📜

8. සක්කපඤ්හසුත්තවණ්ණනා

නිදානවණ්ණනා

344. අම්බසණ්ඩානං ¶ ¶ ¶ අදූරභවත්තා එකොපි සො බ්රාහ්මණගාමො ‘‘අම්බසණ්ඩා’’ත්වෙව බහුවචනවසෙන වුච්චති, යථා ‘‘වරණා නගර’’න්ති. වෙදි එව වෙදිකො, වෙදිකො එව වෙදියො ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා, තස්මිං වෙදියකෙ. තෙනාහ ‘‘මණිවෙදිකාසදිසෙනා’’තිආදි, ඉන්දනීලාදිමණිමයවෙදිකාසදිසෙනාති අත්ථො. පුබ්බෙපීති ලෙණකරණතො පුබ්බෙ, ගුහාරූපෙන ඨිතා, ද්වාරෙ ඉන්දසාලරුක්ඛවතී ච, තස්මා ‘‘ඉන්දසාලගුහා’’ති වුත්තා පුරිමවොහාරෙන.

උස්සුක්කං වුච්චති අභිරුචි, තං පන බුද්ධදස්සනකාමතාවසෙන, තථා උස්සාහනවසෙන ච පවත්තියා ‘‘ධම්මිකො උස්සාහො’’ති වුත්තං. සක්කෙන සදිසො…පෙ… නත්ථීති. යථාහ ‘‘අප්පමාදෙන මඝවා, දෙවානං සෙට්ඨතං ගතො’’ති (ධ. ප. 30). පරිත්තකෙනාති අපරාපරං බහුං පුඤ්ඤකම්මං අකත්වා අප්පමත්තකෙනෙව පුඤ්ඤකම්මෙන.

සක්කොපි කාමං මහාපුඤ්ඤකතභීරුත්තානො හොති, සාතිසයාය පන දිබ්බසම්පත්තියා වියොගහෙතුකෙන සොකෙන දිගුණිතෙන මරණභයෙන ¶ සංතජ්ජිතො ජාතො. තෙනාහ ‘‘සක්කො පන මරණභයාභිභූතො අහොසී’’ති.

දිබ්බචක්ඛුනා දෙවතානං දස්සනං නාම පටිවිජ්ඣනසදිසන්ති ආහ ‘‘පටිවිජ්ඣී’’ති. පාටියෙක්කො වොහාරොති ආවෙණිකො පියසමුදාහාරො. මරිසනියසම්පත්තිකාති මාරිසා. තෙසඤ්හි සම්පත්තියො මහානුභාවතාය සහන්ති උපට්ඨහන්ති, අඤ්ඤෙ අයොනිසොමනසිකාරතාය චෙව අප්පහුකාය ච න සහන්තියෙව, සා පන නෙසං මරිසනියසම්පත්තිකතා දුක්ඛවිරහිතායාති වුත්තං ‘‘නිද්දුක්ඛාතිපි වුත්තං හොතී’’ති. එකකො වාති දෙවපරිසාය විනා ආගතත්තා වුත්තං, මාතලිආදයො ¶ පන තාදිසා සහායා තදාපි අහෙසුංයෙව. තථා හි වක්ඛති ‘‘අපි චායං ආයස්මතො චක්කනෙමිසද්දෙන තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨිතො’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.352). ඔකාසං නාකාසි ¶ සක්කස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමෙන්තො, අඤ්ඤෙසඤ්ච බහූනං දෙවානං ධම්මාභිසමයං උපපරික්ඛමානො. සොති සක්කො.

එවන්ති වචනසම්පටිච්ඡනෙ නිපාතොති ආහ ‘‘එවං හොතූ’’තිආදි. භද්දංතවාති පන සක්කං උද්දිස්ස නෙසං ආසි වාදො.

345. වල්ලභො…පෙ… ධම්මං සුණාතීති අයමත්ථො ගොවින්දසුත්තාදීහි (දී. නි. 2.294) දීපෙතබ්බො. ඉමිනා කතොකාසෙති ඉමිනා පඤ්චසිඛෙන කතොකාසෙ භගවති.

අනුචරියන්ති අනුචරණභාවං, තං පනස්ස අනුචරණං නාම සද්ධිං ගමනමෙවාති ආහ ‘‘සහචරණං එකතො ගමන’’න්ති.

සොවණ්ණමයන්ති ¶ සුවණ්ණමයං. පොක්ඛරන්ති වීණාය දොණිමාහ. දණ්ඩොති වීණදණ්ඩො. වෙඨකාති තන්තීනං බන්ධනාය චෙව උප්පීළනාය ච ධමෙතබ්බා වෙඨකා. පත්තකන්ති පොක්ඛරං. සමපඤ්ඤාසමුච්ඡනා මුච්ඡෙත්වාති යථා සමපඤ්ඤාසමුච්ඡනා කමතො තත්ථ සංමුච්ඡනං කාතුං සක්කා, එවං තං සජ්ජෙත්වාති අත්ථො. ‘‘සමපඤ්ඤාසමුච්ඡනා සංමුච්ඡෙත්වා’’ති ච ඉදං දෙවලොකෙ නියතං වීණාවාදනවිධිං සන්ධාය වුත්තං. මනුස්සලොකෙ පන එකවීසති මුච්ඡනා. තෙනෙවාහ වීණොපමසුත්තවණ්ණනායං –

‘‘සත්ත සරා තයො ගාමා, මුච්ඡනා එකවීසති;

තානා චෙකූනපඤ්ඤාස, ඉච්චෙතෙ සරමණ්ඩලා’’ති. (අ. නි. අට්ඨ. 3.55; සාරත්ථ. ටී. 3.243);

තත්ථ ඡජ්ජො, උසභො, ගන්ධාරො, මජ්ඣිමො, පඤ්චමො, ධෙවතො, නිසාදොති එතෙ සත්ත සරා. ඡජ්ජගාමො, මජ්ඣිමගාමො, සාධාරණගාමොති තයො ගාමා, සරසමූහාති අත්ථො. මනුස්සලොකෙ වාදනවිධිනා එකෙකස්සෙව ච සරස්ස වසෙන තයො තයො මුච්ඡනා කත්වා එකවීසති මුච්ඡනා. එකෙකස්සෙව ච සරස්ස සත්ත සත්ත තානභෙදා, යතො සරස්ස මන්දතරවවත්ථානං හොති, තෙ එකූනපඤ්ඤාස තානවිසෙසාති, තිස්සො දුවෙ චතස්සො, චතස්සො තිස්සො දුවෙ චතස්සොති ද්වාවීසති සුතිභෙදා ¶ ඉච්ඡිතා, අයං පන එකෙකස්ස සරස්ස වසෙන සත්ත සත්ත මුච්ඡනා, අන්තරසරස්ස ච එකාති සමපඤ්ඤාසාය මුච්ඡනානං යොග්යභාවෙන වීණං වජ්ජෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘සමපඤ්ඤාස ¶ මුච්ඡනා සංමුච්ඡෙත්වා’’ති. සෙසදෙවෙ ජානාපෙන්තො සක්කස්ස ගමනකාලන්ති යොජනා.

346. අතිරිවාති ර-කාරො පදසන්ධිකරො, අතීව අතිවියාති වුත්තං හොති. පකති ¶ …පෙ… අගමාසි මරණභයසංතජ්ජිතත්තා තරමානරූපො. තෙනෙවාහ ‘‘නනු චා’’තිආදි.

347. බුද්ධා නාම මහාකාරුණිකා, සදෙවකස්ස ලොකස්ස හිතසුඛත්ථාය එව උප්පන්නා, තෙ කථං අත්ථිකෙහි දුරුපසඞ්කමාති ආහ ‘‘අහං සරාගො’’තිආදි. තදන්තරං පටිසල්ලීනාති යෙන අන්තරෙන යෙන ඛණෙන උපසඞ්කමෙය්ය, තදන්තරං පටිසල්ලීනා ඣානං සමාපන්නා. තදන්තර-සද්දො වා ‘‘එතරහී’’ති ඉමිනා සමානත්ථොති ආහ ‘‘සම්පති පටිසල්ලීනා වා’’ති.

පඤ්චසිඛගීතගාථාවණ්ණනා

348. සාවෙසීති යථාධිප්පෙතමුච්ඡනං පට්ඨපෙත්වා වීණං වාදෙන්තො තංතංඨානුප්පත්තියා පාකටීභූතමන්දතාවවත්ථං දස්සෙන්තො සුමධුරකොමලමධුපානමත්තමධුකාරවිරුතාපහාසිනිලක්ඛණො පසන්නභානී සමරවං තන්තිස්සරං සාවෙසි.

‘‘සක්යපුත්තොව ඣානෙන, එකොදි නිපකො සතො;

අමතං මුනි ජිගීසානො….

යථාපි මුනි නන්දෙය්ය, පත්වා සම්බොධිං උත්තම’’න්ති. (දී. නි. 2.348);

ච එවං බුද්ධූපසඤ්හිතා. බුද්ධූපසඤ්හිතා පන බුද්ධානං ධම්මසරීරං ආරබ්භ නිස්සයං කත්වා පවත්තිතාති ආහ ‘‘ධම්මො අරහතාං ඉවා’’ති. ධම්මූපසඤ්හිතා, අරහත්තූපසඤ්හිතා ච වෙදිතබ්බා.

සූරියසමානසරීරාති සූරියසමානප්පභාසරීරා. තෙනාහ ‘‘තස්සා කිරා’’තිආදි. යස්මා තිම්බරුනො ගන්ධබ්බදෙවරාජස්ස සූරියවච්ඡ සා ¶ අඞ්කෙ ජාතා, තස්මා ආහ ‘‘යං තිම්බරුං දෙවරාජානං ¶ නිස්සාය ත්වං ජාතා’’ති. කල්යාණඞ්ගතාය ‘‘කල්යාණී’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘සබ්බඞ්ගසොභනා’’ති.

රාගාවෙසවසෙන ¶ පුබ්බෙ වුත්තා ගාථා ඉදානිපි තමෙව ආරබ්භ පුරතො ඨිතං විය ආලපන්තො වදති.

ථනුදරන්ති පයොධරඤ්ච උදරඤ්ච අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ථනවෙමජ්ඣං උදරඤ්චා’’ති.

කිඤ්චි කාරණන්ති කිඤ්චි පීළං.

පකතිං ජහිත්වා ඨිතං අභිරත්තභාවෙන.

වාමූරූති රුචිරඌරූ. තෙනාහ ‘‘වාමාකාරෙනා’’තිආදි. වාමවිකසිතරුචිරසුන්දරාභිරූපචාරුසද්දා හි එකත්ථා දට්ඨබ්බා. න තිඛිණන්ති න තික්ඛං න ලූඛං න කක්ඛළං. මන්දන්ති මුදු සිනිද්ධං.

අනෙකභාවොති අනෙකසභාවො, සො පන බහුවිධො නාම හොතීති ආහ ‘‘අනෙකවිධො ජාතො’’ති. අනෙකභාගොති අනෙකකොට්ඨාසො.

තයා සද්ධිං විපච්චතන්ති තයා සහිතංයෙව මෙ තං කම්මං විපච්චතු, තයා සහෙව තස්ස කම්මස්ස ඵලං අනුභවෙය්යන්ති අධිප්පායො. තයා සද්ධිමෙවාති යථා චක්කවත්තිසංවත්තනියකම්මං තස්ස නිස්සන්දඵලභූතෙන ඉත්ථිරතනෙන සද්ධිංයෙව විපාකං දෙති, එවං තං මෙ කම්මං තයා සද්ධිංයෙව මය්හං විපාකං දෙතු.

එකොදීති එකොදිභාවං ගතො, සමාහිතොති අත්ථො. ජිගීසානොති ජිගීසමානො හොති. තථාභූතොව ජිගීසති නාමාති තථා පඨමවිකප්පො වුත්තො. දුතියවිකප්පෙ පන ‘‘විචරතී’’ති කිරියාපදං ආහරිත්වා අත්ථො වුත්තො.

නන්දෙය්යන්ති සමාගමං පත්ථෙන්තො වදති අතිසස්සිරිකරූපසොභාය.

349. සංසන්දතීති ¶ ¶ සමෙති, යාය මුච්ඡනාය, යෙන ච ආකාරෙන තන්තිස්සරො පවත්තො, තං මුච්ඡනං අනතිවත්තෙන්තො, තෙනෙව ච ආකාරෙන ගීතස්සරොපි පවත්තොති අත්ථො. යෙන අජ්ඣාසයෙන භගවා පඤ්චසිඛස්ස ගන්ධබ්බෙ වණ්ණං කථෙසි, යදත්ථඤ්ච කථෙසි, තං සබ්බං විභාවෙතුං ‘‘කස්මා’’තිආදිමාහ. නත්ථි බොධිමූලෙ එව සමුච්ඡින්නත්තා. උපෙක්ඛකො භගවා අනුපලිත්තභාවතො. සුවිමුත්තචිත්තො භගවා ඡන්දරාගතො, සබ්බස්මා ¶ ච කිලෙසා. යදි එවං කස්මා පඤ්චසිඛස්ස ගන්ධබ්බෙ වණ්ණං කථෙසීති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි.

ගන්ථිතාති සන්දහිතා, තා පන නිරන්තරං කථියමානා රාසිකතා විය හොන්තීති ආහ ‘‘පිණ්ඩිතා’’ති. වොහාරවචනන්ති භගවතො, භික්ඛූනඤ්ච පුරතො වත්තබ්බං උපචාරවචනං.

උපනච්චන්තියාති උපගන්ත්වා නච්චන්තියා.

සක්කූපසඞ්කමනවණ්ණනා

350. ‘‘කදා සංයූළ්හා’’තිආදීනි වදන්තො පටිසම්මොදති. විප්පකාරම්පි දස්සෙය්යාති අඩ්ඪකතාභිනයවසෙන නච්චම්පි දස්සෙය්ය.

351. ‘‘අභිවදිතො සක්කො දෙවානමින්දො’’තිආදීනං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’තිආදීනං (පාරා. 16, 24) විය සඞ්ගීතිකාරවචනභාවෙ සංසයො නත්ථි, ‘‘එවඤ්ච පන තථාගතා’’ති ඉධ පන සියා සංසයොති ‘‘ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි ඨපිතවචන’’න්ති වත්වා ඉතරස්සාපි තථාභාවං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බමෙත’’න්තිආදි වුත්තං. වුඩ්ඪිවචනෙන වුත්තොති ‘‘සුඛී හොතු පඤ්චසිඛ සක්කො දෙවානං ඉන්දො’’ති ආසීසවාදං වුත්තො. ‘‘භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දතී’’ති වදන්තො අභිවාදෙති නාම ‘‘සුඛී හොතූ’’ති ආසීසවාදස්ස වදාපනතො. තථා පන ආසීසවාදං වදන්තො අභිවදති නාම සබ්බකාලං තථෙව තිට්ඨනතො.

