ සන්දිස්සන්තීති වෙදිතබ්බානි තස්ස අසුත්තභාවතො තෙන ‘‘අනුලොමකප්පියං සුත්තෙන සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං එවත්ථං නිගමනවසෙන නිදස්සෙති. සබ්බත්ථ ‘‘න ඉතර’’න්ති වචනං තත්ථ තත්ථ ගහිතාවධාරණඵලදස්සනං දට්ඨබ්බං.

කම්මාරපුත්තචුන්දවත්ථුවණ්ණනා

189. සූකරමද්දවන්ති වනවරාහස්ස මුදුමංසං. යස්මා චුන්දො අරියසාවකො සොතාපන්නො, අඤ්ඤෙ ච භගවතො, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ආහාරං පටියාදෙන්තා අනවජ්ජමෙව පටියාදෙන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘පවත්තමංස’’න්ති. තං කිරාති ‘‘නාතිතරුණස්සා’’තිආදිනා වුත්තවිසෙසං. තථා හි තං ‘‘මුදු චෙව සිනිද්ධඤ්චා’’ති වුත්තං. මුදුමංසභාවතො හි අභිසඞ්ඛරණවිසෙසෙන ච ‘‘මද්දව’’න්ති වුත්තං. ඔජං පක්ඛිපිංසු ‘‘අයං භගවතො පච්ඡිමකො ආහාරො’’ති පුඤ්ඤවිසෙසාපෙක්ඛාය, තං පන තථාපක්ඛිත්තදිබ්බොජතාය ගරුතරං ජාතං.

අඤ්ඤෙ ¶ යං දුජ්ජීරං, තං අජානන්තා ‘‘කස්සචි අදත්වා විනාසිත’’න්ති උපවදෙය්යුන්ති පරූපවාදමොචනත්ථං භගවා ‘‘නාහං ත’’න්තිආදිනා සීහනාදං නදති.

190. කථං පනායං සීහනාදො නනු තං භගවතොපි සම්මාපරිණාමං න ගතන්ති? නයිදං එවං දට්ඨබ්බං, යස්මා ‘‘සම්මදෙව තං භගවතො පරිණාමං ගත’’න්ති වත්තුං අරහති තප්පච්චයා උප්පන්නස්ස ¶ විකාරස්ස අභාවතො, අඤ්ඤපච්චයස්ස ච විකාරස්ස මුදුභාවං ආපාදිතත්තා. තෙනාහ ‘‘න පන භුත්තප්පච්චයා’’තිආදි. න හි භගවා, අඤ්ඤෙ වා පන ඛීණාසවා නවවෙදනුප්පාදනවසෙන ආහාරං පරිභුඤ්ජන්ති අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතමෙව කත්වා ආහාරස්ස උපභුඤ්ජනතො. යදි එවං කස්මා පාළියං ‘‘භත්තං භුත්තාවිස්ස ඛරො ආබාධො උප්පජ්ජී’’තිආදි වුත්තං? තං භොජනුත්තරකාලං ¶ උප්පන්නත්තා වුත්තං. ‘‘න පන භුත්තපච්චයා’’ති වුත්තො වායමත්ථො අට්ඨකථායං. කතුපචිතස්ස ලද්ධොකාසස්ස කම්මස්ස වසෙන බලවතිපි රොගෙ උප්පන්නෙ ගරුසිනිද්ධභොජනප්පච්චයා වෙදනානිග්ගහො ජාතො, තෙනාහ ‘‘යදි හී’’තිආදි. පත්ථිතට්ඨානෙති ඉච්ඡිතට්ඨානෙ, ඉච්ඡා චස්ස තත්ථ ගන්ත්වා විනෙතබ්බවෙනෙය්යාපෙක්ඛා දට්ඨබ්බා. ගාථායම්පි ‘‘සුත’’න්ති ඉමිනා සුතමත්තං, පරෙසං වචනමත්තමෙතං, න පන භොජනප්පච්චයා ආබාධං ඵුසි ධීරොති දස්සෙති.

191. පසන්නභාවෙන උදකස්ස අච්ඡභාවො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘අච්ඡොදකාති පසන්නොදකා’’ති. සාදුරසත්තා සාතතාති ආහ ‘‘මධුරොදකා’’ති. තනුකමෙව සලිලං විසෙසතො සීතලං, න බහලන්ති ආහ ‘‘තනුසීතලසලිලා’’ති. නික්කද්දමාති සෙතභාවස්ස කාරණමාහ. පඞ්කචික්ඛල්ලාදිවසෙන හි උදකස්ස විවණ්ණතා, සභාවතො පන තං සෙතවණ්ණං එවාති.

පුක්කුසමල්ලපුත්තවත්ථුවණ්ණනා

192. ධුරවාතෙති පටිමුඛවාතෙ. දීඝපිඞ්ගලොති දීඝො හුත්වා පිඞ්ගලචක්ඛුකො. පිඞ්ගලක්ඛිකො හි සො ‘‘ආළාරො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. එවරූපන්ති දක්ඛති කරිස්සති භවිස්සතීති ඊදිසං. ඊදිසෙසූති යත්ර යංචාති එවරූපනිපාතසද්දයුත්තට්ඨානෙසු.

193. විචරන්තියො ¶ මෙඝගබ්භතො නිච්ඡරන්තියො විය හොන්තීති වුත්තං ‘‘නිච්ඡරන්තීසූති විචරන්තීසූ’’ති. නවවිධායාති නවප්පකාරාය. නවසු හි පකාරෙසු එකවිධාපි අසනි තප්පරියාපන්නතාය ‘‘නවවිධා’’ ත්වෙව වුච්චති. ඊදිසී හි එසා රුළ්හි අට්ඨවිමොක්ඛපත්තිපි සමඤ්ඤා විය. අසඤ්ඤං කරොති, යො තස්සා සද්දෙන ¶ , තෙජසා ච අජ්ඣොත්ථටො. එකං චක්කන්ති එකං මණ්ඩලං. සඞ්කාරං තීරෙන්තී පරිච්ඡිජ්ජන්තී විය දස්සෙතීති සතෙරා. ගග්ගරායමානාති ගග්ගරාතිසද්දං කරොන්තී, අනුරවදස්සනඤ්හෙතං. කපිසීසාති කපිසීසාකාරවතී. මච්ඡවිලොලිකාති ¶ උදකෙ පරිප්ඵන්දමානමච්ඡො විය විලුළිතාකාරා. කුක්කුටසදිසාති පසාරිතපක්ඛකුක්කුටාකාරා. නඞ්ගලස්ස කස්සනකාලෙ කස්සකානං හත්ථෙන ගහෙතබ්බට්ඨානෙ මණිකා හොති, තං උපාදාය නඞ්ගලං ‘‘දණ්ඩමණිකා’’ති වුච්චති, තස්මා දණ්ඩමණිකාකාරා දණ්ඩමණිකා. තෙනාහ ‘‘නඞ්ගලසදිසා’’ති. දෙවෙ වස්සන්තෙපි සජොතිභූතතාය උදකෙන අතෙමෙතබ්බතො මහාසනි ‘‘සුක්ඛාසනී’’ති වුත්තා. තෙනාහ ‘‘පතිතට්ඨානං සමුග්ඝාටෙතී’’ති.

භුසාගාරකෙති භුසමයෙ අගාරකෙ. තත්ථ කිර මහන්තං පලාලපුඤ්ජං අබ්භන්තරතො පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා සාලාසදිසං පබ්බජිතානං වසනයොග්ගට්ඨානං කතං, තදා භගවා තත්ථ වසි, තං පන ඛලමණ්ඩලං සාලාසදිසන්ති ආහ ‘‘ඛලසාලාය’’න්ති. එත්ථාති හෙතුම්හි භුම්මවචනන්ති ආහ ‘‘එතස්මිං කාරණෙ’’ති, අසනිපාතෙන ඡන්නං ජනානං හතකාරණෙති අත්ථො. සො ත්වං භන්තෙති අයමෙව වා පාඨො.

194. සිඞ්ගී නාම කිර උත්තමං අතිවිය පභස්සරං බුද්ධානං ඡවිවණ්ණොභාසං දෙවලොකතො ආගතසුවණ්ණං. තෙනෙවාහ ‘‘සිඞ්ගීසුවණ්ණවණ්ණ’’න්ති. ‘‘කිං පන ථෙරො තං ගණ්හී’’ති සයමෙව පුච්ඡං සමුට්ඨාපෙත්වා තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදිමාහ. තෙනෙව කාරණෙනාති උපට්ඨාකට්ඨානස්ස මත්ථකප්පත්ති, පරෙසං ¶ වචනොකාසපච්ඡෙදනං, තෙන වත්ථෙන සත්ථු පූජනං, සත්ථු අජ්ඣාසයානුවත්තනන්ති ඉමිනා තෙනෙව යථාවුත්තෙන චතුබ්බිධෙන කාරණෙන.

195. ථෙරො ච තාවදෙව තං සිඞ්ගීවණ්ණං මට්ඨදුස්සං භගවතො උපනාමෙසි ‘‘පටිග්ගණ්හතු මෙ භන්තෙ භගවා ඉමං මට්ඨදුස්සං, තං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති. පටිග්ගහෙසි භගවා, පටිග්ගහෙත්වාව නං පරිභුඤ්ජි ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘භගවාපි තතො එකං නිවාසෙසි, එකං පාරුපී’’ති. තාවදෙව කිර තං භික්ඛූ ඔවට්ටිකරණමත්තෙන තුන්නකම්මං නිට්ඨාපෙත්වා ථෙරස්ස උපනෙසුං, ථෙරො භගවතො උපනාමෙසි. හතච්චිකං වියාති පටිහතප්පභං, විය-සද්දො නිපාතමත්තං. භගවතො හි සරීරප්පභාහි අභිභුය්යමානා තස්ස වත්ථයුගස්ස පභස්සරතා නාහොසි. අන්තන්තෙනෙවාති අන්තො අන්තො එව, අබ්භන්තරතො එවාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘බහිපනස්ස පභා නත්ථී’’ති.

