තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > දීඝනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

373. ‘‘කස්මා ¶ ¶ ¶ භගවා ඉදං සුත්තමභාසී’’ති අසාධාරණං සමුට්ඨානං පුච්ඡති, සාධාරණං පන ‘‘පාකට’’න්ති අනාමසිත්වා ‘‘කුරුරට්ඨවාසීන’’න්තිආදි වුත්තං. සමුට්ඨානන්ති හි දෙසනානිදානං, තං සාධාරණාසාධාරණභෙදතො දුවිධං, සාධාරණම්පි අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදතො දුවිධං. තත්ථ සාධාරණං අජ්ඣත්තිකං සමුට්ඨානං නාම භගවතො මහාකරුණා. තාය හි සමුස්සාහිතස්ස භගවතො වෙනෙය්යානං ධම්මදෙසනාය චිත්තං උදපාදි. යථාහ ‘‘සත්තෙසු ච කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙසී’’තිආදි. (දී. නි. 2.69; ම. නි. 1.283; 2.339; සං. නි. 1.172; මහාව. 9) බාහිරං පන සාධාරණං සමුට්ඨානං නාම දසසහස්සමහාබ්රහ්මපරිවාරස්ස සහම්පතිමහාබ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං. තථා චාහ ‘‘බ්රහ්මුනො ච අජ්ඣෙසනං විදිත්වා’’ති. (දී. නි. 2.69; ම. නි. 1.283; 2.339; සං. නි. 1.179; මහාව. 9) තදජ්ඣෙසනුත්තරකාලඤ්හි ධම්මපච්චවෙක්ඛණාජනිතං අප්පොස්සුක්කතං පටිපස්සම්භෙත්වා භගවා ධම්මං දෙසෙතුං උස්සාහජාතො අහොසි. යථා ච මහාකරුණා, එවං දසබලඤාණාදයො ච දෙසනාය අජ්ඣත්තසමුට්ඨානභාවෙ වත්තබ්බා. සබ්බඤ්හි ඤෙය්යධම්මං, තෙසං දෙසෙතබ්බප්පකාරං, සත්තානඤ්ච ආසයානුසයාදිං යාථාවතො ජානිත්වා භගවා ඨානාට්ඨානාදීසු කොසල්ලෙන වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං විචිත්තනයදෙසනං පවත්තෙසීති. අසාධාරණම්පි අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදතො දුවිධමෙව. තත්ථ අජ්ඣත්තිකං යාය මහාකරුණාය, යෙන ච දෙසනාඤාණෙන ¶ ඉදං සුත්තං පවත්තිතං, තදුභයං වෙදිතබ්බං, බාහිරං පන දස්සෙතුං ‘‘කුරුරට්ඨවාසීන’’න්තිආදිමාහ. තෙන වුත්තං ‘‘අසාධාරණං සමුට්ඨානං පුච්ඡතී’’ති, තෙන ‘‘අත්තජ්ඣාසයාදීසු චතූසු සුත්තනික්ඛෙපෙසු කතරොය’’න්ති සුත්තනික්ඛෙපො පුච්ඡිතො හොතීති ඉතරො ‘‘කුරුරට්ඨවාසීන’’න්තිආදිනා ‘‘පරජ්ඣාසයොයං සුත්තනික්ඛෙපො’’ති දස්සෙති.

කුරුරට්ඨං ¶ කිර තදා තංනිවාසිසත්තානං යොනිසොමනසිකාරවන්තතාදිනා යෙභුය්යෙන සුප්පටිපන්නතාය, පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතාබලෙන තදා උතුආදිසම්පත්තියුත්තමෙව අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘උතුපච්චයාදිසම්පන්නත්තා’’ති. ආදි-සද්දෙන භොජනාදිසම්පත්තිං සඞ්ගණ්හාති. කෙචි පන ‘‘පුබ්බෙ ¶ පවත්තකුරුවත්තධම්මානුට්ඨානවාසනාය උත්තරකුරු විය යෙභුය්යෙන උතුආදිසම්පන්නමෙව හොන්තං භගවතො කාලෙ සාතිසයං උතුසප්පායාදියුත්තං තං රට්ඨං අහොසී’’ති වදන්ති. චිත්තසරීරකල්ලතායාති චිත්තස්ස, සරීරස්ස ච අරොගතාය. අනුග්ගහිතපඤ්ඤාබලාති ලද්ධූපකාරඤාණානුභාවා, අනු අනු වා ආචිණ්ණපඤ්ඤාතෙජා. එකවීසතියා ඨානෙසුති කායානුපස්සනාවසෙන චුද්දසසු ඨානෙසු, වෙදනානුපස්සනාවසෙන එකස්මිං ඨානෙ, තථා චිත්තානුපස්සනාවසෙන, ධම්මානුපස්සනාවසෙන පඤ්චසු ඨානෙසූති එවං එකවීසතියා ඨානෙසු. කම්මට්ඨානං අරහත්තෙ පක්ඛිපිත්වාති චතුසච්චකම්මට්ඨානං යථා අරහත්තං පාපෙති, එවං දෙසනාවසෙන අරහත්තෙ පක්ඛිපිත්වා. සුවණ්ණචඞ්කොටකසුවණ්ණමඤ්ජූසාසු පක්ඛිත්තානි සුමනචම්පකාදිනානාපුප්ඵානි, මණිමුත්තාදිසත්තරතනානි ච යථා භාජනසම්පත්තියා සවිසෙසං සොභන්ති, කිච්චකරානි ච හොන්ති මනුඤ්ඤභාවතො, එවං සීලදස්සනාදිසම්පත්තියා භාජනවිසෙසභූතාය කුරුරට්ඨවාසිපරිසාය දෙසිතා භගවතො අයං දෙසනා භිය්යොසො මත්තාය සොභති, කිච්චකාරී ච හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘යථා හි පුරිසො’’තිආදිනා. එත්ථාති කුරුරට්ඨෙ.

පකතියාති සරසතොපි, ඉමිස්සා සතිපට්ඨානසුත්තදෙසනාය පුබ්බෙපීති අධිප්පායො. අනුයුත්තා විහරන්ති සත්ථු දෙසනානුසාරතො භාවනානුයොගං.

විස්සට්ඨඅත්තභාවෙනාති ¶ අනිච්චාදිවසෙන කිස්මිඤ්චි යොනිසොමනසිකාරෙ චිත්තං අනියොජෙත්වා රූපාදිආරම්මණෙ අභිරතිවසෙන විස්සට්ඨචිත්තෙන භවිතුං න වට්ටති, පමාදවිහාරං පහාය අප්පමත්තෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

එකායනොති එත්ථ අයන-සද්දො මග්ගපරියායො. න කෙවලං අයනමෙව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි බහූ මග්ගපරියායාති පදුද්ධාරං කරොන්තො ‘‘මග්ගස්ස හී’’ති ආදිං වත්වා යදි මග්ගපරියායො අයන-සද්දො, කස්මා පුන ‘‘මග්ගො’’ති වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. තත්ථ එකමග්ගොති එකො එව මග්ගො. න හි නිබ්බානගාමිමග්ගො අඤ්ඤො අත්ථීති. නනු සතිපට්ඨානං ඉධ මග්ගොති අධිප්පෙතං, තදඤ්ඤෙ ච බහූ මග්ගධම්මා අත්ථීති? සච්චං අත්ථි, තෙ පන සතිපට්ඨානග්ගහණෙනෙව ගහිතා තදවිනාභාවතො. තථා ¶ හි ඤාණවීරියාදයො නිද්දෙසෙ ගහිතා, උද්දෙසෙ පන සතියා එව ගහණං වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙනාති දට්ඨබ්බං. ‘‘න ද්විධාපථභූතො’’ති ඉමිනා ¶ ඉමස්ස මග්ගස්ස අනෙකමග්ගභාවාභාවං විය අනිබ්බානගාමිභාවාභාවඤ්ච දස්සෙති. එකෙනාති අසහායෙන. අසහායතා ච දුවිධා අත්තදුතියතාභාවෙන වා, යා ‘‘වූපකට්ඨකායතා’’ති වුච්චති, තණ්හාදුතියතාභාවෙන වා, යා ‘‘පවිවිත්තචිත්තතා’’ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘වූපකට්ඨෙන පවිවිත්තචිත්තෙනා’’ති. සෙට්ඨොපි ලොකෙ ‘‘එකො’’ති වුච්චති ‘‘යාව පරෙ එකාහං වො කරොමී’’තිආදීසූති ආහ ‘‘එකස්සාති සෙට්ඨස්සා’’ති. යදි සංසාරතො නිස්සරණට්ඨො අයනට්ඨො, අඤ්ඤෙසම්පි උපනිස්සයසම්පන්නානං සාධාරණතො, කථං භගවතොති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. ඉමස්මිං ඛොති එත්ථ ඛො-සද්දො අවධාරණෙ, තස්මා ඉමස්මිං යෙවාති අත්ථො. දෙසනාභෙදොයෙව හෙසො, යදිදං ‘‘මග්ගො’’ති වා ‘‘අයනො’’ති වා. අයන-සද්දො වා කම්මකරණාදිවිභාගො. තෙනාහ ‘‘අත්ථතො පන එකො වා’’ති.

නානාමුඛභාවනානයප්පවත්තොති කායානුපස්සනාදිමුඛෙන ¶ තත්ථාපි ආනාපානාදිමුඛෙන භාවනානයෙන පවත්තො. එකායනන්ති එකගාමිනං, නිබ්බානගාමිනන්ති අත්ථො. නිබ්බානඤ්හි අදුතියභාවතො, සෙට්ඨභාවතො ච ‘‘එක’’න්ති වුච්චති. යථාහ ‘‘එකඤ්හි සච්චං න දුතීයමත්ථී’’ති (සු. නි. 890). ‘‘යාවතා භික්ඛවෙ ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා විරාගො තෙසං අග්ගං අක්ඛායතී’’ති. (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) ඛයො එව අන්තොති ඛයන්තො, ජාතියා ඛයන්තං දිට්ඨවාති ජාතිඛයන්තදස්සී. අවිභාගෙන සබ්බෙපි සත්තෙ හිතෙන අනුකම්පතීති හිතානුකම්පී. අතරිංසූති තරිංසු. පුබ්බෙති පුරිමකා බුද්ධා, පුබ්බෙ වා අතීතකාලෙ.

තන්ති තෙසං වචනං, තං වා කිරියාවුත්තිවාචකත්තං න යුජ්ජති. න හි සඞ්ඛෙය්යප්පධානතාය සත්තවාචිනො එකසද්දස්ස කිරියාවුත්තිවාචකතා අත්ථි. ‘‘සකිම්පි උද්ධං ගච්ඡෙය්යා’’තිආදීසු (අ. නි. 7.72) විය සකිං අයනොති ඉමිනා බ්යඤ්ජනෙන භවිතබ්බං. එවමත්ථං යොජෙත්වාති ‘‘එකං අයනං අස්සා’’ති එවං සමාසපදත්ථං යොජෙත්වා. උභයථාපීති පුරිමනයෙන, පච්ඡිමනයෙන ච. න යුජ්ජති ඉධාධිප්පෙතමග්ගස්ස අනෙකවාරං පවත්තිසබ්භාවතො. තෙනාහ ‘‘කස්මා’’තිආදි. ‘‘අනෙකවාරම්පි අයතී’’ති පුරිමනයස්ස අයුත්තතාදස්සනං, ‘‘අනෙකඤ්චස්ස අයනං හොතී’’ති පච්ඡිමනයස්ස.

