📜

6. මහාගොවින්දසුත්තවණ්ණනා

293. පඤ්චකුණ්ඩලිකොති විස්සට්ඨපඤ්චවෙණිකො. චතුමග්ගට්ඨානෙසූති චතුන්නං මග්ගානං විනිවිජ්ඣිත්වා ගතට්ඨානෙසු. තත්ථ හි කතා සාලාදයො චතූහි දිසාහි ආගතමනුස්සානං උපභොගක්ඛමා හොන්ති. ‘‘එවරූපානී’’ති ඉමිනා රුක්ඛමූලසොධනාදීනි චෙව යථාසත්ති අන්නදානාදීනි ච පුඤ්ඤානි සඞ්ගණ්හාති. ‘‘සුවණ්ණක්ඛන්ධසදිසො අත්තභාවො ඉට්ඨො කන්තො මනාපො අහොසී’’ති පාඨො. සකටසහස්සමත්තන්ති වාහසහස්සමත්තං, වාහො පන වීසති ඛාරී, ඛාරී සොළසදොණමත්තා, දොණං සොළස නාළියො වෙදිතබ්බා. කුම්භං දසම්බණානි. ‘‘සහස්සනාළියො’’ති කෙචි. රත්තසුවණ්ණකණ්ණිකන්ති රත්තසුවණ්ණමයං වටංසකං.

යස්මා මජ්ඣිමයාමෙ එව දෙවතා සත්ථාරං උපසඞ්කමිතුං අවසරං ලභන්ති, තස්මා ‘‘එකකොට්ඨාසං අතීතායා’’ති වුත්තං. අතික්කන්තවණ්ණොති අතිවිය කමනීයරූපො, කෙවලකප්පන්ති වා මනං ඌනං අවසෙසං, ඊසකං අසමත්තන්ති අත්ථො භගවතො හි සමීපට්ඨානං මුඤ්චිත්වා සබ්බො ගිජ්ඣකූටවිහාරො තෙන ඔභාසිතො. තෙනාහ ‘‘චන්දිමා වියා’’තිආදි.

දෙවසභාවණ්ණනා

294. රතනමත්තකණ්ණිකරුක්ඛනිස්සන්දෙනාති රතනප්පමාණරුක්ඛමයකූටදානපුඤ්ඤනිස්සන්දෙන, තස්ස වා පුඤ්ඤස්ස නිස්සන්දඵලභාවෙන. නිබ්බත්තසභායන්ති සමුට්ඨිතඋපට්ඨානසාලායං. මණිමයාති පදුමරාගාදිමණිමයා. ආණියොති ථම්භතුලාසඞ්ඝාටකාදීසු වාළරූපාදිසඞ්ඝාටනකආණියො.

ගන්ධබ්බරාජාති ගන්ධබ්බකායිකානං දෙවතානං රාජා. යෙ තාවතිංසානං ආසන්නවාසිනො චාතුමහාරාජිකා දෙවා, තෙ පුරතො කරොන්තො ‘‘ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතා පුරතො කත්වා නිසින්නො’’ති වුත්තො. සෙසෙසුපි තීසු ඨානෙසු එසෙව නයො.

නාගරාජාති නාගානං අධිපති, න පන සයං නාගජාතිකො.

ආසති නිසීදති එත්ථාති ආසනං, නිසජ්ජට්ඨානන්ති ආහ ‘‘නිසීදිතුං ඔකාසො’’ති. ‘‘එත්ථා’’ති පදං නිපාතමත්තං, එත්ථාති වා එතස්මිං පාඨෙ. අත්ථුද්ධාරනයෙන වත්තබ්බං පුබ්බෙ වුත්තං චතුබ්බිධමෙව. තාවතිංසා, එකච්චෙ ච චාතුමහාරාජිකා යථාලද්ධාය සම්පත්තියා ථාවරභාවාය, ආයතිං සොධනාය ච පඤ්ච සීලානි රක්ඛන්ති, තෙ තස්ස විසොධනත්ථං පවාරණාසඞ්ගහං කරොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘මහාපවාරණායා’’තිආදි.

වස්සසහස්සන්ති මනුස්සගණනාය වස්සසහස්සං.

පන්නපලාසොති පතිතපත්තො. ඛාරකජාතොති ජාතඛුද්දකමකුළො. යෙ හි නීලපත්තකා අතිවිය ඛුද්දකා මකුළා, තෙ ‘‘ඛාරකා’’ති වුච්චන්ති. ජාලකජාතොති තෙහියෙව ඛුද්දකමකුළෙහි ජාතජාලකො සබ්බසො ජාලො විය ජාතො. කෙචි පන ‘‘ජාලකජාතොති එකජාලො විය ජාතො’’ති අත්ථං වදන්ති. පාරිඡත්තකො කිර ඛාරකග්ගහණකාලෙ සබ්බත්ථකමෙව පල්ලවිකො හොති, තෙ චස්ස පල්ලවා පභස්සරපවාළවණ්ණසමුජ්ජලා හොන්ති, තෙන සො සබ්බසො සමුජ්ජලන්තො තිට්ඨති. කුටුමලකජාතොති සඤ්ජාතමහාමකුළො. කොරකජාතොති සඤ්ජාතසූචිභෙදො සම්පති විකසමානාවත්ථො. සබ්බපාලිඵුල්ලොති සබ්බසො ඵුල්ලිතවිකසිතො.

කන්තනකවාතොති දෙවානං පුඤ්ඤකම්මපච්චයා පුප්ඵානං ඡින්දනකවාතො. කන්තතීති ඡින්දති. සම්පටිච්ඡනකවාතොති ඡින්නානං ඡින්නානං පුප්ඵානං සම්පටිග්ගණ්හනකවාතො . නච්චන්තොති නානාවිධභත්තිං සන්නිවෙසවසෙන නච්චනං කරොන්තො. අඤ්ඤතරදෙවතානන්ති නාමගොත්තවසෙන අප්පඤ්ඤාතදෙවතානං.

