තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > දීඝනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

එසිකත්ථම්භො ඉන්දඛීලො නගරසොභනො අලඞ්කාරත්ථම්භො. අඞ්ගීයති ඤායති පුථුලභාවො එතෙනාති අඞ්ගං, පරික්ඛෙපො. තිපොරිසං අඞ්ගං එතිස්සාති තිපොරිසඞ්ගා. තෙනාහ ‘‘තෙනා’’තිආදි. තෙන පඤ්චහත්ථප්පමාණෙන තිපොරිසෙන. පණ්ණඵලෙසුපීති සබ්බරතනමයානං තාලානං පණ්ණඵලෙසුපි. එසෙව නයොති ‘‘පණ්ණෙසු එකං පත්තකං සොවණ්ණමයං, එකං රූපියමයං. ඵලෙසුපි එකො ලෙඛාභාවො සොවණ්ණමයො, එකො රූපියමයො’’තිආදිකො අයමත්ථො අතිදිට්ඨො. පාකාරන්තරෙති ද්වින්නං ද්වින්නං පාකාරානං අන්තරෙ. එකෙකා හුත්වා ඨිතා තාලපන්ති.

ඡෙකොති පටු සුවිසදො, සො චස්ස පටුභාවො මනොසාරොති ආහ ‘‘සුන්දරො’’ති. රඤ්ජෙතුන්ති රාගං උප්පාදෙතුං. ඛමතෙවාති රොචතෙව. න බීභච්ඡෙතීති න තජ්ජෙති, සොතසුඛභාවතො පියායිතබ්බො ච හොති. කුම්භථුණදද්දරිකාදි එකතලං තූරියං. උභයතලං පාකටමෙව. සබ්බතො පරියොනද්ධං චතුරස්සඅම්බණකං, පණවාදි ච. වංසාදීති ආදි-සද්දෙන සඞ්ඛාදිකං සඞ්ගණ්හාති. සුමුච්ඡිතස්සාති සුට්ඨු පරියත්තස්ස. පමාණෙති නාතිදළ්හනාතිසිථිලතාසඞ්ඛාතෙ මජ්ඣිමෙ මුච්ඡනප්පමාණෙ ¶ . හත්ථං වා පාදං වා චාලෙත්වාති හත්ථලයපාදලයෙ සජ්ජෙත්වා. නච්චන්තාති සාඛානච්චං නච්චන්තා.

243. උපොසථං ¶ වුච්චති අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං සබ්බදිවසෙසු ගහට්ඨෙහි රක්ඛිතබ්බසීලං, සමාදානවසෙන තං තස්ස අත්ථීති උපොසථිකො, තස්ස උපොසථිකස්ස. තෙනාහ ‘‘සමාදින්නඋපොසථඞ්ගස්සා’’ති. තදාති තස්මිං ¶ කාලෙ. කස්මිං පන කාලෙති? යස්මිං කාලෙ චක්කවත්තිභාවසංවත්තනියදානසීලාදිපුඤ්ඤසම්භාරසමුදාගමසම්පන්නො පූරිතචක්කවත්තිවත්තො කාලදීපදෙසවිසෙසපච්චාජාතියා චෙව කුලරූපභොගාධිපතෙය්යාදිගුණවිසෙසසම්පත්තියා ච තදනුරූපෙ අත්තභාවෙ ඨිතො හොති, තස්මිං කාලෙ. තාදිසෙ හි කාලෙ චක්කවත්තිභාවී පුරිසවිසෙසො යථාවුත්තගුණසමන්නාගතො රාජා ඛත්තියො මුද්ධාවසිත්තො විසුද්ධසීලො අනුපොසථං සතසහස්සවිස්සජ්ජනාදිනා සම්මාපටිපත්තිං පටිපජ්ජති, න යදා චක්කරතනං උප්පජ්ජති, තදා එව. ඉමෙ ච විසෙසා සබ්බචක්කවත්තීනං සාධාරණවසෙන වුත්තා. තෙනාහ ‘‘පාතොව…පෙ… ධම්මතා’’ති. බොධිසත්තානං පන චක්කවත්තිභාවාවහගුණාපි චක්කවත්තිගුණාපි සාතිසයාව හොන්ති.