‘‘පසන්නරූපං සමුට්ඨාපෙතී’’ති එතෙනෙතස්ස ආහාරස්ස භුත්තප්පච්චයා න සො රොගොති අයමත්ථො දීපිතො. ද්වීසු කාලෙසු එවං හොති ද්වින්නං නිබ්බානධාතූනං සමධිගමසමයභාවතො. උපවත්තනෙ අන්තරෙන යමකසාලානන්ති එත්ථ වත්තබ්බං පරතො ආගමිස්සති.

196. සබ්බං ¶ සුවණ්ණවණ්ණමෙව අහොසි අතිවිය පරිසුද්ධාය පභස්සරාය එකග්ඝනාය භගවතො සරීරප්පභාය නිරන්තරං අභිභූතත්තා.

ධම්මෙති පරියත්තිධම්මෙ. පවත්තාති පාවචනභාවෙන දෙසෙතා. පුරතොව නිසීදි ඔවාදප්පටිකරණභාවතො.

197. දානානිසංසසඞ්ඛාතා ¶ ලාභාති වණ්ණදානබලදානාදිභෙදා දානස්ස ආනිසංසසඤ්ඤිතා දිට්ඨධම්මිකා, සම්පරායිකා ච ලාභා ඉච්ඡිතබ්බා. තෙ අලාභාති තෙ සබ්බෙ තුය්හං අලාභා, ලාභා එව න හොන්ති. දිට්ඨෙව ධම්මෙ පච්චක්ඛභූතෙ ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ භවා දිට්ඨධම්මිකා. සම්පරෙතබ්බතො පෙච්ච ගන්තබ්බතො ‘‘සම්පරායො’’ති ලද්ධනාමෙ පරලොකෙ භවා සම්පරායිකා. දිට්ඨධම්මිකා ච සම්පරායිකා ච දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකා. දානානිසංසසඞ්ඛාතා ලාභාති දානානිසංසභූතා ලාභා. සබ්බථා සමමෙව හුත්වා සමං ඵලං එතෙසං න එකදෙසෙනාති සමසමඵලා. පිණ්ඩපාතාති තබ්බිසයං දානමයං පුඤ්ඤමාහ.

යදි ඛෙත්තවසෙන නෙසං සමඵලතා අධිප්පෙතා, සතිපි එකසන්තානභාවෙ පුථුජ්ජනඅරහන්තභාවසිද්ධං නනු තෙසං ඛෙත්තං විසිට්ඨන්ති දස්සෙතුං ‘‘නනු චා’’තිආදිමාහ. පරිනිබ්බානසමතායාති කිලෙසපරිනිබ්බානඛන්ධපරිනිබ්බානභාවෙන පරිනිබ්බානසමතාය. ‘‘පරිභුඤ්ජිත්වා පරිනිබ්බුතො’’ති එතෙන ¶ යථා පණීතපිණ්ඩපාතපරිභොගූපත්ථම්භිතරූපකායසන්නිස්සයො ධම්මකායො සුඛෙනෙව කිලෙසෙ පරිච්චජි, භොජනසප්පායසංසිද්ධියා එවං සුඛෙනෙව ඛන්ධෙ පරිච්චජීති එවං කිලෙසපරිච්චාගස්ස, ඛන්ධපරිච්චාගස්ස ච සුඛසිද්ධිනිමිත්තතාය උභින්නං පිණ්ඩපාතානං සමඵලතා ජොතිතා. ‘‘පිණ්ඩපාතසීසෙන ච පිණ්ඩපාතදානං ජොතිත’’න්ති වුත්තො වායමත්ථො. යථා හි සුජාතාය ‘‘ඉමං ආහාරං නිස්සාය මය්හං දෙවතාය වණ්ණසුඛබලාදිගුණා සම්මදෙව සම්පජ්ජෙය්යු’’න්ති උළාරො අජ්ඣාසයො තදා අහොසි, එවං චුන්දස්සපි කම්මාරපුත්තස්ස ‘‘ඉමං ආහාරං නිස්සාය භගවතො වණ්ණසුඛබලාදිගුණා සම්මදෙව සම්පජ්ජෙය්යු’’න්ති උළාරො අජ්ඣාසයොති එවම්පි නෙසං උභින්නං සමඵලතා වෙදිතබ්බා. සතිපි චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තීනං දෙවසිකං වළඤ්ජනසමාපත්තිභාවෙ යථා පන අභිසම්බුජ්ඣනදිවසෙ අභිනවවිපස්සනං පට්ඨපෙන්තො රූපසත්තකාදි (විසුද්ධි. ටී. 2.707 විත්ථාරො) වසෙන චුද්දසහාකාරෙහි ¶ සන්නෙත්වා මහාවිපස්සනාමුඛෙන තා සමාපත්තියො සමාපජ්ජි, එවං පරිනිබ්බානදිවසෙපි සබ්බා තා සමාපජ්ජීති එවං සමාපත්තිසමතායපි තෙසං සමඵලතා. චුන්දස්ස තාව අනුස්සරණං උළාරතරං හොතු භගවතො දින්නභාවෙන අඤ්ඤථත්තාභාවතො, සුජාතාය පන ¶ කථං දෙවතාය දින්නන්ති? එවංසඤ්ඤිභාවතොති ආහ ‘‘සුජාතා චා’’තිආදි. අපරභාගෙති අභිසම්බොධිතො අපරභාගෙ. පුන අපරභාගෙති පරිනිබ්බානතො පරතො. ධම්මසීසන්ති ධම්මානං මත්ථකභූතං නිබ්බානං. මෙ ගහිතන්ති මම වසෙන ගහිතං. තෙනාහ ‘‘මය්හං කිරා’’තිආදි.

අධිපතිභාවො ආධිපතෙය්යන්ති ආහ ‘‘ජෙට්ඨභාවසංවත්තනියක’’න්ති.

සංවරෙති සීලසංවරෙ. වෙරන්ති පාණාතිපාතාදිපඤ්චවිධං වෙරං. තඤ්හි වෙරිධම්මභාවතො, වෙරහෙතුතාය ච ‘‘වෙර’’න්ති වුච්චති. කොසල්ලං වුච්චති ඤාණං, තෙන යුත්තො කුසලොති ආහ ‘‘කුසලො පන ඤාණසම්පන්නො’’ති. ඤාණසම්පදා නාම ඤාණපාරිපූරී, සා ච අග්ගමග්ගවසෙන වෙදිතබ්බා, අග්ගමග්ගො ච නිරවසෙසතො කිලෙසෙ පජහතීති ආහ ‘‘අරියමග්ගෙන…පෙ… ජහාතී’’ති. ඉමං පාපකං ජහිත්වාති දානෙන තාව ලොභමච්ඡරියාදිපාපකං, සීලෙන පාණාතිපාතාදිපාපකං ජහිත්වා තදඞ්ගවසෙන පහාය තතො සමථවිපස්සනාධම්මෙහි වික්ඛම්භනවසෙන, තතො මග්ගපටිපාටියා සමුච්ඡෙදවසෙන අනවසෙසං පාපකං පහාය. තථා ¶ පහීනත්තා එව රාගාදීනං ඛයා කිලෙසනිබ්බානෙන සබ්බසො කිලෙසවූපසමෙන නිබ්බුතො පරිනිබ්බුතොති සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා දෙසනාය කූටං ගණ්හන්තො ‘‘ඉති චුන්දස්ස…පෙ… සම්පස්සමානො උදානං උදානෙසී’’ති.

චතුත්ථභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

198. එවං ¶ තං කුසිනාරායං හොතීති යථා අනුරාධපුරස්ස ථූපාරාමො දක්ඛිණපච්ඡිමදිසායං, එවං තං උය්යානං කුසිනාරාය දක්ඛිණපච්ඡිමදිසායං හොති. තස්මාති යස්මා නගරං පවිසිතුකාමා උය්යානතො උපෙච්ච වත්තන්ති ගච්ඡන්ති එතෙනාති ‘‘උපවත්තන’’න්ති වුච්චති, තං සාලපන්තිභාවෙන ඨිතං සාලවනං. අන්තරෙනාති වෙමජ්ඣෙ. තස්ස කිර මඤ්චකස්සාති තත්ථ පඤ්ඤපියමානස්ස තස්ස මඤ්චකස්ස. තත්රාපි…පෙ… එකො පාදභාගස්ස, තස්මා ‘‘අන්තරෙන යමකසාලාන’’න්ති වුත්තං. සංසිබ්බිත්වාති අඤ්ඤමඤ්ඤආසත්තවිටපසාඛතාය සංසිබ්බිත්වා විය. ‘‘ඨිතසාඛා’’තිපි වුත්තං අට්ඨකථායං. යං පන පාළියං ‘‘උත්තරසීසකං මඤ්චකං ¶ පඤ්ඤපෙහී’’ති වුත්තං, තං පච්ඡිමදස්සනං දට්ඨුං ආගතානං දෙවතානං දට්ඨුං යොග්යතාවසෙන වුත්තං. කෙචි පන ‘‘උත්තරදිසාවිලොකනමුඛං පුබ්බදිසාසීසකං කත්වා මඤ්චකං පඤ්ඤපෙහීති අත්ථො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං.

එතෙ නාගානමුත්තමාති එතෙ ගොත්තතො ගොචරිආදිනාමකා හත්ථිනාගෙසු බලෙන සෙට්ඨතමා. මජ්ඣිමට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.148) පන කෙචි හත්ථිනො ඉතො අඤ්ඤථා ආගතා, සො පන නෙසං නාමමත්තකතො භෙදො දට්ඨබ්බො.

පරිභුත්තකාලතො පට්ඨාය…පෙ… පරික්ඛයං ගතං, ‘‘න පන පරිභුත්තප්පච්චයා’’ති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. චඞ්ගවාරෙති ඌමියං. කතොකාසස්ස කම්මස්ස වසෙන යථාසමුට්ඨිතො රොගො ආරොග්යං අභිමද්දතීති කත්වා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘වියා’’ති වුත්තං. යස්මා භගවා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ¶ කප්පං, කප්පාවසෙසං වා ඨාතුං සමත්ථො එව, තත්තකං කාලං ¶ ඨානෙ පයොජනාභාවතො ආයුසඞ්ඛාරෙ ඔස්සජ්ජිත්වා තාදිසස්ස කම්මස්ස ඔකාසං අදාසි, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘වියා’’තිපි වත්තුං යුජ්ජතියෙව.