රෙණුවට්ටීති රෙණුසඞ්ඝාතො. කණ්ණිකං ආහච්චාති සුධම්මාය කූටං ආහන්ත්වා.

අට්ඨ දිවසෙති පඤ්චමියා සද්ධිං පක්ඛෙ චත්තාරො දිවසෙ සන්ධාය වුත්තං. යථාවුත්තෙසු අට්ඨසු දිවසෙසු ධම්මස්සවනං නිබද්ධං තදා පවත්තතීති තතො අඤ්ඤදා කාරිතං සන්ධායාහ ‘‘අකාලධම්මස්සවනං කාරිත’’න්ති. චෙතියෙ ඡත්තස්ස හෙට්ඨා කාතබ්බවෙදිකා ඡත්තවෙදිකා. චෙතියං පරික්ඛිපිත්වා පදක්ඛිණකරණට්ඨානං අන්තොකත්වා කාතබ්බවෙදිකා පුටවෙදිකා. චෙතියස්ස කුච්ඡිං පරික්ඛිපිත්වා තං සම්බන්ධමෙව කත්වා කාතබ්බවෙදිකා කුච්ඡිවෙදිකා. සීහරූපපාදකං ආසනං සීහාසනං. උභොසු පස්සෙසු සීහරූපයුත්තං සොපානං සීහසොපානං.

අත්තමනාහොන්ති අනියාමනකභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘මහාපුඤ්ඤෙ පුරක්ඛත්වා’’තිආදි. පවාරණාසඞ්ගහත්ථාය සන්නිපතිතාති වෙදිතබ්බා ‘‘තදහුපොසථෙ පන්නරසෙ පවාරණාය පුණ්ණාය පුණ්ණමාය රත්තියා’’ති (දී. නි. 2.294) වචනතො.

295. නවහි කාරණෙහීති ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහ’’න්තිආදිනා (දී. නි. 1.157, 255) වුත්තෙහි අරහත්තාදීහි නවහි බුද්ධානුභාවදීපනෙහි කාරණෙහි. ධම්මස්ස චාති එත්ථ ච-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථොති තෙන සම්පිණ්ඩිතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘උජුප්පටිපන්නතාදිභෙදං සඞ්ඝස්ස ච සුප්පටිපත්ති’’න්ති ආහ.

අට්ඨයථාභුච්චවණ්ණනා

296. යථා අනන්තමෙව ආනඤ්චං, භිසක්කමෙව භෙසජ්ජං , එවං යථාභූතා එව යථාභුච්චාති පාළියං වුත්තන්ති ආහ ‘‘යථාභුච්චෙති යථාභූතෙ’’ති. වණ්ණෙතබ්බතො කිත්තෙතබ්බතො වණ්ණා, ගුණා. කථං පටිපන්නොති හෙතුඅවත්ථායං, ඵලඅවත්ථායං, සත්තානං උපකාරා වත්ථායන්ති තීසුපි අවත්ථාසු ලොකනාථස්ස බහුජනහිතාය පටිපත්තියා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. තථා හි නං ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා සඞ්ඛෙපෙනෙව දස්සෙන්තො ‘‘දීපඞ්කරපාදමූලෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අභිනීහරමානොති අභිනීහාරං කරොන්තො. යං පනෙත්ථ මහාභිනීහාරෙ, පාරමීසු ච වත්තබ්බං, තං බ්රහ්මජාලටීකායං (දී. නි. ටී. 1.7) වුත්තං එවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

‘‘ඛන්තිවාදිතාපසකාලෙ’’තිආදි (ජා. 1.ඛන්තීවාදීජාතක) හෙතුඅවත්ථායමෙව අනඤ්ඤසාධාරණාය සුදුක්කරාය බහුජනහිතාය පටිපත්තියා විභාවනං. යථාධිප්පෙතං හිතසුඛං යාය කිරියාය විනා න ඉජ්ඣති, සාපි තදත්ථා එවාති දස්සෙතුං ‘‘තුසිතපුරෙ යාවතායුකං තිට්ඨන්තොපී’’තිආදි වුත්තං.

ධම්මචක්කප්පවත්තනාදි (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13; පටි. ම. 3.30) පන නිබ්බත්තිතා බහුජනහිතාය පටිපත්ති. ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනම්පි ‘‘එත්තකං කාලං තිට්ඨාමී’’ති පවත්තියා බහුජනහිතාය පටිපත්ති. අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානවසෙන බහුජනහිතාය පටිපත්ති. තෙනාහ ‘‘යාවස්සා’’තිආදි. සෙසපදානීති ‘‘බහුජනසුඛායා’’තිආදීනි පදානි. පච්ඡිමන්ති ‘‘අත්ථාය හිතාය සුඛායා’’ති පදත්තයං. පුරිමස්සාති තතො පුරිමස්ස පදත්තයස්ස. අත්ථොති අත්ථනිද්දෙසො.

යදිපි අතීතෙනඞ්ගෙන සමන්නාගතා සත්ථාරො අහෙසුං, තෙපි පන බුද්ධා එවාති අත්ථතො අම්හාකං සත්ථා අනඤ්ඤොති ආහ ‘‘අතීතෙපි බුද්ධතො අඤ්ඤං න සමනුපස්සාමා’’ති. යථා ච අතීතෙ, එවං අනාගතෙ චාති අයමත්ථො නයතො ලබ්භතීති කත්වා වුත්තං ‘‘අනාගතෙපි න සමනුපස්සාමා’’ති. සක්කො පන දෙවරාජා තමත්ථං අත්ථාපන්නමෙව කත්වා ‘‘න පනෙතරහි’’ ඉච්චෙවාහ. කිං සක්කො කථෙතීති විචාරෙත්වාති ‘‘නෙව අතීතංසෙ සමනුපස්සමා’ති වදන්තො සක්කො කිං කථෙතී’’ති විචාරණං සමුට්ඨපෙත්වා. යස්මා අතීතෙ බුද්ධා අහෙසුං, අනාගතෙ භවිස්සන්තීති නායමත්ථො සක්කෙන දෙවරාජෙන පරිඤ්ඤාතො, තෙ පන බුද්ධසාමඤ්ඤෙන අම්හාකං භගවතා සද්ධිං ගහෙත්වා එතරහි අඤ්ඤස්ස සබ්බෙන සබ්බං අභාවතො තථා වුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘එතරහී’’තිආදි වුත්තං. ස්වාක්ඛාතාදීනීති ස්වාක්ඛාතපදාදීනි. කුසලාදීනීති ‘‘ඉදං කුසල’’න්තිආදීනි පදානි.