උරුං ¶ වෙපුල්ලං දස්සති දක්ඛතීති උරුන්දා විභත්තිඅලොපෙන. විවටා අඞ්ගණට්ඨානං. යො පකතියා ගුහායං අන්ධකාරො, සො අන්තරහිතොති යො තස්සං ගුහායං සත්ථු සමන්තතො අසීතිහත්ථතො අයං පාකතිකො අන්ධකාරො, සො දෙවානං වත්ථාභරණසරීරොභාසෙහි අන්තරහිතො, ආලොකො සම්පජ්ජි. අසීතිහත්ථෙ පන බුද්ධාලොකෙනෙව අන්ධකාරො අන්තරහිතො, න ච සමත්ථො දෙවානං ඔභාසො බුද්ධානං අභිභවිතුං.

352. චිරප්පටිකාහන්ති ¶ චිරප්පභුතිකො අහං. අඩ්ඩකරණං නාම නත්ථි අවිවාදාධිකරණට්ඨානෙ නිබ්බත්තත්තා. කීළාදීනිපීති ආදි-සද්දෙන ධම්මස්සවනාදිං සඞ්ගණ්හාති.

සලළමයගන්ධකුටියන්ති ¶ සලළරුක්ඛෙහි රඤ්ඤා පසෙනදිනා කාරිතගන්ධකුටියං. තෙනස්සාති තෙන ඵලද්වයාධිගමෙන පහීනඔළාරිකකාමරාගතාය අස්සා භූජතියා දෙවලොකෙ අභිරතියෙව නත්ථි. චක්කනෙමිසද්දෙන තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨිතොති එත්ථ අධිප්පායං අජානන්තා ‘‘ආරම්මණස්ස අධිමත්තතාය සමාපත්තිතො වුට්ඨානං ජාත’’න්ති මඤ්ඤෙය්යුන්ති තං පටික්ඛිපන්තො ‘‘සමාපන්නො සද්දං සුණාතීති නො වත රෙ වත්තබ්බෙ’’ති ආහ. සති ච ආරම්මණසඞ්ඝට්ටනායං ගහණෙනපි භවිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන ‘‘සුණාතී’’ති වුත්තං, ඉතරො ‘‘පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස සද්දො කණ්ටකො’’ති වචනමත්තං නිස්සාය සබ්බස්සාපි ඣානස්ස සද්දො කණ්ටකොති අධිප්පායෙන පටික්ඛෙපං අසහන්තො ‘‘නනු භගවා…පෙ… ¶ භණතී’’ති ඉමමෙව සුත්තපදං උද්ධරි. තත්ථ යථා දොසදස්සනපටිපක්ඛභාවනාවසෙන පටිඝසඤ්ඤානං සුප්පහීනත්තා මහතාපි සද්දෙන අරූපසමාපත්තිතො න වුට්ඨානං, එවං ‘‘උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙම’’න්තිආදිනා සම්මදෙව දොසදස්සනපටිපක්ඛභාවනාවසෙන සබ්බාසම්පි ලොකියසඤ්ඤානං අග්ගමග්ගෙන සමතික්කන්තත්තා ආරම්මණාධිගමතාය න කදාචි ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨානං හොතීති. තථා පන න සුප්පහීනත්තා පටිඝසඤ්ඤානං සබ්බරූපසමාපත්තිතො වුට්ඨානං හොති, පඨමජ්ඣානං පන අප්පකම්පි සද්දං න සහතීති තංසමාපන්නස්ස ‘‘සද්දො කණ්ටකො’’ති වුත්තං. යදි පන පටිඝසඤ්ඤානං වික්ඛම්භිතත්තා මහතාපි සද්දෙන අරූපසමාපත්තිතො න වුට්ඨානං හොති, පගෙව මග්ගඵලසමාපත්තිතො. තෙනාහ ‘‘චක්කනෙමිසද්දෙනා’’තිආදි. චක්කනෙමිසද්දෙනාති ච නයිදං කරණවචනං හෙතුම්හි, කරණෙ වා අථ ඛො සහයොගෙ. ඉමමෙව හි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘භගවා පනා’’තිආදි වුත්තං.

ගොපකවත්ථුවණ්ණනා

353. පරිපූරකාරිනීති පරිපුණ්ණානි, පරිසුද්ධානි ච කත්වා රක්ඛිතවතී. ‘‘ඉත්ථිත්ත’’න්තිආදි තත්ථ විරජ්ජනාකාරදස්සනං. ධිත්ථිභාවංඉත්ථිභාවස්ස ධික්කාරො හෙතූති අත්ථො. අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං, පයොජනං නත්ථීති අත්ථො. විරාජෙතීති ජිගුච්ඡති. එතා සම්පත්තියොති චක්කවත්තිසිරිආදිකා එතා යථාවුත්තසම්පත්තියො. තස්මා පුබ්බපරිචයෙන උපට්ඨිතනිකන්තිවසෙන. උපට්ඨානසාලන්ති සුධම්මදෙවසභං.

සොති ¶ ¶ ¶ ගොපකදෙවපුත්තො. වට්ටෙත්වා වට්ටෙත්වාති තොමරාදිං වත්තෙන්තෙන විය චොදනවචනං පරිවට්ටෙත්වා පරිවට්ටෙත්වා. ගාළ්හං විජ්ඣිතබ්බාති ගාළ්හතරං ඝට්ටෙතබ්බා.

කුතො මුඛාති කුතො පවත්තඤාණමුඛා. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤවිහිතකා’’ති. කතපුඤ්ඤෙති සම්මා කතපුඤ්ඤෙ ධම්මෙ.

දායොති ලාභො. සො හි දීයති තෙහි දාතබ්බත්තා දායො, යෙසං දීයති, තෙහි ලද්ධත්තා ලාභොති ච වුච්චති. සඞ්ඛාරෙ…පෙ… පතිට්ඨහිංසු කතාධිකාරත්තා. තත්ථ තාවතිංසභවනෙ ඨිතානංයෙව නිබ්බත්තො යථා සක්කස්ස ඉන්දසාලගුහායං ඨිතස්සෙව සක්කත්තභාවො.

නිකන්තිං තස්මිං ගන්ධබ්බකායෙ ආලයං සමුච්ඡින්දිතුං න සක්කොන්තො.

354. අත්තනාව වෙදිතබ්බොති අත්තනාව අධිගන්ත්වා වෙදිතබ්බො, න පරප්පච්චයිකෙන. තුම්හෙහි වුච්චමානානීති කෙවලං තුම්හෙහි වුච්චමානානි.

වියායාමාති විස්සට්ඨං වීරියං සන්තානෙ පවත්තෙම. පකතියාති රූපාවචරභාවෙන, ‘‘අනුස්සර’’න්ති වා පාඨො.

කාමරාගො එව ‘‘ඡන්දො රාගො ඡන්දරාගො’’තිආදි පවත්තිභෙදෙන සංයොජනට්ඨෙන ‘‘කාමරාගසංයොජනානී’’ති, යොගගන්ථාදිපවත්තිආකාරභෙදෙන ‘‘කාමබන්ධනානී’’ති ච වුත්තො. පාපිමයොගානීති එත්ථ පන සෙසයොගගන්ථානම්පි වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

දුවිධානන්ති ¶ වත්ථුකාමකිලෙසකාමවසෙන දුවිධානං.

‘‘එත්ථ කිං, තත්ථ කි’’න්ති ච පදද්වයෙ කින්ති නිපාතමත්තං. චාතුද්දිසභාවෙති තෙසං බුද්ධාදීනං තිණ්ණං රතනානං චතුද්දිසයොග්යභාවෙ අප්පටිහටභාවෙ. බුද්ධරතනඤ්හි මහාකාරුණිකතාය, අනාවරණඤාණතාය, පරමසන්තුට්ඨතාය ච චාතුද්දිසං, ධම්මරතනං ස්වාක්ඛාතතාය, සඞ්ඝරතනං සුප්පටිපන්නතාය. තෙනාහ ‘‘සබ්බදිසාසු අසජ්ජමානො’’ති.

මජ්ඣිමස්ස පඨමජ්ඣානස්ස අධිගතත්තා තාවදෙව කායං බ්රහ්මපුරොහිතං අධිගන්ත්වා තාවදෙව පුරිමං ¶ ඣානසතිං පටිලභිත්වා තං ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ඔරම්භාගියසංයොජනසමුච්ඡින්දනෙන මග්ගඵලවිසෙසං අනාගාමිඵලසඞ්ඛාතං විසෙසං අජ්ඣගංසු අධිගච්ඡිංසු. කෙචි පන ‘‘කාමාවචරත්තභාවෙන ¶ මග්ගඵලානි අධිගච්ඡිංසූති අධිප්පායෙන පඤ්චමස්ස ඣානස්ස අනධිගතත්තා සුද්ධාවාසෙසු න උප්පජ්ජිංසු, පඨමජ්ඣානලාභිතාය පන බ්රහ්මපුරොහිතෙසු නිබ්බත්තිංසූ’’ති වදන්ති.

මඝමාණවවත්ථුවණ්ණනා

355. විසුද්ධොති විසුද්ධඅජ්ඣාසයො, උපනිස්සයසම්පන්නොති අධිප්පායො. ගාමකම්මකරණට්ඨානන්ති ගාමිකානං උපට්ඨානට්ඨානං වදති. තාවතකෙනෙවාති අත්තනා සොධිතට්ඨානෙව අඤ්ඤස්ස ආගන්ත්වා අවට්ඨානෙනෙව. සතිං පටිලභිත්වාති ‘‘අහො මයා කතකම්මං සඵලං ජාත’’න්ති යොනිසො චිත්තං උප්පාදෙත්වා.

පාසාණෙති මග්ගමජ්ඣෙ උච්චතරභාවෙන ඨිතපාසාණෙ. උච්චාලෙත්වාති උද්ධරිත්වා. එතස්ස සග්ගස්ස ගමනමග්ගන්ති එතස්ස චන්දාදීනං උප්පත්තිට්ඨානභූතස්ස සග්ගස්ස ගමනමග්ගං පුඤ්ඤකම්මං.

සුගතිවසෙන ලද්ධබ්බං, කහාපණඤ්චාති කහාපණං, දණ්ඩවසෙන ලද්ධබ්බං බලි දණ්ඩබලි. ගහපතිකා ¶ කිං කරිස්සන්තීති ගහපතිකා නාම අටවිකා විය විසමනිස්සිතා, තෙ න කඤ්චි අනත්ථං කරිස්සන්ති, එවං තයා ජානමානෙන කස්මා මය්හං න කථිතන්ති යදිපි පුබ්බෙ න කථිතං, එතරහි පන භයෙන කථිතං, මා මය්හං දොසං කරෙය්යාථ, ආරොචිතකාලතො පට්ඨාය න මය්හං දොසොති වදති.

නිබද්ධන්ති එකන්තිකං.

පිසුණෙසීති පිසුණකම්මමකාසි, තුම්හාකං අන්තරෙ මය්හං පෙසුඤ්ඤං උපසංහරතීති අත්ථො. පුන අහරණීයං බ්රහ්මදෙය්යං කත්වා. මය්හම්පීති මය්හම්පි අත්ථාය මං උද්දිස්ස පුඤ්ඤකම්මං කරොථ. නීලුප්පලං නාම විකසමානං උදකතො උග්ගන්ත්වාව විකසති, එවං අහුත්වා අන්තොඋදකෙ පුප්ඵිතං නීලුප්පලං විය. අම්හාකං පනිදං පුඤ්ඤකම්මං භවන්තරූපපත්තියා විනා ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙතීති යොජනා. චින්තාමත්තකම්පීති දොමනස්සවසෙන චින්තාමත්තකම්පි.

පගෙවාති ¶ කාලස්සෙව, අතිවිය පාතොති අත්ථො. කණ්ණිකූපගන්ති කණ්ණිකයොග්යං. තච්ඡෙත්වා මට්ඨං කත්වා කණ්ණිකාය කත්තබ්බං සබ්බං නිට්ඨපෙත්වා. තථා හි සා වත්ථෙන වෙඨෙත්වා ඨපිතා.

චයබන්ධනං ¶ සාලාය අධිට්ඨානසජ්ජනං. කණ්ණිකමඤ්චබන්ධනං කණ්ණිකාරොහනකාලෙ ආරුහිත්වා අවට්ඨානඅට්ටකරණං.

යස්ස අත්ථතෙ ඵලකෙ යස්ස ඵලකෙ අත්ථතෙති යොජනා.

අවිදූරෙති සාලාය, කොවිළාරරුක්ඛස්ස ච අවිදූරෙ. සබ්බජෙට්ඨිකාති සබ්බාසං තස්ස භරියානං ජෙට්ඨිකා සුජාතා.

තස්සෙවාති සක්කස්සෙව. සන්තිකෙති සමීපෙ සන්තිකාවචරා හුත්වා නිබ්බත්තා. ධජෙන සද්ධිං සහස්සයොජනිකො පාසාදො.

කක්කටකවිජ්ඣනසූලසදිසන්ති ¶ කක්කටකෙ ගණ්හිතුං තස්ස බිලපරියන්තස්ස විජ්ඣනසූචිසදිසං.

මච්ඡරූපෙනාති මතමච්ඡරූපෙන. ඔසරතීති පිලවන්තො ගච්ඡති. තස්සාපි බකසකුණිකාය පඤ්ච වස්සසතානි ආයු අහොසි දෙවනෙරයිකානං විය මනුස්සපෙතතිරච්ඡානානං ආයුනො අපරිච්ඡින්නත්තා.

උක්කුට්ඨිමකාසීති උච්චාසද්දමකාසි.

පුබ්බසන්නිවාසෙනාති පුරිමජාතීසු චිරසන්නිවාසෙන. එවඤ්හි එකච්චානං දිට්ඨමත්තෙනපි සිනෙහො උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා –

‘‘පුබ්බෙව සන්නිවාසෙන, පච්චුප්පන්නහිතෙන වා;

එවං තං ජායතෙ පෙමං, උප්පලංව යථොදකෙ’’ති. (ජා. 1.2.174);

අවසෙසෙසූති ¶ අසුරෙ, සක්කං ඨපෙත්වා ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවෙව සන්ධාය වදති.