වුත්තප්පකාරපුඤ්ඤකම්මපච්චයන්ති චක්කවත්තිභාවාවහදානදමසංයමාදිපුඤ්ඤකම්මහෙතුකං. නීලමණිසඞ්ඝාතසදිසන්ති ඉන්දනීලමණිසඤ්චයසමානං. දිබ්බානුභාවයුත්තත්තාති දස්සනෙය්යතා, මනුඤ්ඤඝොසතා, ආකාසගාමිතා, ඔභාසවිස්සජ්ජනා, අප්පටිඝාතතා, රඤ්ඤො ඉච්ඡිතත්ථනිප්ඵත්තිකාරණතාති එවමාදීහි දිබ්බසදිසෙහි ආනුභාවෙහි සමන්නාගතත්තා, එතෙන දිබ්බං වියාති දිබ්බන්ති දස්සෙති. න හි තං දෙවලොකපරියාපන්නං. සහස්සං අරා එතස්සාති වා සහස්සාරං. සබ්බෙහි ආකාරෙහීති සබ්බෙහි සුන්දරෙහි පරිපුණ්ණාවයවෙ ලක්ඛණසම්පන්නෙ චක්කෙ ඉච්ඡිතබ්බෙහි ආකාරෙහි. පරිපූරන්ති පරිපුණ්ණං, සා චස්සා පාරිපූරිං ඉදානෙව විත්ථාරෙස්සති.

පනාළීති ඡිද්දං. සුද්ධසිනිද්ධදන්තපන්තියා නිබ්බිවරායාති ¶ අධිප්පායො. තස්සා පන පනාළියා සමන්තතො පස්සස්ස රජතමයත්තා සාරරජතමයා වුත්තා. යස්මා චස්ස චක්කස්ස රථචක්කස්ස විය අන්තොභාවො නාම නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘උභොසුපි බාහිරන්තෙසූ’’ති. කතපරික්ඛෙපා හොති පනාළීති යොජනා. නාභිපනාළිපරික්ඛෙපපට්ටෙසූති නාභිපරික්ඛෙපපට්ටෙ චෙව නාභියා පනාළිපරික්ඛෙපපට්ටෙ ච.

තෙසන්ති අරානං. ඝටකා නාම අලඞ්කාරභූතා ඛුද්දකපුණ්ණඝටා. තථා මණිකා නාම මුත්තාවළිකා. පරිච්ඡෙදලෙඛා තස්ස තස්ස පරිච්ඡෙදදස්සනවසෙන ඨිතා පරිච්ඡින්නලෙඛා. ආදි-සද්දෙන ¶ මාලාකම්මාදිං සඞ්ගණ්හාති. සුවිභත්තානෙවාති අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංකිණ්ණත්තා සුට්ඨු විභත්තානි.

‘‘සුරත්තා’’තිආදීසු ¶ සුරත්තග්ගහණෙන මහානාමවණ්ණතං පටික්ඛිපති, සුද්ධග්ගහණෙන සංඞ්කිලිට්ඨතං, සිනිද්ධග්ගහණෙන ලූඛතං. කාමං තස්ස චක්කරතනස්ස නෙමිමණ්ඩලං අසන්ධිකමෙව නිබ්බත්තං, සබ්බත්ථකමෙව පන කෙවලං පවාළවණ්ණෙන ච සොභතීති පකතිචක්කස්ස සන්ධියුත්තට්ඨානෙ සුරත්තසුවණ්ණපට්ටාදිමයාහි වට්ටපරිච්ඡෙදලෙඛාහි පඤ්ඤායමානාහි සසන්ධිකා විය දිස්සන්තීති ආහ ‘‘සන්ධීසු පනස්සා’’තිආදි.

නෙමිමණ්ඩලපිට්ඨියන්ති නෙමිමණ්ඩලස්ස පිට්ඨිපදෙසෙ. ආකාසචාරිභාවතො හිස්ස තත්ථ වාතග්ගාහී පවාළදණ්ඩො හොති. දසන්නං දසන්නං අරානං අන්තරෙති දසන්නං දසන්නං අරානං අන්තරෙ සමීපෙ පදෙසෙ. ඡිද්දමණ්ඩලඛචිතොති මණ්ඩලසණ්ඨානඡිද්දවිචිත්තො. සුකුසලසමන්නාහතස්සාති සුට්ඨු කුසලෙන සිප්පිනා පහතස්ස, වාදිතස්සාති අත්ථො. වග්ගූති මනොරමො. රජනීයොති සුණන්තානං රාගුප්පාදකො. කමනීයොති කන්තො. සමොසරිතකුසුමදාමාති ඔලම්බිතසුගන්ධකුසුමදාමා. නෙමිපරික්ඛෙපස්සාති ¶ නෙමිපරියන්තපරික්ඛෙපස්ස. නාභිපනාළියා ද්වින්නං පස්සානං වසෙන ‘‘ද්වින්නම්පි නාභිපනාළීන’’න්ති වුත්තං. එකා එව හි සා පනාළි. යෙහීති යෙහි ද්වීහි මුඛෙහි. පුන යෙහීති යෙහි මුත්තකලාපෙහි.

ඔධාපයමානන්ති සොතුං අවහිතානි කුරුමානං.