කුසලං කාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති ‘‘එවං මහප්ඵලං, එවං මහානිසංසං, මහානුභාවඤ්ච තං කුසල’’න්ති.

එකස්සාපි සත්තස්ස වට්ටදුක්ඛවූපසමො බුද්ධානං ගරුතරො හුත්වා උපට්ඨාති අතිදුල්ලභභාවතො, තස්මා ‘‘අපරම්පි පස්සතී’’තිආදි වුත්තං, ස්වායමත්ථො මාගණ්ඩියසුත්තෙන (සු. නි. 841) දීපෙතබ්බො.

තතියං පන කාරණං සත්තානං උප්පජ්ජනකඅනත්ථපරිහරණන්ති තං දස්සෙන්තො පුන ‘‘අපරම්පි පස්සතී’’තිආදිමාහ.

සීහසෙය්යන්ති. එත්ථ සයනං සෙය්යා, සීහස්ස විය සෙය්යා සීහසෙය්යා, තං සීහසෙය්යං. අථ වා සීහසෙය්යන්ති සෙට්ඨසෙය්යං, යදිදං අත්ථද්වයං පරතො ආගමිස්සති.

‘‘වාමෙන පස්සෙන සෙන්තී’’ති එවං වුත්තා කාමභොගිසෙය්යා,දක්ඛිණපස්සෙන සයානො නාම නත්ථි දක්ඛිණහත්ථස්ස සරීරග්ගහණාදියොගක්ඛමතො, පුරිසවසෙන චෙතං වුත්තං.

එකෙන ¶ පස්සෙන සයිතුං න සක්කොන්ති දුක්ඛුප්පත්තිතො.

අයං සීහසෙය්යාති අයං එවං වුත්තා සීහසෙය්යා. ‘‘තෙජුස්සදත්තා’’ති ඉමිනා සීහස්ස අභීරුභාවං දස්සෙති. භීරුකා හි සෙසමිගා අත්තනො ආසයං පවිසිත්වා සන්තාසපුබ්බකං යථා තථා සයන්ති, සීහො පන අභීරුභාවතො සතොකාරී භික්ඛු විය සතිං උපට්ඨාපෙත්වාව සයති. තෙනාහ ‘‘පුරිමපාදෙ’’තිආදි. දක්ඛිණෙ පුරිමපාදෙ වාමස්ස පුරිමපාදස්ස ඨපනවසෙන ද්වෙ පුරිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙත්වා. පච්ඡිමපාදෙති ද්වෙ පච්ඡිමපාදෙ. වුත්තනයෙනෙව ඉධාපි එකස්මිං ඨානෙ පාදට්ඨපනං වෙදිතබ්බං, ඨිතොකාසසල්ලක්ඛණං අභීරුභාවෙනෙව. ‘‘සීසං පන උක්ඛිපිත්වා’’තිආදිනා වුත්තා සීහකිරියා අනුත්රාසපබුජ්ඣනං ¶ විය අභීරුභාවසිද්ධා ධම්මතාවසෙනෙවාති වෙදිතබ්බා. සීහවිජම්භිතවිජම්භනං අතිවෙලං එකාකාරෙන ඨපිතානං සරීරාවයවානං ගමනාදිකිරියාසු යොග්යභාවාපාදනත්ථං. තික්ඛත්තුං සීහනාදනදනං අප්පෙසක්ඛමිගජාතපරිහරණත්ථං.

සෙති ¶ අබ්යාවටභාවෙන පවත්තති එත්ථාති සෙය්යා, චතුත්ථජ්ඣානමෙව සෙය්යා චතුත්ථජ්ඣානසෙය්යා. කිං පන තං චතුත්ථජ්ඣානන්ති? ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං, තතො හි වුට්ඨහිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා භගවා අනුක්කමෙන අග්ගමග්ගං අධිගන්ත්වා තථාගතො ජාතොති. ‘‘තයිදං පදට්ඨානං නාම, න සෙය්යා, තථාපි යස්මා ‘චතුත්ථජ්ඣානා වුට්ඨහිත්වා සමනන්තරා භගවා පරිනිබ්බායී’ති (දී. නි. 2.219) වක්ඛති, තස්මා ලොකියචතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති එව තථාගතසෙය්යා’’ති කෙචි, එවං සති පරිනිබ්බානකාලිකාව තථාගතසෙය්යාති ආපජ්ජති, න ච භගවා ලොකියචතුත්ථජ්ඣානසමාපජ්ජනබහුලො විහාසි. අග්ගඵලවසෙන පවත්තං පනෙත්ථ චතුත්ථජ්ඣානං වෙදිතබ්බං. තත්ථ යථා සත්තානං නිද්දුපගමනලක්ඛණා සෙය්යා භවඞ්ගචිත්තවසෙන හොති, සා ච නෙසං පඨමජාතිසමන්වයා යෙභුය්යවුත්තිකා, එවං භගවතො අරියජාතිසමන්වයං යෙභුය්යවුත්තිකං අග්ගඵලභූතං චතුත්ථජ්ඣානං ‘‘තථාගතසෙය්යා’’ති වෙදිතබ්බං. සීහසෙය්යා නාම සෙට්ඨසෙය්යාති ආහ ‘‘උත්තමසෙය්යා’’ති.

නත්ථි එතිස්සා උට්ඨානන්ති අනුට්ඨානා, සෙය්යා, තං අනුට්ඨානසෙය්යං. ‘‘ඉතො උට්ඨහිස්සාමී’’ති මනසිකාරස්ස අභාවතො ‘‘උට්ඨානසඤ්ඤං මනසි කරිත්වා’’ති න වුත්තං.එත්ථාති එතස්මිං අනුට්ඨානසෙය්යුපගමනෙ. කායවසෙන අනුට්ඨානං, න චිත්තවසෙන, චිත්තවසෙන ච අනුට්ඨානං නාම නිද්දුපගමනන්ති ¶ තදභාවං දස්සෙතුං ‘‘නිද්දාවසෙනා’’තිආදි වුත්තං. භවඞ්ගස්සාති නිද්දුපගමනලක්ඛණස්ස භවඞ්ගස්ස.

සබ්බපාලිඵුල්ලාති ¶ සබ්බත්ථකමෙව විකසනවසෙන ඵුල්ලා, න එකදෙසවිකසනවසෙන. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙ සමන්තතො පුප්ඵිතා’’ති. එකච්ඡන්නාති සම්ඵුල්ලපුප්ඵෙහි එකාකාරෙන සබ්බත්ථෙව ඡාදිතා. උල්ලොකපදුමානීති හෙට්ඨා ඔලොකෙන්තානි විය තිට්ඨනපදුමානි. මොරපිඤ්ඡකලාපො විය පඤ්චවණ්ණපුප්ඵසඤ්ඡාදිතත්තා.

නන්දපොක්ඛරණීසම්භවානීති නන්දපොක්ඛරණීතීරසම්භවානි. මහාතුම්බමත්තන්ති ආළ්හකමත්තං. පවිට්ඨානීති ඛිත්තානි. සරීරමෙව ඔකිරන්තීති සරීරමෙව අජ්ඣොකිරන්ති.

දෙවතානං ¶ උපකප්පනචන්දනචුණ්ණානීති සට්ඨිපි පඤ්ඤාසම්පි යොජනානි වායනකසෙතවණ්ණචන්දනචුණ්ණානි. දිබ්බගන්ධජාලචුණ්ණානීති දිබ්බගන්ධදිබ්බචුණ්ණානි. හරිතාලඅඤ්ජනචුණ්ණාදීනිපි දිබ්බානි පරමසුගන්ධානි එවාති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙවාහ ‘‘සබ්බදිබ්බගන්ධවාසවිකතියො’’ති.

එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිත්වා අන්තලික්ඛෙ වජ්ජන්ති මහාභිනික්ඛමනකාලෙ විය.

තාති දෙවතා. ගන්ථමානා වාති මාලං රචන්තියො එව. අපරිනිට්ඨිතා වාති යථාධිප්පායං පරියොසිතා එව. හත්ථෙන හත්ථන්ති අත්තනො හත්ථෙන පරස්ස හත්ථං. ගීවාය ගීවන්ති කණ්ඨගාහවසෙන අත්තනො ගීවාය පරස්ස ගීවං. ගහෙත්වාති ආමසිත්වා. මහායසො මහායසොති ආමෙඩිතවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලාපවචනං.

199. මහන්තං උස්සාහන්ති තථාගතස්ස පූජාසක්කාරවසෙන පවත්තියමානං මහන්තං උස්සාහං දිස්වා.

සායෙව ¶ පන පටිපදාති පුබ්බභාගපටිපදා එව. අනුච්ඡවිකත්තාති අධිගන්තබ්බස්ස නවවිධලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපත්තා.

සීලන්ති චාරිත්තසීලමාහ. ආචාරපඤ්ඤත්තීති චාරිත්තසීලං. යාව ගොත්රභුතොති යාව ගොත්රභුඤාණං, තාව පවත්තෙතබ්බා සමථවිපස්සනා සම්මාපටිපදා. ඉදානි තං සම්මාපටිපදං බ්යතිරෙකතො, අන්වයතො ච විභාවෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. ජිනකාළසුත්තන්ති ජිනමහාවඩ්ඪකිනා ඨපිතං වජ්ජෙතබ්බගහෙතබ්බධම්මසන්දස්සනකාළසුත්තං සික්ඛාපදමරියාදං, උපාසකොපාසිකාවාරෙසු ¶ ‘‘ගන්ධපූජං මාලාපූජං කරොතී’’ති වචනං චාරිත්තසීලපක්ඛෙ ඨපෙත්වා කරණං සන්ධාය වුත්තං, තෙන භික්ඛුභික්ඛුනීනම්පි තථාකරණං අනුඤ්ඤාතමෙවාති දට්ඨබ්බං.

අයඤ්හීති ධම්මානුධම්මපටිපදං සන්ධාය වදති.