අත්ථනිස්සිතන්ති අත්තනො, පරෙසඤ්ච අත්ථමෙව හිතමෙව නිස්සිතං, තං පන හිතං සුඛස්ස නිදානන්ති ආහ ‘‘කාරණනිස්සිත’’න්ති.

පඤ්හවෙය්යාකරණවණ්ණනා

357. කිංසංයොජනාති කීදිසසංයොජනා. සත්තෙ අනත්ථෙ සංයොජෙන්ති බන්ධන්තීති සංයොජනානීති ආහ ‘‘කිංබන්ධනා, කෙන බන්ධනෙන බද්ධා’’ති. පුථුකායාති බහූ සත්තකායාති ආහ ‘‘බහූ ජනා’’ති. වෙරං වුච්චති දොසොති ආහ ‘‘අවෙරාති අප්පටිඝා’’ති. ආවුධෙන ¶ සරීරෙ දණ්ඩො ආවුධදණ්ඩො, ධනස්ස දාපනත්ථෙන දණ්ඩො ධනදණ්ඩො, තදුභයාකරණෙන තතො විනිමුත්තො අදණ්ඩො, සම්පත්තිහරණතො, සහ අනත්ථුප්පත්තිතො ච සපත්තො, පටිසත්තූති ආහ ‘‘අසපත්තාති අපච්චත්ථිකා’’ති. බ්යාපජ්ඣං ¶ වුච්චති චිත්තදුක්ඛං, තබ්බිරහිතා අබ්යාපජ්ඣාති ආහ ‘‘විගතදොමනස්සා’’ති. පුබ්බෙ ‘‘අවෙරා’’ති පදෙන සම්බද්ධාඝාතකාභාවො වුත්තො. තෙනාහ ‘‘අප්පටිඝා’’ති. ‘‘අවෙරිනො’’ති පන ඉමිනාපි කොපමත්තස්සපි අනුප්පාදනං. තෙනාහ ‘‘කත්ථචි කොපං න උප්පාදෙත්වා’’ති. ‘‘විහරෙමූ’’ති ච පදං පුරිමපදෙහිපි යොජෙතබ්බං ‘‘අවෙරා විහරෙමූ’’තිආදිනා. අයඤ්ච අවෙරාදිභාවො සංවිභාගෙන පාකටො හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අච්ඡරායා’’ති ආදිං වත්වා ‘‘ඉති චෙ නෙසං හොතී’’ති වුත්තං. චිත්තුප්පත්ති දළ්හතරාපි හුත්වා පවත්තතීති දස්සෙතුං ‘‘දානං දත්වා, පූජං කත්වා ච පත්ථයන්තී’’ති වුත්තං. ඉති චෙති චෙ-සද්දො අන්වයසංසග්ගෙන පරිකප්පෙතීති ආහ ‘‘එවඤ්ච නෙස’’න්ති.

යාය කායචි පරෙසං සම්පත්තියා ඛීයනං උසූයනං අසහනං ලක්ඛණං එතිස්සාති පරසම්පත්තිඛීයනලක්ඛණා, යදග්ගෙන අත්තසම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණභාවං අසහනලක්ඛණං, තදග්ගෙනස්ස ‘‘නිගූහනලක්ඛණ’’න්තිපි වත්තබ්බං. තථා හිස්ස පොරාණා ‘‘මා ඉදං අච්ඡරියං අඤ්ඤෙසං හොතු, මය්හමෙව හොතූති මච්ඡරිය’’න්ති නිබ්බචනං වදන්ති. අභිධම්මෙ ‘‘යා පරලාභසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනාසු ඉස්සා ඉස්සායනා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1126) නික්ඛෙපකණ්ඩෙ, ‘‘යා එතෙසු පරෙසං ලාභාදීසු කිං ඉමිනා ඉමෙස’’න්තිආදිනා තංසංවණ්ණනායඤ්ච වුත්තානෙව, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානීති අධිප්පායො.

යස්මා පන ඉස්සාමච්ඡරියානි බහ්වාදීනවානි, තෙසං විභාවනා ලොකස්ස බහුකාරා ¶ , තස්මා අභිධම්මට්ඨකථායං ¶ (ධ. ස. අට්ඨ. 1125) විභාවිතානම්පි තෙසං දිට්ඨධම්මිකෙපි සම්පරායිකෙ පිආදීනවෙ දස්සෙන්තො ‘‘ආවාසමච්ඡරියෙන පනා’’තිආදිමාහ. එත්ථාති එතෙසු ඉස්සාමච්ඡරියෙසු, එතෙසු වා ආවාසමච්ඡරියාදීසු පඤ්චසු මච්ඡරියෙසු. සඞ්කාරං සීසෙන උක්ඛිපිත්වාව විචරති ¶ තත්ථ ලග්ගචිත්තතාය, නිහීනජ්ඣාසයතාය ච. මමාති මයා, අයමෙව වා පාඨො. ලොහිතම්පි මුඛතො උග්ගච්ඡති චිත්තවිඝාතෙන සංතත්තහදයතාය. කුච්ඡිවිරෙචනම්පි හොති අතිජලග්ගිනො. අඤ්ඤො විභවපටිවෙධධම්මො අරියානංයෙව හොති, තෙ ච තං න මච්ඡරායන්ති මච්ඡරියස්ස සබ්බසො පහීනත්තා. පටිවෙධධම්මෙ මච්ඡරියස්ස අසම්භවො එවාති ආහ ‘‘පරියත්තිධම්මමච්ඡරියෙන චා’’ති. වණ්ණමච්ඡරියෙන දුබ්බණ්ණො, ධම්මමච්ඡරියෙන එළමූගො දුප්පඤ්ඤො හොති.

‘‘අපිචා’’තිආදි පඤ්චන්නං මච්ඡරියානං වසෙන කම්මසරික්ඛකවිපාකදස්සනං. ආවාසමච්ඡරියෙන ලොහගෙහෙ පච්චති පරෙසං ආවාසපච්චයහිතසුඛනිසෙධනතො. කුලමච්ඡරියෙන අප්පලාභො හොති පරෙහි කුලෙසු ලද්ධබ්බලාභනිසෙධනතො, අප්පලාභොති ච අලාභොති අත්ථො. ලාභමච්ඡරියෙන ගූථනිරයෙ නිබ්බත්තති ලාභහෙතු පරෙහි ලද්ධබ්බස්ස අස්සාදනිසෙධනතො. සබ්බථාපි නිරස්සාදො හි ගූථනිරයො. වණ්ණො නාම න හොතීති සරීරවණ්ණො, ගුණවණ්ණොති දුවිධොපි වණ්ණො නාමමත්තෙනපි න හොති, තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තමානො විරූපො එව හොති. සම්පත්තිනිගූහනසභාවෙන මච්ඡරියෙන විරූපිතෙ සන්තානෙ යෙභුය්යෙන ගුණා පතිට්ඨමෙව න ලභන්ති, යෙ ච පතිට්ඨහෙය්යුං, තෙසම්පි වසෙනස්ස වණ්ණො න භවෙය්ය. තෙ හි තස්ස ලොකෙ රත්තිං ඛිත්තා සරා විය න පඤ්ඤායන්ති. ධම්මමච්ඡරියෙනකුක්කුළනිරයෙ.සොතාපත්තිමග්ගෙන ¶ පහීයති අපායගමනීයභාවතො. වෙරාදීහි න පරිමුච්චන්තියෙව තප්පරිමුච්චනාය ඉච්ඡාය අප්පත්තබ්බත්තා ජාතිආදිධම්මානං සත්තානං ජාතිආදීහි විය.

තිණ්ණා මෙත්ථ කඞ්ඛාති ම-කාරො පදසන්ධිකරො. එතස්මිං පඤ්හෙති එතස්මිං ‘‘කිංසංයොජනා නු ඛො’’ති එවං ඤාතුං ඉච්ඡිතෙ අත්ථෙ. තුම්හාකං වචනං සුත්වාති ‘‘ඉස්සාමච්ඡරියසංයොජනා’’ති එවං පවත්තං තුම්හාකං විස්සජ්ජනවචනං සුත්වා. කඞ්ඛා තිණ්ණාති යථාපුච්ඡිතෙ අත්ථෙ සංසයො තරිතො විගතො දෙසනානුස්සරණමත්තෙන, න සමුච්ඡෙදවසෙනාති ආහ ‘‘න මග්ගවසෙනා’’තිආදි. අයම්පි කථංකථා විගතාති කඞ්ඛාය විගතත්තා එව තස්සා පවත්තිආකාරවිසෙසභූතා ‘‘ඉදං කථ ඉදං කථ’’න්ති අයම්පි කථංකථා විගතා අපගතා.

358. නිදානාදීනි ¶ මහානිදානසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.95) වුත්තත්ථානෙව. පියානං ¶ අත්තනො පරිග්ගහභූතානං සත්තසඞ්ඛාරානං පරෙහි සාධාරණභාවාසහනවසෙන, නිගූහනවසෙන ච පවත්තනතො පියසත්තසඞ්ඛාරනිදානං මච්ඡරියං, අප්පියානං පරිග්ගහභූතානං සත්තානං, සඞ්ඛාරානඤ්ච අසහනවසෙන පවත්තියා අප්පියසත්තසඞ්ඛාරනිදානා ඉස්සා. යඤ්හි කිඤ්චි අප්පියසම්බන්ධං භද්දකම්පි තං කොධනස්ස අප්පියමෙවාති. උභයන්ති මච්ඡරියං, ඉස්සා චාති උභයං. උභයනිදානන්ති පියනිදානඤ්චෙව අප්පියනිදානඤ්ච. පියාති ඉට්ඨා. කෙළායිතාති ධනායිතා. මමායිතාති මමත්තං කත්වා පරිග්ගහිතා. ඉස්සං කරොතීති ‘‘කිං ඉමස්ස ඉමිනා’’ති තස්ස පියසත්තලාභාසහනවසෙන උස්සූයති, තමෙව පියසත්තං යාචිතො. අහො වතස්සාති සාධු වත අස්ස. ‘‘ඉමස්ස පුග්ගලස්ස එවරූපං පියවත්ථු න භවෙය්යා’’ති ඉස්සං කරොති උසූයං උප්පාදෙති. මමායන්තාති කෙළායන්තා. අප්පියෙති අප්පියෙ සත්තෙ තෙසං සතාපතො. අස්සාති පුග්ගලස්ස, යෙන තෙ ලද්ධා. තෙති ¶ සත්තසඞ්ඛාරා, සචෙපි අමනාපා හොන්ති අප්පියෙහි සමුදාගතත්තා. විපරීතවුත්තිතායාති අයාථාවගාහිතාය. කො අඤ්ඤො එවරූපස්ස ලාභීති තෙන අත්තානං සම්භාවෙන්තො ඉස්සං වා කරොති. අඤ්ඤස්ස තාදිසං උප්පජ්ජමානම්පි ‘‘අහො වතස්ස එවරූපං න භවෙය්යා’’ති ඉස්සං වා කරොති, අයඤ්ච නයො හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා න ගහිතො.

වත්ථුකාමානං පරියෙසනවසෙන පවත්තො ඡන්දො පරියෙසනඡන්දො. පටිලාභපච්චයො ඡන්දො පටිලාභඡන්දො. පරිභුඤ්ජනවසෙන පවත්තො ඡන්දො පරිභොගඡන්දො. පටිලද්ධානං සන්නිධාපනවසෙන, සඞ්ගොපනවසෙන ච පවත්තො ඡන්දො සන්නිධිඡන්දො. දිට්ඨධම්මිකමෙව පයොජනං චින්තෙත්වා විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තො ඡන්දො විස්සජ්ජනඡන්දො. තෙනාහ ‘‘කතමො’’තිආදි.

අයං පඤ්චවිධොපි අත්ථතො තණ්හායනමෙවාති ආහ ‘‘තණ්හාමත්තමෙවා’’ති.

එවං වුත්තො ‘‘ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො’’ති එවං මහානිදානසුත්තෙ (දී. නි. 2.103) වුත්තො විනිච්ඡයවිතක්කො විතක්කො නාම, න යො කොචි විතක්කො. ඉදානි යථාවුත්තං ¶ විනිච්ඡයවිතක්කං අත්ථුද්ධාරනයෙන නීහරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘විනිච්ඡයො’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨසතන්ති අට්ඨාධිකං සතං, තඤ්ච ඛො තණ්හාවිචරිතානං සතං, න යස්ස කස්සචීති දස්සෙතුං ‘‘තණ්හාවිචරිත’’න්ති වුත්තං. තණ්හාවිනිච්ඡයො නාම තණ්හාය වසෙන වක්ඛමානනයෙන ආරම්මණස්ස විනිච්ඡිනනතො. දිට්ඨිදස්සනවසෙන ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝං අඤ්ඤ’’න්ති විනිච්ඡිනනතො දිට්ඨිවිනිච්ඡයො නාම. ඉට්ඨං පණීතං, අනිට්ඨං අප්පණීතං, පියායිතබ්බං පියං, අප්පියායිතබ්බං අප්පියං, තෙසං වවත්ථානං තණ්හාවසෙන න හොති. තණ්හාවසෙන හි එකච්චො කිඤ්චි වත්ථුං පණීතං මඤ්ඤති, එකච්චො ¶ හීනං, එකච්චො පියායති, එකච්චො නප්පියායති. තෙනාහ ‘‘තදෙව හී’’තිආදි ¶ . ‘‘දස්සාමී’’ති ඉදං විස්සජ්ජනඡන්දෙ වුත්තනයෙන චෙව වට්ටූපනිස්සයදානවසෙන ච වෙදිතබ්බං. තම්පි හි තණ්හාඡන්දහෙතුකන්ති.