චන්දො පුරතො චක්කරතනං පච්ඡාති එවං පුබ්බාපරියෙන පුබ්බාපරභාවෙන.

අන්තෙපුරස්සාති අනුරාධපුරෙ රඤ්ඤො අන්තෙපුරස්ස. උත්තරසීහපඤ්ජරසදිසෙති තදා රඤ්ඤො පාසාදෙ තාදිසස්ස උත්තරදිසාය සීහපඤ්ජරස්ස ලබ්භමානත්තා වුත්තං. සුඛෙන සක්කාති කිඤ්චි අනාරුහිත්වා, සරීරඤ්ච අනුල්ලඞ්ඝිත්වා යථාඨිතෙනෙව හත්ථෙන පුප්ඵමුට්ඨියො ඛිපිත්වා සුඛෙන සක්කා හොති පූජෙතුං.

නානාවිරාගරතනප්පභාසමුජ්ජලන්ති නානාවිධවිචිත්තවණ්ණරතනොභාසපභස්සරං. ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පවත්තෙති ආගන්ත්වා ඨිතට්ඨානතො උපරි ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පවත්තෙ.

244. රාජායුත්තාති ¶ රඤ්ඤො කිච්චෙ ආයුත්තකපුරිසා.

සිනෙරුං ¶ වාමපස්සෙන කත්වා තස්ස ධුරතරං ගච්ඡන්තො ‘‘වාමපස්සෙන සිනෙරුං පහායා’’ති වුත්තං.

විනිබ්බෙධෙනාති තිරියං විනිවිජ්ඣනවසෙන. සන්නිවෙසක්ඛමොති ඛන්ධාවාරසන්නිවෙසයොග්යො. සුලභාහාරුපකරණොති සුඛෙනෙව ලද්ධබ්බධඤ්ඤගොරසදාරුතිණාදිභොජනසාධනො.

පරචක්කන්ති පරස්ස රඤ්ඤො සෙනා, ආණා වා.

ආගමනනන්දනොති ආගමනෙන නන්දිජනනො. ගමනෙන සොචෙතීති ගමනසොචනො. උපකප්පෙථාති උපරූපරි කප්පෙථ, සංවිදහථ උපනෙථාති අත්ථො. උපපරික්ඛිත්වාති හෙතුතොපි සභාවතොපි ඵලතොපි දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාදිආදීනවතොපි ¶ වීමංසිත්වා. විභාවෙන්ති පඤ්ඤාය අත්ථං විභූතං කරොන්තීති විභාවිනො, පඤ්ඤවන්තො. අනුයන්තාති අනුවත්තකා, අනුවත්තකභාවෙනෙව, පන රඤ්ඤො ච මහානුභාවෙන තෙ ජිගුච්ඡනවසෙන පාපතො අනොරමන්තාපි එකච්චෙ ඔත්තප්පවසෙන ඔරමන්තීති වෙදිතබ්බං.

ඔගච්ඡමානන්ති ඔසීදන්තං. යොජනමත්තන්ති විත්ථාරතො යොජනමත්තං පදෙසං. ගම්භීරභාවෙන පන යථා භූමි දිස්සති, එවං ඔගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘මහාසමුද්දතල’’න්තිආදි. අන්තෙ චක්කරතනං උදකෙන සෙනාය අනජ්ඣොත්ථරණත්ථං. පුරත්ථිමො මහාසමුද්දො පරියන්තො එතස්සාති පුරත්ථිමමහාසමුද්දපරියන්තො, තං පුරත්ථිමමහාසමුද්දපරියන්තං, පුරත්ථිමමහාසමුද්දං පරියන්තං කත්වාති අත්ථො.

චාතුරන්තායාති චතුසමුද්දන්තාය, පුරත්ථිමදිසාදිචතුකොට්ඨාසන්තාය වා. සොභයමානං වියාති විය-සද්දො නිපාතමත්තං. අත්තනො අච්ඡරියගුණෙහි සොභන්තමෙව හි තං තිට්ඨති. පාළියම්පි හි ‘‘උපසොභයමානං’’ ත්වෙව වුත්තං.