ගඞ්ගායමුනානං අසමාගමට්ඨානෙ උදකං භින්නවණ්ණං හොන්තම්පි සමාගමට්ඨානෙ අභින්නවණ්ණං එවාති ආහ ‘‘වණ්ණෙනපි සංසන්දති සමෙතී’’ති. තත්ථ කිර ගඞ්ගොදකසදිසමෙව යමුනොදකං. යථා නිබ්බානං කෙනචි කිලෙසෙන අනුපක්කිලිට්ඨතාය පරිසුද්ධං, එවං නිබ්බානගාමිනිපටිපදාපි කෙනචි කිලෙසෙන අනුපක්කිලිට්ඨතාය පරිසුද්ධාව ඉච්ඡිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. යෙන පරිසුද්ධත්ථෙන නිබ්බානස්ස, නිබ්බානගාමිනියා පටිපදාය ච ආකාසූපමතා, සො කෙනචි අනුපලෙපො, අනුපක්කිලෙසො චාති ආහ ‘‘ආකාසම්පි අලග්ගං පරිසුද්ධ’’න්ති. ඉදානි තමත්ථං නිදස්සනෙන විභූතං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘චන්දිමසූරියාන’’න්තිආදි වුත්තං. සංසන්දති යුජ්ජති පටිපජ්ජිතබ්බතාපටිපජ්ජනෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤානුච්ඡවිකතාය.

පටිපදාය ඨිතානන්ති පටිපදං මග්ගපටිපත්තිං පටිපජ්ජමානානං. වුසිතවතන්ති බ්රහ්මචරියවාසං වුසිතවන්තානං එතෙසං. ලද්ධසහායොති එතාසං පටිපදානං වසෙන ලද්ධසහායො. තත්ථ තත්ථ සාවකෙහි සත්ථු කාතබ්බකිච්චෙ. ඉදං පන ‘‘අදුතියො’’තිආදි සුත්තන්තරෙ ආගතවචනං අඤ්ඤෙහි අසදිසට්ඨෙන වුත්තං, න යථාවුත්තසහායාභාවතො. අපනුජ්ජාති අපනීය විවජ්ජෙත්වා. ‘‘අපනුජ්ජා’’ති ච අන්තොගධාවධාරණං ඉදං වචනං එකන්තිකත්තා තස්ස අපනොදස්සාති වුත්තං ‘‘අපනුජ්ජෙවා’’ති.

ලබ්භතීති ලාභො, සො පන උක්කංසගතිවිජානනෙන සාතිසයො, විපුලො එව ච ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘මහාලාභො උප්පන්නො’’ති. උස්සන්නපුඤ්ඤනිස්සන්දසමුප්පන්නොති යථාවුත්තකාලං සම්භතසුවිපුලඋළාරතරපුඤ්ඤාභිසන්දතො නිබ්බත්තො.‘‘ඉමෙ නිබ්බත්තා, ඉතො පරං මය්හං ඔකාසො නත්ථී’’ති උස්සාහජාතො විය උපරූපරි වඩ්ඪමානො උදපාදි. සබ්බදිසාසු හි යමකමහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා මහාමෙඝං විය සබ්බපාරමියො ‘‘එකස්මිං අත්තභාවෙ විපාකං දස්සාමා’’ති සම්පිණ්ඩිතා විය භගවතො ඉදං ලාභසක්කාරසිලොකං නිබ්බත්තයිංසු, තතො අන්නපානවත්ථයානමාලාගන්ධවිලෙපනාදිහත්ථා ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො උපගන්ත්වා ‘‘කහං බුද්ධො, කහං භගවා, කහං දෙවදෙවො, කහං නරාසභො, කහං පුරිසසීහො’’ති භගවන්තං පරියෙසන්ති, සකටසතෙහිපි පච්චයෙ ආහරිත්වා ඔකාසං අලභමානා සමන්තා ගාවුතප්පමාණම්පි සකටධුරෙන සකටධුරං ආහච්ච තිට්ඨන්ති චෙව අනුබන්ධන්ති ච අන්ධකවින්දබ්රාහ්මණාදයො විය. සබ්බං ඛන්ධකෙ, තෙසු තෙසු ච සුත්තෙසු ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘ලාභසක්කාරො මහොඝො වියා’’තිආදි.

පටිපාටිභත්තන්ති බහූසු ‘‘දානං දස්සාමා’’ති ආහටපටිපාටිකාය උට්ඨිතෙසු අනුපටිපාටියා දාතබ්බ භත්තං.

මත්ථකං පත්තො අනඤ්ඤසාධාරණත්තා තස්ස දානස්ස. උපායං ආචික්ඛි නාගරානං අසක්කුණෙය්යරූපෙන දානං දාපෙතුං. සාලකල්යාණිරුක්ඛා රාජපරිග්ගහා අඤ්ඤෙහි අසාධාරණා, තස්මා තෙසං පදරෙහි මණ්ඩපො කාරිතො, හත්ථිනො ච රාජභණ්ඩභූතා නාගරෙහි න සක්කා ලද්ධුන්ති තෙහි ඡත්තං ධාරාපිතං, තථා ඛත්තියධීතාහි වෙය්යාවච්චං කාරිතං. ‘‘පඤ්ච ආසනසතානී’’ති ඉදං සාලකල්යාණිමණ්ඩපෙ පඤ්ඤත්තෙ සන්ධාය වුත්තං, තතො බහි පන බහූනි පඤ්ඤත්තානි අහෙසුං . චතුජ්ජාතියගන්ධං පිසති බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස පූජනත්ථඤ්චෙව පත්තස්ස උබ්බටනත්ථඤ්ච. උදකන්ති පත්තධොවනඋදකං. අනග්ඝානි අහෙසුං අනග්ඝරතනාභිසඞ්ඛතත්තා.