යත්ථ සයං උප්පජ්ජන්ති, තං සන්තානං සංසාරෙ පපඤ්චෙන්ති විත්ථාරයන්තීති පපඤ්චා. යස්ස ච උප්පන්නා, තං ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘සත්තො’’ති වා ‘‘මිච්ඡාභිනිවිට්ඨො’’ති වා පපඤ්චෙන්ති බ්යඤ්ජෙන්තීති පපඤ්චා. යස්මා තණ්හාදිට්ඨියො අධිමත්තා හුත්වා පවත්තමානා තංසමඞ්ගීපුග්ගලං පමත්තාකාරං පාපෙන්ති, මානො පන ජාතිමදාදි වසෙන මත්තාකාරම්පි, තස්මා ‘‘මත්තපමත්තාකාරපාපනට්ඨෙනා’’ති වුත්තං. සඞ්ඛා වුච්චති කොට්ඨාසො භාගසො සඞ්ඛායති උපට්ඨාතීති. යස්මා පපඤ්චසඤ්ඤා තංතංද්වාරවසෙන, ආරම්මණවසෙන ච භාගසො විතක්කස්ස පච්චයා හොන්ති, න කෙවලා, තස්මා පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛානිදානො විතක්කො වුත්තො, පපඤ්චසඤ්ඤානං වා අනෙකභෙදභින්නත්තා තංසමුදායො ‘‘පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා’’ති වුත්තො. පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛාග්ගහණෙන ච අනවසෙසො දුක්ඛසමුදයො වුත්තො තංතං නිමිත්තත්තා වට්ටදුක්ඛස්සාති.

යො නිරොධො වූපසමොති නිරොධසච්චමාහ. තස්ස සාරුප්පන්ති තස්ස පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛාය නිරොධස්ස වූපසමස්ස අධිගමුපායතාය සාරුප්පං අනුච්ඡවිකං, එතෙන විපස්සනං වදති. තත්ථ යථාවුත්තනිරොධෙ ආරම්මණකරණවසෙන ගච්ඡති පවත්තතීති තත්ථගාමිනී, එතෙන මග්ගං. තෙනාහ ‘‘සහ විපස්සනාය මග්ගං පුච්ඡතී’’ති.

වෙදනාකම්මට්ඨානවණ්ණනා

359. පුච්ඡිතමෙව කථිතං. යස්මා සක්කෙන දෙවානං ඉන්දෙන පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛානිරොධගාමිනිපටිපදා පුච්ඡිතාව, භගවා ච තදධිගමුපායං අරූපකම්මට්ඨානං තස්ස ¶ අජ්ඣාසයවසෙන වෙදනාමුඛෙන කථෙන්තො තිස්සො වෙදනා ආරභි, ඉති පුච්ඡිතමෙව කථෙන්තෙන පුච්ඡානුසන්ධිවසෙන ¶ සානුසන්ධිමෙව ච කථිතං. න හි බුද්ධානං අනනුසන්ධිකා කථා නාම අත්ථි. ඉදානිස්ස වෙදනාමුඛෙන අරූපකම්මට්ඨානස්සෙව කථනෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘දෙවතානඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. කරජකායස්ස සුඛුමතාවචනෙනෙව අච්චන්තමුදුසුඛුමාලභාවාපි වුත්තා එවාති දට්ඨබ්බං. කම්මජන්ති කම්මජතෙජං. තස්ස බලවභාවො උළාරපුඤ්ඤකම්මනිබ්බත්තත්තා, අතිවිය ගරුමධුරසිනිද්ධසුද්ධාහාරජීරණතො ච. එකාහාරම්පීති එකාහාරවාරම්පි. ‘‘විලීයන්තී’’ති එතෙන කරජකායස්ස මන්දතාය කම්මජතෙජස්ස බලවභාවෙන ආහාරවෙලාතික්කමෙන නෙසං බලවතී දුක්ඛවෙදනා උප්පජ්ජමානා සුපාකටා හොතීති දස්සෙති. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං ¶ , සුඛවෙදනාපි පන නෙසං උළාරපණීතෙසු ආරම්මණෙසු උපරූපරි අනිග්ගහණවසෙන පවත්තමානා සුපාකටා හුත්වා උපට්ඨාතියෙව. උපෙක්ඛාපි තෙසං කදාචි උප්පජ්ජමානා සන්තපණීතරූපා එව ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ එව ආරම්මණෙ පවත්තනතො. තෙනෙවාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

රූපකම්මට්ඨානන්ති රූපපරිග්ගහං, රූපමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසන්ති අත්ථො. අරූපකම්මට්ඨානන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තත්ථ රූපකම්මට්ඨානෙන සමථාභිනිවෙසොපි සඞ්ගය්හති, විපස්සනාභිනිවෙසො පන ඉධාධිප්පෙතොති දස්සෙන්තො ‘‘රූපපරිග්ගහො අරූපපරිග්ගහොතිපි එතදෙව වුච්චතී’’ති ආහ. චතුධාතුවවත්ථානන්ති එත්ථ යෙභුය්යෙන චතුධාතුවවත්ථානං විත්ථාරෙන්තො රූපකම්මට්ඨානං කථෙතීති අධිප්පායො. රූපකම්මට්ඨානං දස්සෙත්වාව කථෙති ‘‘එවං රූපකම්මට්ඨානං වුච්චමානං සුට්ඨු විභූතං පාකටං හුත්වා උපට්ඨාතී’’ති. ‘‘එතෙන ඉධාපි රූපකම්මට්ඨානං එකදෙසෙන විභාවිතමෙවා’’ති වදන්ති.

කාමඤ්චෙත්ථ වෙදනාවසෙන අරූපකම්මට්ඨානං ආගතං, තදඤ්ඤධම්මවසෙනපි අරූපකම්මට්ඨානං ලබ්භතීති තං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘තිවිධො හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අභිනිවෙසොති අනුප්පවෙසො, ආරම්භොති අත්ථො. ආරම්භෙ එව හි අයං විභාගො, සම්මසනං පන අනවසෙසතොව ධම්මෙ පරිග්ගහෙත්වා පවත්තතීති. ‘‘පරිග්ගහිතෙ රූපකම්මට්ඨානෙ’’ති ¶ ඉදං රූපමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසං සන්ධාය වුත්තං, අරූපමුඛෙන පන විපස්සනාභිනිවෙසො යෙභුය්යෙන සමථයානිකස්ස ඉච්ඡිතබ්බො, සො ච ¶ පඨමං ඣානඞ්ගානි පරිග්ගහෙත්වා තතො පරං සෙසධම්මෙ පරිග්ගණ්හාති. පඨමාභිනිපාතොති සබ්බෙ චෙතසිකා චිත්තායත්තා චිත්තකිරියාභාවෙන වුච්චන්තීති ඵස්සො චිත්තස්ස පඨමාභිනිපාතො වුත්තො. තං ආරම්මණන්ති යථාපරිග්ගහිතං රූපකම්මට්ඨානසඤ්ඤිතං ආරම්මණං. උප්පන්නඵස්සො පුග්ගලො, චිත්තචෙතසිකරාසි වා ආරම්මණෙන ඵුට්ඨො ඵස්සසහජාතාය වෙදනාය තංසමකාලමෙව වෙදෙති, ඵස්සො පන ඔභාසස්ස විය පදීපො වෙදනාදීනං පච්චයවිසෙසො හොතීති පුරිමකාලො විය වුච්චති, යා තස්ස ආරම්මණාභිනිරොපනලක්ඛණතා වුච්චති. ඵුසන්තොති ආරම්මණස්ස ඵුසනාකාරෙන. අයඤ්හි අරූපධම්මත්තා එකදෙසෙන අනල්ලීයමානොපි රූපං විය චක්ඛුං, සද්දො විය ච සොතං, චිත්තං, ආරම්මණඤ්ච ඵුසන්තො විය, සඞ්ඝට්ටෙන්තො විය ච පවත්තතීති. තථා හෙස ‘‘සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති වුච්චති.

ආරම්මණං අනුභවන්තීති ඉස්සරවතාය විසවිතාය සාමිභාවෙන ආරම්මණරසං සංවෙදෙන්තී. ඵස්සාදීනඤ්හි සම්පයුත්තධම්මානං ආරම්මණෙ එකදෙසෙනෙව පවත්ති ඵුසනාදිමත්තභාවතො, වෙදනාය පන ¶ ඉට්ඨාකාරසම්භොගාදිවසෙන පවත්තනතො ආරම්මණෙ නිප්පදෙසතො පවත්ති. ඵුසනාදිභාවෙන හි ආරම්මණග්ගහණං එකදෙසානුභවනං, වෙදයිතභාවෙන ගහණං යථාකාමං සබ්බානුභවනං, එවංසභාවානෙව තානි ගහණානීති න වෙදනාය විය ඵස්සාදීනම්පි යථා සකකිච්චකරණෙන සාමිභාවානුභවනං චොදෙතබ්බං. විජානන්තන්ති පරිච්ඡින්දනවසෙන විසෙසතො ජානන්තං. විඤ්ඤාණඤ්හි මිනිතබ්බවත්ථුං නාළියා මිනන්තො පුරිසො විය ආරම්මණං පරිච්ඡිජ්ජ විභාවෙන්තං පවත්තති, න සඤ්ඤා විය සඤ්ජානනමත්තං ¶ හුත්වා. තථා හි අනෙන කදාචි ලක්ඛණත්තයවිභාවනාපි හොති, ඉමෙසං පන ඵස්සාදීනං තස්ස තස්ස පාකටභාවො පච්චයවිසෙසසිද්ධස්ස පුබ්බභාගස්ස වසෙන වෙදිතබ්බො.

එවං තස්ස තස්සෙව පාකටභාවෙපි ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 4.46; පටි. ම. 1.3), ‘‘සබ්බඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, අභිජාන’’න්ති (සං. නි. 4.27) ච එවමාදි වචනතො සබ්බෙ සම්මසනුපගා ධම්මා පරිග්ගහෙතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ යස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඵස්සපඤ්චමකෙයෙවාති අවධාරණං තදන්තොගධත්තා තග්ගහණෙනෙව ගහිතත්තා චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධානං. ඵස්සපඤ්චමකග්ගහණඤ්හි තස්ස සබ්බස්ස සබ්බචිත්තුප්පාදසාධාරණභාවතො ¶ . තත්ථ ච ඵස්සචෙතනාග්ගහණෙන සබ්බසඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මසඞ්ගහො චෙතනප්පධානත්තා තෙසං. තථා හි සුත්තන්තභාජනීයෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවිභඞ්ගෙ ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනා’’තිආදිනා (විභ. 21) චෙතනාව විභත්තා, ඉතරෙ පන ඛන්ධා සරූපෙනෙව ගහිතා.

වත්ථුනිස්සිතාති එත්ථ වත්ථු-සද්දො කරජකායවිසයො, න ඡබ්බත්ථුවිසයොති. කථමිදං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘යං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. කත්ථ පන වුත්තං? සාමඤ්ඤඵලසුත්තෙ. සොති කරජකායො. ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධවිනිමුත්තං නාමරූපං නත්ථී’’ති ඉදං අධිකාරවසෙන වුත්තං. අඤ්ඤථා හි ඛන්ධවිනිමුත්තම්පි නාමං අත්ථෙවාති. අවිජ්ජාදිහෙතුකාති අවිජ්ජාතණ්හුපාදානාදිහෙතුකා. ‘‘විපස්සනාපටිපාටියා අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති සම්මසන්තො විචරතී’’ති ඉමිනා බලවවිපස්සනං වත්වා පුන තස්ස උස්සුක්කාපනං, විසෙසාධිගමඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘සො’’තිආදිමාහ.

ඉධාති ඉමස්මිං සක්කපඤ්හසුත්තෙ. වෙදනාවසෙන චෙත්ථ අරූපකම්මට්ඨානකථනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව ¶ . යථාවුත්තෙසු ච තීසු කම්මට්ඨානාභිනිවෙසෙසු වෙදනාවසෙන කම්මට්ඨානාභිනිවෙසො සුකරො වෙදනානං විභූතභාවතොති දස්සෙතුං ‘‘ඵස්සවසෙන හී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘න පාකටං හොතී’’ති ඉදං සක්කපමුඛානං තෙසං දෙවානං යථා වෙදනා විභූතා හුත්වා උපට්ඨාති, න එවං ඉතරද්වයන්ති ¶ කත්වා වුත්තං. වෙදනාය එව ච නෙසං විභූතභාවො වෙදනාමුඛෙනෙවෙත්ථ භගවතා දෙසනාය ආරද්ධත්තා. ‘‘වෙදනානං උප්පත්තියා පාකටතායා’’ති ඉදං සුඛදුක්ඛවෙදනානං වසෙන වුත්තං. තාසඤ්හි පවත්ති ඔළාරිකා, න ඉතරාය. තදුභයග්ගහණමුඛෙන වා ගහෙතබ්බත්තා ඉතරායපි පවත්ති විඤ්ඤූනං පාකටා එවාති සුඛදුක්ඛවෙදනානඤ්හී’’ති විසෙසග්ගහණං දට්ඨබ්බං. ‘‘යදා සුඛං උප්පජ්ජතී’’තිආදි සුඛවෙදනාය පාකටභාවවිභාවනං, තයිදං අසමාහිතභූමිවසෙන වෙදිතබ්බං. තත්ථ ‘‘සකලං සරීරං ඛො භන්තෙ’’න්තිආදිනා කාමං පවත්තිඔළාරිකතාය අවූපසන්තසභාවමෙතං සුඛං, සාතලක්ඛණතාය පන සම්පයුත්තධම්මෙ, නිස්සයඤ්ච අනුග්ගණ්හන්තමෙව පවත්තතීති දස්සෙති. ‘‘යදා දුක්ඛං උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

දුද්දීපනාති ඤාණෙන දීපෙතුං අසක්කුණෙය්යා, දුබ්බිඤ්ඤෙය්යාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අන්ධකාරා අභිභූතා’’ති. අන්ධකාරාති අන්ධකාරගතසදිසී, ජානිතුකාමෙ ¶ ච අන්ධකාරිනී. පුබ්බාපරං සමං සුකරෙ සුපලක්ඛිතමග්ගවසෙන පාසාණතලෙ මිගගතමග්ගො විය ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණෙසු සුඛදුක්ඛානුභවනෙහි මජ්ඣත්තාරම්මණෙසු අනුමිනිතබ්බතාය වුත්තං ‘‘සා සුඛදුක්ඛානං…පෙ… පාකටා හොතී’’ති. තෙනාහ ‘‘යථා’’තිආදි. නයතො ගණ්හන්තස්සාති එත්ථායං නයො – යස්මා ඉට්ඨානිට්ඨවිසයාය ආරම්මණූපලද්ධියා අනුභවනතො නිට්ඨාමජ්ඣත්තවිසයා ච උපලද්ධි, තස්මා න තාය නිරනුභවනාය ¶ භවිතබ්බං, යං තත්ථානුභවනං, සා අදුක්ඛමසුඛා. තථා අනුපලබ්භමානං රූපාදිඅනුභුය්යමානං දිට්ඨං උපලබ්භති, යො පන මජ්ඣත්තාරම්මණං තබ්බිසයස්ස විඤ්ඤාණප්පවත්තියං, තස්මා අනනුභුය්යමානෙන තෙන න භවිතබ්බං. සක්කා හි වත්තුං අනුභවමානා මජ්ඣත්තවිසයුපලද්ධි උපලද්ධිභාවතො. ඉට්ඨානිට්ඨවිසයුපලද්ධිවිසයං පන නිරනුභවනං තං අනුපලද්ධිසභාවමෙව දිට්ඨං, තං යථාරූපන්ති. නිවත්තෙත්වාති නීහරිත්වා, ‘‘සොමනස්සංපාහ’’න්තිආදිනා සමානජාතියම්පි භින්දන්තො අඤ්ඤෙහි අරූපධම්මෙහි විවෙචෙත්වා අසංසට්ඨං කත්වාති අත්ථො.