246. හරිචන්දනාදීහීති ආදි-සද්දෙන චතුජ්ජාතියගන්ධාදිං සඞ්ගණ්හාති. ආගමනං චින්තෙථාති ¶ වදන්ති චක්කවත්තිවත්තස්ස පූරිතතාය පරිචිතත්තා. කාළතිලකාදීනං අභාවෙන විසුද්ධසෙතසරීරො. සත්තපතිට්ඨොති භූමිඵුසනකෙහි වාලධි, වරඞ්ගං, හත්ථොති ඉමෙහි ච තීහි, චතූහි පාදෙහි චාති ¶ සත්තහි අවයවෙහි පතිට්ඨිතත්තා සත්තපතිට්ඨො. සබ්බකනිට්ඨොති සබ්බෙහි ඡද්දන්තකුලහත්ථීහි හීනො. උපොසථකුලා සබ්බජෙට්ඨොති උපොසථකුලතො ආගච්ඡන්තො තත්ථ සබ්බප්පධානො ආගච්ඡතීති යොජනා. වුත්තනයෙනාති ‘‘මහාදානං දත්වා’’තිආදිනා වුත්තෙන නයෙන. චක්කවත්තීනං, චක්කවත්තිපුත්තානඤ්ච චක්කවත්තිං උද්දිස්ස චින්තයන්තානං ආගච්ඡති. අපනෙත්වාති අත්තනො ආනුභාවෙන අපනෙත්වා. ගන්ධමෙව හි තස්ස ඉතරෙ හත්ථී න සහන්ති.

ඝරධෙනුවච්ඡකො වියාති ඝරෙ පරිචිතධෙනුයා තත්ථෙව ¶ ජාතසංවද්ධවච්ඡකො විය. සකලපථවින්ති සකලං ජම්බුදීපසඤ්ඤිතං පථවිං.

247. සින්ධවකුලතොති සින්ධවස්සාජානීයකුලතො.

248. සකටනාභිසමපරිණාහන්ති පරිණාහතො මහාසකටස්ස නාභියා සමප්පමාණං. උභොසු අන්තෙසූති හෙට්ඨා, උපරි චාති ද්වීසු අන්තෙසු. කණ්ණිකපරියන්තතොති ද්වින්නං කඤ්චනපදුමානං කණ්ණිකාය පරියන්තතො. මුත්තාජාලකෙ ඨපෙත්වාති සුවිසුද්ධෙ මුත්තමයෙ ජාලකෙ පතිට්ඨාපෙත්වා. අරුණුග්ගමනවෙලා වියාති අරුණුග්ගමනසීසෙන සූරියඋදයක්ඛණං උපලක්ඛෙති.

249. ‘‘ඉත්ථිරතනං පාතුභවතී’’ති වත්වා කුතස්සා පාතුභාවොති දස්සෙතුං ‘‘මද්දරාජකුලතො’’තිආදි වුත්තං. මද්දරට්ඨං කිර ජම්බුදීපෙ අභිරූපානං ඉත්ථීනං උප්පත්තිට්ඨානං. තථා හි ‘‘සිඤ්චයමහාරාජස්ස දෙවී, වෙස්සන්තරමහාරාජස්ස දෙවී, භද්දකාපිලානී’’ති එවමාදි ඉත්ථිරතනං මද්දරට්ඨෙ එව උප්පන්නං. පුඤ්ඤානුභාවෙනාති චක්කවත්තිරඤ්ඤො පුඤ්ඤතෙජෙන.

සණ්ඨානපාරිපූරියාති හත්ථපාදාදිසරීරාවයවානං සුසණ්ඨිතාය. අවයවපාරිපූරියා හි සමුදායපාරිපූරිසිද්ධි ¶ . රූපන්ති සරීරං ‘‘රූපං ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.306) විය. දස්සනීයාති සුරූපභාවෙන පස්සිතබ්බයුත්තා. තෙනාහ ¶ ‘‘දිස්සමානාවා’’තිආදි. සොමනස්සවසෙන චිත්තං පසාදෙති යොනිසො චින්තෙන්තානං කම්මඵලසද්ධාය වසෙන. පසාදාවහත්තාති කාරණවචනෙන යථා පාසාදිකතාය වණ්ණපොක්ඛරතාසිද්ධි වුත්තා, එවං දස්සනීයතාය පාසාදිකතාසිද්ධි, අභිරූපතාය ච දස්සනීයතාසිද්ධි වත්තබ්බාති නයං දස්සෙති. පටිලොමතො වා වණ්ණපොක්ඛරතාය ¶ පාසාදිකතාසිද්ධි, පාසාදිකතාය දස්සනීයතාසිද්ධි, දස්සනීයතාය අභිරූපතාසිද්ධි යොජෙතබ්බා. එවං සරීරසම්පත්තිවසෙන අභිරූපතාදිකෙ දස්සෙත්වා ඉදානි සරීරෙ දොසාභාවවසෙනපි තෙ දස්සෙතුං ‘‘අභිරූපා වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා පමාණයුත්තා, එවං ආරොහපරිණාහයොගතො ච පාසාදිකා නාතිදීඝතාදයො, එවං මනුස්සානං දිබ්බරූපතාසම්පත්තිපීති ‘‘අප්පත්තා දිබ්බවණ්ණ’’න්ති වුත්තං.