ඉමස්මිං ¶ පදෙති ‘‘එකායනො අයං භික්ඛවෙ මග්ගො’’ති ඉමස්මිං වාක්යෙ, ඉමස්මිං වා ‘‘පුබ්බභාගමග්ගො, ලොකුත්තරමග්ගො’’ති විධානපදෙ. මිස්සකමග්ගොති ලොකියෙන මිස්සකො ලොකුත්තරමග්ගො ¶ . විසුද්ධිආදීනං නිප්පරියායහෙතුකං ¶ සඞ්ගණ්හන්තො ආචරියත්ථෙරො ‘‘මිස්සකමග්ගො’’ති ආහ. ඉතරො පරියායහෙතු ඉධාධිප්පෙතොති ‘‘පුබ්බභාගමග්ගො’’ති අවොච.

සද්දං සුත්වාති ‘‘කාලො භන්තෙ ධම්මසවනායා’’ති කාලාරොචනසද්දං පච්චක්ඛතො, පරම්පරාය ච සුත්වා. එවං උක්ඛිපිත්වාති එවං ‘‘සුන්දරං මනොහරං ඉමං කථං ඡඩ්ඩෙමා’’ති අඡඩ්ඩෙන්තා උච්ඡුභාරං විය පග්ගහෙත්වා න විචරන්ති. ආලුළෙතීති විලුළිතො ආකුලො හොතීති අත්ථො. එකායනමග්ගො වුච්චති පුබ්බභාගසතිපට්ඨානමග්ගොති එත්තාවතා ඉධාධිප්පෙතත්ථෙ සිද්ධෙ තස්සෙව අලඞ්කාරත්ථං සො පන යස්ස පුබ්බභාගමග්ගො, තං දස්සෙතුං ‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො’’තිආදිකා ගාථාපි පටිසම්භිදාමග්ගතොව ආනෙත්වා ඨපිතා.

නිබ්බානගමනට්ඨෙනාති නිබ්බානං ගච්ඡති අධිගච්ඡති එතෙනාති නිබ්බානගමනං,සොයෙව අවිපරීතසභාවතාය අත්ථො, තෙන නිබ්බානගමනට්ඨෙන, නිබ්බානාධිගමූපායතායාති අත්ථො. මග්ගනීයට්ඨෙනාති ගවෙසිතබ්බතාය. ‘‘ගමනීයට්ඨෙනා’’ති වා පාඨො, උපගන්තබ්බතායාති අත්ථො. ‘‘රාගාදීහී’’ති ඉමිනා රාගදොසමොහානංයෙව ගහණං ‘‘රාගො මලං, දොසො මලං, මොහො මල’’න්ති (විභ. 924) වචනතො. ‘‘අභිජ්ඣාවිසමලොභාදීහී’’ති පන ඉමිනා සබ්බෙසම්පි උපක්කිලෙසානං සඞ්ගණ්හනත්ථං තෙ විසුං උද්ධටා. ‘‘සත්තානං විසුද්ධියා’’ති වුත්තස්ස අත්ථස්ස එකන්තිකතං දස්සෙන්තො ‘‘තථා හී’’තිආදිමාහ. කාමං ‘‘විසුද්ධියා’’ති සාමඤ්ඤජොතනා, චිත්තස්සෙව පන විසුද්ධි ඉධාධිප්පෙතාති දස්සෙතුං ‘‘රූපමලවසෙන පනා’’තිආදි වුත්තං. න ¶ කෙවලං අට්ඨකථාවචනමෙව, අථ ඛො ඉදං එත්ථ ආහච්ච භාසිතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තථා හී’’තිආදිමාහ.

සා පනායං චිත්තවිසුද්ධි සිජ්ඣමානා යස්මා සොකාදීනං අනුප්පාදාය සංවත්තති, තස්මා වුත්තං ‘‘සොකපරිදෙවානං සමතික්කමායා’’තිආදි. තත්ථ සොචනං ඤාතිබ්යසනාදිනිමිත්තං චෙතසො සන්තාපො අන්තොනිජ්ඣානං සොකො. ඤාතිබ්යසනාදිනිමිත්තමෙව සොකාවතිණ්ණතො ‘‘කහං එකපුත්තක කහං එකපුත්තකා’’තිආදිනා (ම. නි. 2.353, 354; සං. නි. 2.63) පරිදෙවනවසෙන වාචාවිප්පලාපො පරිදවනං ¶ පරිදෙවො. ආයතිං අනුප්පජ්ජනං ඉධ සමතික්කමොති ආහ ‘‘පහානායා’’ති. තං පනස්ස සමතික්කමාවහතං නිදස්සනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘අයඤ්හී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ යං පුබ්බෙ, තං විසොධෙහීති අතීතෙසු ඛන්ධෙසු තණ්හාසංකිලෙසවිසොධනං වුත්තං. පච්ඡාති පරතො ¶ . තෙති තුය්හං. මාහූති මා අහු. කිඤ්චනන්ති රාගාදිකිඤ්චනං, එතෙන අනාගතෙසු ඛන්ධෙසු සංකිලෙසවිසොධනං වුත්තං. මජ්ඣෙති තදුභයවෙමජ්ඣෙ. නො චෙ ගහෙස්සසීති න උපාදියිස්සසි චෙ, එතෙන පච්චුප්පන්නෙ ඛන්ධප්පබන්ධෙ උපාදානප්පවත්ති වුත්තා. උපසන්තො චරිස්සසීති එවං අද්ධත්තයගතසංකිලෙසවිසොධනෙ සති නිබ්බුතසබ්බපරිළාහතාය උපසන්තො හුත්වා විහරිස්සසීති අරහත්තනිකූටෙන ගාථං නිට්ඨපෙසි. තෙනාහ ‘‘ඉමං ගාථ’’න්තිආදි.

පුත්තාති ඔරසා, අඤ්ඤෙපි වා දින්නකකිත්තිමාදයො යෙ කෙචි. පිතාති ජනකො, අඤ්ඤෙපි වා පිතුට්ඨානියා. බන්ධවාති ඤාතකා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – පුත්තා වා පිතා වා බන්ධවා වා අන්තකෙන මච්චුනා අධිපන්නස්ස අභිභූතස්ස මරණතො තාණාය න හොන්ති. කස්මා? නත්ථි ඤාතීසු තාණතාති. න හි ඤාතීනං වසෙන මරණතො ආරක්ඛා අත්ථි, තස්මා පටාචාරෙ ¶ ‘‘උභො පුත්තා කාලඞ්කතා’’තිආදිනා (අප. ථෙරී 1.498) මා නිරත්ථකං පරිදෙවි, ධම්මංයෙව පන යාථාවතො පස්සාති අධිප්පායො. සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතාති යථානුලොමං පවත්තිතාය සාමුක්කංසිකාය ධම්මදෙසනාය පරියොසානෙ සහස්සනයපටිමණ්ඩිතෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. කථං පනායං සතිපට්ඨානමග්ගවසෙන සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසීති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. න හි චතුසච්චකම්මට්ඨානකථාය විනා සාවකානං අරියමග්ගාධිගමො අත්ථි. ‘‘ඉමං ගාථං සුත්වා’’ති පනිදං සොකවිනොදනවසෙන පවත්තිතාය ගාථාය පඨමං සුතත්තා වුත්තං, සාපි හි සච්චදෙසනාය පරිවාරබන්ධා එව අනිච්චතාකථාති කත්වා. ඉතරගාථායං පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. භාවනාති පඤ්ඤාභාවනා. සා හි ඉධ අධිප්පෙතා. තස්මාති යස්මා රූපාදීනං අනිච්චාදිතො අනුපස්සනාපි සතිපට්ඨානභාවනාව, තස්මා. තෙපීති සන්තතිමහාමත්තපටාචාරාපි.

පඤ්චසතෙ ¶ චොරෙති සතසතචොරපරිවාරෙ පඤ්චචොරෙ පටිපාටියා පෙසෙසි, තෙ අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ථෙරං පරියෙසන්තා අනුක්කමෙන ථෙරස්ස සමීපෙ සමාගච්ඡිංසු. තෙනාහ ‘‘තෙ ගන්ත්වා ථෙරං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසූ’’ති. වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වාති ඌරුට්ඨිභෙදපච්චයං දුක්ඛවෙදනං අමනසිකාරෙන විනොදෙත්වා. පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජි විප්පටිසාරලෙසස්සපි අසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘පරිසුද්ධං සීලං නිස්සායා’’ති. ථෙරස්ස හි සීලං පච්චවෙක්ඛතො පරිසුද්ධං සීලං නිස්සාය උළාරං පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජමානං ඌරුට්ඨිභෙදජනිතං දුක්ඛවෙදනං වික්ඛම්භෙසි. තියාමරත්තින්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, තෙනස්ස විපස්සනායං අප්පමාදං, පටිපත්තිඋස්සුක්කාපනඤ්ච දස්සෙති. පාදානීති පාදෙ. සංයමෙස්සාමීති සඤ්ඤපෙස්සාමි, සඤ්ඤත්තිං කරිස්සාමීති අත්ථො. අට්ටියාමීති ජිගුච්ඡාමි. හරායාමීති ලජ්ජාමි. විපස්සිසන්ති සම්පස්සිං.

පචලායන්තානන්ති ¶ ¶ පචලායිකානං නිද්දං උපගතානං. අගතින්ති අගොචරං. වතසම්පන්නොති ධුතගුණසම්පන්නො. පමාදන්ති පචලායනං සන්ධායාහ. ඔරුද්ධමානසොති උපරුද්ධඅධිචිත්තො. පඤ්ජරස්මින්ති සරීරෙ. සරීරඤ්හි න්හාරුසම්බන්ධඅට්ඨිසඞ්ඝාටතාය ඉධ ‘‘පඤ්ජර’’න්ති වුත්තං.