අයඤ්ච රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිවත්තෙත්වා දෙසනා තථාවිනෙතබ්බපුග්ගලාපෙක්ඛාය සුත්තන්තරෙසුපි (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106, 390, 413, 450, 465, 467; ම. නි. 2.306, 209; 3.67, 342; සං. නි. 4.248) ආගතා එවාති දස්සෙන්තො ‘‘න කෙවල’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මහාසතිපට්ඨානෙ (දී. නි. 2.273) තථා දෙසනාය ආගතභාවො අනන්තරමෙව ආවි භවිස්සති, මජ්ඣිමනිකායෙ සතිපට්ඨානදෙසනාපි (ම. නි. 1.106) තාදිසී එව. චූළතණ්හාසඞ්ඛයෙ ‘‘එවං චෙතං, දෙවානං ඉන්ද, භික්ඛුනො සුතං හොති ‘සබ්බෙ ධම්මා නාලං අභිනිවෙසායා’ති, සො සබ්බං ධම්මං අභිජානාති ¶ , සබ්බං ධම්මං අභිඤ්ඤාය සබ්බං ධම්මං පරිජානාති, සබ්බං ධම්මං පරිඤ්ඤාය යං කිඤ්චි වෙදනං වෙදෙති සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, සො තාසු වෙදනාසු අනිච්චානුපස්සී විහරති, විරාගානුපස්සී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.390) ආගතං. තෙන වුත්තං ‘‘අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිවත්තෙත්වා දස්සෙසී’’ති. මහාතණ්හාසඞ්ඛයෙ පන ‘‘සො ¶ එවං අනුරොධවිරොධවිප්පහීනො යං කිඤ්චි වෙදනං වෙදෙති සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, සො තං වෙදනං නාභිනන්දති නාභිවදති නාජ්ඣොසාය තිට්ඨති. තස්ස තං වෙදනං අනභිනන්දතො අනභිවදතො අනජ්ඣොසාය තිට්ඨතො යා වෙදනාසු නන්දී ¶ සා නිරුජ්ඣතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.414) ආගතං. චූළවෙදල්ලෙ ‘‘කති පනාය්යෙවෙදනා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.465) ආගතං. මහාවෙදල්ලෙ ‘‘වෙදනාති, ආවුසො, වුච්චති, කිත්තාවතා නු ඛො, ආවුසො, ‘වෙදනා’ති වුච්චතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.450) ආගතං. එවං රට්ඨපාලසුත්තාදීසුපි (ම. නි. 2.305) වෙදනාකම්මට්ඨානස්ස ආගතට්ඨානං උද්ධරිත්වා වත්තබ්බං.

‘‘පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා’’ති වුත්තං, කථං තමෙත්ථ කථිතන්ති ආහ ‘‘රූපකම්මට්ඨාන’’න්තිආදි. සඞ්ඛිත්තං, කථං සඞ්ඛිත්තං? වෙදනාය ආරම්මණමත්තකංයෙව, යෙභුය්යෙන වෙදනා රූපධම්මාරම්මණා පඤ්චද්වාරවසෙන පවත්තනතො. තෙන චස්සා පුරිමසිද්ධා එව ආරම්මණන්ති වෙදනං වදන්තෙන තස්සාරම්මණධම්මා අත්ථතො පඨමතරං ගහිතා එව නාම හොන්තීති ඉමාය අත්ථාපත්තියා රූපකම්මට්ඨානස්සෙවෙත්ථ පඨමං ගහිතතා ජොතිතා, න සරූපෙනෙව ගහිතත්තා. තෙනාහ ‘‘තස්මා පාළියං නාරුළ්හං භවිස්සතී’’ති.

360. ද්වීහි කොට්ඨාසෙහීති සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බභාගෙහි. එවරූපන්ති යං අකුසලානං අභිබුද්ධියා, කුසලානඤ්ච පරිහානාය සංවත්තති, එවරූපං, තං පන කාමූපසඤ්හිතතාය ‘‘ගෙහනිස්සිත’’න්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ගෙහසිතසොමනස්ස’’න්ති. ඉට්ඨානන්ති පියානං. කන්තානන්ති කමනීයානං. මනාපානන්ති මනවඩ්ඪනකානං. තතො එව මනො රමෙන්තීති මනොරමානං. ලොකාමිසපටිසංයුත්තානන්ති ¶ තණ්හාසන්නිස්සිතානං කාමූපසඤ්හිතානං. පටිලාභතො සමනුපස්සතොති ‘‘අහො මයා ඉමානි ලද්ධානී’’ති යථාලද්ධානි රූපාරම්මණාදීනි අස්සාදයතො. අතීතන්ති අතික්කන්තං. නිරුද්ධන්ති නිරොධප්පත්තං. විපරිණතන්ති සභාවවිගමෙන විගතං. සමනුස්සරතොති අස්සාදනවසෙන අනුචින්තයතො. ගෙහසිතන්ති කාමගුණනිස්සිතං. කාමගුණා හි කාමරාගස්ස ගෙහසදිසත්තා ඉධ ‘‘ගෙහ’’න්ති අධිප්පෙතා.

එවරූපන්ති යං අකුසලානං පරිහානාය, කුසලානඤ්ච අභිබුද්ධියා සංවත්තති, එවරූපං, තං ¶ පන පබ්බජ්ජාදිවසෙන පවත්තියා නෙක්ඛම්මූපසඤ්හිතන්ති ආහ ‘‘නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්ස’’න්ති. ඉදානි තං පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ විපස්සනාලක්ඛණෙ නෙක්ඛම්මෙ ¶ දස්සිතෙ ඉතරානි තස්ස කාරණතො, ඵලතො, අත්ථතො ච දස්සිතානෙව හොන්තීති විපස්සනාලක්ඛණමෙව තං දස්සෙන්තො ‘‘රූපානන්ත්වෙවා’’තිආදිමාහ. විපරිණාමවිරාගනිරොධන්ති ජරාය විපරිණාමෙතබ්බතඤ්චෙව ජරාමරණෙහි පලුජ්ජනං නිරුජ්ඣනඤ්ච විදිත්වාති යොජනා. උප්පජ්ජති සොමනස්සන්ති විපස්සනාය වීථිපටිපත්තියා කමෙන උප්පන්නානං පාමොජ්ජපීතිපස්සද්ධීනං උපරි අනප්පකං සොමනස්සං උප්පජ්ජති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රති හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො.

යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374) ච –

නෙක්ඛම්මවසෙනාති පබ්බජ්ජාදිවසෙන. ‘‘වට්ටදුක්ඛතො නිත්ථරිස්සාමී’’ති පබ්බජිතුං භික්ඛූනං සන්තිකං ගච්ඡන්තස්ස, පබ්බජන්තස්ස, චතුපාරිසුද්ධිසීලං අනුතිට්ඨන්තස්ස, තං සොධෙන්තස්ස, ධුතගුණෙ සමාදාය වත්තන්තස්ස, කසිණපරිකම්මාදීනි කරොන්තස්ස ච යා පටිපත්ති, සබ්බා සා ඉධ ‘‘නෙක්ඛම්ම’’න්ති අධිප්පෙතා. යෙභුය්යෙන අනුස්සතියා ¶ උපචාරජ්ඣානං නිට්ඨාතීති කත්වා ‘‘අනුස්සතිවසෙනා’’ති වත්වා ‘‘පඨමජ්ඣානාදිවසෙනා’’ති වුත්තං. එත්ථ ච යථා පබ්බජ්ජා ඝරබන්ධනතො නික්ඛමනට්ඨෙන නෙක්ඛම්මං, එවං විපස්සනාදයොපි තංපටිපක්ඛතො. තෙනාහ –

‘‘පබ්බජ්ජා පඨමං ඣානං, නිබ්බානඤ්ච විපස්සනා;

සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා, නෙක්ඛම්මන්ති පවුච්චරෙ’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 109);

යං චෙති එත්ථ චෙති නිපාතමත්තං සොමනස්සස්ස අධිප්පෙතත්තා. චතුක්කනයවසෙනෙව ච සුත්තන්තෙසු ඣානකථාති වුත්තං ‘‘දුතියතතියජ්ඣානවසෙනා’’ති. ද්වීසූති ‘‘සවිතක්කං සවිචාරං අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති වුත්තෙසු ද්වීසු සොමනස්සෙසු.

සවිතක්කසවිචාරෙ සොමනස්සෙති පරිත්තභූමිකෙ, පඨමජ්ඣානෙ වා සොමනස්සෙ. අභිනිවිට්ඨසොමනස්සෙසූති විපස්සනං පට්ඨපිතසොමනස්සෙසු. පි-සද්දෙන සම්මට්ඨසොමනස්සෙසු පීති ඉමමත්ථං ¶ දස්සෙති. සොමනස්සවිපස්සනාතොපීති ¶ සවිතක්කසවිචාරසොමනස්සපවත්තිවිපස්සනාතොපි. අවිතක්කඅවිචාර විපස්සනා පණීතතරා සම්මසිතධම්මවසෙනපි විපස්සනාය විසෙසසිද්ධිතො, යතො මග්ගෙපි තථාරූපා විසෙසා ඉජ්ඣන්ති. අයං පනත්ථො ‘‘අරියමග්ග බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසං විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්තී’’ති එවං පවත්තෙන මොරවාපීවාසිමහාදත්තත්ථෙරවාදෙන දීපෙතබ්බො.

361. ගෙහසිතදොමනස්සං නාම කාමගුණානං අප්පටිලාභනිමිත්තං, විගතනිමිත්තඤ්ච උප්පජ්ජනකදොමනස්සං. අප්පටිලාභතො සමනුපස්සතොති අප්පටිලාභෙන ‘‘අහමෙව න ලභාමී’’ති පරිතස්සනතො. සමනුස්සරතොති ‘‘අහු වත ¶ මෙ තං වත නත්ථී’’තිආදිනා අනුස්සරණවසෙන චින්තයතො. තෙනාහ ‘‘එවං ඡසු ද්වාරෙසූ’’තිආදි.

අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසූති සුඤ්ඤතඵලාදිඅරියඵලවිමොක්ඛෙසු. පිහන්ති අපෙක්ඛං, ආසන්ති අත්ථො. කථං පන ලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ ආසා උප්පජ්ජතීති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘යං ආරම්මණකරණවසෙන තත්ථ පිහා පවත්තතී’’ති අවිසයත්තා, පුග්ගලස්ස ච අනධිගතභාවතො. අනුස්සවූපලද්ධෙ පන අනුත්තරවිමොක්ඛෙ උද්දිස්ස පිහං උපට්ඨපෙන්තො ‘‘තත්ථ පිහං උපට්ඨපෙතී’’ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘කුදාස්සු නාමාහ’’න්තිආදි. ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වාති යොජනා. ‘‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’’ති ච ඉමිනා නයිදං දොමනස්සං සභාවතො අනිට්ඨධම්මෙයෙව ආරබ්භ උප්පජ්ජනකං, අථ ඛො ඉච්ඡිතාලාභහෙතුකං ඉච්ඡාභිඝාතවසෙන යත්ථ කත්ථචි ආරම්මණෙ උප්පජ්ජනකන්ති දස්සෙති. එවං ‘‘කුදාස්සු නාමාහ’’න්ති වුත්තාකාරෙන පිහං උපට්ඨපෙත්වා එවං ඉමම්පි පක්ඛං…පෙ… නාසක්ඛින්ති අනුසොචතොති යොජනා. ‘‘ඉමස්මිං පක්ඛෙ, ඉමස්මිං මාසෙ, ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ පබ්බජිතුං නාලද්ධං, කසිණපරිකම්මං කාතුං නාලද්ධ’’න්තිආදිවසෙන පවත්තිං සන්ධාය ‘‘නෙක්ඛම්මවසෙනා’’ති වුත්තං. ‘‘විපස්සනාවසෙනා’’තිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන යොජනා වෙදිතබ්බා.

යතො එව-කාරො, තතො අඤ්ඤත්ථ නියමොති කත්වා ‘‘තස්මිම්පි…පෙ… ගෙහසිතදොමනස්සමෙවා’’ති වුත්තං. න හෙත්ථ ගෙහසිතදොමනස්සතා සවිතක්කසවිචාරෙ නියතා, අථ ඛො ගෙහසිතදොමනස්සෙ සවිතක්කසවිචාරතා ¶ නියතා පටියොගිනිවත්තනත්ථත්තා එව-කාරස්ස. ‘‘ගෙහසිතදොමනස්සං සවිතක්කසවිචාරමෙව, න අවිතක්කඅවිචාර’’න්ති. නෙක්ඛම්මසිතදොමනස්සං පන සියා සවිතක්කසවිචාරං, සියා අවිතක්කඅවිචාරං. සවිතක්කසවිචාරස්සෙව ¶ කාරණභූතං දොමනස්සං සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සං. කිං තං? ගෙහසිතදොමනස්සං ¶ , යං පන නෙක්ඛම්මාදිවසෙන උප්පන්නං, තං අවිතක්කඅවිචාරස්ස කාරණභූතං අවිතක්කඅවිචාරදොමනස්සන්ති. අයඤ්ච නයො පරියායවසෙන වුත්තොති ආහ ‘‘නිප්පරියායෙන පනා’’තිආදි. යදි එවං කස්මා ‘‘යං චෙ අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති පාළියං වුත්තන්ති ආහ ‘‘එතස්ස පනා’’තිආදි. මඤ්ඤනවසෙනාති පරිකප්පනවසෙන. වුත්තං පාළියං.