සත්තධා මුද්ධා ඵලිස්සති අනාදරකාරණාදිනා. කාළං ඔලොකෙස්සාමීති කාළං එවං අනුපෙක්ඛිස්සාමි, තස්ස උප්පජ්ජනකං අනත්ථං පරිහරිස්සාමීති අත්ථො.

කදරියාති ථද්ධමච්ඡරිනො පුඤ්ඤකම්මවිමුඛා. දෙවලොකං න වජන්ති පුඤ්ඤස්ස අකතත්තා, මච්ඡරිභාවෙන ච පාපස්ස පසුතත්තා. බාලාති දුච්චින්තිතචින්තනාදිනා බාලලක්ඛණයුත්තා. නප්පසංසන්ති දානං පසංසිතුම්පි න විසහන්ති. ධීරොති ධීතිසම්පන්නො උළාරපඤ්ඤො පරෙහි කතං දානංඅනුමොදමානොපි, තෙනෙව දානානුමොදනෙනෙව. සුඛී පරත්ථාති පරලොකෙ කායිකචෙතසිකසුඛසමඞ්ගී හොති.

වරරොජො නාම තස්මිං කාලෙ එකො ඛත්තියො, තස්ස වරරොජස්ස. අනවජ්ජ…පෙ… ඵලෙය්ය අභූතවාදිභාවතොති අධිප්පායො. අතිරෙකපදසහස්සෙන තිංසාධිකෙන අඩ්ඪතෙය්යගාථාසතෙන වණ්ණමෙව කථෙසි රූපප්පසන්නතාය ච.

යාව මඤ්ඤෙ ඛත්තියාති එත්ථ යාවාති අවධිපරිච්ඡෙදවචනං, අඤ්ඤෙති නිපාතමත්තං, යාව ඛත්තියා ඛත්තියෙ අවධිං කත්වා සබ්බෙ දෙවමනුස්සාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ඛත්තියා බ්රාහ්මණා’’තිආදි. මදපමත්තොති ලාභසක්කාරසිලොකමදෙන පමත්තො චෙව තදන්වයෙන පමාදෙන පමත්තො ච හුත්වා.

තදන්වයමෙවාති තදනුගතමෙව. වාචා…පෙ… සමෙතීති වචීකම්මකායකම්මානි අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිරුද්ධානි, අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දන්ති. අජා එව මිගාති අජාමිගා, තෙ අජාමිගෙ.

තිණ්ණවිචිකිච්ඡො සබ්බසො අතික්කන්තවිචිකිච්ඡාකන්තාරො . නනු ච සබ්බෙපි සොතාපන්නා තිණ්ණවිචිකිච්ඡා, විගතකථංකථා ච? සච්චමෙතං, ඉදං පන න තාදිසං තිණ්ණවිචිකිච්ඡතං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො සබ්බස්මිං ඤෙය්යධම්මෙ සබ්බාකාරාවබොධසඞ්ඛාතසන්නිට්ඨානවසෙන සබ්බසො නිරාකතං සන්ධායාති දස්සෙන්තො ‘‘යථා හී’’ති ආදිමාහ. උස්සන්නුස්සන්නත්තාති පරොපරභාවතො, අයඤ්ච අත්ථො භගවතො අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණබලෙනපි ඉජ්ඣති. සබ්බත්ථ විගතකථංකථො සබ්බදස්සාවිභාවතො. සබ්බෙසං පරමත්ථධම්මානං සච්චාභිසමයවසෙන පටිවිද්ධත්තා වුත්තං ‘‘වොහාරවසෙනා’’ති වා නාමගොත්තාදිවසෙනාති අත්ථො.

පරියොසිතසඞ්කප්පොති සබ්බසො නිට්ඨිතමනොරථො. නනු ච අරියමග්ගෙන පරියොසිතසඞ්කප්පතා නාම සොළසකිච්චසිද්ධියා කතකරණීයභාවෙන, න සබ්බඤෙය්යධම්මාවබොධෙනාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘පුබ්බෙඅනනුස්සුතෙසූ’’තිආදි. සාවකානං සාවකපාරමිඤාණං විය, හි පච්චෙකබුද්ධානං පච්චෙකබොධිඤාණං විය ච සම්මාසම්බුද්ධානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං චතුසච්චාභිසම්බොධපුබ්බකමෙවාති. අනනුස්සුතෙසූති න අනුස්සුතෙසු. සාමන්ති සයමෙව. පදද්වයෙනාපි පරතො ඝොසෙන විනාති දස්සෙති. තත්ථාති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, සච්චාභිසම්බොධනිමිත්තන්ති අත්ථො. සච්චාභිසම්බොධො ච අග්ගමග්ගවසෙනාති දට්ඨබ්බං. බලෙසු ච වසීභාවන්ති දසන්නං බලඤාණානං යථාරුචි පවත්ති. ජාතත්තා ජාතාති සම්මාසම්බුද්ධෙ වදති.

297. තත්ථ තත්ථ රාජධානිආදිකෙ නිබද්ධවාසං වසන්තො. තීසු මණ්ඩලෙසු යථාකාලං චාරිකං චරන්තො.

298. අස්සාති ඵලස්ස. තන්ති කාරණං. ද්වින්නම්පි එකතො උප්පත්තියා කාරණං නත්ථි, පගෙව තිණ්ණං, චතුන්නං වාති. ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති වුත්තලොකධාතුයා පමාණපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං ආරද්ධං.