පීතවණ්ණාය පන පටාකාය කායං පරිහරණතො, මල්ලයුද්ධචිත්තකතාය ච ‘‘පීතමල්ලො’’ති පඤ්ඤාතො පබ්බජිත්වා පීතමල්ලත්ථෙරො නාම ජාතො. තීසු රජ්ජෙසූති පණ්ඩුචොළගොළරජ්ජෙසු. ‘‘සබ්බමල්ලා සීහළදීපෙ සක්කාරසම්මානං ලභන්තී’’ති තම්බපණ්ණිදීපං ආගම්ම. තංයෙව අඞ්කුසං කත්වාති ‘‘රූපාදයො ‘මමා’ති න ගහෙතබ්බා’’ති නතුම්හාකවග්ගෙන පකාසිතමත්ථං අත්තනො චිත්තමත්තහත්ථිනො අඞ්කුසං කත්වා. පාදෙසු අවහන්තෙසූති අතිවෙලං චඞ්කමනෙන අක්කමිතුං අසමත්ථෙසු. ජණ්ණුකෙහි චඞ්කමති ‘‘නිසින්නෙ නිද්දාය අවසරො හොතී’’ති. බ්යාකරිත්වාති අත්තනො වීරියාරම්භස්ස සඵලතාපවෙදනමුඛෙන සබ්රහ්මචාරීනං තත්ථ උස්සාහං ජනෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකරිත්වා. භාසිතන්ති වචනං, කස්ස පන තන්ති ආහ ‘‘බුද්ධසෙට්ඨස්ස සබ්බලොකග්ගවාදිනො’’ති. ‘‘න තුම්හාක’’න්තිආදි තස්ස පවත්තිආකාරදස්සනං. තයිදං මෙ සඞ්ඛාරානං අච්චන්තවූපසමකාරණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අනිච්චා වතා’’ති ගාථමාහරි, තෙන ඉදානාහං සඞ්ඛාරානං ඛණෙ ඛණෙ භඞ්ගසඞ්ඛාතස්ස රොගස්ස අභාවෙන අරොගො පරිනිබ්බුතොති දස්සෙති.

අස්සාති ¶ සක්කස්ස. උපපත්තීති දෙවූපපත්ති. පුන පාකතිකාව අහොසි සක්කභාවෙනෙව උපපන්නත්තා.

සුබ්රහ්මාති එවංනාමො. අච්ඡරානං නිරයූපපත්තිං දිස්වා තතො පභුති සතතං පවත්තමානං අත්තනො චිත්තුත්රාසං සන්ධායාහ ‘‘නිච්චං උත්රස්තමිදං චිත්ත’’න්තිආදි. තත්ථ උත්රස්තන්ති සන්තස්තං භීතං ¶ . උබ්බිග්ගන්ති සංවිග්ගං. උත්රස්තන්ති වා සංවිග්ගං. උබ්බිග්ගන්ති භයවසෙන සහ නිස්සයෙන සඤ්චලිතං. අනුප්පන්නෙසූති අනාගතෙසු. කිච්චෙසූති තෙසු තෙසු ඉතිකත්තබ්බෙසු. ‘‘කිච්ඡෙසූ’’ති වා පාඨො, දුක්ඛෙසූති අත්ථො, නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මං, භාවිදුක්ඛනිමිත්තන්ති අත්ථො. උප්පතිතෙසූති උප්පන්නෙසු කිච්චෙසූති යොජනා. තදා අත්තනො පරිවාරස්ස උප්පන්නං දුක්ඛං සන්ධාය වදති.

බොජ්ඣාති බොධිතො, අරියමග්ගතොති අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤත්රා’’ති ච පදං අපෙක්ඛිත්වා නිස්සක්කවචනං, බොධිං ඨපෙත්වාති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තපසාති තපොකම්මතො, තෙන මග්ගාධිගමස්ස උපායභූතං සල්ලෙඛපටිපදං දස්සෙති. ඉන්ද්රියසංවරාති මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං සංවරණතො ¶ , එතෙන සතිසංවරසීසෙන සබ්බම්පි සංවරසීලං, ලක්ඛණහාරනයෙන වා සබ්බම්පි චතුපාරිසුද්ධිසීලං දස්සෙති. සබ්බනිස්සග්ගාති සබ්බස්සපි නිස්සජ්ජනතො සබ්බකිලෙසප්පහානතො. කිලෙසෙසු හි නිස්සට්ඨෙසු කම්මවට්ටං, විපාකවට්ටඤ්ච නිස්සට්ඨමෙව හොතීති. සොත්ථින්ති ඛෙමං අනුපද්දවතං.

ඤායති නිච්ඡයෙන කමති නිබ්බානං, තං වා ඤායති පටිවිජ්ඣීයති එතෙනාති ඤායො, අරියමග්ගොති ආහ ‘‘ඤායො වුච්චති අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති. තණ්හාවානවිරහිතත්තාති තණ්හාසඞ්ඛාතවානවිවිත්තත්තා. තණ්හා හි ඛන්ධෙහි ඛන්ධං, කම්මුනා ඵලං, සත්තෙහි ච දුක්ඛං විනති සංසිබ්බතීති ‘‘වාන’’න්ති වුච්චති, තයිදං නත්ථි එත්ථ වානං, න වා එතස්මිං අධිගතෙ පුග්ගලස්ස වානන්ති නිබ්බානං, අසඞ්ඛතා ධාතු. පරප්පච්චයෙන විනා පච්චක්ඛකරණං සච්ඡිකිරියාති ආහ ‘‘අත්තපච්චක්ඛතායා’’ති.

නනු ‘‘විසුද්ධියා’’ති චිත්තවිසුද්ධියා අධිප්පෙතත්තා විසුද්ධිග්ගහණෙනෙවෙත්ථ සොකසමතික්කමාදයොපි ගහිතා එව හොන්ති, තෙ පුන කස්මා ගහිතාති අනුයොගං සන්ධාය ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි වුත්තං. සාසනයුත්තිකොවිදෙති සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිලක්ඛණායං ධම්මනීතියං ඡෙකෙ. තං තමත්ථං ¶ ¶ ඤාපෙතීති යෙ යෙ බොධනෙය්යපුග්ගලා සඞ්ඛෙපවිත්ථාරාදිවසෙන යථා යථා බොධෙතබ්බා, අත්තනො දෙසනාවිලාසෙන භගවා තෙ තෙ තථා තථා බොධෙන්තො තං තමත්ථං ඤාපෙති. තං තං පාකටං කත්වා දස්සෙන්තොති අත්ථාපත්තිං අගණෙන්තො තං තමත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙන්තො. න හි සම්මාසම්බුද්ධො අත්ථාපත්තිඤාපකාදිසාධනීයවචනාති. සංවත්තතීති ජායති, හොතීති අත්ථො. යස්මා අනතික්කන්තසොකපරිදෙවස්ස න කදාචි චිත්තවිසුද්ධි අත්ථි සොකපරිදෙවසමතික්කමනමුඛෙනෙව චිත්තවිසුද්ධියා ඉජ්ඣනතො, තස්මා ආහ ‘‘සොකපරිදෙවානං සමතික්කමෙන හොතී’’ති. යස්මා පන දොමනස්සපච්චයෙහි දුක්ඛධම්මෙහි ඵුට්ඨං පුථුජ්ජනං සොකාදයො අභිභවන්ති, පරිඤ්ඤාතෙසු ච තෙසු තෙ න හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘සොකපරිදෙවානං සමතික්කමො දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමෙනා’’ති. ඤායස්සාති අග්ගමග්ගස්ස, තතියමග්ගස්ස ච. තදධිගමෙන හි යථාක්කමං දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමො. සච්ඡිකිරියාභිසමයසහභාවීපි ඉතරාභිසමයො තදවිනාභාවතො සච්ඡිකිරියාභිසමයහෙතුකො විය වුත්තො. ඤායස්සාධිගමො නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියායාති ඵලඤාණෙන වා පච්චක්ඛකරණං සන්ධාය වුත්තං, ‘‘නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියායා’’ති සම්පදානවචනඤ්චෙතං දට්ඨබ්බං.

වණ්ණභණනන්ති පසංසාවචනං. තයිදං න ඉධෙව, අථ ඛො අඤ්ඤත්ථාපි සත්ථු ආචිණ්ණං එවාති ¶ දස්සෙන්තො ‘‘යථෙව හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආදිම්හි කල්යාණමාදි වා කල්යාණං එතස්සාති ආදිකල්යාණං. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං. බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. සීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධපාරිපූරිතො, උපනෙතබ්බස්ස අභාවතො ච කෙවලපරිපුණ්ණං. නිරුපක්කිලෙසතො අපනෙතබ්බස්ස ච අභාවතො පරිසුද්ධං. සෙට්ඨචරියභාවතො ¶ සාසනබ්රහ්මචරියං, මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච වො පකාසෙස්සාමීති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.147) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අරියවංසාති අරියානං බුද්ධාදීනං වංසා පවෙණියො. අග්ගඤ්ඤාති අග්ගාති ජානිතබ්බා සබ්බවංසෙහි සෙට්ඨභාවතො. රත්තඤ්ඤාති චිරරත්තාති ජානිතබ්බා. වංසඤ්ඤාති බුද්ධාදීනං වංසාති ජානිතබ්බා. පොරාණාති පුරාතනා අනධුනාතනත්තා. අසඞ්කිණ්ණාති අවිකිණ්ණා අනපනීතා. අසඞ්කිණ්ණපුබ්බාති ‘‘කිං ඉමෙහී’’ති අරියෙහි න අපනීතපුබ්බා ¶ . න සඞ්කීයන්තීති ඉදානිපි තෙහි න අපනීයන්ති. න සඞ්කීයිස්සන්තීති අනාගතෙපි තෙහි න අපනීයිස්සන්ති. අප්පටිකුට්ඨා…පෙ… විඤ්ඤූහීති යෙ ලොකෙ විඤ්ඤූ සමණබ්රාහ්මණා, තෙහි අප්පච්චක්ඛතා අනින්දිතා, අගරහිතාති අත්ථො. ‘‘විසුද්ධියා’’තිආදීහීති විසුද්ධිආදිදීපනෙහි. පදෙහීති වාක්යෙහි, විසුද්ධිඅත්ථතාදිභෙදභින්නෙහි වා ධම්මකොට්ඨාසෙහි. උපද්දවෙති අනත්ථෙ. විසුද්ධින්ති විසුජ්ඣනං සංකිලෙසප්පහානං. වාචුග්ගතකරණං උග්ගහො. පරියාපුණනං පරිචයො. අත්ථස්ස හදයෙ ඨපනං ධාරණං. පරිවත්තනං වාචනං.

ගන්ධාරකොති ගන්ධාරදෙසෙ උප්පන්නො. පහොන්තීති සක්කොන්ති. අනිය්යානිකමග්ගාති මිච්ඡාමග්ගා, මිච්ඡත්තනියතානියතමග්ගාපි වා. සුවණ්ණන්ති කූටසුවණ්ණම්පි වුච්චති. මණීති කාචමණිපි, මුත්තාති වෙළුජාපි, පවාළන්ති පල්ලවොපි වුච්චතීති රත්තජම්බුනදාදිපදෙහි තෙ විසෙසිතා.