ආරොහසම්පත්ති වුත්තා උබ්බෙධෙන පාසාදිකභාවතො. පරිණාහසම්පත්ති වුත්තා කිසථූලදොසාභාවතො. වණ්ණසම්පත්ති වුත්තා විවණ්ණතාභාවතො. කායවිපත්තියාති සරීරදොසස්ස. සතවාරවිහතස්සාති සත්තක්ඛත්තුං විහතස්ස, ‘‘සතවාරවිහතස්සා’’ති ච ඉදං කප්පාසපිචුවසෙන වුත්තං, තූලපිචුනො පන විහනනමෙව නත්ථි. කුඞ්කුමතගරතුරුක්ඛයවනපුප්ඵානි චතුජ්ජාති. ‘‘තමාලතගරතුරුක්ඛයවනපුප්ඵානී’’ති අපරෙ.

අග්ගිදඩ්ඪා වියාති ආසනගතෙන අග්ගිනා දඩ්ඪා විය. පඨමමෙවාති රාජානං දිස්වාපි කිච්චන්තරප්පසුතා අහුත්වා කිච්චන්තරතො පඨමමෙව, දස්සනසමකාලං එවාති අත්ථො. රඤ්ඤො නිසජ්ජාය පච්ඡා නිපාතනං නිසීදනං සීලං එතිස්සාති පච්ඡානිපාතිනී. තං තං අත්තනා රඤ්ඤො කාතබ්බකිච්චං ‘‘කිං කරොමී’’ති පුච්ඡිතබ්බතාය කිං කරණං පටිසාවෙතීති කිංකාරපටිස්සාවිනී.

මාතුගාමො නාම යෙභුය්යෙන සඨජාතිකො, ඉත්ථිරතනස්ස පන තං නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘ස්වාස්සා’’තිආදි වුත්තං.

ගුණාති රූපගුණා චෙව ආචාරගුණා ච. පුරිමකම්මානුභාවෙනාති කතස්ස පුරිමකම්මස්සානුභාවෙන ඉත්ථිරතනස්ස ¶ තබ්භාවසංවත්තනියස්ස පුරිමකම්මස්ස ආනුභාවෙන. චක්කවත්තිනොපි පරිවාරසම්පත්තිසංවත්තනියං පුඤ්ඤකම්මං තාදිසස්ස ඵලවිසෙසස්ස උපනිස්සයො හොතියෙව. තෙනාහ ‘‘චක්කවත්තිනො ¶ පුඤ්ඤං උපනිස්සායා’’ති, එතෙන සෙසෙසුපි සවිඤ්ඤාණකරතනෙසු අත්තනො ¶ කම්මවසෙන නිබ්බත්තෙසුපි තෙසං තෙසං විසෙසානං තදුපනිස්සයතා විභාවිතා එවාති දට්ඨබ්බා. පුබ්බෙ එකදෙසවසෙන ලබ්භමානා පාරිපූරී රඤ්ඤො චක්කවත්තිභාවූපගමනතො පට්ඨාය සබ්බාකාරපරිපූරා ජාතා.

250. පකතියා වාති සභාවෙනෙව චක්කරතනපාතුභාවතො පුබ්බෙපි. යාදිසං රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පුඤ්ඤබලං නිස්සාය යථාවුත්තා චක්කරතනානුභාවනිබ්බත්ති, තාදිසං එතස්ස පුඤ්ඤබලං නිස්සාය ගහපතිරතනස්ස කම්මවිපාකජං දිබ්බචක්ඛුං නිබ්බත්තෙතීති ආහ ‘‘චක්කරතනානුභාවසහිත’’න්ති. කාරණස්ස හි එකසන්තතිපතිතතාය, ඵලස්ස ච සමානකාලිකතාය තථාවචනං.

251. ‘‘අයං ධම්මො, අයං අධම්මො’’තිආදිනා කම්මස්සකතාවබොධනසඞ්ඛාතස්ස පණ්ඩිතභාවස්ස අත්ථිතාය පණ්ඩිතො. බාහුසච්චබ්යත්තියා බ්යත්තො. සභාවසිද්ධාය මෙධාසඞ්ඛාතාය පකතිපඤ්ඤාය අත්ථිතාය මෙධාවී. අත්තනො යාථාවබුද්ධමත්ථං පරෙසං විභාවෙතුං පකාසෙතුං සමත්ථතාය විභාවී. වවත්ථපෙතුන්ති නිච්ඡිතුං.

252. විපච්චනං විපාකො, විපාකො එව වෙපාකො යථා ‘‘විකතමෙව වෙකත’’න්ති. සමං නාතිසීතනාච්චුණ්හතාය අවිසමං භුත්තස්ස වෙපාකො එතිස්සා අත්ථීති සමවෙපාකිනී, තාය සමවෙපාකිනියා.