200. අපනෙසීති ඨිතප්පදෙසතො යථා අපගච්ඡති, එවමකාසි, න පන නිබ්භච්ඡි. තෙනාහ ‘‘ආනන්දො’’තිආදි. වුත්තසදිසා වාති සමචිත්තපරියායදෙසනායං (අ. නි. 2.37) වුත්තසදිසා එව. ආවාරෙන්තොති ඡාදෙන්තො.

යස්මා ¶ කස්සපස්සබුද්ධස්ස චෙතියෙ ආරක්ඛදෙවතා අහොසි, තස්මා ථෙරොව තෙජුස්සදො, න අඤ්ඤෙ අරහන්තොති ආනෙත්වා යොජනා.

ඉදානි ආගමනතො පට්ඨාය තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘විපස්සිම්හි කිර සම්මාසම්බුද්ධෙ’’තිආදි ආරද්ධං. ‘‘චාතුමහාරාජිකා දෙවතා’’ති ඉදං ගොබලීබද්දඤායෙන ගහෙතබ්බං භුම්මදෙවතාදීනම්පි තප්පරියාපන්නත්තා. තෙසං මනුස්සානං.

තත්ථාති කස්සපස්ස භගවතො චෙතියෙ.

ඡින්නපාතො විය ඡින්නපාතො, තං ඡින්නපාතං, ¶ භාවනපුංසකනිද්දෙසො යං. ආවට්ටන්තීති අභිමුඛභාවෙන වට්ටන්ති. යත්ථ පතිතා, තතො කතිපයරතනට්ඨානං වට්ටනවසෙනෙව ගන්ත්වා පුන යථාපතිතමෙව ඨානං වට්ටනවසෙන ආගච්ඡන්ති. තෙනාහ ‘‘ආවට්ටන්තියොපතිතට්ඨානමෙව ආගච්ඡන්තී’’ති. විවට්ටන්තීති යත්ථ පතිතා, තතො විනිවට්ටන්ති. තෙනාහ ‘‘පතිතට්ඨානතො පරභාගං වට්ටමානා ගච්ඡන්තී’’ති. පුරතො වට්ටනං ආවට්ටනං, ඉතරං තිවිධම්පි විවට්ටනන්ති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. දෙවතා ධාරෙතුං න සක්කොති උදකං විය ඔසීදනතො. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථාති පකතිපථවියං. දෙවතා ඔසීදන්ති ධාතූනං සණ්හසුඛුමාලභාවතො. පථවියං ¶ පථවිං මාපෙසුන්ති පකතිපථවියං අත්තනො සරීරං ධාරෙතුං සමත්ථං ඉද්ධානුභාවෙන පථවිං මාපෙසුං.

කාමං දොමනස්සෙ අසතිපි එකච්චො රාගො හොතියෙව, රාගෙ පන අසති දොමනස්සස්ස අසම්භවො එවාති තදෙකට්ඨභාවතොති ආහ ‘‘වීතරාගාති පහීනදොමනස්සා’’ති. සිලාථම්භසදිසා ඉට්ඨානිට්ඨෙසු නිබ්බිකාරතාය.

202. අපාරගඞ්ගායාති ගඞ්ගාය ඔරම්භාගෙ. ‘‘සඞ්කාරඡඩ්ඩකසම්මජ්ජනියො ගහෙත්වා’’තිආදි අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානෙ වත්තකරණාකාරදස්සනං. ‘‘එවං ද්වීසු කාලෙසූ’’තිආදි නිදස්සනත්ථං පච්චාමසනං, තං හෙට්ඨා අධිගතං.

කම්මසාධනො ¶ සම්භාවනත්ථො භාවනීය-සද්දොති ආහ ‘‘මනසා භාවිතෙ සම්භාවිතෙ’’ති. දුතියවිකප්පෙ පන භාවනං, වඩ්ඪනඤ්ච පටිපක්ඛපහානතොති ආහ ‘‘යෙ වා’’තිආදි.

බුද්ධාදීසු තීසු වත්ථූසු පසන්නචිත්තස්ස, න කම්මඵලසද්ධාමත්තෙන. සා චස්ස සද්ධාසම්පදා එවං ¶ වෙදිතබ්බාති ඵලෙන හෙතුං දස්සෙන්තො ‘‘වත්තසම්පන්නස්සා’’ති ආහ. සංවෙගො නාම සහොත්තප්පඤාණං, අභිජාතිට්ඨානාදීනිපි තස්ස උප්පත්තිහෙතූනි භවන්තීති ආහ ‘‘සංවෙගජනකානී’’ති.

චෙතියපූජනත්ථං චාරිකා චෙතියචාරිකා. සග්ගෙ පතිට්ඨහිස්සන්තියෙව බුද්ධගුණාරම්මණාය කුසලචෙතනාය සග්ගසංවත්තනියභාවතො.

203. එත්ථාති මාතුගාමෙ. අයං උත්තමා පටිපත්ති,යදිදං අදස්සනං, දස්සනමූලකත්තා තප්පච්චයානං සබ්බානත්ථානං. ලොභොති කාමරාගො. චිත්තචලනා පටිපත්තිඅන්තරායකරො චිත්තක්ඛොභො. මුරුමුරාපෙත්වාති සඅට්ඨිකං කත්වා ඛාදනෙ අනුරවදස්සනං. අපරිමිතං කාලං දුක්ඛානුභවනං අපරිච්ඡින්නදුක්ඛානුභවනං. විස්සාසොති විසඞ්ගො ඝට්ටනාභාවො. ඔතාරොති තත්ථ චිත්තස්ස ¶ අනුප්පවෙසො. අසිහත්ථෙන වෙරීපුරිසෙන, පිසාචෙනාපි ඛාදිතුකාමෙන. ආසීදෙති අක්කමනාදිවසෙන බාධෙය්ය. අස්සාති මාතුගාමස්ස. පබ්බජිතෙහි කත්තබ්බකම්මන්ති ආමිසපටිග්ගහණාදි පබ්බජිතෙහි කාතබ්බං කම්මං. සතීති වා කායගතාසති උපට්ඨාපෙතබ්බා.

204. අතන්තිබද්ධාති අභාරවහා. පෙසිතචිත්තාති නිබ්බානං පති පෙසිතචිත්තා.

205. විහතෙනාති කප්පාසවිහනනධනුනා පබ්බජටානං විජටනවසෙන හතෙන. තෙනාහ ‘‘සුපොථිතෙනා’’ති, අසඞ්කරණවසෙන සුට්ඨු පොථිතෙනාති අත්ථො, දස්සනීයසංවෙජනීයට්ඨානකිත්තනෙන ච වසනට්ඨානං කථිතං.

207. ථෙරං අදිස්වා ආමන්තෙසීති තත්ථ අදිස්වා ආවජ්ජන්තො ථෙරස්ස ඨිතට්ඨානං, පවත්තිඤ්ච ඤත්වා ආමන්තෙසි.

කායකම්මස්ස ¶ ¶ හිතභාවො හිතජ්ඣාසයෙන පවත්තිතත්තාති ආහ ‘‘හිතවුද්ධියා කතෙනා’’ති. සුඛභාවො කායිකදුක්ඛාභාවො, චෙතසිකසුඛභාවො චෙතසිකසුඛසමුට්ඨිතත්තා චාති වුත්තං ‘‘සුඛසොමනස්සෙනෙව කතෙනා’’ති. ආවිරහොවිභාගතො අද්වයභාවතො අද්වයෙනාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. සත්ථු ඛෙත්තභාවසම්පත්තියා, ථෙරස්ස අජ්ඣාසයසම්පත්තියා ච ‘‘එත්තකමිද’’න්ති පමාණං ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය පමාණවිරහිතත්තා තස්ස කම්මස්සාති ආහ ‘‘චක්කවාළම්පී’’තිආදි.

එවං පවත්තිතෙනාති එවං ඔදිස්සකමෙත්තාභාවනාය වසෙන පවත්තිතෙන. විවට්ටූපනිස්සයභූතං කතං උපචිතං පුඤ්ඤං එතෙනාති කතපුඤ්ඤො, අරහත්තාධිගමාය කතාධිකාරොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අභිනීහාරසම්පන්නොසීති දස්සෙතී’’ති.

208. කත්ථචි සඞ්කුචිතං හුත්වා ඨිතං මහාපථවිං පත්ථරන්තො විය, පටිසංහටං හුත්වා ඨිතං ආකාසං විත්ථාරෙන්තො විය, චතුසට්ඨාධිකයොජනසතසහස්සුබ්බෙධං චක්කවාළගිරිං අධො ඔසාරෙන්තො විය, අට්ඨසට්ඨාධිකසහස්සයොජනසතසහස්සුබ්බෙධං සිනෙරුං උක්ඛිපෙන්තො විය, සතයොජනායාමවිත්ථාරං මහාජම්බුං ඛන්ධෙ ගහෙත්වා චාලෙන්තො වියාති පඤ්ච හි උපමා හි ථෙරස්ස ගුණකථා ¶ මහන්තභාවදස්සනත්ථඤ්චෙව අඤ්ඤෙසං දුක්කටභාවදස්සනත්ථඤ්ච ආගතාව. එතෙනෙව චාති ච-සද්දෙන ‘‘අහං එතරහි අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ (දී. නි. 2.4), ‘‘සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලො’’ති (ම. නි. 1.285; 2.341; මහාව. 11; කථා. 405; මි. ප. 5.11) ච එවං ආදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. බ්යත්තොති ¶ ඛන්ධකොසල්ලාදිසඞ්ඛාතෙන වෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො. මෙධාවීති මෙධාසඞ්ඛාතාය සම්මාභාවිතාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො.

209. පටිසන්ථාරධම්මන්ති පකතිචාරිත්තවසෙන වුත්තං, උපගතානං පන භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්ච පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවසෙන චෙව චිත්තරුචිවසෙන ච යථාකාලං ධම්මං දෙසෙතියෙව, උපාසකොපාසිකානං පන උපනිසින්නකථාවසෙන.