යාවතාති යත්තකෙන ඨානෙන. පරිහරන්තීති සිනෙරුං පරික්ඛිපන්තා පරිවත්තන්ති. දිසාති දිසාසු, භුම්මත්ථෙ එතං පච්චත්තවචනං. භන්ති දිබ්බන්ති. විරොචනාති ඔභාසන්තා, විරොචනා වා සොභමානා චන්දිමසූරියා භන්ති, තතො එව දිසා ච භන්ති.තාව සහස්සධාති තත්තකො සහස්සලොකො.

එත්තකන්ති ඉමං චක්කවාළං මජ්ඣෙ කත්වා ඉමිනාව සද්ධිං චක්කවාළං දසසහස්සං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං මහාපදානවණ්ණනායං වුත්තමෙව. න පඤ්ඤායතීති තීසු පිටකෙසු අනාගතත්තා.

සනඞ්කුමාරකථාවණ්ණනා

300. වණ්ණෙනාති රූපසම්පත්තියා. සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා තං අනාමසිත්වා යසසද්දස්සෙව අත්ථමාහ. අලඞ්කාරපරිවාරෙනාති අලඞ්කාරෙන ච පරිවාරෙන ච. පුඤ්ඤසිරියාති පුඤ්ඤිද්ධියා.

301. සම්පසාදනෙති සම්පසාදජනනෙ. සංපුබ්බො ඛා-සද්දො ජානනත්ථො ‘‘සඞ්ඛායෙතං පටිසෙවතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.168) වියාති ආහ ‘‘ජානිත්වා මොදාමා’’ති.

ගොවින්දබ්රාහ්මණවත්ථුවණ්ණනා

304. යාවදීඝරත්තන්ති යාව පරිමාණතො, අපරිමිතකාලපරිදීපනමෙතන්ති ආහ ‘‘එත්තකන්ති…පෙ… අතිචිරරත්ත’’න්ති. මහාපඤ්ඤොව සො භගවාති තෙන බ්රහ්මුනා අනුමතිපුච්ඡාවසෙන දෙවානං වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘මහාපඤ්ඤොව සො භගවා. නොති කථං තුම්හෙ මඤ්ඤථා’’ති ආහ. සයමෙවෙතං පඤ්හං බ්යාකාතුකාමො ‘‘භූතපුබ්බං භො’’ති ආදිං ආහාති සම්බන්ධො. එවං පන බ්යාකරොන්තෙන අත්ථතො අයම්පි අත්ථො වුත්තො නාම හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘අනච්ඡරියමෙත’’න්ති ආදිමාහ. තිණ්ණං මාරානන්ති කිලෙසාභිසඞ්ඛාරදෙවපුත්තමාරානං. ‘‘අනච්ඡරියමෙත’’න්ති වුත්තමෙවත්ථං නිගමනවසෙන ‘‘කිමෙත්ථ අච්ඡරිය’’න්ති පුනපි වුත්තං.

රඤ්ඤො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකඅත්ථානං පුරො ධානතො පුරෙ පුරෙ සංවිධානතො පුරොහිතොති ආහ ‘‘සබ්බකිච්චානිඅනුසාසනපුරොහිතො’’ති. ගොවින්දියාභිසෙකෙනාති ගොවින්දස්ස ඨානෙ ඨපනාභිසෙකෙන. තං කිර තස්ස බ්රාහ්මණස්ස කුලපරම්පරාගතං ඨානන්තරං. ජොතිතත්තාති ආවුධානං ජොතිතත්තා. පාලනසමත්ථතායාති රඤ්ඤො, අපරිමිතස්ස ච සත්තකායස්ස අනත්ථතො පරිපාලනසමත්ථතාය.

සම්මා වොස්සජ්ජිත්වාති සුට්ඨු තස්සෙවාගාරවභාවෙන විස්සජ්ජිත්වා නිය්යාතෙත්වා. තං තමත්ථං කිච්චං පස්සතීති අත්ථදසො.

305. භවනං වඩ්ඪනං භවො, භවති එතෙනාති වා භවො, වඩ්ඪිකාරණං සන්ධිවසෙන ම-කාරාගමො, ඔ-කාරස්ස ච අ-කාරාදෙසං කත්වා ‘‘භවමත්ථූ’’ති වුත්තං. භවන්තං ජොතිපාලන්ති පන සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘භොතො’’ති. මා පච්චබ්යාහාසීති මා පටික්ඛිපීති අත්ථො. සො පන පටික්ඛෙපො පටිවචනං හොතීති ආහ ‘‘මා පටිබ්යාහාසී’’ති. අභිසම්භොසීති කම්මන්තානං සංවිධානෙ සමත්ථො හොතීති ආහ ‘‘සංවිදහිත්වා’’ති. භවාභවං, පඤ්ඤඤ්ච වින්දි පටිලභීති ගොවින්දො, මහන්තො ගොවින්දො මහාගොවින්දො. ‘‘ගො’’ති හි පඤ්ඤායෙතං අධිවචනං ගච්ඡති අත්ථෙ බුජ්ඣතීති.

රජ්ජසංවිභජනවණ්ණනා

306. එකපිතිකා වෙමාතුකා කනිට්ඨභාතරො. අයං අභිසිත්තොති අයං රෙණු රාජකුමාරො පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ අභිසිත්තො. රාජකාරකාති රාජපුත්තං රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙතාරො.

307. මදෙන්තීති මදනීයාති කත්තුසාධනතං දස්සෙන්තො ‘‘මදකරා’’ති ආහ. මදකරණං පන පමාදස්ස විසෙසකාරණන්ති වුත්තං ‘‘පමාදකරා’’ති.

308. රෙණුස්ස රජ්ජසමීපෙ දසගාවුතමත්තවිත්ථතානි හුත්වා අපරභාගෙ තියොජනසතං විත්ථතත්තා සබ්බානි ඡ රජ්ජානි සකටමුඛානි පට්ඨපෙසි. විතානසදිසං චතුරස්සභාවතො.