253. ජනරාසිං කාරෙත්වා තෙන ජනරාසිනා ඛණිත්වා න මාපෙසි. කිඤ්චරහීති ආහ ‘‘රඤ්ඤො පනා’’තිආදි. තත්ථ කාරණං පරතො ආගමිස්සති. එකාය වෙදිකාය පරික්ඛිත්තා පොක්ඛරණියො ¶ . පරිවෙණපරිච්ඡෙදපරියන්තෙති එත්ථ පරිවෙණං නාම සමන්තතො විවටඞ්ගණභූතං පොක්ඛරණියා ¶ තීරං, තස්ස පරිච්ඡෙදභූතෙ පරියන්තෙ එකාය වෙදිකාය ¶ පරික්ඛිත්තා පොක්ඛරණියො. එතදහොසීති එතං ‘‘යංනූනාහං ඉමාසු පොක්ඛරණීසූ’’තිආදිකං අහොසීති. සබ්බොතුකන්ති සබ්බෙසු උතූසු පුප්ඵනකං. නානාවණ්ණඋප්පලබීජාදීනීති රත්තනීලාදිනානාවණ්ණපුප්ඵෙන පුප්ඵනකඋප්පලබීජාදීනි. ජලජථලජමාලන්ති ජලජථලජපුප්ඵමාලං.

254. පරිචාරවසෙනාති තඞ්ඛණිකපරිචාරවසෙන, ඉදඤ්ච පඨමං පට්ඨපිතනියාමෙනෙව වුත්තං, පච්ඡා පන යානසයනාදීනි විය ඉත්ථියොපි අත්ථිකානං පරිච්චත්තා එව. තෙනාහ ‘‘ඉත්ථීහිපී’’තිආදි. පරිච්චාගවසෙනාති නිරපෙක්ඛපරිච්චාගවසෙන. දීයතීති දානං, දෙය්යවත්ථු. තං අග්ගීයති නිස්සජ්ජීයති එත්ථාති දානග්ගං, පරිවෙසනට්ඨානං. තාදිසානි අත්ථීති යාදිසානි රඤ්ඤො දානග්ගෙ ඛොමසුඛුමාදීනි වත්ථානි, තාදිසානි යෙසං අත්තනො සන්තකානි සන්ති. ඔහායාති පහාය තත්ථෙව ඨපෙත්වා. අත්ථො අත්ථි යෙසං තෙති අත්ථිකා. එවං අනත්ථිකාපි දට්ඨබ්බා.

255. කලහසද්දොපීති පි-සද්දෙන දානාධිප්පායෙන ගෙහතො නීහතං පුන ගෙහං පවෙසෙතුං න යුත්තන්ති ඉමමත්ථං සමුච්චෙති. තෙනාහ ‘‘න ඛො එතං අම්හාකං පතිරූප’’න්තිආදි (දී. නි. 2.255).

257. උණ්හීසමත්ථකෙති සිඛාපරියන්තමත්ථකෙ. පරිච්ඡෙදමත්ථකෙති පාසාදඞ්ගණපරිච්ඡෙදස්ස මත්ථකෙ.

258. හරතීති අතිවිය පභස්සරභාවෙන චක්ඛූනි පටිහරන්තං දුද්දික්ඛතාය දිට්ඨියො හරති අපනෙන්තං ¶ විය හොති. තං පන හරණං නෙසං පරිප්ඵන්දනෙනාති ආහ ‘‘ඵන්දාපෙතී’’ති.

260. මහතියා ඉද්ධියාති මහන්තෙන ඉච්ඡිතත්ථසමිජ්ඣනෙන. තෙසංයෙව ඉච්ඡිතිච්ඡිතත්ථානං. ‘‘අනුභවිතබ්බාන’’න්ති ¶ ඉමිනා ආනුභාව-සද්දස්ස කම්මසාධනතං දස්සෙති. පුබ්බෙ සම්පන්නං කත්වා දෙය්යධම්මපරිච්චාගස්ස කතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘සම්පත්තිපරිච්චාගස්සා’’ති ආහ. අත්තානං දමෙති එතෙනාති දමො.

අස්සාති ¶ මහාසුදස්සනරඤ්ඤො. එකො ථෙරොති අප්පඤ්ඤාතො නාමගොත්තතො අඤ්ඤතරො පුථුජ්ජනො ථෙරො. ථෙරං දිස්වාති අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං දිස්වා. කට්ඨත්ථරණන්ති කට්ඨමයං අත්ථරණං, දාරුඵලකන්ති අත්ථො.