210. ඛුද්දක-සද්දො ¶ පතිරූපවාචී, ක-සද්දො අප්පත්ථොති ආහ ‘‘ඛුද්දකනගරකෙති නගරපතිරූපකෙ සම්බාධෙ ඛුද්දකනගරකෙ’’ති. ධුපරවිසාලසණ්ඨානතාය තං ‘‘උජ්ජඞ්ගලනගරක’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘විසමනගරකෙ’’ති. අඤ්ඤෙසං මහානගරානං එකදෙසප්පමාණතාය සාඛාසදිසෙ. එත්ථ ච ‘‘ඛුද්දකනගරකෙ’’ති ඉමිනා තස්ස නගරස්ස අප්පකභාවො වුත්තො, ‘‘උජ්ජඞ්ගලනගරකෙ’’ති ඉමිනා භූමිවිපත්තියා නිහීනභාවො, ‘‘සාඛානගරකෙ’’ති ඉමිනා අප්පධානභාවො. සාරප්පත්තාති විභවසාරාදිනා සාරමහත්තං පත්තා.

කහාපණසකටන්ති එත්ථ ‘‘ද්විකුම්භං සකටං. කුම්භො පන දසම්බණො’’ති වදන්ති. ද්වෙ පවිසන්තීති ද්වෙ කහාපණසකටානි ද්වෙ ආයවසෙන පවිසන්ති.

සුභික්ඛාති සුලභාහාරා, සුන්දරාහාරා ච. තෙනාහ ‘‘ඛජ්ජභොජ්ජසම්පන්නා’’ති. සද්දං කරොන්තෙති රවසාරිනා තුට්ඨභාවෙන කොඤ්චනාදං කරොන්තෙ. අවිවිත්තාති අසුඤ්ඤා, කදාචි රථො පඨමං ගච්ඡති, තං අඤ්ඤො අනුබන්ධන්තො ගච්ඡති, කදාචි දුතියං වුත්තරථො පඨමං ගච්ඡති, ඉතරො තං අනුබන්ධති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනුබන්ධමානා. එත්ථාති කුසාවතීනගරෙ. තස්ස මහන්තභාවතො චෙව ඉද්ධාදිභාවතො ච නිච්චං පයොජිතානෙව භෙරිආදීනි තූරියානි, සම්ම ¶ සම්මාති වා අඤ්ඤමඤ්ඤං පියාලාපසද්දො සම්ම-සද්දො. කංසතාළාදිසබ්බතාළාවචරසද්දො තාළ-සද්දො, කූටභෙරි-සද්දො කුම්භථූණසද්දො.

එවරූපා ¶ සද්දා හොන්ති කචවරාකිණ්ණවීථිතාය, අරඤ්ඤෙ කන්දමූලපණ්ණාදිග්ගහණාය, තත්ථ දුක්ඛජීවිකතාය චාති යථාක්කමං යොජෙතබ්බං. ඉධ න එවං අහොසි දෙවලොකෙ විය සබ්බසො පරිපුණ්ණසම්පත්තිකතාය.

මහන්තං කොලාහලන්ති සද්ධාසම්පන්නානං දෙවතානං, උපාසකානඤ්ච වසෙන පුරතො පුරතො මහතී උග්ඝොසනා හොති. තත්ථ භගවන්තං උද්දිස්ස කතස්ස විහාරස්ස අභාවතො, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච මහන්තභාවතො තෙ ආගන්ත්වා…පෙ… පෙසෙසි. පෙසෙන්තො ච ‘‘කථඤ්හි නාම භගවා පච්ඡිමෙ කාලෙ අත්තනො පවත්තිං අම්හාකං නාරොචෙසි, නෙසං දොමනස්සං මා අහොසී’’ති ‘‘අජ්ජ ඛො වාසෙට්ඨා’’තිආදිනා සාසනං පෙසෙසි.

211. අඝං ¶ දුක්ඛං ආවෙන්ති පකාසෙන්තීති අඝාවිනො, පාකටීභූතදුක්ඛාති ආහ ‘‘උප්පන්නදුක්ඛා’’ති. ඤාතිසාලොහිතභාවෙන කුලං පරිවත්තති එත්ථාති කුලපරිවත්තං. තං තංකුලීනභාගෙන ඨිතො සත්තනිකායො ‘‘කුලපරිවත්තසො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘කුලපරිවත්ත’’න්ති. තෙ පන තංතංකුලපරිවත්තපරිච්ඡින්නා මල්ලරාජානො තස්මිං නගරෙ වීථිආදිසභාගෙන වසන්තීති වුත්තං ‘‘වීථිසභාගෙන චෙව රච්ඡාසභාගෙන චා’’ති.

212. කඞ්ඛා එව කඞ්ඛාධම්මො. එකතො වාති භූමිං අවිභජිත්වා සාධාරණතොව. බීජතො ච අග්ගං ගහෙත්වා ආහාරං සම්පාදෙත්වා දානං බීජග්ගං. ගබ්භකාලෙති ගබ්භධාරණතො පරං ඛීරග්ගහණකාලෙ. තෙනාහ ‘‘ගබ්භං ඵාලෙත්වා ඛීරං නිහරිත්වා’’තිආදි. පුථුකකාලෙති සස්සානං නාතිපක්කෙ පුථුකයොග්යඵලකාලෙ. ලායනග්ගන්ති පක්කස්ස සස්සස්ස ලවනෙ ලවනාරම්භෙ දානං අදාසි. ලුනස්ස ¶ සස්සස්ස වෙණිවසෙන බන්ධිත්වා ඨපනං වෙණිකරණං. තස්ස ආරම්භෙ දානං වෙණග්ගං. වෙණියො පන එකතො කත්වා රාසිකරණං කලාපො. තත්ථ අග්ගදානං කලාපග්ගං. කලාපතො නීහරිත්වා මද්දනෙ අග්ගදානං ඛලග්ගං. මද්දිතං ඔඵුණිත්වා ධඤ්ඤස්ස රාසිකරණෙ අග්ගදානං ඛලභණ්ඩග්ගං. ධඤ්ඤස්ස ඛලතො කොට්ඨෙ පක්ඛිපනෙ අග්ගදානං කොට්ඨග්ගං. උද්ධරිත්වාති කොට්ඨතො උද්ධරිත්වා.

‘‘නව ¶ අග්ගදානානි අදාසී’’ති ඉමිනා ‘‘කථං නු ඛො අහං සත්ථු සන්තිකෙ අග්ගතොව මුච්චෙය්ය’’න්ති අග්ගග්ගදානවසෙන විවට්ටූපනිස්සයස්ස කුසලස්ස කතූපචිතත්තා, ඤාණස්ස ච තථා පරිපාකං ගතත්තා අග්ගධම්මදෙසනාය තස්ස භාජනභාවං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ඉමං අග්ගධම්මං තස්ස දෙසෙස්සාමී’’තිආදි. ඔහීයිත්වා සඞ්කොචං ආපජ්ජිත්වා.

213. අඤ්ඤාතුකාමොව න සන්දිට්ඨිං පරාමාසී. අබ්භඤ්ඤිංසූති සන්දෙහජාතස්ස පුච්ඡාවචනන්ති කත්වා ජානිංසූති අත්ථමාහ. තෙනාහ පාළියං ‘‘සබ්බෙව න අබ්භඤ්ඤිංසූ’’ති. නෙසන්ති පූරණාදීනං. සා පටිඤ්ඤාති ‘‘කරොතො ඛො මහාරාජ කාරයතො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.166) පටිඤ්ඤාතා, සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤා ¶ එව වා. නිය්යානිකාති සප්පාටිහාරියා, තෙසං වා සිද්ධන්තසඞ්ඛාතා පටිඤ්ඤා වට්ටතො නිස්සරණට්ඨෙන නිය්යානිකාති. සාසනස්ස සම්පත්තියා තෙසං සබ්බඤ්ඤුතං, තබ්බිපරියායතො ච අසබ්බඤ්ඤුතං ගච්ඡතීති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. අත්ථාභාවතොති සුභද්දස්ස සාධෙතබ්බඅත්ථාභාවතො. ඔකාසාභාවතොති තථා විත්ථාරිතං කත්වා ධම්මං දෙසෙතුං අවසරාභාවතො. ඉදානි තමෙව ඔකාසාභාවං දස්සෙතුං ‘‘පඨමයාමස්මි’’න්තිආදි වුත්තං.

214. යෙසං ¶ සමණභාවකරානං ධම්මානං සම්පාදනෙන සමණො, තෙ පන උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන අරියමග්ගධම්මාති චතුමග්ගසංසිද්ධියා පාළියං චත්තාරො සමණා වුත්තාති තෙ බාහිරසමයෙ සබ්බෙන සබ්බං නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘පඨමො සොතාපන්නසමණො’’තිආදිමාහ. පුරිමදෙසනායාති ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ’’තිආදිනා වුත්තාය දෙසනාය. බ්යතිරෙකතො, අන්වයතො ච අධිප්පෙතො අත්ථො විභාවීයතීති පඨමනයොපෙත්ථ ‘‘පුරිමදෙසනායා’’ති පදෙන සඞ්ගහිතො වාති දට්ඨබ්බො. අත්තනො සාසනං නියමෙන්තො ආහ ‘‘ඉමස්මිං ඛො’’ති යොජනා. ආරද්ධවිපස්සකෙහීති සමාධිකම්මිකවිපස්සකෙහි, සිඛාප්පත්තවිපස්සකෙ සන්ධාය වුත්තං, න පට්ඨපිතවිපස්සනෙ. අපරෙ පන ‘‘බාහිරකසමයෙ විපස්සනාරම්භස්ස ගන්ථොපි නත්ථෙවාති අවිසෙසවචනමෙත’’න්ති වදන්ති. අධිගතට්ඨානන්ති අධිගතස්ස කාරණං, තදත්ථං පුබ්බභාගපටිපදන්ති අත්ථො, යෙන සොතාපත්තිමග්ගො අධිගතො, න උපරිමග්ගො, සො සොතාපත්තිමග්ගෙ ඨිතො අකුප්පධම්මතාය තස්ස, තත්ථ වා සිද්ධිතො ඨිතපුබ්බො භූතපුබ්බගතියාති සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො සොතාපන්නො, න සෙසඅරියා භූමන්තරුප්පත්තිතො. සොතාපන්නො හි අත්තනා අධිගතට්ඨානං සොතාපත්තිමග්ගං අඤ්ඤස්ස කථෙත්වා සොතාපත්තිමග්ගට්ඨං කරෙය්ය, න අට්ඨමකො අසම්භවතො. එස නයො සෙසමග්ගට්ඨෙසූති එත්ථාපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. පගුණං කම්මට්ඨානන්ති අත්තනො පගුණං විපස්සනාකම්මට්ඨානං, එතෙනෙව ‘‘අවිසෙසවචන’’න්ති වාදො පටික්ඛිත්තොති දට්ඨබ්බො.

සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ¶ අධිප්පෙතං. තඤ්හි සබ්බඤෙය්යධම්මාවබොධනෙ ‘‘කුසලං ඡෙකං නිපුණ’’න්ති වුච්චති තත්ථ ¶ අසඞ්ගඅප්පටිහතං පවත්තතීති කත්වා. සමධිකානි ¶ එකෙන වස්සෙන. ඤායන්ති එතෙන චතුසච්චධම්මං යාථාවතො පටිවිජ්ඣන්තීති ඤායො, ලොකුත්තරමග්ගොති ආහ ‘‘අරියමග්ගධම්මස්සා’’ති. පදිස්සති එතෙන අරියමග්ගො පච්චක්ඛතො දිස්සතීති පදෙසො, විපස්සනාති වුත්තං ‘‘පදෙසෙ විපස්සනාමග්ගෙ’’ති. සමණොපීති එත්ථ පි-සද්දො ‘‘පදෙසවත්තී’’ති එත්ථාපි ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බොති ආහ ‘‘පදෙසවත්ති…පෙ… නත්ථීති වුත්තං හොතී’’ති.

215. සොති තථාවුත්තො අන්තෙවාසී. තෙනාති ආචරියෙන. අත්තනො ඨානෙ ඨපිතො හොති පරපබ්බාජනාදීසු නියුත්තත්තා.

සක්ඛිසාවකොති පච්චක්ඛසාවකො, සම්මුඛසාවකොති අත්ථො. භගවති ධරමානෙති ධරමානස්ස භගවතො සන්තිකෙ. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. සබ්බොපි සොති සබ්බො සො තිවිධොපි. අයං පන අරහත්තං පත්තො, තස්මා පරිපුණ්ණගතාය මත්ථකප්පත්තො පච්ඡිමො සක්ඛිසාවකොති.

216. තන්ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඔවාදකඞ්ගං දස්සෙතුං…පෙ… වුත්තං ධම්මසඞ්ගාහකෙහීති අධිප්පායො. සුත්තාභිධම්මසඞ්ගහිතස්ස ධම්මස්ස අතිසජ්ජනං සම්බොධනං දෙසනා, තස්සෙව පකාරතො ඤාපනං වෙනෙය්යසන්තානෙ ඨපනං පඤ්ඤාපනන්ති ‘‘ධම්මොපි දෙසිතො චෙව ¶ පඤ්ඤත්තො චා’’ති වුත්තං. තථා විනයතන්තිසඞ්ගහිතස්ස කායවාචානං විනයනතො ‘‘විනයො’’ති ලද්ධාධිවචනස්ස අත්ථස්ස අතිසජ්ජනං සම්බොධනං දෙසනා, තස්සෙව පකාරතො ඤාපනං අසඞ්කරතො ඨපනං පඤ්ඤාපනන්ති ‘‘විනයොපි දෙසිතො චෙව පඤ්ඤත්තො චා’’ති වුත්තං. අධිසීලසික්ඛානිද්දෙසභාවෙන සාසනස්ස මූලභූතත්තා විනයො පඨමං සික්ඛිතබ්බොති තං තාව අයමුද්දෙසං සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘මයා හි වො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සත්තාපත්තික්ඛන්ධවසෙනාති සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අවීතික්කමනීයතාවසෙන ¶ . සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති ‘‘ඉදං වො කත්තබ්බං, ඉදං වො න කත්තබ්බ’’න්ති කත්තබ්බාකත්තබ්බස්ස විභාගෙන අනුසාසනතො.

තෙන ¶ තෙනාකාරෙනාති තෙන තෙන වෙනෙය්යානං අජ්ඣාසයානුරූපෙන පකාරෙන. ඉමෙ ධම්මෙති ඉමෙ සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මෙ. තප්පධානත්තා සුත්තන්තදෙසනාය ‘‘සුත්තන්තපිටකං දෙසිත’’න්ති වුත්තං. සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති තංතංචරියානුරූපං සම්මාපටිපත්තියා අනුසාසනතො. කුසලාකුසලාබ්යාකතවසෙන නව හෙතූ. ‘‘සත්ත ඵස්සා’’තිආදි සත්තවිඤ්ඤාණධාතුසම්පයොගවසෙන වුත්තං. ධම්මානුලොමෙ තිකපට්ඨානාදයො ඡ, තථා ධම්මපච්චනීයෙ, ධම්මානුලොමපච්චනීයෙ, ධම්මපච්චනීයානුලොමෙති චතුවීසති සමන්තපට්ඨානානි එතස්සාති චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානං, තං පන පච්චයානුලොමාදිවසෙන විභජියමානං අපරිමාණනයං එවාති ආහ ‘‘අනන්තනයමහාපට්ඨානපටිමණ්ඩිත’’න්ති. සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සතීති ඛන්ධාදිවිභාගෙන ඤායමානං චතුසච්චසම්බොධාවහත්තා සත්ථාරා සම්මාසම්බුද්ධෙන කාතබ්බකිච්චං නිප්ඵාදෙස්සති.

ඔවදිස්සන්ති අනුසාසිස්සන්ති ඔවාදානුසාසනීකිච්චනිප්ඵාදනතො.

චාරිත්තන්ති සමුදාචාරා, නවෙසු පියාලාපං වුඩ්ඪෙසු ¶ ගාරවාලාපන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘භන්තෙති වා ආයස්මාති වා’’ති. ගාරවවචනං හෙතං යදිදං භන්තෙති වා ආයස්මාති වා, ලොකෙ පන ‘‘තත්ර භව’’න්ති, ‘‘දෙවානං පියා’’ති ච ගාරවවචනමෙව.

‘‘ආකඞ්ඛමානො සමූහනතූ’’ති වුත්තෙ ‘‘න ආකඞ්ඛමානො න සමූහනතූ’’තිපි වුත්තමෙව හොතීති ආහ ‘‘විකප්පවචනෙනෙව ඨපෙසී’’ති. බලන්ති ඤාණබලං. යදි අසමූහනනං දිට්ඨං, තදෙව ච ඉච්ඡිතං, අථ කස්මා භගවා ‘‘ආකඞ්ඛමානො සමූහනතූ’’ති අවොචාති? තථාරූපපුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන. සන්ති හි කෙචි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි සමාදාය සංවත්තිතුං අනිච්ඡන්තා, තෙසං තථා අවුච්චමානෙ භගවති විඝාතො උප්පජ්ජෙය්ය, තං තෙසං භවිස්සති දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය, තථා පන වුත්තෙ තෙසං විඝාතො න උප්පජ්ජෙය්ය ‘‘අම්හාකං එවායං දොසො, යතො අම්හෙසු එව කෙචි සමූහනනං න ඉච්ඡන්තී’’ති. කෙචි ‘‘සකලස්ස පන සාසනස්ස සඞ්ඝායත්තභාවකරණත්ථං තථා වුත්ත’’න්ති වදන්ති. යඤ්ච කිඤ්චි සත්ථාරා සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං සමණා සක්යපුත්තියා සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා ජීවිතං විය රක්ඛන්ති. තථා හි තෙ ‘‘ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි ආකඞ්ඛමානො සඞ්ඝො සමූහනතූ’’ති ¶ වුත්තෙපි න සමූහනිංසු, අඤ්ඤදත්ථු ‘‘පුරතො විය තස්ස අච්චයෙපි රක්ඛිංසු එවා’’ති සත්ථුසාසනස්ස ¶ , සඞ්ඝස්ස ච මහන්තභාවදස්සනත්ථම්පි තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හි ආයස්මා ආනන්දො, අඤ්ඤෙපි වා භික්ඛූ ‘‘කතමං පන භන්තෙ ඛුද්දකං, කතමං අනුඛුද්දක’’න්ති න පුච්ඡිංසු සමූහනජ්ඣාසයස්සෙව අභාවතො.

න තං එවං ගහෙතබ්බන්ති ‘‘නාගසෙනත්ථෙරො ඛුද්දානුඛුද්දකං ජානාතී’’තිආදිනා වුත්තං තං නෙසං වචනං ඉමිනා වුත්තාකාරෙන න ගහෙතබ්බං අධිප්පායස්ස අවිදිතත්තා. ඉදානි තං අධිප්පායං විභාවෙතුං ‘‘නාගසෙනත්ථෙරො ¶ හී’’තිආදි වුත්තං. යස්මා නාගසෙනත්ථෙරො (මිලින්දපඤ්හෙ අභෙජ්ජවග්ගෙ විත්ථාරො) පරෙසං වාදපථොපච්ඡෙදනත්ථං සඞ්ගීතිකාලෙ ධම්මසඞ්ගාහකමහාථෙරෙහි ගහිතකොට්ඨාසෙසු ච අන්තිමකොට්ඨාසමෙව ගහෙත්වා මිලින්දරාජානං පඤ්ඤාපෙසි. මහාකස්සපත්ථෙරො පන එකසික්ඛාපදම්පි අසමූහනිතුකාමතාය තථා කම්මවාචං සාවෙති, තස්මා තං තෙසං වචනං තථා න ගහෙතබ්බං.

217. ද්වෙළ්හකන්ති ද්විධාගාහො, අනෙකංසග්ගාහොති අත්ථො. විමතීති සංසයාපත්ති. තෙනාහ ‘‘විනිච්ඡිතුං අසමත්ථතා’’ති. තං වො වදාමීති තං සංසයවන්තං භික්ඛුං සන්ධාය වො තුම්හෙ වදාමි.

නික්කඞ්ඛභාවපච්චක්ඛකරණඤාණං යෙවාති බුද්ධාදීසු තෙසං භික්ඛූනං නික්කඞ්ඛභාවස්ස පච්චක්ඛකාරියාභාවතො තමත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව. එත්ථ එතස්මිං අත්ථෙ.