310. සහාති ගාථාය පදපරිපූරණත්ථං වුත්තං. තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘තෙනෙව සහා’’ති ආහ. සහාති වා අවිනාභාවත්ථෙ නිපාතො, සො සහ ආසුං සත්ත භාරධාති යොජෙතබ්බො, තෙන තෙ දෙසන්තරෙ වසන්තා විචිත්තෙන සහභාවිනො අවිනාභාවිනොති දීපෙති. රජ්ජභාරං ධාරෙන්ති අත්තනි ආරොපෙන්ති වහන්තීති භාරධා.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කිත්තිසද්දඅබ්භුග්ගමනවණ්ණනා

311. අනුපුරොහිතෙ ඨපෙසීති අනුපුරොහිතෙ කත්වා ඨපෙසි, අනුපුරොහිතෙ වා ඨානෙ ඨපෙසි. තිසවනං කරොන්තෙ සන්ධාය ‘‘දිවසස්ස තික්ඛත්තු’’න්ති වුත්තං. ද්වීසු සන්ධීසු සවනං කරොන්තෙ සන්ධාය ‘‘සායං, පාතො වා’’ති වුත්තං. තතො පට්ඨායාති වතචරියං මත්ථකං පාපෙත්වා න්හාතකාලතො පභුති.

312. අභිඋග්ගච්ඡීති උට්ඨහි උදපාදි. අචින්තෙත්වාති ‘‘කථං ඛො අහං බ්රහ්මුනා සද්ධිං මන්තෙය්ය’’න්ති අචින්තෙත්වා එවං චිත්තම්පි අනුප්පාදෙත්වා. තෙන සමාගමනස්සෙව අභාවතො අමන්තෙත්වා. තං දිස්වාති තං කරුණාබ්රහ්මවිහාරභාවනං බ්රහ්මදස්සනූපායං දිස්වා ඤාණචක්ඛුනා.

313. එවන්ති එවං රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා පටිසල්ලානං උපගතෙ. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ඡන්නං ඛත්තියානං, සත්තන්නං බ්රාහ්මණමහාසාලානං , සත්තන්නං නාටකසතානං, චත්තාරීසාය ච භරියානං ආපුච්ඡනවාරෙසු.

316. සාදිසියොති ජාතියා සාදිසියොති ආහ ‘‘සමවණ්ණා සමජාතිකා’’ති.

317. සන්ථාගාරන්ති ඣානමනසිකාරෙන බහි විසටවිතක්කවූපසමනෙන චිත්තස්ස සන්ථම්භනං අගාරං, ඣානසාලන්ති අත්ථො. ගහිතාවාති භාවනානුයොගෙන මහාසත්තෙන අත්තනො චිත්තසන්තානෙ උප්පාදනවසෙන ගහිතා එව. නත්ථි ඣානෙනෙව වික්ඛම්භිතත්තා. විසෙසතො හිස්ස කරුණාය භාවිතත්තා අනභිරති උක්කණ්ඨනා නත්ථි, මෙත්තාය භාවිතත්තා භයපරිතස්සනා නත්ථි. උක්කණ්ඨනාති පන බ්රහ්මදස්සනෙ උස්සුක්කං, පරිතස්සනාති තදභිපත්ථනාති ආහ ‘‘බ්රහ්මුනො පනා’’තිආදි.

බ්රහ්මුනාසාකච්ඡාවණ්ණනා

318. චිත්තුත්රාසොති චිත්තස්ස උත්රාසනමත්තං. කථන්ති සත්තනිකායනිවාසට්ඨානනාමගොත්තාදීනං වසෙන කෙන පකාරෙන. තෙනාහ ‘‘කි’’න්තිආදි.

සොති යෙ තෙ පනකනසනන්තබන්ධසතනසනඞ්කුමාරකාලනාමකා ලොකෙ පාකටා පඤ්ඤාතා බ්රහ්මානො, තෙසු සනඞ්කුමාරො නාමාහන්ති දස්සෙති.

අග්ඝන්ති ගරුට්ඨානියානං දාතබ්බංආහාරං. මධුසාකන්ති මධුරාහාරං, යං කිඤ්චි අතිථිනො දාතබ්බං ආහාරං උපචාරවසෙන එවං වදති. තෙනාහ ‘‘මධුසාකං පනා’’තිආදි. පුච්ඡාමාති නිමන්තනවසෙන පුච්ඡාම.

319. මහාසත්තො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා ඨිතොපි තෙසු ‘‘බ්රහ්මසහබ්යතාය මග්ගො’’ති අනිබ්බෙමතිකතාය ‘‘කඞ්ඛී’’ති අවොච. කෙචි පන ‘‘තපොකම්මෙන පරික්ඛීණසරීරතාය, බ්රහ්මසමාගමෙන භයාදිසමුප්පත්තියා ච පටිලද්ධමත්තෙහි බ්රහ්මවිහාරෙහි පරිහීනො අහොසි, තස්මා අවික්ඛම්භිතවිචිකිච්ඡතාය ‘කඞ්ඛී’ති අවොචා’’ති වදන්ති. පරස්ස වෙදියා විදිතා පරවෙදියා, තෙ පන තස්ස පාකටා විභූතාති ආහ ‘‘පරස්සපාකටෙසු පරවෙදියෙසූ’’ති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘පරෙන සයං අභිසඞ්ඛතත්තා’’ති. මමාති කම්මං මමංකාරො, මමත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදං මම…පෙ… තණ්හ’’න්ති. ‘‘මම’’න්ති කරොති එතෙනාති හි මමංකාරො, තථාපවත්තා තණ්හා. මනුජෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං, න විසයෙති ආහ ‘‘මනුජෙසු යො කොචී’’ති. ‘‘එකොදිභූතො’’ති පදස්ස භාවත්ථං තාව දස්සෙන්තො ‘‘එකීභූතො’’ති වත්වා පුන තං විවරන්තො ‘‘එකො තිට්ඨන්තො එකො නිසීදන්තො’’ති ආහ. තාදිසොති එකො හුත්වා පවත්තනකො. භූතොති ජාතො. ඣානෙ අධිමුත්ති නාම තස්මිං නිබ්බත්තිතෙ, අනිබ්බත්තිතෙ කුතො අධිමුත්තීති ආහ ‘‘ඣානං නිබ්බත්තෙත්වාති අත්ථො’’ති. විස්සගන්ධො නාම කොධාදිකිලෙසපරිභාවනාති තෙසං වික්ඛම්භනෙන විස්සගන්ධවිරහිතො. එතෙසු ධම්මෙසූති පබ්බජ්ජානං විවෙකවාසකරුණාබ්රහ්මවිහාරාදිධම්මෙසු.