පරිභොගභාජනන්ති පානීයපරිභොජනීයාදිපරිභොගයොග්යං භාජනං. ආරකණ්ටකන්ති සූචිවිජ්ඣනකකණ්ටකං. පිප්ඵලිකන්ති ඛුද්දකසත්ථකං. උදකතුම්බකන්ති කුණ්ඩිකං.

කූටාගාරද්වාරෙයෙව නිවත්තෙසීති කූටාගාරං පවිට්ඨකාලතො පට්ඨාය තෙසං මිච්ඡාවිතක්කානං පවත්තියා ඔකාසං නාදාසි.

261. කසිණමෙව පඤ්ඤායති මහාපුරිසස්ස තත්ථ තත්ථ කතාධිකාරත්තා, තෙසඤ්ච පදෙසානං සුපරිකම්මකතකසිණසදිසත්තා.

262. චත්තාරි ඣානානීති චත්තාරි කසිණජ්ඣානානි. කසිණජ්ඣානප්පමඤ්ඤානංයෙව වචනං තාසං තදා ආදරගාරවවසෙන නිබ්බත්තිතත්තා. මහාබොධිසත්තානඤ්හි අරූපජ්ඣානෙසු ¶ ආදරො නත්ථි, අභිඤ්ඤාපදට්ඨානතං පන සන්ධාය තානිපි නිබ්බත්තෙන්ති, තස්මා මහාසත්තො තාපසපරිබ්බාජකකාලෙ යත්තකෙ ලොකියගුණෙ නිබ්බත්තෙති, තෙ සබ්බෙපි තදා නිබ්බත්තෙසියෙව. තෙනාහ ‘‘මහාපුරිසො පනා’’තිආදි.

263. අභිහරිතබ්බභත්තන්ති උපනෙතබ්බභත්තං.

264. නිබද්ධවත්තන්ති පුබ්බෙ උපනිබද්ධං පාකවත්තං.

265. ආවට්ටෙත්වාති ¶ අතිවිසිත්වා. යං යං රඤ්ඤො ඉච්ඡිතං දානූපකරණඤ්චෙව භොගූපකරණඤ්ච, තස්ස තස්ස තථෙව සමිද්ධභාවං විත්ථවති.

266. සචෙ පන රාජා ජීවිතෙ ඡන්දං ජනෙය්ය, ඉතො පරම්පි චිරං කාලං තිට්ඨෙය්ය මහිද්ධිකො මහානුභාවොති එවං මහජ්ඣාසයා දෙවී භොගෙසු, ජීවිතෙ ච රාජානං සාපෙක්ඛං කාතුං වායමි. තෙන වුත්තං ‘‘මා ¶ හෙව ඛො රාජා’’තිආදි. තෙනෙවාහ ‘‘තස්ස කාලඞ්කිරියං අනිච්ඡමානා’’තිආදි. ඡන්දං ජනෙහීති එත්ථ ඡන්ද-සද්දො තණ්හාපරියායොති ආහ ‘‘පෙමං උප්පාදෙහී’’ති. අපෙක්ඛති ආරම්මණං එතාය න විස්සජ්ජෙතීති අපෙක්ඛා, තණ්හා.

267. ගරහිතාති එත්ථ කෙහි ගරහිතා, කස්මා ච ගරහිතාති අන්තොලීනං චොදනං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘බුද්ධෙහී’’තිආදිමාහ, තෙන විඤ්ඤුගරහිතත්තා, දුග්ගතිසංවත්තනියතො ච සාපෙක්ඛකාලකිරියා පරිවජ්ජෙතබ්බාති දස්සෙති.

268. එකමන්තං ගන්ත්වාති රඤ්ඤො චක්ඛුපථං විජහිත්වා.

269. සොණස්සාති කොළිවීසස්ස සොණස්ස. එකා භත්තපාතීති එකං භත්තවඩ්ඪිතකං. තාදිසං භත්තන්ති තථාරූපං ගරුං මධුරං සිනිද්ධං භත්තං. භුත්තානන්ති භුත්තවන්තානං.

271. දාසමනුස්සාති දාසා චෙව ආයුත්තකමනුස්සා ච.