218. අප්පමජ්ජනං අප්පමාදො, සො පන අත්ථතො ඤාණූපසඤ්හිතා සති. යස්මා තත්ථ සතියා බ්යාපාරො සාතිසයො, තස්මා ‘‘සතිඅවිප්පවාසෙනා’’ති වුත්තං. අප්පමාදපදෙයෙව පක්ඛිපිත්වා අදාසි තං අත්ථතො, තස්ස සකලස්ස බුද්ධවචනස්ස සඞ්ගණ්හනතො ච.

219. ඣානාදීසු, චිත්තෙ ච පරමුක්කංසගතවසීභාවතාය ‘‘එත්තකෙ කාලෙ එත්තකා සමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා සමාපත්ති සමාපජ්ජනං ‘‘පරිනිබ්බානපරිකම්ම’’න්ති අධිප්පෙතං. ථෙරොති අනුරුද්ධත්ථෙරො.

අයම්පි ¶ චාති යථාවුත්තපඤ්චසට්ඨියා ඣානානං සමාපන්නභාවකථාපි සඞ්ඛෙපකථා එව, කස්මා ¶ ? යස්මා භගවා තදාපි දෙවසිකං වළඤ්ජනසමාපත්තියො සබ්බාපි අපරිහාපෙත්වා සමාපජ්ජි එවාති දස්සෙන්තො ‘‘නිබ්බානපුරං පවිසන්තො’’තිආදිමාහ.

ඉමානි ද්වෙපි සමනන්තරානෙව පච්චවෙක්ඛණායපි යෙභුය්යෙනානන්තරියකතාය ඣානපක්ඛිකභාවතො, යස්මා ¶ භවඞ්ගචිත්තං සබ්බපච්ඡිමං, තතො භවතො චවනතො ‘‘චුතී’’ති වුච්චති, තස්මා න කෙවලං අයමෙව භගවා, අථ ඛො සබ්බෙපි සත්තා භවඞ්ගචිත්තෙනෙව චවන්තීති දස්සෙතුං ‘‘යෙ හි කෙචී’’තිආදි වුත්තං.

220. පටිභාගපුග්ගලවිරහිතොති සීලාදිගුණෙහි අසදිසතාය සදිසපුග්ගලරහිතො.

221. සඞ්ඛාරා වූපසමන්ති එත්ථාති වූපසමොති එවංසඞ්ඛාතං ඤාතං කථිතං නිබ්බානං.

222. යන්ති පච්චත්තෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘යො කාලං අකරී’’ති.

සුවිකසිතෙනෙවාති පීතිසොමනස්සයොගතො සුට්ඨු විකසිතෙන මුදිතෙන. වෙදනං අධිවාසෙසි අභාවසමුදයො කතො සුට්ඨු පරිඤ්ඤාතත්තා. අනාවරණවිමොක්ඛො සබ්බසො නිබ්බුතභාවතො.

223. ආකරොන්ති අත්තනො ඵලානි සමානාකාරෙ කරොන්තීති ආකාරා, කාරණානි. සබ්බාකාරවරූපෙතෙති සබ්බෙහි ආකාරවරෙහි උත්තමකාරණෙහි සීලාදිගුණෙහි සමන්නාගතෙති අත්ථො.

චුල්ලකද්ධානන්ති පරිත්තං කාලං ද්වත්තිනාඩිකාමත්තං වෙලං.

227. කංසතාළාදි තාළං අවචරති එත්ථාති ‘‘තාළාවචර’’න්ති වුච්චති ආතතාදිතූරියභණ්ඩං. තෙනාහ ‘‘සබ්බං තූරියභණ්ඩ’’න්ති.

දක්ඛිණදිසාභාගෙනෙවාති ¶ ¶ අඤ්ඤෙන දිසාභාගෙන අනාහරිත්වා යමකසාලානං ඨානතො දක්ඛිණදිසාභාගෙනෙව, තතොපි දක්ඛිණදිසාභාගං හරිත්වා නෙත්වා.

ජෙතවනසදිසෙති සාවත්ථියා ජෙතවනසදිසෙ ඨානෙ, ‘‘ජෙතවනසදිසෙ ඨානෙ’’තිපි පාඨො.

228. පසාධනමඞ්ගලසාලායාති ¶ අභිසෙකකාලෙ අලඞ්කරණමඞ්ගලසාලාය.

229. දෙවදානියොති තස්ස චොරස්ස නාමං.

231. පාවායාති පාවා නගරතො. ආවජ්ජනපටිබද්ධත්තා ජානනස්ස අනාවජ්ජිතත්තා සත්ථු පරිනිබ්බානං අජානන්තො ‘‘දසබලං පස්සිස්සාමී’’ති ථෙරො චින්තෙසි, සත්ථු සරීරෙ වා සත්ථුසඤ්ඤං උප්පාදෙන්තො තථා චින්තෙසි. තෙනෙවාහ ‘‘අථ භගවන්තං උක්ඛිපිත්වා’’ති. ‘‘ධුවං පරිනිබ්බුතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙසි පාරිසෙසඤායෙන. ජානන්තොපි ථෙරො ආජීවකං පුච්ඡියෙව, පුච්ඡනෙ පන කාරණං සයමෙව පකාසෙතුං ‘‘කිං පනා’’තිආදි ආරද්ධං.

අජ්ජ සත්තාහපරිනිබ්බුතොති අජ්ජ දිවසතො පටිලොමතො සත්තමෙ අහනි පරිනිබ්බුතො.

232. නාළියා වාපකෙනාති නාළියා චෙව ථවිකාය ච.

මඤ්ජුකෙති මඤ්ජුභාණිනෙ මධුරස්සරෙ. පටිභානෙය්යකෙති පටිභානවන්තෙ. භුඤ්ජිත්වා පාතබ්බයාගූති පඨමං භුඤ්ජිත්වා පිවිතබ්බයාගු.

තස්සාති සුභද්දස්ස වුඩ්ඪපබ්බජිතස්ස.

ආරාධිතසාසනෙති සමාහිතසාසනෙ. අලන්ති සමත්ථො. පාපොති පාපපුග්ගලො. ඔසක්කාපෙතුන්ති හාපෙතුං අන්තරධාපෙතුං.

පඤ්හවාරාති පඤ්හා විය විස්සජ්ජනානි ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං ¶ හොතී’’තිආදිනා, (ධ. ස. 1.1) ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’තිආදිනා ¶ ¶ (ධ. ස. 1.251) ච පවත්තානි එකං ද්වෙ භූමන්තරානි.මූලෙ නට්ඨෙ පිසාචසදිසා භවිස්සාමාති යථා රුක්ඛෙ අධිවත්ථො පිසාචො තස්ස සාඛාපරිවාරෙ නට්ඨෙ ඛන්ධං නිස්සාය වසති, ඛන්ධෙ නට්ඨෙ මූලං නිස්සාය වසති, මූලෙ පන නට්ඨෙ අනිස්සයොව හොති, තථා භවිස්සාමාති අත්ථො. අථ වා මූලෙ නට්ඨෙති පිසාචෙන කිර රුක්ඛගච්ඡාදීනං කඤ්චිදෙව මූලං ඡින්දිත්වා අත්තනො පුත්තස්ස දින්නං, යාව තං තස්ස හත්ථතො න විගච්ඡති, තාව සො තං පදෙසං අදිස්සමානරූපො විචරති. යදා පන තස්මිං කෙනචි අච්ඡින්නභාවෙන වා සතිවිප්පවාසවසෙන වා නට්ඨෙ මනුස්සානම්පි දිස්සමානරූපො විචරති, තං සන්ධායාහ ‘‘මූලෙ නට්ඨෙ පිසාචසදිසා භවිස්සාමා’’ති.

මං කායසක්ඛිං කත්වාති තං පටිපදං කායෙන සච්ඡිකතවන්තං තස්මා තස්සා දෙසනාය සක්ඛිභූතං මං කත්වා. පටිච්ඡාපෙසි තං පටිච්ඡාපනං කස්සපසුත්තෙන දීපෙතබ්බං.

233. චන්දනඝටිකාබාහුල්ලතො චන්දනචිතකා.

තං සුත්වාති තං ආයස්මතා අනුරුද්ධත්ථෙරෙන වුත්තං දෙවතානං අධිප්පායං සුත්වා.

234. දසිකතන්තං වාති පලිවෙඨිතඅහතකාසිකවත්ථානං දසඨානෙන තන්තුමත්තම්පි වා. දාරුක්ඛන්ධං වාති චන්දනාදිචිතකදාරුක්ඛන්ධං වා.

235. සමුදායෙසු පවත්තවොහාරානං අවයවෙසු දිස්සනතො සරීරස්ස අවයවභූතානි අට්ඨීනි ‘‘සරීරානී’’ති වුත්තානි.

න විප්පකිරිංසූති සරූපෙනෙව ඨිතාති අත්ථො. ‘‘සෙසා විප්පකිරිංසූ’’ති වත්වා යථා පන තා විප්පකිණ්ණා අහෙසුං, තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං.

උදකධාරා නික්ඛමිත්වා නිබ්බාපෙසුන්ති දෙවතානුභාවෙන. එවං මහතියො බහූ උදකධාරා කිමත්ථායාති ආහ ¶ ‘‘භගවතො චිතකො මහන්තො’’ති. මහා හි සො වීසරතනසතිකො. අට්ඨදන්තකෙහීති නඞ්ගලෙහි අට්ඨෙව හි නෙසං දන්තසදිසානි පොත්ථානි හොන්ති, තස්මා ‘‘අට්ඨදන්තකානී’’ති වුච්චති.