න තතො හෙට්ඨාති ඉධාධිප්පෙතකායාදීනං වෙදනාදිසභාවත්තාභාවා, කායවෙදනාචිත්තවිමුත්තස්ස තෙභූමකධම්මස්ස විසුං විපල්ලාසවත්ථන්තරභාවෙන ගහිතත්තා ච හෙට්ඨා ගහණෙසු විපල්ලාසවත්ථූනං අනිට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, පඤ්චමස්ස පන විපල්ලාසවත්ථුනො අභාවා ‘‘න උද්ධ’’න්ති ආහ. ආරම්මණවිභාගෙන හෙත්ථ සතිපට්ඨානවිභාගොති. තයො සතිපට්ඨානාති සතිපට්ඨාන-සද්දස්ස ¶ අත්ථුද්ධාරදස්සනං, න ඉධ පාළියං වුත්තස්ස සතිපට්ඨාන-සද්දස්ස අත්ථදස්සනන්ති. ආදීසු හි සතිගොචරොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘ඵස්සසමුදයා වෙදනානං සමුදයො, නාමරූපසමුදයා චිත්තස්ස සමුදයො, මනසිකාරසමුදයා ධම්මානං සමුදයො’’ති (සං. නි. 5.408) ‘‘සතිපට්ඨානා’’ති වුත්තානං සභිගොචරානං පකාසකෙ සුත්තප්පදෙසෙ සඞ්ගණ්හාති. එවං ‘‘පටිසම්භිදාපාළිය’’ම්පි (පටි. ම. 2.34) අවසෙසපාළිප්පදෙසදස්සනත්ථො ¶ ආදි-සද්දො දට්ඨබ්බො. සතියා පට්ඨානන්ති සතියා පතිට්ඨාතබ්බට්ඨානං. දානාදීනි කරොන්තස්ස රූපාදීනි සතියා ඨානං හොන්තීති තංනිවාරණත්ථමාහ ‘‘පධානං ඨාන’’න්ති. ප-සද්දො හි ඉධ ‘‘පණීතා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. සං. මාතිකා 14) විය පධානත්ථදීපකොති අධිප්පායො.

අරියොති අරියං සබ්බසත්තසෙට්ඨං සම්මාසම්බුද්ධමාහ. එත්ථාති එතස්මිං සළායතනවිභඞ්ගසුත්තෙ.(ම. නි. 3.310) සුත්තෙකදෙසෙන හි සුත්තං දස්සෙති. තත්ථ හි –

‘‘තයො ¶ සතිපට්ඨානා යදරියො…පෙ… අරහතීති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං. ඉධ, භික්ඛවෙ, සත්ථා සාවකානං ධම්මං දෙසෙති අනුකම්පකො හිතෙසී අනුකම්පං උපාදාය ‘ඉදං වො හිතාය ඉදං වො සුඛායා’ති. තස්ස සාවකා න සුස්සූසන්ති. න සොතං ඔදහන්ති, න අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්ති, වොක්කම්ම ච සත්ථු සාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං, භික්ඛවෙ, පඨමං සතිපට්ඨානං. යදරියො සෙවති…පෙ… අරහති.

පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සත්ථා…පෙ...ඉදං වො සුඛායාති ¶ . තස්ස එකච්චෙ සාවකා න සුස්සූසන්ති…පෙ… න ච වොක්කම්ම සත්ථු සාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, න ච අත්තමනො හොති, න ච අත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, අනත්තමනතා ච අත්තමනතා ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, දුතියං.

පුන චපරං, භික්ඛවෙ…පෙ… සුඛායාති, තස්ස සාවකා සුස්සූසන්ති…පෙ… වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො අත්තමනො චෙව හොති, අත්තමනතඤ්ච පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, තතිය’’න්ති (ම. නි. 3.311).

එවං පටිඝානුනයෙහි අනවස්සුතතා, නිච්චං උපට්ඨිතස්සතිතාය තදුභයවීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තා. බුද්ධානංයෙව හි නිච්චං උපට්ඨිතස්සතිතා හොති ආවෙණිකධම්මභාවතො, න ¶ පච්චෙකබුද්ධාදීනං. ප-සද්දො ආරම්භං ජොතෙති, ආරම්භො ච පවත්තීති කත්වා ආහ ‘‘පවත්තයිතබ්බතොති අත්ථො’’ති. සතියා කරණභූතාය පට්ඨානං පට්ඨපෙතබ්බං සතිපට්ඨානං. අන-සද්දො හි බහුලංවචනෙන කම්මත්ථොපි හොතීති. තථාස්ස කත්තුඅත්ථොපි ලබ්භතීති ‘‘පට්ඨාතීති පට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. පට්ඨාතීති එත්ථ ප-සද්දො භුසත්ථවිසිට්ඨං පක්ඛන්දනං දීපෙතීති ‘‘ඔක්කන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පත්ථරිත්වා පවත්තතීති අත්ථො’’ති ආහ. පුන භාවත්ථං සති, සද්දං, පට්ඨානසද්දඤ්ච ¶ වණ්ණෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ, තෙන පුරිමවිකප්පෙ සති, සද්දො, පට්ඨාන-සද්දො ච කත්තුඅත්ථොති ¶ විඤ්ඤායති. සරණට්ඨෙනාති චිරකතස්ස, චිරභාසිතස්ස ච අනුස්සරණට්ඨෙන. ඉදන්ති යං ‘‘සතියෙව සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තං, ඉදං. ඉධ ඉමස්මිං සුත්තපදෙසෙ අධිප්පෙතං.

යදි එවන්ති. යදි සති එව සතිපට්ඨානං, සති නාම එකො ධම්මො, එවං සන්තෙ කස්මා ‘‘සතිපට්ඨානා’’ති බහුවචනන්ති ආහ ‘‘සතිබහුත්තා’’තිආදි. යදි බහුකා තා සතියො, අථ කස්මා ‘‘මග්ගො’’ති එකවචනන්ති යොජනා. මග්ගට්ඨෙනාති නිය්යානට්ඨෙන. නිය්යානිකො හි මග්ගධම්මො, තෙනෙව නිය්යානිකභාවෙන එකත්තූපගතො එකන්තතො නිබ්බානං ගච්ඡති, අත්ථිකෙහි ච තදත්ථං මග්ගීයතීති ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්ති, අත්තනාව පුබ්බෙ වුත්තං පච්චාහරති. තත්ථ චතස්සොපි චෙතාති කායානුපස්සනාදිවසෙන චතුබ්බිධාපි ච එතා සතියො. අපරභාගෙති අරියමග්ගක්ඛණෙ. කිච්චං සාධයමානාති පුබ්බභාගෙ කායාදීසු සුභසඤ්ඤාදිවිධමනවසෙන විසුං විසුං පවත්තිත්වා මග්ගක්ඛණෙ සතියෙව තත්ථ චතුබ්බිධස්සපි විපල්ලාසස්ස සමුච්ඡෙදවසෙන පහානකිච්චං සාධයමානා ආරම්මණකරණවසෙන නිබ්බානං ගච්ඡති. චතුකිච්චසාධනෙනෙව හෙත්ථ බහුවචනනිද්දෙසො. එවඤ්ච සතීති එවං මග්ගට්ඨෙන එකත්තං උපාදාය ‘‘මග්ගො’’ති එකවචනෙන, ආරම්මණභෙදෙන චතුබ්බිධතං උපාදාය ‘‘චත්තාරො’’ති ච වත්තබ්බතාය සති විජ්ජමානත්තා. වචනානුසන්ධිනා ‘‘එකායනො අය’’න්තිආදිකා දෙසනා සානුසන්ධිකාව, න අනනුසන්ධිකාති අධිප්පායො. වුත්තමෙවත්ථං නිදස්සනෙන පටිපාදෙතුං ‘‘මාරසෙනප්පමද්දන’’න්ති (සං. නි. 5.224) සුත්තපදං ආනෙත්වා ‘‘යථා’’තිආදිනා නිදස්සනං සංසන්දති. ‘‘තස්මා’’තිආදි නිගමනං.

විසෙසතො කායො, වෙදනා ච අස්සාදස්ස කාරණන්ති තප්පහානත්ථං තෙසු තණ්හාවත්ථූසු ඔළාරිකසුඛුමෙසු අසුභදුක්ඛභාවදස්සනානි මන්දතික්ඛපඤ්ඤෙහි තණ්හාචරිතෙහි සුකරානීති තානි තෙසං ‘‘විසුද්ධිමග්ගො’’ති වුත්තානි. තථා ‘‘නිච්චං අත්තා’’ති අභිනිවෙසවත්ථුතාය දිට්ඨියා විසෙසකාරණෙසු චිත්තධම්මෙසු අනිච්චානත්තතාදස්සනානි සරාගාදිවසෙන, සඤ්ඤාඵස්සාදිවසෙන, නීවරණාදිවසෙන ච නාතිප්පභෙදාතිප්පභෙදගතෙසු තෙසු තප්පහානත්ථං මන්දතික්ඛපඤ්ඤානං ¶ දිට්ඨිචරිතානං සුකරානීති තෙසං තානි ‘‘විසුද්ධිමග්ගො’’ති වුත්තානි. එත්ථ ච ¶ යථා චිත්තධම්මානම්පි තණ්හාය ¶ වත්ථුභාවො සම්භවති, තථා කායවෙදනානම්පි දිට්ඨියාති සතිපි නෙසං චතුන්නම්පි තණ්හාදිට්ඨිවත්ථුභාවෙ යො යස්සා සාතිසයපච්චයො, තං දස්සනත්ථං විසෙසග්ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. තික්ඛපඤ්ඤසමථයානිකො ඔළාරිකාරම්මණං පරිග්ගණ්හන්තො තත්ථ අට්ඨත්වා ඣානං සමාපජ්ජිත්වා උට්ඨාය වෙදනං පරිග්ගණ්හාතීති වුත්තං ‘‘ඔළාරිකාරම්මණෙ අසණ්ඨහනතො’’ති. විපස්සනායානිකස්ස පන සුඛුමෙ චිත්තෙ, ධම්මෙසු ච චිත්තං පක්ඛන්දතීති චිත්තධම්මානුපස්සනානං මන්දතික්ඛපඤ්ඤවිපස්සනායානිකානං විසුද්ධිමග්ගතා වුත්තා.

තෙසං තත්ථාති එත්ථ තත්ථ-සද්දස්ස ‘‘පහානත්ථ’’න්ති එතෙන යොජනා. පරතො තෙසං තත්ථාති එත්ථාපි එසෙව නයො. පඤ්ච කාමගුණා සවිසෙසා කායෙ ලබ්භන්තීති විසෙසෙන කායො කාමොඝස්ස වත්ථු, භවෙසු සුඛග්ගහණවසෙන භවස්සාදො හොතීති භවොඝස්ස වෙදනා වත්ථු, සන්තතිඝනග්ගහණවසෙන විසෙසතො චිත්තෙ අත්තාභිනිවෙසො හොතීති දිට්ඨොඝස්ස චිත්තං වත්ථු, ධම්මෙසු විනිබ්භොගස්ස දුක්කරත්තා, ධම්මානං ධම්මමත්තතාය දුප්පටිවිජ්ඣත්තා ච සම්මොහො හොතීති අවිජ්ජොඝස්ස ධම්මා වත්ථු, තස්මා තෙසු තෙසං පහානත්ථං චත්තාරොව වුත්තා.