තත්රාති තස්මිං මඤ්ඤනෙ. අයං ඉදානි වුච්චමානො නයො. දොමනස්සපච්චයභූතෙති දොමනස්සස්ස පච්චයභූතෙ. උපචාරජ්ඣානඤ්හි පඨමජ්ඣානාදීනි වා පාදකානි කත්වා මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙතුකාමස්ස තෙසං අලාභෙ දොමනස්සස්ස උප්පජ්ජනෙ තානි තස්ස පච්චයා නාම හොන්ති ඉති තෙ ධම්මා ඵලූපචාරෙන ‘‘දොමනස්ස’’න්ති වුත්තා. යො පන තථා උප්පන්නදොමනස්සො ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා අනුක්කමෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගඵලධම්මෙ නිබ්බත්තෙති, තෙ කාරණූපචාරෙන ‘‘දොමනස්ස’’න්ති වුත්තාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉධ භික්ඛූ’’තිආදිමාහ. නනු එතස්ස තදා දොමනස්සමෙව උප්පන්නං, න දොමනස්සහෙතුකා විපස්සනාමග්ගඵලධම්මා උප්පන්නා, තත්ථ කථං දොමනස්සසමඤ්ඤං ආරොපෙත්වා වොහරතීති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙසං පටිපත්තිදස්සනවසෙන දොමනස්සන්ති ගහෙත්වා’’තිආදි. සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සෙති සවිතක්කසවිචාරනිමිත්තෙ දොමනස්සෙ. තීහි මාසෙහි නිබ්බත්තෙතබ්බා තෙමාසිකා, තං තෙමාසිකං. ඉමා ච තෙමාසිකාදයො පටිපදා තථාපවත්තඋක්කට්ඨමජ්ඣිමමුදින්ද්රියවසෙන වෙදිතබ්බා, අධිකමජ්ඣිමමුදුස්සාහවසෙන වා. ජග්ගතීති ජාගරිකං අනුයුඤ්ජති.

මහාසිවත්ථෙරවත්ථුවණ්ණනා

සහස්සද්විසහස්සසඞ්ඛ්යත්තා මහාගණෙ.

අට්ඨකථාථෙරාති අට්ඨකථාය අත්ථපටිපුච්ඡනකථෙරා. අන්තරාමග්ගෙති භික්ඛං ගහෙත්වා ගාමතො විහාරං පටිගමනමග්ගෙ ¶ . තයො…පෙ… ගාහාපෙත්වාති තීණි චත්තාරි උණ්හාපනානි.

කෙනචි ¶ පපඤ්චෙනාති කෙනචි සරීරකිච්චභූතෙන පපඤ්චෙන. සඤ්ඤං අකාසි රත්තියං පච්ඡතො ගච්ඡන්තං අසල්ලක්ඛෙන්තො.

කස්මා පන ථෙරො අන්තෙවාසිකානං අනාරොචෙත්වාව ගතොති ආහ ‘‘ථෙරො කිරා’’තිආදි. අරහත්තං නාම කින්ති තදධිගමස්ස අදුක්කරභාවං සන්ධාය වදති. චතූහි ඉරියාපථෙහීති චතූහිපි ¶ ඉරියාපථෙහි පවත්තමානස්ස, තස්මා යාව අරහත්තාධිගමා සයනං පටික්ඛිපාමීති අධිප්පායො.

‘‘අනුච්ඡවිකං නු ඛො තෙ එත’’න්ති සංවෙගජාතො වීරියං සමුත්තෙජෙන්තො අරහත්තං අග්ගහෙසි එත්තකං කාලං විපස්සනාය සුචිණ්ණභාවතො ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා.

පරිමජ්ජීති පරිමසි. කෙචි පන ‘‘පරිමජ්ජීති පරිවත්තෙත්වා ථෙරෙන ධොවියමානං පරිග්ගහෙත්වා ධොවී’’ති අත්ථං වදන්ති.

විපස්සනාය ආරම්මණං නාම උපචාරජ්ඣානපඨමජ්ඣානාදි.

‘‘සවිතක්කසවිචාරදොමනස්සෙ’’තිආදීසු වත්තබ්බං සොමනස්සෙසු වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

362. එවරූපාති යා අකුසලානං අභිබුද්ධියා, කුසලානං පරිහානාය ච සංවත්තති, එවරූපා, සා පන කාමූපසඤ්හිතතාය ‘‘ගෙහසිතා’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ගෙහසිතඋපෙක්ඛා’’ති. ‘‘බාලස්සා’’තිආදීසු බාලකරධම්මයොගතො බාලස්ස අත්තහිතපරහිතබ්යාමූළ්හතාය මූළ්හස්ස පුථූනං කිලෙසාදීනං ජනනාදීහි කාරණෙහි පුථුජ්ජනස්ස කිලෙසොධීනං මග්ගොධීහි අජිතත්තා අනොධිජිනස්ස, ඔධිජිනො වායපෙක්ඛා, ඔධිසො ච කිලෙසානං ජිතත්තා, තෙනස්ස සෙක්ඛභාවං පටික්ඛිපති. සත්තමභවාදිතො උද්ධං පවත්තනවිපාකස්ස අජිතත්තා අවිපාකජිනස්ස, විපාකජිනා වා අරහන්තො අප්පටිසන්ධිකත්තා, තෙනස්ස අසෙක්ඛත්තං පටික්ඛිපති. අනෙකාදීනවෙ සබ්බෙසම්පි පාපධම්මානං ¶ මූලභූතෙ සම්මොහෙ ආදීනවානං අදස්සනසීලතාය අනාදීනවදස්සාවිනො. ආගමාධිගමාභාවා අස්සුතවතො. එදිසො එකංසෙන අන්ධපුථුජ්ජනො නාම හොතීති තස්ස අන්ධපුථුජ්ජනභාවං දස්සෙතුං පුනපි ‘‘පුථුජ්ජනස්සා’’ති වුත්තං. එවරූපාති වුත්තප්පකාරා ¶ සම්මොහපුබ්බිකා. රූපං සා නාතිවත්තතීති රූපානං සමතික්කමනාය කාරණං න හොති, රූපාරම්මණෙ කිලෙසෙ නාතික්කමතීති අධිප්පායො. අඤ්ඤාණාවිභූතතාය ආරම්මණෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන පවත්තමානා ලොභසම්පයුත්තඋපෙක්ඛා ඉධාධිප්පෙතාති තස්ස ලොභස්ස අනුච්ඡවිකමෙව ආරම්මණං දස්සෙන්තො ‘‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’’ති ආහ. අනතිවත්තමානා අනාදීනවදස්සිතාය. තතො එව අස්සාදානුපස්සනතො තත්ථෙව ලග්ගා. අභිසඞ්ගස්ස ලොභස්ස වසෙන, දුම්මොචනීයතාය ච තෙන ලග්ගිතා විය හුත්වා උප්පන්නා.

එවරූපාති ¶ යා අකුසලානං පහානාය, කුසලානඤ්ච අභිබුද්ධියා සංවත්තති, එවරූපා, සා පන පබ්බජ්ජාදිවසෙන පවත්තියා නෙක්ඛම්මූපසඤ්හිතාති ආහ ‘‘නෙක්ඛම්මසිතා’’ති. ඉදානි තං පාළිවසෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමා’’තිආදි වුත්තං, තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො. රූපං සා අතිවත්තතීති රූපස්මිං සම්මදෙව ආදීනවදස්සනතො. රූපනියාතාති කිලෙසෙහි අනභිභවනීයතො. ඉට්ඨෙති සභාවතො, සඞ්කප්පතො ච ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ. අරජ්ජන්තස්සාති න රජ්ජන්තස්ස රාගං අනුප්පාදෙන්තස්ස. අනිට්ඨෙ අදුස්සන්තස්සාති එත්ථ වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සමං සම්මා යොනිසො න පෙක්ඛනං අසමපෙක්ඛනං, තං පන ඉට්ඨානිට්ඨමජ්ඣත්තෙ විය ඉට්ඨානිට්ඨෙසුපි බාලස්ස හොතීති ‘‘ඉට්ඨානිට්ඨමජ්ඣත්තෙ’’ති අවත්වා ‘‘අසමපෙක්ඛනෙන අසම්මුය්හන්තස්සා’’ති වුත්තං, තිවිධෙපි ආරම්මණෙ අසමපෙක්ඛනවසෙන මුය්හන්තස්සාති අත්ථො. විපස්සනාඤාණසම්පයුත්තා උපෙක්ඛා. නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා වෙදනාසභාගාති උදාසිනාකාරෙන පවත්තියා, උපෙක්ඛා ¶ වෙදනාය ච සභාගා. එත්ථ උපෙක්ඛා වාති එත්ථ එතස්මිං උපෙක්ඛානිද්දෙසෙ ‘‘උපෙක්ඛා’’ති ගහිතා එව. තස්මාති තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛායපි ඉධ උපෙක්ඛාග්ගහණෙන ගහිතත්තා. තඤ්හි සන්ධාය ‘‘පඨමදුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානවසෙන උප්පජ්ජනකඋපෙක්ඛා’’ති වුත්තං.

තායපි නෙක්ඛම්මසිතඋපෙක්ඛායාති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. ‘‘යං නෙක්ඛම්මවසෙනා’’තිආදි හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තා නත්ථමෙව.

363. යදි සක්කස්ස තදා සොතාපත්තිඵලපත්තියාව උපනිස්සයො, අථ කස්මා භගවා යාව අරහත්තං දෙසනං වඩ්ඪෙසීති ආහ ‘‘බුද්ධානඤ්හී’’තිආදි. තරුණසක්කොති අභිනවො අධුනා පාතුභූතො සක්කො. සම්පති ¶ පාතුභාවඤ්හි සන්ධාය ‘‘තරුණසක්කො’’ති වුත්තං, න තස්ස කුමාරතා, වුද්ධතා වා අත්ථි. ගතාගතට්ඨානන්ති ගමනාගමනකාරණං. න පඤ්ඤායති න උපලබ්භති. ගබ්භසෙය්යකානඤ්හි චවන්තානං කම්මජරූපං විගච්ඡති අනුදෙව චිත්තජං, ආහාරජඤ්ච පච්චයාභාවතො, උතුජං පන සුචිරම්පි කාලං පවෙණිං ඝට්ටෙන්තං භස්සන්තං වා සොසන්තං වා කිලෙසන්තං වා විට්ඨතං වා හොති, න එවං දෙවානං. තෙසඤ්හි ඔපපාතිකත්තා කම්මජරූපෙ අන්තරධායන්තෙ සෙසතිසන්තතිරූපම්පි තෙන සද්ධිං අන්තරධායති. තෙනාහ ‘‘දීපසිඛාගමනං විය හොතී’’ති. සෙසදෙවතා න ජානිංසු පුනපි සක්කත්තභාවෙන තස්මිංයෙව ඨානෙ නිබ්බත්තත්තා. තීසු ඨානෙසූති සොමනස්සදොමනස්සඋපෙක්ඛාවිස්සජ්ජනාවසානට්ඨානෙසු. නිබ්බත්තිතඵලමෙවාති සප්පිම්හා සප්පිමණ්ඩො විය ආගමනීයපටිපදාය නිබ්බත්තිතඵලභූතං ලොකුත්තරමග්ගඵලමෙව කථිතං. සකුණිකාය විය කිඤ්චි ගය්හූපගං ¶ උප්පතිත්වා උඩ්ඩෙත්වා උල්ලඞ්ඝිත්වා. අස්සාති මග්ගඵලසඤ්ඤිතස්ස අරියස්ස ධම්මස්ස.

පාතිමොක්ඛසංවරවණ්ණනා

364. පාතිමොක්ඛසංවරායාති ¶ පාතිමොක්ඛභූතසීලසංවරායාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘උත්තමජෙට්ඨකසීලසංවරායා’’ති. ‘‘පාතිමොක්ඛසීලඤ්හි සබ්බසීලතො ජෙට්ඨකසීල’’න්ති දීඝවාපීවිහාරවාසි සුමත්ථෙරො වදති, අන්තෙවාසිකො පනස්ස තෙපිටකචූළනාගත්ථෙරො ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරො එව සීලං, ඉතරානි පන ‘සීලන්ති වුත්තට්ඨානං නාම අත්ථී’ති අනනුජානන්තො ඉන්ද්රියසංවරො නාම ඡද්වාරරක්ඛාමත්තකං, ආජීවපාරිසුද්ධි ධම්මෙන සමෙන පච්චයුප්පාදනමත්තකං, පච්චයසන්නිස්සිතං පටිලද්ධපච්චයෙ ‘ඉද මත්ථ’න්ති පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනමත්තකං, නිප්පරියායෙන පාතිමොක්ඛසංවරොව සීලං. තථා හි යස්ස සො භින්නො, සො ඉතරානි රක්ඛිතුං අභබ්බත්තා අසීලො හොති. යස්ස පන සබ්බසො අරොගො සෙසානං රක්ඛිතුං භබ්බත්තා සම්පන්නසීලො’’ති වදති, තස්මා ඉතරෙසං තස්ස පරිවාරභාවතො, සබ්බසො එකදෙසෙන ච තදන්තොගධභාවතො තදෙව පධානසීලං නාමාති ආහ ‘‘උත්තමජෙට්ඨකසීලසංවරායා’’ති. තත්ථ යථා හෙට්ඨා පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛානිරොධසාරුප්පගාමිනිං පටිපදං පුච්ඡිතෙන භගවතා පපඤ්චසඤ්ඤානං, පටිපදාය ච මූලභූතං වෙදනං විභජිත්වා පටිපදා දෙසිතා සක්කස්ස අජ්ඣාසයවසෙන සංකිලෙසධම්මප්පහානමුඛෙන වොදානධම්මපාරිපූරීති, එවං තස්සා එව පටිපදාය මූලභූතම්පි සීලසංවරං පුච්ඡිතෙන භගවතා ¶ යතො සො විසුජ්ඣති, යථා ච විසුජ්ඣති, තදුභයං සක්කස්ස අජ්ඣාසයවසෙන විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘කායසමාචාරම්පී’’තිආදි වුත්තං සංකිලෙසධම්මප්පහානමුඛෙන වොදානධම්මපාරිපූරීති කත්වා. සීලකථායං අසෙවිතබ්බකායසමාචාරාදිකථනෙ කාරණං වුත්තමෙව, තස්මා කම්මපථවසෙනාති කුසලාකුසලකම්මපථවසෙන.