ඉදානි යථාවුත්තාය රඤ්ඤො මහාසුදස්සනස්ස භොගසම්පත්තියා කම්මසරික්ඛතං උද්ධරන්තො ‘‘එතානි පනා’’තිආදිමාහ, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

272. ආදිතො ¶ පට්ඨායාති සමුදාගමනතො පට්ඨාය. යත්ථ තං පුඤ්ඤං ආයූහිතං, යතො සා සම්පත්ති නිබ්බත්තා, තතො තතියත්තභාවතො පභුති. මහාසුදස්සනස්ස ජාතකදෙසනා හි තදා සමුදාගමනතො පට්ඨාය භගවතා දෙසිතාති. පංස්වාගාරකීළං වියාති යථා නාම දාරකා පංසූහි වාපිගෙහභොජනාදීනි ¶ දස්සෙන්තා යථාරුචි කීළිත්වා ගමනකාලෙ සබ්බං තං විධංසෙන්තා ගච්ඡන්ති, එවමෙව භගවා මහාසුදස්සනකාලෙ අත්තනා අනුභූතං දිබ්බසම්පත්තිසදිසං අචින්තෙය්යානුභාවසම්පත්තිං විත්ථාරතො දස්සෙත්වා පුන අත්තනො දෙසනං ආදීනවනිස්සරණදස්සනවසෙන විවට්ටාභිමුඛං විපරිවත්තෙන්තො ‘‘සබ්බා සා සම්පත්ති අනිච්චතාය විපරිණතා විධංසිතා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘පස්සානන්දා’’තිආදිමාහ. විපරිණතාති විපරිණාමං සභාවවිගමං ගතා. තෙනාහ ‘‘පකතිවිජහනෙනා’’තිආදි. පකතීති සභාවධම්මානං උදයවයපරිච්ඡින්නො ¶ කක්ඛළඵුසනාදිසභාවො, සො භඞ්ගක්ඛණතො පට්ඨාය ජහිතො, පරිච්චජන්තො සබ්බසො නත්ථෙව. තෙනාහ ‘‘නිබ්බුතපදීපො විය අපඤ්ඤත්තිකභාවං ගතා’’ති.

එත්තාවතාති ආදිතො පට්ඨාය පවත්තෙන එත්තකෙන දෙසනාමග්ගෙන. අනෙකානි වස්සකොටිසතසහස්සානියෙව උබ්බෙධො එතිස්සාති අනෙකවස්සකොටිසතසහස්සුබ්බෙධා. අනිච්චලක්ඛණං ආදායාති තං සම්පත්තිගතං අනිච්චලක්ඛණං දෙසනාය ගහෙත්වා විභාවෙත්වා. යථා නිස්සෙණිමුච්චනෙ තාදිසං සතහත්ථුබ්බෙධං රුක්ඛං පකතිපුරිසෙන ආරොහිතුං න සක්කා, එවං අනිච්චතාවිභාවනෙන තස්සා සම්පත්තියා අපෙක්ඛානිස්සෙණිමුච්චනෙ ¶ කෙනචි ආරොහිතුං න සක්කාති ආහ ‘‘අනිච්චලක්ඛණං ආදාය නිස්සෙණිං මුඤ්චන්තො වියා’’ති. තෙනෙවාති යථාවුත්තකාරණෙනෙව, ආදිතො සාතිසයං කාමෙසු අස්සාදං දස්සෙත්වාපි උපරි නෙසං ‘‘පස්සානන්දා’’තිආදිනා ආදීනවං, ඔකාරං, සංකිලෙසං, නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසඤ්ච විභාවෙත්වා දෙසනාය නිට්ඨාපිතත්තා. පුබ්බෙති අතීතකාලෙ. වසභරාජාති වසභනාමකො සීහළමහාරාජා.

උදකපුප්ඵුළාදයොති ආදි-සද්දෙන තිණග්ගෙ උස්සාවබින්දුආදිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

මහාසුදස්සනස්ස පනාති පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතනො, තෙන මහාසුදස්සනමහාරාජා ඣානාභිඤ්ඤාසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසි, තදග්ගෙන පරිසුද්ධෙ ච සමණභාවෙ පතිට්ඨිතො, යතො විධුය එව කාමවිතක්කාදිසමණභාවසංකිලෙසං සුඤ්ඤාගාරං පාවිසි, එවංභූතස්සාපි තස්ස කාලං කිරියතො සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බා චක්කවත්තිසම්පත්ති අන්තරහිතා, න තතො පරං, අහො අච්ඡරියමනුස්සො අනඤ්ඤසාධාරණගුණවිසෙසොති ඉමං විසෙසං දස්සෙති.

අනාරුළ්හන්ති ‘‘රාජා කිර පුබ්බෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තී’’තිආදිනා, (දී. නි. අට්ඨ. 2.260) ‘‘පුන ථෙරං ආමන්තෙසී’’තිආදිනා (දී. නි. අට්ඨ. 2.272) ච වුත්තමත්ථං ¶ සන්ධායාහ. සො හි ඉමස්මිං සුත්තෙ සඞ්ගීතිං අනාරුළ්හො, අඤ්ඤත්ථ පන ආගතො ඉමිස්සා දෙසනාය පිට්ඨිවත්තකභාවෙන. යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යං එවාති.

මහාසුදස්සනසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.