එවං කායාදීනං කාමොඝාදිවත්ථුභාවකථනෙනෙව කාමයොගකාමාසවාදීනම්පි වත්ථුභාවො දීපිතො හොති ඔඝෙහි තෙසං අත්ථතො අනඤ්ඤත්තා. යදග්ගෙන ච කායො කාමොඝාදීනං වත්ථු, තදග්ගෙන අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස වත්ථු. ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛභූතා වෙදනා ¶ විසෙසෙන බ්යාපාදකායගන්ථස්ස වත්ථු. චිත්තෙ නිච්චග්ගහණවසෙන සස්සතස්ස අත්තනො සීලෙන සුද්ධීති ආදි පරාමසනං හොතීති සීලබ්බතපරාමාසස්ස චිත්තං වත්ථු. නාමරූපපරිච්ඡෙදෙන භූතං භූතතො අපස්සන්තස්ස භවවිභවදිට්ඨිසඞ්ඛාතො ඉදංසච්චාභිනිවෙසො හොතීති තස්ස ධම්මා වත්ථු. කායස්ස කාමුපාදානවත්ථුතා වුත්තනයාව. යදග්ගෙන හි කායො කාමොඝස්ස වත්ථු, තදග්ගෙන කාමුපාදානස්සපි වත්ථු අත්ථතො අභින්නත්තා. සුඛවෙදනස්සාදවසෙන පරලොකනිරපෙක්ඛො ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිකං (දී. නි. 1.171; ම. නි. 1.445; 2.95, 225; 3.91, 116; සං. නි. 3.210; ධ. ස. 1221; විභ. 938) පරාමාසං උප්පාදෙතීති දිට්ඨුපාදානස්ස වෙදනා වත්ථු ¶ . චිත්තධම්මානං ඉතරුපාදානවත්ථුතා තතියචතුත්ථගන්ථයොජනායං වුත්තනයා එව. කායවෙදනානං ඡන්දදොසාගතිවත්ථුතා කාමොඝබ්යාපාදකායගන්ථයොජනායං වුත්තනයා එව. සන්තතිඝනග්ගහණවසෙන සරාගාදිචිත්තෙ සම්මොහො හොතීති මොහාගතියා චිත්තං වත්ථු. ධම්මසභාවානවබොධෙ භයං හොතීති භයාගතියා ධම්මා වත්ථු.

ආහාරසමුදයා ¶ කායස්ස සමුදයා, ඵස්සසමුදයා වෙදනානං සමුදයො, (සං. නි. 5.408) සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති (ම. නි. 3.126; උදා. 1; විභ. 225) වචනතො කායාදීනං සමුදයභූතා කබළීකාරඵස්සමනොසඤ්චෙතනාවිඤ්ඤාණාහාරා කායාදිපරිජානනෙන පරිඤ්ඤාතා හොන්තීති ආහ ‘‘චතුබ්බිධාහාරපරිඤ්ඤත්ථ’’න්ති. පකරණනයොති නෙත්තිපකරණවසෙන සුත්තන්තසංවණ්ණනානයො.

සරණවසෙනාති කායාදීනං, කුසලාදිධම්මානඤ්ච උපධාරණවසෙන. සරන්ති ගච්ඡන්ති නිබ්බානං එතායාති සතීති ඉමස්මිං අත්ථෙ එකත්තෙ එකසභාවෙ නිබ්බානෙ සමොසරණං සමාගමො එකත්තසමොසරණං. එතදෙව හි දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං.

එකනිබ්බානපවෙසහෙතුභූතො ¶ වා සමානතාය එකො සතිපට්ඨානසභාවො එකත්තං, තත්ථ සමොසරණං එකත්තසමොසරණං, තංසභාගතාව, එකනිබ්බානපවෙසහෙතුභාවං පන දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදිමාහ. එතස්මිං අත්ථෙ සරණෙකත්තසමොසරණානි සහෙව සතිපට්ඨානෙකභාවස්ස කාරණත්තෙන වුත්තානීති දට්ඨබ්බානි, පුරිමස්මිං විසුං. සරණවසෙනාති වා ගමනවසෙනාති අත්ථෙ සති තදෙව ගමනං සමොසරණන්ති, සමොසරණෙ වා සති-සද්දත්ථවසෙන අවුච්චමානෙ ධාරණතාව සතීති සති-සද්දත්ථන්තරාභාවා පුරිමං සතිභාවස්ස කාරණං, පච්ඡිමං එකභාවස්සාති නිබ්බානසමොසරණෙපි සහිතානෙව තානි සතිපට්ඨානෙකභාවස්ස කාරණානි වුත්තානි හොන්ති.

‘‘චුද්දසවිධෙන, නවවිධෙන, සොළසවිධෙන, පඤ්චවිධෙනා’’ති ඉදං උපරි පාළියං (දී. නි. 2.374) ආගතානං ආනාපානපබ්බාදීනං වසෙන වුත්තං, තෙසං පන අනන්තරභෙදවසෙන, තදනුගතභෙදවසෙන ච භාවනාය අනෙකවිධතා ලබ්භතියෙව, චතූසු දිසාසු උට්ඨානකභණ්ඩසදිසතා කායානුපස්සනාදිතංතංසතිපට්ඨානභාවනානුභාවස්ස දට්ඨබ්බා.

කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා ¶ ඉතරාසං පුච්ඡානං ඉධ අසම්භවතො, නිද්දෙසාදිවසෙන දෙසෙතුකම්යතාය ච තථා වුත්තත්තා. ‘‘ඉධා’’ති වුච්චමානපටිපත්තිසම්පාදකස්ස භික්ඛුනො සන්නිස්සයදස්සනං, සො චස්ස සන්නිස්සයො සාසනතො අඤ්ඤො නත්ථීති වුත්තං ‘‘ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ’’ති. ධම්ම…පෙ… ලපනමෙතං තෙසං අත්තනො සම්මුඛාභිමුඛභාවකරණත්ථං, තඤ්ච ධම්මස්ස සක්කච්චසවනත්ථං. ‘‘ගොචරෙ ¶ භික්ඛවෙ චරථ සකෙ පෙත්තිකෙ විසයෙ’’තිආදි (දී. නි. 3.80; සං. නි. 5.372) වචනතො භික්ඛුගොචරා එතෙ ධම්මා, යදිදං කායානුපස්සනාදයො. තත්ථ යස්මා කායානුපස්සනාදිපටිපත්තියා භික්ඛු හොති, තස්මා ‘‘කායානුපස්සී ¶ විහරතී’’තිආදිනා භික්ඛුං දස්සෙති භික්ඛුම්හි තංනියමතොති ආහ ‘‘පටිපත්තියා භික්ඛුභාවදස්සනතො’’ති. සත්ථුචරියානුවිධායකත්තා, සකලසාසනසම්පටිග්ගාහකත්තා ච සබ්බප්පකාරාය අනුසාසනියා භාජනභාවො. තස්මිං ගහිතෙති භික්ඛුම්හි ගහිතෙ. භික්ඛුපරිසාය ජෙට්ඨභාවතො රාජගමනඤායෙන ඉතරා පරිසාපි අත්ථතො ගහිතාව හොන්තීති ආහ ‘‘සෙසා’’තිආදි. එවං පඨමං කාරණං විභජිත්වා ඉතරම්පි විභජිතුං ‘‘යො ච ඉම’’න්තිආදි වුත්තං.

සමං චරෙය්යාති කායාදි විසමචරියං පහාය කායාදීහි සමං චරෙය්ය. රාගාදිවූපසමෙන සන්තො, ඉන්ද්රියදමෙන දන්තො, චතුමග්ගනියාමෙන නියතො, සෙට්ඨචරිතාය බ්රහ්මචාරී, සබ්බත්ථ කායදණ්ඩාදිඔරොපනෙන නිධාය දණ්ඩං. අරියභාවෙ ඨිතො සො එවරූපො බාහිතපාපසමිතපාපභින්නකිලෙසතාහි ‘‘බ්රාහ්මණො, සමණො, භික්ඛූ’’ති ච වෙදිතබ්බො.

‘‘අයඤ්චෙව කායො, බහිද්ධා ච නාමරූප’’න්තිආදීසු ඛන්ධපඤ්චකං, තථා ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.271, 287; පාරා. 11), ‘‘යා තස්මිං සමයෙ කායස්ස පස්සද්ධි පටිප්පස්සද්ධී’’තිආදීසු ච වෙදනාදයො චෙතසිකා ඛන්ධා කායොති වුච්චන්තීති ¶ තතො විසෙසනත්ථං ‘‘කායෙති රූපකායෙ’’ති ආහ. කෙසාදීනඤ්ච ධම්මානන්ති කෙසාදිසඤ්ඤිතානං භූතුපාදාධම්මානං. එවං ‘‘චයට්ඨො සරීරට්ඨො කායට්ඨො’’ති සද්දනයෙන කාය-සද්දං දස්සෙත්වා ඉදානි නිරුත්තිනයෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘යථා චා’’තිආදි වුත්තං. ආයන්තීති උප්පජ්ජන්ති.

අසම්මිස්සතොති ¶ වෙදනාදයොපි එත්ථ සිතා, එත්ථ පටිබද්ධාති කායෙ වෙදනාදිඅනුපස්සනාපසඞ්ගෙපි ආපන්නෙ තතො අසම්මිස්සතොති අත්ථො. සමූහවිසයතාය චස්ස කාය-සද්දස්ස, සමුදායුපාදානතාය ච අසුභාකාරස්ස ‘‘කායෙ’’ති එකවචනං, තථා ආරම්මණාදිවිභාගෙන අනෙකභෙදභින්නම්පි චිත්තං චිත්තභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘චිත්තෙ’’ති එකවචනං, වෙදනා පන සුඛාදිභෙදභින්නා විසුං විසුං අනුපස්සිතබ්බාති දස්සෙන්තෙන ‘‘වෙදනාසූ’’ති බහුවචනෙන වුත්තා, තථෙව ච නිද්දෙසො පවත්තිතො, ධම්මා ච පරොපණ්ණාසභෙදා, අනුපස්සිතබ්බාකාරෙන ච අනෙකභෙදා එවාති තෙපි බහුවචනවසෙනෙව වුත්තා.

අවයවීගාහසමඤ්ඤාතිධාවනසාරාදානාභිනිවෙසනිසෙධනත්ථං කායං අඞ්ගපච්චඞ්ගෙහි, තානි ච කෙසාදීහි, කෙසාදිකෙ ච භූතුපාදායරූපෙහි විනිබ්භුඤ්ජන්තො ‘‘තථා න කායෙ’’තිආදිමාහ. පාසාදාදිනගරාවයවසමූහෙ ¶ අවයවීවාදිනොපි අවයවීගාහං න කරොන්ති, ‘‘නගරං නාම කොචි අත්ථො අත්ථී’’ති පන කෙසඤ්චි සමඤ්ඤාතිධාවනං සියාති ඉත්ථිපුරිසාදිසමඤ්ඤාතිධාවනෙ නගරනිදස්සනං වුත්තං. අඞ්ගපච්චඞ්ගසමූහො, කෙසලොමාදිසමූහො, භූතුපාදායසමූහො ච යථාවුත්තසමූහො, තබ්බිනිමුත්තො කායොපි නාම කොචි නත්ථි, පගෙව ඉත්ථිආදයොති ආහ ‘‘කායො වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො දිස්සතී’’ති. ‘‘කොචි ධම්මො’’ති ඉමිනා සත්තජීවාදිං පටික්ඛිපති, අවයවී පන කායපටික්ඛෙපෙනෙව පටික්ඛිත්තොති. යදි එවං කථං කායාදිසමඤ්ඤාතිධාවනානීති ආහ ‘‘යථාවුත්තධම්ම…පෙ… කරොන්තී’’ති. තථා තථාති කායාදිආකාරෙන.