ධම්මකථාව ¶ ¶ පමාණන්ති අතිවිය අච්ඡරියබ්භුතභාවතො පස්සන්තානං, සුණන්තානඤ්ච සාතිසයං පසාදාවහභාවතො, සවිසෙසං බුද්ධානුභාවදීපනතො. පරිනිබ්බුතස්ස හි බුද්ධස්ස භගවතො එවරූපො ආනුභාවොති තං පවත්තිං කථෙන්තානං ධම්මකථිකානං අත්තනො ඤාණබලානුරූපං පවත්තියමානා ධම්මකථා එවෙත්ථ පමාණං වණ්ණෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස මහාවිසයත්තා, තස්මා වණ්ණනාභූමි නාමෙසාති අධිප්පායො. චතුජ්ජාතියගන්ධපරිභණ්ඩං කාරෙත්වාති තගරකුඞ්කුමයවනපුප්ඵතමාලපත්තානි පිසිත්වා කතගන්ධෙන පරිභණ්ඩං කාරෙත්වා. ඛචිත්වාති තත්ථ තත්ථ ඔලම්බනවසෙන රචෙත්වා, ගන්ධවත්ථූනි ගහෙත්වා ගන්ථිතමාලා ගන්ධදාමානි රතනාවළියො රතනදාමානි. බහිකිලඤ්ජපරික්ඛෙපස්ස, අන්තොසාණිපරික්ඛෙපස්ස කරණෙන සාණිකිලඤ්ජපරික්ඛෙපං කාරෙත්වා. වාතග්ගාහිනියො පටාකා වාතපටාකා. සරභරූපපාදකො පල්ලඞ්කො සරභමයපල්ලඞ්කො, තස්මිං සරභමයපල්ලඞ්කෙ.

සත්තිහත්ථා පුරිසා සත්තියො තංසහචරණතො යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති, තෙහි සමන්තතො රක්ඛාපනං පඤ්චකරණන්ති ආහ ‘‘සත්තිහත්ථෙහි පුරිසෙහි පරික්ඛිපාපෙත්වා’’ති. ධනූහීති එත්ථාපි එසෙව නයො. සන්නාහගවච්ඡිකංවිය කත්වා නිරන්තරාවට්ඨිතආරක්ඛසන්නාහෙන ගවච්ඡිජාලං විය කත්වා.

සාධුකීළිතන්ති ¶ සපරහිතං සාධනට්ඨෙන සාධූ, තෙසං කීළිතං උළාරපුඤ්ඤපසවනතො, සම්පරායිකත්ථාවිරොධිකං කීළාවිහාරන්ති අත්ථො.

236. ඉමිනාව නියාමෙනාති යෙන නීහාරෙන මහාතලෙ නිසින්නො කඤ්චි පරිහාරං අකත්වා කෙවලං ඉමිනා නියාමෙනෙව. සුපිනකොති දුස්සුපිනකො. දුකූලදුපට්ටං නිවාසෙත්වාති ද්වෙ දුකූලවත්ථානි එකජ්ඣං කත්වා නිවාසෙත්වා. එවඤ්හි තානි සොකසමප්පිතස්සාපි අභස්සිත්වා තිට්ඨන්ති.

අභිසෙකසිඤ්චකොති රජ්ජාභිසෙකෙ අභිසෙකමඞ්ගලසිඤ්චකො උත්තමමඞ්ගලභාවතො. විසඤ්ඤී ජාතො යථා තං භගවතො ගුණවිසෙසාමතරසඤ්ඤුතාය අවට්ඨිතපෙමො පොථුජ්ජනිකසද්ධාය පතිට්ඨිතපසාදො කතූපකාරතාය සඤ්ජනිතචිත්තමද්දවො.

සුවණ්ණබිම්බිසකවණ්ණන්ති ¶ ¶ සුවිරචිත අපස්සෙනසදිසං.

කස්මා පනෙත්ථ පාවෙය්යකා පාළියං සබ්බපච්ඡතො ගහිතා, කිං තෙ කුසිනාරාය ආසන්නතරාපි සබ්බපච්ඡතො උට්ඨිතා? ආම, සබ්බපච්ඡතො උට්ඨිතාති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ පාවෙය්යකා’’තිආදි වුත්තං.

ධාතුපාසනත්ථන්ති සත්ථු ධාතූනං පයිරුපාසනාය. නෙසං පක්ඛා අහෙසුං ‘‘ඤායෙන තෙසං සන්තකා ධාතුයො’’ති.

237. දොණගජ්ජිතං නාම අවොච සත්ථු අවත්ථත්තයූපසංහිතං. එතදත්ථමෙව හි භගවා මග්ගං ගච්ඡන්තො ‘‘පච්ඡතො ආගච්ඡන්තො දොණො බ්රාහ්මණො යාව මෙ පදවළඤ්ජං පස්සති, තාව මා විගච්ඡතූ’’ති අධිට්ඨාය අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. දොණොපි ඛො ¶ බ්රාහ්මණො ‘‘ඉමානි සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලස්ස පදානී’’ති සල්ලක්ඛෙන්තො පදානුසාරෙන සත්ථු සන්තිකං උපගච්ඡි, සත්ථාපිස්ස ධම්මං දෙසෙසි, තෙනපි සො භගවති නිවිට්ඨසද්ධො අහොසි. එතදවොච, කිං අවොචාති ආහ ‘‘සුණන්තු…පෙ… අවොචා’’ති.

කායෙන එකසන්නිපාතා වාචාය එකවචනා අභින්නවචනා එවං සමග්ගා හොථ. තස්ස පනිදං කාරණන්ති ආහ ‘‘සම්මොදමානා’’ති. තෙනාහ ‘‘චිත්තෙනාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්මොදමානා හොථා’’ති.

238. තතො තතො සමාගතසඞ්ඝානන්ති තතො තතො අත්තනො වසනට්ඨානතො සමාගන්ත්වා සන්නිපතිතභාවෙන සමාගතසඞ්ඝානං. තථා සමාපතිතසමූහභාවෙන සමාගතගණානං. වචනසම්පටිච්ඡනෙන පටිස්සුණිත්වා.

239. යක්ඛග්ගාහො දෙවතාවෙසො. ඛිපිතකං ධාතුක්ඛොභං උප්පාදෙත්වා ඛිපිතකරොගො. අරොචකො ආහාරස්ස අරුච්චනරොගො.

සත්තමදිවසෙති ¶ සත්තවස්සසත්තමාසතො පරතො සත්තමෙ දිවසෙ. බලානුරූපෙනාති විභවබලානුරූපෙන.

පච්ඡා සඞ්ගීතිකාරකාති දුතියං තතියං සඞ්ගීතිකාරකා. ධාතූනං අන්තරායං දිස්වාති තත්ථ තත්ථ චෙතියෙ යථාපතිට්ඨාපිතභාවෙනෙව ඨිතානං ¶ ධාතූනං මිච්ඡාදිට්ඨිකානං වසෙන අන්තරායං දිස්වා, මහාධාතුනිධානෙන සම්මදෙව රක්ඛිතානං අනාගතෙ අසොකෙන ධම්මරඤ්ඤා තතො උද්ධරිත්වා විත්ථාරිතභාවෙ කතෙ සදෙවකස්ස ලොකස්ස හිතසුඛාවහභාවඤ්ච දිස්වාති අධිප්පායො. පරිචරණමත්තමෙවාති ගහෙත්වා පරිචරිතබ්බධාතුමත්තමෙව. රාජූනං හත්ථෙ ඨපෙත්වා, න චෙතියෙසු. තථා හි පච්ඡා අසොකමහාරාජා චෙතියෙසු ධාතූනං න ලභති.

පුරිමං ¶ පුරිමං කතස්ස ගණ්හනයොග්යං පච්ඡිමං පච්ඡිමං කාරෙන්තො අට්ඨ අට්ඨ හරිචන්දනාදිමයෙ කරණ්ඩෙ ච ථූපෙ ච කාරෙසි. ලොහිතචන්දනමයාදීසුපි එසෙව නයො. මණිකරණ්ඩෙසූති ලොහිතඞ්කමසාරගල්ලඵලිකමයෙ ඨපෙත්වා අවසෙසමණිවිචිත්තකෙසු කරණ්ඩෙසු.

ථූපාරාමචෙතියප්පමාණන්ති දෙවානංපියතිස්සමහාරාජෙන කාරිතචෙතියප්පමාණං.

මාලා මා මිලායන්තූති ‘‘යාව අසොකො ධම්මරාජා බහි චෙතියානි කාරෙතුං ඉතො ධාතුයො උද්ධරිස්සති, තාව මාලා මා මිලායන්තූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා. ආවිඤ්ඡනරජ්ජුයන්ති අග්ගළාවිඤ්ඡනරජ්ජුයං. කුඤ්චිකමුද්දිකන්ති ද්වාරවිවරණත්ථං කුඤ්චිකඤ්චෙව මුද්දිකඤ්ච.

වාළසඞ්ඝාතයන්තන්ති කුක්කුලං පටිභයදස්සනං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිබද්ධගමනාදිතාය සඞ්ඝාටිතරූපකයන්තං යොජෙසි. තෙනාහ ‘‘කට්ඨරූපකානී’’තිආදි. ආණියා බන්ධිත්වාති අනෙකකට්ඨරූපවිචිත්තයන්තං අත්තනො දෙවානුභාවෙන එකාය එව ආණියා බන්ධිත්වා විස්සකම්මො දෙවලොකමෙව ගතො. ‘‘සමන්තතො’’තිආදි පන තස්මිං ධාතුනිදානෙ අජාතසත්තුනො කිච්චවිසෙසානුට්ඨානදස්සනං.

‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම ධාතුනිධාන’’න්ති රඤ්ඤා පුච්ඡිතෙ ‘‘තස්මිං සන්නිපාතෙ විසෙසලාභිනො නාහෙසු’’න්ති කෙචි. ‘‘අත්තානං නිගූහිත්වා තස්ස වුඩ්ඪතරස්ස වචනං නිස්සාය වීමංසන්තො ජානිස්සතීති න කථෙසු’’න්ති අපරෙ. යක්ඛදාසකෙති උපහාරාදිවිධිනා දෙවතාවෙසනකෙ භූතාවිග්ගාහකෙ.

ඉමං ¶ ¶ පදන්ති ‘‘එවමෙතං භූතපුබ්බ’’න්ති දුතියසඞ්ගීතිකාරෙහි ඨපිතං ඉමං පදං. මහාධාතුනිධානම්පි තස්ස අත්ථං කත්වා තතියසඞ්ගීතිකාරාපි ඨපයිංසු.

මහාපරිනිබ්බානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.