320. අවිද්වාති න විදිතවා. ආවරිතාති කුසලානං උත්තරිමනුස්සධම්මානං උප්පත්තිනිවාරණෙන ආවරිතා. පූතිකාති බ්යාපන්නචිත්තතාදිනා පූතිභූතා. කිලෙසවසෙන දුග්ගන්ධං විස්සගන්ධං වායති. නිරයාදිඅපායෙසු නිබ්බත්තනසීලතාය ආපායිකාති ආහ ‘‘අපායූපගා’’ති. චොරාදීහි උපද්දුතස්ස පවිසිතුකාමස්ස පාකාරකවාටපරිඛාදීහි විය නගරං කොධාදීහි නිවුතො පිහිතො බ්රහ්මලොකො අස්සාති නිවුතබ්රහ්මලොකො. පුච්ඡති ‘‘කෙනාවටා’’ති වදන්තො.

මුසාවාදොව මොසවජ්ජං යථා භිසක්කමෙව භෙසජ්ජං. කුජ්ඣනං දුස්සනං. දිට්ඨාදීසු අදිට්ඨාදිවාදිතාවසෙන පරෙසං විසංවාදනං පරවිසංවාදනං. සදිසං පතිරූපං දස්සෙත්වා පලොභනං සදිසං දස්සෙත්වා වඤ්චනං. මිත්තානං විහිංසනං මෙත්තිභෙදො මිත්තදුබ්භනං. දළ්හමච්ඡරිතා ථද්ධමච්ඡරියං. අත්තනි විජ්ජමානං නිහීනතං, සදිසතං වා අතික්කමිත්වා මඤ්ඤනං. පරෙසං සම්පත්තියා අසහනං ඛීයනං. අත්තසම්පත්තියා නිගූහනවසෙන, පරෙහි සාධාරණභාවාසහනවසෙන ච විවිධා ඉච්ඡා රුචි එතස්සාති විවිච්ඡා. කදරියතාය මුදුකං මච්ඡරියං. යත්ථ කත්ථචීති සකසන්තකෙ, පරසන්තකෙ, හීනාතිකෙ චාති යත්ථ කත්ථචි ආරම්මණෙ. ලුබ්භනං ආරම්මණස්ස ගහණං අභිගිජ්ඣනං. මජ්ජනං සෙය්යාදිවසෙන මදනං සම්පග්ගහො. මුය්හනං ආරම්මණස්ස අනවබොධො. එතෙසූති එතෙසු යථාවුත්තෙසු කොධාදීසු සත්තසන්තානස්ස කිලිස්සනතො විබාධනතො, උපතාපනතො ච කිලෙසසඤ්ඤිතෙසු පාපධම්මෙසු. යුත්තා පයුත්තා සම්පයුත්තා අවිරහිතා.

එත්ථ චායං බ්රහ්මා මහාසත්තෙන ආමගන්ධෙ සුපුට්ඨො අත්තනො යථාඋපට්ඨිතෙ පාපධම්මෙ චුද්දසහි පදෙහි විභජිත්වා කථෙසි, තෙ පන තාදිසං පවත්තිවිසෙසං උපාදාය වුත්තාපි කෙචි පුන වුත්තා, ආමගන්ධසුත්තෙ (සු. නි. 242) පන වුත්තාපි කෙචි ඉධ සබ්බසො න වුත්තා, එවං සන්තෙපි ලක්ඛණහාරනයෙන, තදෙකට්ඨතාය වා තෙසං පෙත්ථ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ ‘‘ඉදං පන සුත්ත’’න්තිආදි. තත්ථ ආමගන්ධසුත්තෙන දීපෙත්වාති ඉධ සරූපතො අවුත්තෙ ආමගන්ධෙපි වුත්තෙහි එකලක්ඛණතාදිනා ආමගන්ධසුත්තෙන පකාසෙත්වා කථෙතබ්බං තත්ථ නෙසං සරූපතො කථිතත්තා. ආමගන්ධසුත්තම්පි ඉමිනා දීපෙතබ්බං ඉධ වුත්තානම්පි කෙසඤ්චි ආමගන්ධානං තත්ථ අවුත්තභාවතො. යස්මා ආමගන්ධසුත්තෙ වුත්තාපි ආමගන්ධා අත්ථතො ඉධ සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡන්ති, තස්මා ඉධ වුත්තෙ පරිහරණවසෙන දස්සෙන්තෙන යස්මා චෙත්ථ කෙචි අභිධම්මනයෙන අකිලෙසසභාවාපි සත්තසන්තානස්ස විබාධනට්ඨෙන ‘‘කිලෙසා’’ති වත්තබ්බතං අරහන්ති, තස්මා ‘‘චුද්දසසු කිලෙසෙසූ’’ති වුත්තං.

නිම්මාදං මිලාපනං ඛෙපනන්ති ආහ ‘‘නිම්මාදෙතබ්බා පහාතබ්බා’’ති. බුද්ධතන්තීති බුද්ධභාවීනං පවෙණී, බුද්ධභාවිනොපි ‘‘බුද්ධා’’ති වුච්චන්ති යථා ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’ති. මහාපුරිසස්ස දළ්හීකම්මං කත්වාති මහාපුරිසස්ස ‘‘පබ්බජිස්සාමහ’’න්ති පවත්තචිත්තුප්පාදස්ස දළ්හීකම්මං කත්වා.

රෙණුරාජආමන්තනාවණ්ණනා

321. මම මනං හරිත්වාති මම චිත්තං අපනෙත්වා තස්ස වසෙන අවත්තිත්වා.