යං ¶ පස්සතීති යං ඉත්ථිං, පුරිසං වා පස්සති. නනු චක්ඛුනා ඉත්ථිපුරිසදස්සනං නත්ථීති? සච්චමෙතං, ‘‘ඉත්ථිං පස්සාමි, පුරිසං පස්සාමී’’ති පන පවත්තසඤ්ඤාය වසෙන ‘‘යං පස්සතී’’ති වුත්තං මිච්ඡාදස්සනෙන වා දිට්ඨියා යං පස්සති, න තං දිට්ඨං තං රූපායතනං න හොතීති අත්ථො විපරීතග්ගාහවසෙන මිච්ඡාපරිකප්පිතරූපත්තා. අථ වා තං කෙසාදිභූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතං දිට්ඨං න හොති, අචක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තා දිට්ඨං වා තං න හොති. යං දිට්ඨං, තං න පස්සතීති යං රූපායතනං කෙසාදිභූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතං දිට්ඨං, තං පඤ්ඤාචක්ඛුනා භූතතො න පස්සතීති අත්ථො. අපස්සං බජ්ඣතෙති ඉමං අත්තභාවං යථාභූතං පඤ්ඤාචක්ඛුනා අපස්සන්තො ‘‘එතං ¶ මම, එසො හමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති කිලෙසබන්ධනෙන බජ්ඣති.

න අඤ්ඤධම්මානුපස්සීති න අඤ්ඤසභාවානුපස්සී, අසුභාදිතො අඤ්ඤාකාරානුපස්සී න හොතීති අත්ථො. ‘‘කිං වුත්තං හොතී’’තිආදිනා තං එවත්ථං පාකටං කරොති. පථවීකායන්ති කෙසාදිකොට්ඨාසං පථවිං ධම්මසමූහත්තා ‘‘කායො’’ති වදති, ලක්ඛණපථවිමෙව වා අනෙකප්පභෙදං සකලසරීරගතං, පුබ්බාපරියභාවෙන ච පවත්තමානං සමූහවසෙන ගහෙත්වා ‘‘කායො’’ති වදති. ‘‘ආපොකාය’’න්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

එවං ගහෙතබ්බස්සාති ‘‘අහං මම’’න්ති එවං අත්තත්තනියභාවෙන අන්ධබාලෙහි ගහෙතබ්බස්ස.

ඉදානි සත්තන්නං අනුපස්සනාකාරානම්පි වසෙන කායානුපස්සනං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අනිච්චතො අනුපස්සතීති චතුසමුට්ඨානිකං කායං ‘‘අනිච්ච’’න්ති අනුපස්සති, එවං පස්සන්තො එවඤ්චස්ස අනිච්චාකාරම්පි ‘‘අනුපස්සතී’’ති වුච්චති. තථාභූතස්ස චස්ස නිච්චග්ගාහස්ස ¶ ලෙසොපි න හොතීති වුත්තං ‘‘නො නිච්චතො’’ති. තථා හෙස ‘‘නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’ති ¶ (පටි. ම. 3.35) වුත්තො. එත්ථ ච ‘‘අනිච්චතො එව අනුපස්සතී’’ති එව-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති තෙන නිවත්තිතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘නො නිච්චතො’’ති වුත්තං. න චෙත්ථ දුක්ඛතො අනුපස්සනාදිනිවත්තනං ආසඞ්කිතබ්බං පටියොගීනිවත්තනපරත්තා එව-කාරස්ස, උපරි දෙසනාරුළ්හත්තා ච තාසං. ‘‘දුක්ඛතො අනුපස්සතී’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – අනිච්චස්ස දුක්ඛත්තා තමෙව ච කායං දුක්ඛතො අනුපස්සති, දුක්ඛස්ස අනත්තත්තා අනත්තතො අනුපස්සති. යස්මා පන යං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, න තං අභිනන්දිතබ්බං, යඤ්ච න අභිනන්දිතබ්බං, න තත්ථ රඤ්ජිතබ්බං, තස්මා වුත්තං ‘‘නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජතී’’ති. සො එවං අරජ්ජන්තො රාගං නිරොධෙති, නො සමුදෙති සමුදයං න කරොතීති අත්ථො. එවං පටිපන්නො ච පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අයඤ්හි අනිච්චාදිඅනුපස්සනා තදඞ්ගවසෙන සද්ධිං කායං තන්නිස්සයඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසානං පරිච්චජනතො, සඞ්ඛතදොසදස්සනෙන තබ්බිපරීතෙ නිබ්බානෙ තන්නින්නතාය පක්ඛන්දනතො ‘‘පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො චා’’ති වුච්චති, තස්මා තාය සමන්නාගතො භික්ඛු වුත්තනයෙන කිලෙසෙ පරිච්චජති, නිබ්බානෙ ච පක්ඛන්දති, තථාභූතො ච නිබ්බත්තනවසෙන කිලෙසෙ ¶ න ආදියති, නාපි අදොසදස්සිතාවසෙන සඞ්ඛතාරම්මණං, තෙන වුත්තං ‘‘පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියතී’’ති. ඉදානිස්ස තාහි අනුපස්සනාහි යෙසං ධම්මානං පහානං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නිච්චසඤ්ඤන්ති ‘‘සඞ්ඛාරා නිච්චා’’ති එවං පවත්තං විපරීතසඤ්ඤං. දිට්ඨිචිත්තවිපල්ලාසප්පහානමුඛෙනෙව සඤ්ඤාවිපල්ලාසප්පහානන්ති සඤ්ඤාග්ගහණං, සඤ්ඤාසීසෙන වා තෙසම්පි ¶ ගහණං දට්ඨබ්බං. නන්දින්ති සප්පීතිකතණ්හං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

‘‘විහරතී’’ති ඉමිනා කායානුපස්සනාසමඞ්ගිනො ඉරියාපථවිහාරො වුත්තොති ආහ ‘‘ඉරියතී’’ති, ඉරියාපථං පවත්තෙතීති අත්ථො. ආරම්මණකරණවසෙන අභිබ්යාපනතො ‘‘තීසු භවෙසූ’’ති වුත්තං, උප්පජ්ජනවසෙන පන කිලෙසා පරිත්තභූමකා එවාති. යදිපි කිලෙසානං පහානං ආතාපනන්ති තං සම්මාදිට්ඨිආදීනම්පි අත්ථෙව, ආතප්ප-සද්දො විය පන ආතාපසද්දො වීරියෙයෙව නිරුළ්හොති වුත්තං ‘‘වීරියස්සෙතං නාම’’න්ති. අථ වා පටිපක්ඛප්පහානෙ සම්පයුත්තධම්මානං අබ්භුස්සහනවසෙන පවත්තමානස්ස වීරියස්ස සාතිසයං තදාතාපනන්ති වීරියමෙව තථා වුච්චති, න අඤ්ඤෙ ධම්මා. ආතාපීති චායමීකාරො පසංසාය, අතිසයස්ස වා දීපකොති ආතාපීගහණෙන සම්මප්පධානසමඞ්ගිතං දස්සෙති. සම්මා, සමන්තතො, සාමඤ්ච පජානන්තො සම්පජානො, අසම්මිස්සතො වවත්ථානෙ අඤ්ඤධම්මානුපස්සිතාභාවෙන සම්මා අවිපරීතං, සබ්බාකාරපජානනෙන සමන්තතො, උපරූපරි විසෙසාවහභාවෙන පවත්තියා සාමං පජානන්තොති අත්ථො ¶ . යදි පඤ්ඤාය අනුපස්සති, කථං සතිපට්ඨානතාති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. සබ්බත්ථිකන්ති සබ්බත්ථ භවං සබ්බත්ථ ලීනෙ, උද්ධතෙ ච චිත්තෙ ඉච්ඡිතබ්බත්තා. සබ්බෙ වා ලීනෙ, උද්ධතෙ ච භාවෙතබ්බා බොජ්ඣඞ්ගා අත්ථිකා එතායාති සබ්බත්ථිකා. සතියා ලද්ධුපකාරාය එව පඤ්ඤාය එත්ථ යථාවුත්තෙ කායෙ කම්මට්ඨානිකො භික්ඛු කායානුපස්සී විහරති. අන්තො සඞ්ඛෙපො අන්තොඔලීයනො, කොසජ්ජන්ති අත්ථො. උපායපරිග්ගහෙති එත්ථ සීලවිසොධනාදි, ගණනාදි, උග්ගහකොසල්ලාදි ච උපායො, තබ්බිපරියායතො අනුපායො වෙදිතබ්බො. යස්මා ච උපට්ඨිතස්සති යථාවුත්තං උපායං න පරිච්චජති, අනුපායඤ්ච න උපාදියති, තස්මා වුත්තං ‘‘මුට්ඨස්සතී ¶ …පෙ… අසමත්ථො හොතී’’ති. තෙනාති උපායානුපායානං පරිග්ගහපරිවජ්ජනෙසු, පරිච්චාගාපරිග්ගහෙසු ච අසමත්ථභාවෙන. අස්ස යොගිනො.

යස්මා ¶ සතියෙවෙත්ථ සතිපට්ඨානං වුත්තං, තස්මාස්ස සම්පයුත්තධම්මා වීරියාදයො අඞ්ගන්ති ආහ ‘‘සම්පයොගඞ්ගඤ්චස්ස දස්සෙත්වා’’ති. අඞ්ග-සද්දො චෙත්ථ කාරණපරියායො දට්ඨබ්බො. සතිග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ සමාධිස්සාපි ගහණං දට්ඨබ්බං තස්සා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතත්තා. යස්මා වා සතිසීසෙනායං දෙසනා. න හි කෙවලාය සතියා කිලෙසප්පහානං සම්භවති, නිබ්බානාධිගමො වා, නාපි කෙවලා සති පවත්තති, තස්මාස්ස ඣානදෙසනායං සවිතක්කාදිවචනස්ස විය සම්පයොගඞ්ගදස්සනතාති අඞ්ග-සද්දස්ස අවයවපරියායතා දට්ඨබ්බා. පහානඞ්ගන්ති ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.226; ම. නි. 1.271, 287, 297; සං. නි. 2.152; අ. නි. 4.123; පාරා. 11) විය පහාතබ්බඞ්ගං දස්සෙතුං. යස්මා එත්ථ ලොකියමග්ගො අධිප්පෙතො, න ලොකුත්තරමග්ගො, තස්මා පුබ්බභාගියමෙව විනයං දස්සෙන්තො ‘‘තදඞ්ගවිනයෙන වා වික්ඛම්භනවිනයෙන වා’’ති ආහ. තෙසං ධම්මානන්ති වෙදනාදිධම්මානං. තෙසඤ්හි තත්ථ අනධිප්පෙතත්තා ‘‘අත්ථුද්ධාරනයෙනෙතං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථාති විභඞ්ගෙ. එත්ථාති ‘‘ලොකෙ’’ති එතස්මිං පදෙ.