කම්මපථවසෙනාති ච කම්මපථවිචාරවසෙන ¶ . කම්මපථභාවං අපත්තානම්පි හි කායදුච්චරිතාදීනං අසෙවිතබ්බකාදීනං අසෙවිතබ්බකායසමාචාරාදිභාවො ඉධ වුච්චතීති. පණ්ණත්තිවසෙනාති සික්ඛාපදපණ්ණත්තිවසෙන. යතො යතො හි යා යා වෙරමණී, තදුභයෙපි විභාවෙන්තො පණ්ණත්තිවසෙන කථෙති නාම. තෙනාහ ‘‘කායද්වාරෙ’’තිආදි. සික්ඛාපදං වීතික්කමති එතෙනාති සික්ඛාපදවීතික්කමො, සික්ඛාපදස්ස වීතික්කමනාකාරෙන පවත්තො අකුසලධම්මො යං, තස්ස අසෙවිතබ්බකායසමාචාරාදිතා. වීතික්කමපටිපක්ඛො අවීතික්කමො, න වීතික්කමති එතෙනාති අවීතික්කමො, සීලං.

මිච්ඡා සම්මා ච පරියෙසති එතායාති පරියෙසනා, ආජීවො, අත්ථතො පච්චයගවෙසනබ්යාපාරො කායවචීද්වාරිකො. යදි එවං කස්මා විසුං ගහණන්ති ආහ ‘‘යස්මා’’තිආදි ¶ . අරියා නිද්දොසා පරියෙසනා ගවෙසනාති අරියපරියෙසනා, අරියෙහි සාධූහි පරියෙසිතබ්බාතිපි අරියපරියෙසනාති. වුත්තවිපරියායතො අනරියපරියෙසනා වෙදිතබ්බා.

ජාතිධම්මොති ජායනසභාවො ජායනපකතිකො. ජරාධම්මොති ජීරණසභාවො. බ්යාධිධම්මොති බ්යාධිසභාවො. මරණධම්මොති මීයනසභාවො. සොකධම්මොති සොචනකසභාවො. සංකිලෙසධම්මොති සංකිලිස්සනසභාවො.

පුත්තභරියන්ති පුත්තා ච භරියා ච. එස නයො සබ්බත්ථ. ද්වන්දෙකත්තවසෙන තෙසං නිද්දෙසො. ජාතරූපරජතන්ති එත්ථ පන යතො විකාරං අනාපජ්ජිත්වා සබ්බං ජාතරූපමෙව හොතීති ජාතරූපං නාම සුවණ්ණං. ධවලසභාවතාය රජතීති රජතං, රූපියං. ඉධ පන සුවණ්ණං ඨපෙත්වා යං කිඤ්චි උපභොගපරිභොගාරහං ‘‘රජත’’න්ත්වෙව ගහිතං වොහාරූපගමාසකාදි. ජාතිධම්මා හෙතෙ, භික්ඛවෙ, උපධයොති ¶ එතෙ කාමගුණූපධයො නාම හොන්ති, තෙ සබ්බෙපි ජාතිධම්මාති දස්සෙති.

බ්යාධිධම්මවාරාදීසු ¶ ජාතරූපරජතං න ගහිතං. න හෙතස්ස සීසරොගාදයො බ්යාධයො නාම සන්ති, න සත්තානං විය චුතිසඞ්ඛාතං මරණං, න සොකෙ උප්පජ්ජති, චුතිසඞ්ඛාතං මරණන්ති ච එකභවපරියාපන්නඛන්ධනිරොධො, සො තස්ස නත්ථි, ඛණිකනිරොධො පන ඛණෙ ඛණෙ ලබ්භතෙව. රාගාදීහි පන සංකිලෙසෙහි සංකිලිස්සතීති සංකිලෙසධම්මවාරෙ ගහිතං ජාතරූපං, තථා උතුසමුට්ඨානත්තා ජාතිධම්මවාරෙ, මලං ගහෙත්වා ජීරණතො ජරාධම්මවාරෙ ච. අරියෙහි න අරණීයා, පරියෙසනාතිපි අනරියපරියෙසනා.

ඉදානි අනෙසනාවසෙනාපි තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. ඉමිනා නයෙන සුක්කපක්ඛෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සම්භාරපරියෙසනං පහරණවිසාදිගවෙසනං, පයොගවසෙන පයොගකරණං තජ්ජාවායාමජනනං තාදිසං උපක්කමනිබ්බත්තනං, පාණාතිපාතාදිඅත්ථං ගමනං, පච්චෙකං කාල-සද්දො යොජෙතබ්බො ‘‘සම්භාරපරියෙසනකාලතො පට්ඨාය, පයොගකරණකාලතො පට්ඨාය, ගමනකාලතො පට්ඨායා’’ති. ඉතරොති ‘‘සෙවිතබ්බො’’ති වුත්තකායසමාචාරාදිකො. චිත්තම්පි උප්පාදෙතබ්බං. තථා උප්පාදිතචිත්තො හි සති පච්චයසමවායෙ තාදිසං පයොගං පරක්කමං කරොන්තො පටිපත්තියා මත්ථකං ගණ්හාති. තෙනාහ ‘‘චිත්තුප්පාදම්පි ඛො අහං, භික්ඛවෙ, කුසලෙසු ධම්මෙසු බහුපකාරං වදාමී’’ති (ම. නි. 1.84).

ඉදානි ¶ තං මත්ථකප්පත්තං අසෙවිතබ්බං, සෙවිතබ්බඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. සඞ්ඝභෙදාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ලොහිතුප්පාදනාදිං සඞ්ගණ්හාති. බුද්ධරතනසඞ්ඝරතනුපට්ඨානෙහෙව ධම්මරතනුපට්ඨානසිද්ධීති ආහ ‘‘දිවසස්ස ද්වත්තික්ඛත්තුං තිණ්ණං රතනානං උපට්ඨානගමනාදිවසෙනා’’ති ¶ . ධනුග්ගහපෙසනං ධනුග්ගහපුරිසානං උය්යොජනං. ආදි-සද්දෙන පඤ්චවරයාචනාදිං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අජාතසත්තුං පසාදෙත්වා ලාභුප්පාදවසෙන පරිහීනලාභසක්කාරස්ස කුලෙසු විඤ්ඤාපන’’න්ති එවමාදිං අනරියපරියෙසනං පරියෙසන්තානං.

පාරිපූරියාති පාරිපූරිඅත්ථං. අග්ගමග්ගඵලවසෙනෙව හි සෙවිතබ්බානං පාරිපූරීති තදත්ථං සබ්බා පුබ්බභාගපටිපදා, පාතිමොක්ඛසංවරොපි අග්ගමග්ගෙනෙව පරිපුණ්ණො ¶ හොතීති තදත්ථං පුබ්බභාගපටිපදං වත්වා නිගමෙන්තො ‘‘පාතිමොක්ඛො…පෙ… හොතී’’ති ආහ.

ඉන්ද්රියසංවරවණ්ණනා

365. ඉන්ද්රියානං පිධානායාති ඉන්ද්රියානං පිදහනත්ථාය. ඉන්ද්රියානි ච චක්ඛාදීනි ද්වාරානි, තෙසං පිධානං සංවරණං අකුසලුප්පත්තිතො ගොපනාති ආහ ‘‘ගුත්තද්වාරතායා’’ති. අසෙවිතබ්බරූපාදිවසෙන ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා අසංවරො, සංකිලෙසධම්මවිප්පහානවසෙන වොදානධම්මපාරිසුද්ධීති. කාමං පාළියං අසෙවිතබ්බම්පි රූපාදි දස්සිතං, සක්කෙන පන ඉන්ද්රියසංවරාය පටිපත්ති පුච්ඡිතාති තමෙව නිවත්තෙත්වා දස්සෙතුං අට්ඨකථායංවුත්තං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං රූපම්පීතිආදි සෙවිතබ්බරූපාදිවසෙන ඉන්ද්රියසංවරදස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති. ‘‘තුණ්හී අහොසී’’ති වත්වා තුණ්හීභාවස්ස කාරණං බ්යතිරෙකමුඛෙන විභාවෙතුං ‘‘කථෙතුකාමොපී’’තිආදි වුත්තං. අයන්ති සක්කො දෙවානං ඉන්දො.

රූපන්ති රූපායතනං, තස්ස අසෙවනං නාම අදස්සනං එවාති ආහ ‘‘න සෙවිතබ්බං න දට්ඨබ්බ’’න්ති. යං පන සත්තසන්තානගතං රූපං පස්සතො පටිකූලමනසිකාරවසෙන, අසුභසඤ්ඤා වා සණ්ඨාති දස්සනානුත්තරියවසෙන. අථ වා කම්මඵලසද්දහනවසෙන පසාදො වා උප්පජ්ජති. හුත්වා අභාවාකාරසල්ලක්ඛණෙන අනිච්චසඤ්ඤාපටිලාභො වා හොති.

පරියායක්ඛරණතො ¶ අක්ඛරං, වණ්ණො, සො එව නිරන්තරුප්පත්තියා සමුද්දිතො පදවාක්යසඤ්ඤිතො, අධිප්පෙතමත්ථං බ්යඤ්ජෙතීති බ්යඤ්ජනං, තයිදං කාබ්යනාටකාදිගතවෙවචනවසෙන, උච්චාරණවසෙන ච විචිත්තසන්නිවෙසතාය තථාපවත්තවිකප්පනවසෙන චිත්තවිචිත්තභාවෙන උපතිට්ඨනකං ¶ සන්ධායාහ ‘‘යං චිත්තක්ඛරං චිත්තබ්යඤ්ජනම්පි සද්දං සුණතො රාගාදයො උප්පජ්ජන්තී’’ති. අත්ථනිස්සිතන්ති සම්පරායිකත්ථනිස්සිතං. ධම්මනිස්සිතන්ති විවට්ටධම්මනිස්සිතං, ලොකුත්තරරතනත්තයධම්මනිස්සිතං වා. පසාදොති රතනත්තයසද්ධා, කම්මඵලසද්ධාපි. නිබ්බිදා වාති අනිච්චසඤ්ඤාදිවසෙන වට්ටතො උක්කණ්ඨා වා.

ගන්ධරසාවිපරොධාදිවසෙන සෙවියමානං අයොනිසො පටිපන්නත්තා අසෙවිතබ්බං නාම. යොනිසො පච්චවෙක්ඛිත්වා සෙවියමානං සම්පජඤ්ඤවසෙන ගහණතො සෙවිතබ්බං නාම. තෙන වුත්තං ‘‘යං ගන්ධං ඝායතො’’තිආදි.

යං ¶ පන ඵුසතොති යං පන සෙවිතබ්බං ඵොට්ඨබ්බං අනිප්ඵන්නස්සෙව ඵුසතො. ආසවක්ඛයො චෙව හොති ජාගරියානුයොගස්ස මත්ථකප්පත්තිතො. වීරියඤ්ච සුපග්ගහිතං හොති චතුත්ථස්ස අරියවංසස්ස උක්කංසනතො. පච්ඡිමා ච…පෙ… අනුග්ගහිතා හොති සම්මාපටිපත්තියං නියොජනතො.

යෙ මනොවිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ ඉට්ඨාදිභෙදෙ සමන්නාහරන්තස්ස ආවජ්ජන්තස්ස ආපාථං ආගච්ඡන්ති. ‘‘මනොවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා’’ති විභත්ති විපරිණාමෙතබ්බා, මෙත්තාදිවසෙන සමන්නාහරන්තස්ස යෙ මනොවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා ආපාථං ආගච්ඡන්ති, එවරූපා සෙවිතබ්බාති යොජනා. ආදි-සද්දෙන කරුණාදීනඤ්චෙව අනිච්චාදීනඤ්ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තිණ්ණං ථෙරානං ධම්මාති ඉදානි වුච්චමානපටිපත්තීනං තිණ්ණං ථෙරානං මනොවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා. බහි ධාවිතුං න අදාසින්ති අන්තොපරිවෙණං ආගතමෙව රූපාදිං ආරබ්භ ඉමස්මිං තෙමාසෙ කම්මට්ඨානවිනිමුත්තං ¶ චිත්තං කදාචි උප්පන්නපුබ්බං, අන්තොපරිවෙණෙ ච විසභාගරූපාදීනං අසම්භවො එව, තස්මා විසටවිතක්කවසෙන චිත්තං බහි ධාවිතුං න අදාසින්ති දස්සෙති. නිවාසගෙහතො නිවාසනගබ්භතො. නියකජ්ඣත්තඛන්ධපඤ්චකතො විපස්සනාගොචරතො. ථෙරො කිර සබ්බම්පි අත්තනා කාතබ්බකිරියං කම්මට්ඨානසීසෙනෙව පටිපජ්ජති.

366. අසම්මොහසම්පජඤ්ඤවසෙන අද්වෙජ්ඣාභාවතො එකො අන්තො එතස්සාති එකන්තො, එකන්තො වාදො එතෙසන්ති එකන්තවාදා. තෙනාහ ‘‘එකංයෙව වදන්තී’’ති, අභින්නවාදාති අත්ථො. එකාචාරාති සමානාචාරා. එකලද්ධිකාති සමානලද්ධිකා. එකපරියොසානාති සමානනිට්ඨානා.

ඉති සක්කො පුබ්බෙ අත්තනා සුතං පුථුසමණබ්රාහ්මණානං නානාවාදා චාරලද්ධිනිට්ඨානං ඉදානි සච්චපටිවෙධෙන ¶ අසාරතො ඤත්වා ඨිතො, තස්ස කාරණං ඤාතුකාමො තමෙව තාව බ්යතිරෙකමුඛෙන පුච්ඡති ‘‘සබ්බෙව ධම්මා නු ඛො’’තිආදිනා.