එකීභාවං උපගන්ත්වා වුත්ථස්සාති කායවිවෙකපරිබ්රූහනෙන එකීභාවං උපගන්ත්වා තපොකම්මවසෙන වුත්ථස්ස. කුසපත්තෙහි පරිත්ථතොති බරිහිසෙහි වෙදියා සමන්තතො සන්ථරිතො. අකාචොති වණො වණසදිසඛණ්ඩිච්චවිරහිතො. තෙනාහ ‘‘අකක්කසො’’ති.

ඡඛත්තියආමන්තනාවණ්ණනා

322. සික්ඛෙය්යාමාති සික්ඛාපෙය්යාම, සික්ඛාපනඤ්චෙත්ථ අත්ථිභාවාපාදනන්ති ආහ ‘‘උපලාපෙය්යාමා’’ති.

323. යස්ස වීරියාරම්භස්ස, ඛන්තිබලස්ස ච අභාවෙන පබ්බජිතානං සමණධම්මො පරිපුණ්ණො, පරිසුද්ධො ච න හොති, තෙසු වීරියාරම්භඛන්තිබලෙසු තෙ තෙ නියොජෙතුං ‘‘ආරම්භව්හො’’තිආදි වුත්තං.

කරුණාඣානමග්ගොති කරුණාඣානසඞ්ඛාතො මග්ගො. උජුමග්ගොති බ්රහ්මලොකගමනෙ උජුභූතො මග්ගො. අනුත්තරොති සෙට්ඨො බ්රහ්මවිහාරසභාවතො. තෙනාහ ‘‘උත්තමමග්ගො නාමා’’ති. සබ්භි රක්ඛිතො සාධූහි යථා පරිහානි න හොති, එවං පටිපක්ඛදූරීකරණෙන රක්ඛිතො ගොපිතො. ‘‘සද්ධම්මො සබ්භි වක්ඛිතො’’ති කෙචි පඨන්ති, තෙසං සපරහිතසාධනෙන සාධූහි බුද්ධාදීහි කථිතො පවෙදිතොති අත්ථො.

තඞ්ඛණවිද්ධංසනධම්මන්ති යස්මිං ඛණෙ විරොධිධම්මසමායොගො, තස්මිංයෙව ඛණෙ විනස්සනසභාවං, යො වා සො ගමනස්සාදානං දෙවපුත්තානං හෙට්ඨුපරියෙන පටිමුඛං ධාවන්තානං සිරසි, පාදෙ ච බද්ධඛුරධාරාසමාගමනතොපි සීඝතරතාය අතිඉත්තරො පවත්තික්ඛණො, තෙනෙව විනස්සනසභාවං. තස්ස ජීවිතස්ස. ගතින්ති නිට්ඨං. මන්තායන්ති මන්තෙය්යන්ති වුත්තං හොතීති ආහ ‘‘මන්තෙතබ්බ’’න්ති. කරණත්ථෙ වා භුම්මන්ති ‘‘මන්තාය’’න්ති ඉදං භුම්මං කරණත්ථෙ දට්ඨබ්බං යථා ‘‘ඤාතාය’’න්ති. සබ්බපලිබොධෙති සබ්බෙපි කුසලකිරියාය විබන්ධෙ උපරොධෙ.

බ්රාහ්මණමහාසාලාදීනං ආමන්තනාවණ්ණනා

324. අප්පෙසක්ඛාති අප්පානුභාවාති ආහ ‘‘පබ්බජිතකාලතො පට්ඨායා’’තිආදි.

චක්කවත්ති රාජා විය සම්භාවිතො.

මහාගොවින්දපබ්බජ්ජාවණ්ණනා

328. සමාපත්තීනං ආජානනං නාම අත්තපච්චක්ඛතා, සච්ඡිකිරියාති ආහ ‘‘න සක්ඛිංසු නිබ්බත්තෙතු’’න්ති.

329. ඉමිනාති ‘‘සරාමහ’’න්ති ඉමිනා පදෙන. ‘‘සරාමහ’’න්ති හි වදන්තෙන භගවතො මහාබ්රහ්මුනා කථිතං ‘‘තථෙව ත’’න්ති භගවතා පටිඤ්ඤාතමෙව ජාතන්ති. න වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථාය චතුසච්චකම්මට්ඨානකථාය අභාවතො. අසති පන වට්ටෙ නිබ්බිදාය විරාගානං අසම්භවො එවාති ආහ ‘‘න විරාගායා’’තිආදි. එකන්තමෙව වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථාය අනෙකාකාරවොකාරවට්ටෙ ආදීනවවිභාවනතො.

‘‘නිබ්බිදායා’’ති ඉමිනා පදෙන විපස්සනා වුත්තා. එස නයො සෙසෙසුපි. වවත්ථානකථාති විපස්සනාමග්ගනිබ්බානානං තංතංපදෙහි වවත්ථපෙත්වා කථා. අයමෙත්ථ නිප්පරියායකථාති ආහ ‘‘පරියායෙන පනා’’තිආදි.

330. පරිපූරෙතුන්ති භාවනාපාරිපූරිවසෙන පරිපුණ්ණෙ කාතුං, නිබ්බත්තෙතුන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියචිණ්ණකුලපුත්තානන්ති චිණ්ණමග්ගබ්රහ්මචරියානං කුලපුත්තානන්ති උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨපෙසි.

අභිනන්දනං නාම සම්පටිච්ඡනං ‘‘අභිනන්දන්ති ආගත’’න්තිආදීසු විය, තඤ්චෙත්ථ අත්ථතො චිත්තස්ස අත්තමනතාති ආහ ‘‘චිත්තෙන සම්පටිච්ඡන්තො අභිනන්දිත්වා’’ති. ‘‘සාධු සාධූ’’ති වාචාය සම්පහංසනා අනුමොදනාති ආහ ‘‘වාචාය සම්පහංසමානො අනුමොදිත්වා’’ති.

මහාගොවින්දසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.