අවිසෙසෙන ද්වීහිපි නීවරණප්පහානං වුත්තන්ති කත්වා පුන එකෙකෙන වුත්තං පහානවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘විසෙසෙනා’’ති ආහ. අථ වා ‘‘විනෙය්ය නීවරණානී’’ති අවත්වා අභිජ්ඣාදොමනස්සවිනයවචනස්ස පයොජනං දස්සෙන්තො ‘‘විසෙසෙනා’’තිආදිමාහ. කායානුපස්සනාභාවනාය හි උජුවිපච්චනීකානං අනුරොධවිරොධාදීනං පහානදස්සනං එතස්ස පයොජනන්ති. කායසම්පත්තිමූලකස්සාති රූපබලයොබ්බනාරොග්යාදිසරීරසම්පදානිමිත්තස්ස. වුත්තවිපරියායතො කායවිපත්තිමූලකො විරොධො වෙදිතබ්බො. කායභාවනායාති කායානුපස්සනාභාවනාය. සා හි ඉධ කායභාවනාති අධිප්පෙතා. සුභසුඛභාවාදීනන්ති ¶ ආදි-සද්දෙන ¶ මනුඤ්ඤනිච්චතාදිසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අසුභාසුඛභාවාදීනන්ති එත්ථ පන ආදි-සද්දෙන අමනුඤ්ඤඅනිච්චතාදීනං. තෙනාති අනුරොධාදිප්පහානවචනෙන. ‘‘යොගානුභාවො හී’’තිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටකරණං. යොගානුභාවො හි භාවනානුභාවො. යොගසමත්ථොති යොගමනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො. පුරිමෙන හි ‘‘අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො’’තිආදිවචනෙන භාවනං අනුයුත්තස්ස ආනිසංසො වුත්තො, දුතියෙන භාවනං අනුයුඤ්ජන්තස්ස පටිපත්ති. න හි අනුරොධවිරොධාදීහි උපද්දුතස්ස භාවනා ඉජ්ඣති.

අනුපස්සීති ¶ එත්ථාති ‘‘අනුපස්සී’’ති එතස්මිං පදෙ ලබ්භමානාය අනුපස්සනාය අනුපස්සනාජොතනාය කම්මට්ඨානං වුත්තන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො, අඤ්ඤථා ‘‘අනුපස්සනායා’’ති කරණවචනං න යුජ්ජෙය්ය. අනුපස්සනා එව හි කම්මට්ඨානං, න එත්ථ ආරම්මණං අධිප්පෙතං, යුජ්ජති වා. කායපරිහරණං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. කම්මට්ඨානපරිහරණස්ස චෙත්ථ අත්ථසිද්ධත්තා ‘‘කායපරිහරණ’’න්ත්වෙව වුත්තං. කම්මට්ඨානිකස්ස හි කායපරිහරණං යාවදෙව කම්මට්ඨානං පරිහරණත්ථන්ති. කම්මට්ඨානපරිහරණස්ස වා ‘‘ආතාපී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.373) වුච්චමානත්තා ‘‘කායපරිහරණ’’න්ත්වෙව වුත්තං. කායග්ගහණෙන වා නාමකායස්සාපි ගහණං, න රූපකායස්සෙව, තෙනෙව කම්මට්ඨානපරිහරණම්පි සඞ්ගහිතං හොති, එවඤ්ච කත්වා ‘‘විහරතීති එත්ථ වුත්තවිහාරෙනා’’ති එත්ථග්ගහණඤ්ච සමත්ථිතං හොති ‘‘කායානුපස්සී විහරතී’’ති විහාරස්ස විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා. ‘‘ආතාපී’’තිආදි පන සඞ්ඛෙපතො වුත්තස්ස කම්මට්ඨානපරිහරණස්ස සහ සාධනෙන විත්ථාරෙත්වා දස්සනං. ආතාපෙනාති ආතාපග්ගහණෙන. ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤෙනා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානන්ති බුද්ධානුස්සති, මෙත්තා, මරණස්සති ¶ , අසුභභාවනා ච. ඉදඤ්හි චතුක්කං යොගිනා පරිහරියමානං ‘‘සබ්බත්ථකකම්මට්ඨාන’’න්ති වුච්චති, සබ්බත්ථ කම්මට්ඨානානුයොගස්සාරක්ඛභූතත්තා සතිසම්පජඤ්ඤබලෙන අවිච්ඡින්නස්ස පරිහරිතබ්බත්තා සතිසම්පජඤ්ඤග්ගහණෙන තස්ස වුත්තතා වුත්තා. සතියා වා සමථො වුත්තො තස්සා සමාධික්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතත්තා.

විභඞ්ගෙ(විභ. කායානුපස්සනානිද්දෙසෙ) පන අත්ථො වුත්තොති යොජනා. තෙනාති සද්දත්ථං අනාදියිත්වා භාවත්ථස්සෙව විභජනවසෙන පවත්තෙන විභඞ්ගපාඨෙන සහ. අට්ඨකථානයොති සද්දත්ථස්සාපි විවරණවසෙන යථාරහං වුත්තො අත්ථසංවණ්ණනානයො. යථා සංසන්දතීති යථා අත්ථතො, අධිප්පායතො ච අවිලොමෙන්තො අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙති, එවං වෙදිතබ්බො.

වෙදනාදීනං පුන වචනෙති එත්ථ නිස්සයපච්චයභාවවසෙන චිත්තධම්මානං වෙදනාසන්නිස්සිතත්තා, පඤ්චවොකාරභවෙ ¶ අරූපධම්මානං රූපපටිබද්ධවුත්තිතො ච වෙදනාය කායාදිඅනුපස්සනාප්පසඞ්ගෙපි ආපන්නෙ තතො අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සනත්ථං, ඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථඤ්ච දුතියං වෙදනාග්ගහණං, තෙන න වෙදනායං කායානුපස්සී, චිත්තධම්මානුපස්සී වා, අථ ඛො වෙදනානුපස්සී ¶ එවාති වෙදනාසඞ්ඛාතෙ වත්ථුස්මිං වෙදනානුපස්සනාකාරස්සෙව දස්සනෙන අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සිතං හොති. තථා ‘‘යස්මිං සමයෙ සුඛා වෙදනා, න තස්මිං සමයෙ දුක්ඛා, අදුක්ඛමසුඛා වා වෙදනා, යස්මිං වා පන සමයෙ දුක්ඛා, අදුක්ඛමසුඛා වා වෙදනා, න තස්මිං සමයෙ ඉතරා වෙදනා’’ති වෙදනාභාවසාමඤ්ඤෙ අවත්වා තං තං වෙදනං විනිබ්භුජ්ජිත්වා දස්සනෙන ඝනවිනිබ්භොගො ධුවභාවවිවෙකො දස්සිතො හොති, තෙන තාසං ඛණමත්තාවට්ඨානදස්සනෙන අනිච්චතාය ¶ , තතො එව දුක්ඛතාය, අනත්තතාය ච දස්සනං විභාවිතං හොති. ඝනවිනිබ්භොගාදීති ආදි-සද්දෙන අයම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයඤ්හි වෙදනායං වෙදනානුපස්සී එව, න අඤ්ඤධම්මානුපස්සී. කිං වුත්තං හොති – යථා නාම බාලො අමණිසභාවෙපි උදකපුබ්බුළකෙ මණිආකාරානුපස්සී හොති, න එවං අයං ඨිතිරමණීයෙපි වෙදයිතෙ, පගෙව ඉතරස්මිං මනුඤ්ඤාකාරානුපස්සී, අථ ඛො ඛණපභඞ්ගුරතාය, අවසවත්තිතාය කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතාය ච අනිච්චඅනත්තඅසුභාකාරානුපස්සී, විපරිණාමදුක්ඛතාය, සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය ච විසෙසතො දුක්ඛානුපස්සී යෙවාති. එවං චිත්ත ධම්මෙසුපි යථාරහං පුනවචනෙ පයොජනං වත්තබ්බං. ලොකියා එව සම්මසනචාරස්ස අධිප්පෙතත්තා. ‘‘කෙවලං පනිධා’’තිආදිනා ‘‘ඉධ එත්තකං වෙදිතබ්බ’’න්ති වෙදිතබ්බපරිච්ඡෙදං දස්සෙති. ‘‘එස නයො’’ති ඉමිනා යථා චිත්තං, ධම්මා ච අනුපස්සිතබ්බා, තථා තානි අනුපස්සන්තො චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සීති වෙදිතබ්බොති ඉමමත්ථං අතිදිසති. දුක්ඛතොති දුක්ඛසභාවතො, දුක්ඛන්ති අනුපස්සිතබ්බාති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

යො සුඛං දුක්ඛතො අද්දාති යො භික්ඛු සුඛං වෙදනං විපරිණාමදුක්ඛතාය ‘‘දුක්ඛා’’ති පඤ්ඤාචක්ඛුනා අද්දක්ඛි. දුක්ඛං අද්දක්ඛි සල්ලතොති දුක්ඛං වෙදනං පීළාජනනතො, අන්තොතුදනතො, දුන්නීහරණතො ච සල්ලතො අද්දක්ඛි පස්සි. අදුක්ඛමසුඛන්ති උපෙක්ඛාවෙදනං. සන්තන්ති සුඛදුක්ඛානි විය අනොළාරිකතාය, පච්චයවසෙන වූපසන්තසභාවතාය ච සන්තං. අනිච්චතොති හුත්වාඅභාවතො, උදයවයවන්තතො, තාවකාලිකතො, නිච්චපටිපක්ඛතො ච ‘‘අනිච්ච’’න්ති යො අද්දක්ඛි. ස වෙ සම්මද්දසො ¶ භික්ඛු එකංසෙන, පරිබ්යත්තං වා වෙදනාය සම්මාපස්සනකොති අත්ථො.

දුක්ඛාතිපීති ¶ සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය දුක්ඛා ඉතිපි. තං දුක්ඛස්මින්ති සබ්බං තං වෙදයිතං දුක්ඛස්මිං ¶ අන්තොගධං පරියාපන්නං වදාමි සඞ්ඛාරදුක්ඛතානතිවත්තනතො. සුඛදුක්ඛතොපි චාති සුඛාදීනං ඨිතිවිපරිණාමඤාණසුඛතාය, විපරිණාමඨිතිඅඤ්ඤාණදුක්ඛතාය ච වුත්තත්තා තිස්සොපි ච සුඛතො, තිස්සොපි ච දුක්ඛතො අනුපස්සිතබ්බාති අත්ථො. සත්ත අනුපස්සනා හෙට්ඨා පකාසිතා එව. සෙසන්ති යථාවුත්තං සුඛාදිවිභාගතො සෙසං සාමිසනිරාමිසාදිභෙදං වෙදනානුපස්සනායං වත්තබ්බං.