ධාතූති අජ්ඣාසයධාතු උත්තරපදලොපෙන වුත්තා, අජ්ඣාසයධාතූති ච අත්ථතො අජ්ඣාසයො එවාති ආහ ‘‘අනෙකජ්ඣාසයො නානජ්ඣාසයො’’ති. ‘‘එකස්මිං ගන්තුකාමෙ එකො ඨාතුකාමො හොතී’’ති ඉදං නිදස්සනවසෙන වුත්තං ඉරියාපථෙපි නාම සත්තා එකජ්ඣාසයා දුල්ලභා, පගෙව ¶ ලද්ධීසූති දස්සනත්ථං. යං යදෙව අජ්ඣාසයන්ති යං යමෙව සස්සතාදිඅජ්ඣාසයං. අභිනිවිසන්තීති තං තං ලද්ධිං දිට්ඨාභිනිවෙසවසෙන අභිමුඛා හුත්වා දුප්පටිනිස්සග්ගිභාවෙන නිවිසන්ති, ආදානග්ගාහං ගණ්හන්ති. ථාමෙන ච පරාමාසෙන චාති දිට්ඨිථාමෙන ච දිට්ඨිපරාමාසෙන ච. සුට්ඨු ගණ්හිත්වාති අතිවිය දළ්හග්ගාහං ගණ්හිත්වා. වොහරන්තීති යථාභිනිවිට්ඨං දිට්ඨිවාදං පඤ්ඤාපෙන්ති ¶ පරෙ හි ගාහෙන්ති පතිට්ඨපෙන්ති. තෙනාහ ‘‘කථෙන්ති දීපෙන්ති කිත්තෙන්තී’’ති, උග්ඝොසෙන්තීති අත්ථො.

අන්තං අතීතා අච්චන්තා, අච්චන්තා නිට්ඨා එතෙසන්ති අච්චන්තනිට්ඨා. සබ්බෙසන්ති සබ්බෙසං සමණබ්රාහ්මණානං. යොගක්ඛෙමොතිපි නිබ්බානං චතූහිපි යොගෙහි අනුප්පදුට්ඨත්තා. ‘‘අච්චන්තයොගක්ඛෙමා’’ති වත්තබ්බෙ ඉ-කාරෙන නිද්දෙසෙන ‘‘අච්චන්තයොගක්ඛෙමී’’ති වුත්තං, අච්චන්තයොගක්ඛෙමො වා එතෙසං අත්ථීති අච්චන්තයොගක්ඛෙමීති. චරන්ති උපගච්ඡන්ති, අධිගච්ඡන්තීති අත්ථො. පරියස්සති පරික්ඛිස්සති වට්ටදුක්ඛන්තං ආගම්මාති පරියොසානන්තිපි නිබ්බානස්ස නාමං.

සඞ්ඛිණාතීති සමුච්ඡින්දනෙන ඛෙපෙති. විනාසෙතීති තතො එව සබ්බසො අදස්සනං පාපෙති. විමුත්තාති වට්ටදුක්ඛතො අච්චන්තනිග්ගමෙන විසෙසෙන මුත්තා.

‘‘ඉස්සාමච්ඡරියං එකො පඤ්හො’’ති කස්මා වුත්තං, නනු ඉස්සාමච්ඡරියං විස්සජ්ජනන්ති? සච්චමෙතං, යො පන ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො, සො පඤ්හො. සො එව ච විස්සජ්ජීයතීති නායං දොසො, අඤ්ඤථා අම්බං පුට්ඨස්ස ලබුජං බ්යාකරණං විය සියා, එවං පඤ්හසීසෙන පඤ්හබ්යාකරණං වදති. තථා හි ‘‘පියාප්පිය’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජනපදානෙව ගහිතානි, ‘‘පියාප්පියං එකො’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. පපඤ්චසඤ්ඤාති සඤ්ඤාසීසෙන පපඤ්චා එව වුත්තාති ආහ ‘‘පපඤ්චො එකො’’ති. එත්ථ ච යථා පාතිමොක්ඛසංවරපුච්ඡා කායසමාචාරාදිවිභාගෙන විස්සජ්ජිතත්තා තයො පඤ්හා ජාතා, එවං ඉන්ද්රියසංවරපුච්ඡා රූපාදිවිභාගෙන විස්සජ්ජිතත්තා ඡ පඤ්හා ¶ සියුං. තථා සති එකූනවීසති පුච්ඡා සියුං, අථ ඉන්ද්රියසංවරතාසාමඤ්ඤෙන එකොව පඤ්හො කතො, එවං සති පාතිමොක්ඛසංවරපුච්ඡාභාවසාමඤ්ඤෙන තෙපි තයො එකොව පඤ්හොති සබ්බෙව ද්වාදසෙව පඤ්හා භවෙය්යුන්ති? නයිදමෙවං. යස්මා කායසමාචාරාදීසු විභජ්ජ ¶ වුච්චමානෙසු මහාවිසයතාය අපරිමාණො විභාගො සම්භවති ¶ විස්සජ්ජෙතුං. සකලම්පි විනයපිටකං තස්ස නිද්දෙසො. රූපාදීසු පන විභජ්ජ වුච්චමානෙසු අප්පවිසයතාය න තාදිසො විභාගො සම්භවති විස්සජ්ජෙතුං. ඉති මහාවිසයතාය පාතිමොක්ඛසංවරපුච්ඡා තයො පඤ්හා කතා, ඉන්ද්රියසංවරපුච්ඡා පන අප්පවිසයතාය එකොව පඤ්හො කතො. තෙන වුත්තං ‘‘චුද්දස මහාපඤ්හා’’ති.

367. චලනට්ඨෙනාති කම්පනට්ඨෙන. තණ්හා හි කාමරාගරූපරාගඅරූපරාගාදිවසෙන පවත්තියා අනවට්ඨිතතාය සයම්පි චලති, යත්ථ උප්පන්නා, තම්පි සන්තානං භවාදීසු පරිකඩ්ඪනෙන චාලෙති, තස්මා චලනට්ඨෙන තණ්හා එජා නාම. පීළනට්ඨෙනාති විබාධනට්ඨෙන තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස හෙතුභාවෙන. පදුස්සනට්ඨෙනාති අධම්මරාගාදිභාවෙන, සම්මුඛපරංමුඛෙන, කිලෙසාසුචිපග්ඝරණෙන ච පකාරතො දුස්සනට්ඨෙන ගණ්ඩො. අනුප්පවිට්ඨට්ඨෙනාති ආසයස්ස දුන්නීහරණීයභාවෙන අනුප්පවිසනට්ඨෙන. කඩ්ඪති අත්තනො ච රුචියා උපනෙති. උච්චාවචන්ති පණීතභාවං, නිහීනභාවඤ්ච. යෙසු සමණබ්රාහ්මණෙසු. ‘‘යෙසාහ’’න්තිපි පාළි, තස්සා කෙචි ‘‘යෙසං අහ’’න්ති අත්ථං වදන්ති. එවන්ති සුතානුරූපං, උග්ගහානුරූපඤ්ච. ‘‘අහං ඛො පන භන්තෙ අඤ්ඤෙසං සමණබ්රාහ්මණානං ධම්මාචරියො හොන්තොපි භගවතො සාවකො…පෙ… සම්බොධිපරායණො’’ති එවං අත්තනො සොතාපන්නභාවං ජානාපෙති.

සොමනස්සපටිලාභකථාවණ්ණනා

368. සමාපන්නොති සමොගාළ්හො පවත්තසම්පහාරො වියාතිබ්යූළ්හො. ජිනිංසූති යථා අසුරා පුන සීසං උක්ඛිපිතුං නාසක්ඛිංසු, එවං දෙවා විජිනිංසුයෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දෙවා පුන අපච්චාගමනාය අසුරෙ ජිනිංසූ’’ති. තාදිසො හිස්ස ජයො සාතිසයං වෙදපටිලාභාය අහොසි. දුවිධම්පි ¶ ඔජන්ති දිබ්බං, අසුරං චාති ද්විප්පකාරම්පි ඔජං. දෙවායෙව පරිභුඤ්ජිස්සන්ති අසුරානං පවෙසාභාවතො. දණ්ඩස්ස අවචරණං ආවරණං දණ්ඩාවචරො, සහ දණ්ඩාවචරෙනාති සදණ්ඩාවචරො, දණ්ඩෙන පහරිත්වා වා ආවරිත්වා වා සාධෙතබ්බන්ති අත්ථො.

369. ඉමස්මිංයෙව ¶ ඔකාසෙති ඉමිස්සමෙව ඉන්දසාලගුහායං. දෙවභූතස්ස මෙති පුබ්බෙපි දෙවභූතස්ස සක්කස්සෙව මෙ භූතස්ස. සතොති ඉදානිපි සක්කස්සෙව සතො පුනරායු ච මෙ ලද්ධො.

දිවියා ¶ කායාති දිබ්බා, ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතා කායාති ආහ ‘‘දිබ්බා අත්තභාවා’’ති. ‘‘අමූළ්හො ගබ්භං එස්සාමී’’ති ඉමිනා අරියසාවකානං අන්ධපුථුජ්ජනානං විය සම්මොහමරණං, අසම්පජානගබ්භොක්කමනඤ්ච නත්ථි, අථ ඛො අසම්මොහමරණඤ්චෙව සම්පජානගබ්භොක්කමනඤ්ච හොතීති දස්සෙති. අරියසාවකා නියතගතිකත්තා සුගතීසු එව උප්පජ්ජන්ති, තත්ථාපි මනුස්සෙසු උප්පජ්ජන්තා උළාරෙසු එව කුලෙසු පටිසන්ධිං ගණ්හිස්සන්ති, සක්කස්සාපි තාදිසො අජ්ඣාසයො. තෙන වුත්තං පාළියං ‘‘යත්ථ මෙ රමතී මනො’’ති, තං සන්ධායාහ ‘‘යත්ථ මෙ’’තිආදි. සක්කො පන අත්තනො දිබ්බානුභාවෙනාපි තාදිසං ජානිතුං සක්කොතියෙව.

කාරණෙනාති යුත්තෙන අරියසාවකභාවස්ස අනුච්ඡවිකෙන. තෙනාහ ‘‘සමෙනා’’ති.

සකදාගාමිමග්ගං සන්ධාය වදති ඡට්ඨෙ අත්ථවසෙ අනාගාමිමග්ගස්ස වක්ඛමානත්තා. ආජානිතුකාමොති අප්පත්තං විසෙසං පටිවිජ්ඣිතුකාමො. මනුස්සලොකෙ අන්තො භවිස්සති පුන මානුස්සූපපත්තියා අභාවතො.

පුනදෙවාති මනුස්සෙසු උප්පන්නො තතො චවිත්වා පුනදෙව ¶ . ඉමස්මිං තාවතිංසදෙවලොකස්මිං. උත්තමො, කීදිසොති ආහ ‘‘සක්කො’’තිආදි.

අන්තිමෙ භවෙති මම සබ්බභවෙසු අන්තිමෙ සබ්බපරියොසානෙ භවෙ. ‘‘ආයුනා’’ති ඉමිනා ච තංසහභාවිනො සබ්බෙපි වණ්ණාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. ‘‘පඤ්ඤායා’’ති ච ඉමිනා සබ්බෙපි සද්ධාසතිවීරියාදිකෙ. තස්මිං අත්තභාවෙති තස්මිං සබ්බන්තිමෙ සක්කත්තභාවෙ. අකනිට්ඨගාමී හුත්වාති අන්තරායපරිනිබ්බායිආදිභාවං අනුපගන්ත්වා එකංසතො උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී එව හුත්වා. තතො එව අනුක්කමෙන අවිහාදීසු නිබ්බත්තන්තො. එවමාහාති ‘‘සො නිවාසො භවිස්සතී’’ති එවමාහ. ‘‘අවිහාදීසු…පෙ… නිබ්බත්තිස්සතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘එස කිරා’’තිආදි වුත්තං. අයඤ්ච නයො න කෙවලං සක්කස්සෙව, අථ ඛො මහාසෙට්ඨිමහාඋපාසිකානම්පි හොතියෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘සක්කො දෙවරාජා’’තිආදිමාහ.

370. භවසම්පත්තිනිබ්බානසම්පත්තීනං වසෙන අපරිපුණ්ණජ්ඣාසයතාය අනිට්ඨිතමනොරථො තං තං ¶ පත්තුකාමොයෙව හුත්වා ඨිතො. යෙ ච සමණෙති ¶ යෙ ච පබ්බජිතෙ. පවිවිත්තවිහාරිනොති ‘‘අනෙකවිවෙකත්තයං පරිබ්රූහෙත්වා විහරන්තී’’ති මඤ්ඤාමි.

සම්පාදනාති මග්ගස්ස උපසම්පාදනං තස්ස සම්පාපනං සම්මදෙව පාපනං. විරාධනාති අනාරාධනා අනුපායපටිපත්ති. න සම්භොන්තීති අනභිසම්භුණන්ති. යථාපුච්ඡිතෙ අත්ථෙ අනභිසම්භුණනං නාම සම්මා කථෙතුං අසමත්ථතා එවාති ආහ ‘‘සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්කොන්තී’’ති.

තස්මාති යස්මා ආදිච්චෙන සමානගොත්තතාය. තෙනෙවාහ ‘‘ආදිච්ච නාම ගොත්තෙනා’’ති, තස්මා ¶ . ආදිච්චො බන්ධු එතස්සාති ආදිච්චබන්ධු, අථ වා ආදිච්චස්ස බන්ධූති ආදිච්චබන්ධු, භගවා, තං ආදිච්චබන්ධුනං. ආදිච්චො හි සොතාපන්නතාය භගවතො ඔරසපුත්තො. තෙනෙවාහ –

‘‘යො අන්ධකාරෙ තමසි පභඞ්කරො,

වෙරොචනො මණ්ඩලී උග්ගතෙජො;

මා රාහු ගිලී චරං අන්තලික්ඛෙ,

පජං මමං රාහු පමුඤ්ච සූරිය’’න්ති. (සං. නි. 1.91);

සාමන්ති සාමංපයොගං, සත්ථු පන සාවකස්ස සාමංපයොගො නාම සනිපාතො එවාති ආහ ‘‘නමක්කාරං කරොමා’’ති.

371. පරාමසිත්වාති ‘‘ඉමාය නාම පථවියං නිසින්නෙන මයා අයං අච්ඡරියධම්මො අධිගතො’’ති සොමනස්සජාතො, ‘‘ඉමාය නාම පථවියං එවං අච්ඡරියබ්භුතං බුද්ධරතනං උප්පන්න’’න්ති අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො ච පථවිං පරාමසිත්වා. පත්ථිතපඤ්හාති දීඝරත්තානුසයිතසංසයසමුග්ඝාතත්ථං ‘‘කදා නු ඛො භගවන්තං පුච්ඡිතුං ලභාමී’’ති එවං අභිපත්ථිතපඤ්හා. යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

සක්කපඤ්හසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.