ආරම්මණ…පෙ… භෙදානන්ති රූපාදිආරම්මණනානත්තස්ස නීලාදිතබ්භෙදස්ස, ඡන්දාදිඅධිපතිනානත්තස්ස හීනාදිතබ්භෙදස්ස, ඤාණඣානාදිසහජාතනානත්තස්ස සසඞ්ඛාරිකාසඞ්ඛාරිකසවිතක්කාදිතබ්භෙදස්ස, කාමාවචරාදිභූමිනානත්තස්ස උක්කට්ඨමජ්ඣිමාදිතබ්භෙදස්ස, කුසලාදිකම්මනානත්තස්ස දෙවගතිසංවත්තනියතාදිතබ්භෙදස්ස, කණ්හසුක්කවිපාකනානත්තස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයතාදිතබ්භෙදස්ස, පරිත්තභූමකාදිකිරියානානත්තස්ස තිහෙතුකාදිතබ්භෙදස්ස වසෙන අනුපස්සිතබ්බන්ති යොජනා. ආදි-සද්දෙන සවත්ථුකාවත්ථුකාදිනානත්තස්ස පුග්ගලත්තයසාධාරණාදිතබ්භෙදස්ස ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණානන්ති ඵුසනාදිතංතංලක්ඛණානඤ්චෙව අනිච්චතාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණානඤ්ච වසෙනාති යොජනා. සුඤ්ඤතධම්මස්සාති අනත්තතාසඞ්ඛාතසුඤ්ඤතාසභාවස්ස. යං විභාවෙතුං අභිධම්මෙ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්ති, ඛන්ධා හොන්තී’’තිආදිනා ¶ (ධ. ස. 121) සුඤ්ඤතාවාරදෙසනා පවත්තා, තං පහීනමෙව පුබ්බෙ පහීනත්තා, තස්මා තස්ස තස්ස පුන පහානං න වත්තබ්බං. න හි කිලෙසා පහීයමානා ආරම්මණවිභාගෙන පහීයන්ති අනාගතානංයෙව උප්පජ්ජනාරහානං පහාතබ්බත්තා, තස්මා අභිජ්ඣාදීනං එකත්ථ පහානං වත්වා ඉතරත්ථ න වත්තබ්බං එවාති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘කාමඤ්චෙත්ථා’’තිආදිනා. අථ වා මග්ගචිත්තක්ඛණෙ එකත්ථ පහීනං සබ්බත්ථ පහීනමෙව හොතීති විසුං විසුං පහානං න වත්තබ්බං. මග්ගෙන හි පහීනාති වත්තබ්බතං අරහන්ති. තත්ථ පුරිමාය චොදනාය නානාපුග්ගලපරිහාරො, න හි එකස්ස පහීනං තතො අඤ්ඤස්ස පහීනං නාම හොති. පච්ඡිමාය නානාචිත්තක්ඛණිකපරිහාරො. නානාචිත්තක්ඛණෙති හි ලොකියමග්ගචිත්තක්ඛණෙති අධිප්පායො. පුබ්බභාගමග්ගො හි ඉධාධිප්පෙතො. ලොකියභාවනාය ච කායෙ පහීනං න වෙදනාදීසු වික්ඛම්භිතං ¶ හොති. යදිපි නප්පවත්තෙය්ය, පටිපක්ඛභාවනාය සුප්පහීනත්තා තත්ථ සා ‘‘අභිජ්ඣාදොමනස්සස්ස අප්පවත්තී’’ති න වත්තබ්බා, තස්මා පුනපි තප්පහානං වත්තබ්බමෙව. එකත්ථ පහීනං සෙසෙසුපි පහීනං හොතීති ලොකුත්තරසතිපට්ඨානභාවනං, ලොකියභාවනාය වා සබ්බත්ථ අප්පවත්තිමත්තං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘පඤ්චපි ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො’’ති (විභ. 362, 364, 366) හි විභඞ්ගෙචතූසුපි ඨානෙසු වුත්තන්ති.

උද්දෙසවාරවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.

374. ආරම්මණවසෙනාති ¶ අනුපස්සිතබ්බකායාදිආරම්මණවසෙන. චතුධා භින්දිත්වාති උද්දෙසවසෙන චතුධා භින්දිත්වා. තතො චතුබ්බිධසතිපට්ඨානතො එකෙකං සතිපට්ඨානං ¶ ගහෙත්වා කායං විභජන්තොති පාඨසෙසො.

කථඤ්චාති එත්ථ කථන්ති පකාරපුච්ඡා, තෙන නිද්දිසියමානෙ කායානුපස්සනාපකාරෙ පුච්ඡති. ච-සද්දො බ්යතිරෙකො, තෙන උද්දෙසවාරෙන අපාකටං නිද්දෙසවාරෙන විභාවියමානං විසෙසං ජොතෙති. බාහිරකෙසුපි ඉතො එකදෙසස්ස සම්භවතො සබ්බප්පකාරග්ගහණං කතං ‘‘සබ්බප්පකාරකායානුපස්සනානිබ්බත්තකස්සා’’ති, තෙන යෙ ඉමෙ ආනාපානපබ්බාදිවසෙන ආගතා චුද්දසප්පකාරා, තදන්තොගධා ච අජ්ඣත්තාදිඅනුපස්සනාප්පකාරා, තථා කායගතාසතිසුත්තෙ (ම. නි. 3.153) වුත්තා කෙසාදිවණ්ණසණ්ඨානකසිණාරම්මණචතුක්කජ්ඣානප්පකාරා, ලොකියාදිප්පකාරා ච, තෙ සබ්බෙපි අනවසෙසතො සඞ්ගණ්හාති. ඉමෙ ච පකාරා ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ, න ඉතො බහිද්ධාති වුත්තං ‘‘සබ්බප්පකාර…පෙ… පටිසෙධනො චා’’ති. තත්ථ තථාභාවපටිසෙධනොති සබ්බප්පකාරකායානුපස්සනානිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස අඤ්ඤසාසනස්ස නිස්සයභාවපටිසෙධනො, එතෙන ඉධ භික්ඛවෙති එත්ථ ඉධ-සද්දො අන්තොගධඑවසද්දත්ථොති දස්සෙති. සන්ති හි එකපදානිපි අවධාරණානි යථා ‘‘වායුභක්ඛො’’ති. තෙනාහ ‘‘ඉධෙව භික්ඛවෙ ¶ සමණො’’තිආදි. පරිපුණ්ණසමණප්පකරණධම්මො හි සො පුග්ගලො, යො සබ්බප්පකාරකායානුපස්සනානිබ්බත්තකො. පරප්පවාදාති පරෙසං අඤ්ඤතිත්ථියානං නානප්පකාරා වාදා තිත්ථායතනානි.

අරඤ්ඤාදිකස්සෙව භාවනානුරූපසෙනාසනතං දස්සෙතුං ‘‘ඉමස්සහී’’තිආදි වුත්තං. දුද්දමො දමථං අනුපගතො ගොණො කූටගොණො. දොහනකාලෙ යථා ථනෙහි අනවසෙසතො ඛීරං න පග්ඝරති, එවං දොහපටිබන්ධිනී කූටධෙනු. රූප-සද්දාදිකෙ පටිච්ච උප්පජ්ජනකඅස්සාදො රූපාරම්මණාදිරසො. පුබ්බෙ ආචිණ්ණාරම්මණන්ති පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ, අනාදිමති වා සංසාරෙ පරිචිතාරම්මණං. නිබන්ධෙය්යාති ¶ බන්ධෙය්ය. සතියාති සම්මදෙව කම්මට්ඨානස්ස සල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තාය සතියා. ආරම්මණෙති කම්මට්ඨානාරම්මණෙ. දළ්හන්ති ථිරං, යථා සතොකාරිස්ස උපචාරප්පනාභෙදො සමාධි ඉජ්ඣති, තථා ථාමගතං කත්වාති අත්ථො.

විසෙසාධිගමදිට්ඨධම්මසුඛවිහාරපදට්ඨානන්ති ¶ සබ්බෙසං බුද්ධානං, එකච්චානං පච්චෙකබුද්ධානං, බුද්ධසාවකානඤ්ච විසෙසාධිගමස්ස අඤ්ඤෙන කම්මට්ඨානෙන අධිගතවිසෙසානං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරස්ස පදට්ඨානභූතං.

වත්ථුවිජ්ජාචරියො විය භගවා යොගීනං අනුරූපනිවාසට්ඨානුපදිසනතො. භික්ඛු දීපිසදිසො අරඤ්ඤෙ එකකො විහරිත්වා පටිපක්ඛනිම්මථනවසෙන ඉච්ඡිතත්ථසාධනතො ඵලමුත්තමන්ති සාමඤ්ඤඵලං සන්ධාය වදති. පරක්කමජවයොග්ගභූමින්ති භාවනුස්සාහජවස්ස යොග්ගකරණභූමිභූතං.

අද්ධානවසෙන පවත්තානං අස්සාසපස්සාසානං වසෙන දීඝං වා අස්සසන්තො, ඉත්තරවසෙන පවත්තානං අස්සාසපස්සාසානං වසෙන රස්සං වා අස්සසන්තොති යොජනා. එවං සික්ඛතොති අස්සාසපස්සාසානං දීඝරස්සතාපජානනසබ්බකායප්පටිසංවෙදනඔළාරිකොළාරිකපටිප්පස්සම්භනවසෙන භාවනං සික්ඛතො, තථාභූතො වා හුත්වා තිස්සො සික්ඛා පවත්තයතො. අස්සාසපස්සාසනිමිත්තෙති අස්සාසපස්සාසසන්නිස්සයෙන උපට්ඨිතපටිභාගනිමිත්තෙ. අස්සාසපස්සාසෙ පරිග්ගණ්හාති රූපමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසන්තො, යො ‘‘අස්සාසපස්සාසකම්මිකො’’ති වුත්තො. ඣානඞ්ගානි පරිග්ගණ්හාති අරූපමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසන්තො. වත්ථු නාම කරජකායො චිත්තචෙතසිකානං පවත්තිට්ඨානභාවතො. අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථීති විසුද්ධිදිට්ඨි ‘‘තයිදං ¶ ධම්මමත්තං, න අහෙතුකං, නාපි ඉස්සරාදිවිසමහෙතුකං, අථ ඛො අවිජ්ජාදිහෙතුක’’න්ති අද්ධාත්තයෙපි කඞ්ඛාවිතරණෙන විතිණ්ණකඞ්ඛො. ‘‘යං ¶ කිඤ්චි භික්ඛු රූප’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.361; 2.113; 3.86, 89; පටි. ම. 1.54) නයෙන කලාපසම්මසනවසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා. උදයවයානුපස්සනාදිවසෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො. අනුක්කමෙන මග්ගපටිපාටියා.

‘‘පරස්ස වා අස්සාසපස්සාසකායෙ’’ති ඉදං සම්මසනවාරවසෙනායං පාළි පවත්තාති කත්වා වුත්තං, සමථවසෙන පන පරස්ස අස්සාසපස්සාසකායෙ අප්පනානිමිත්තුප්පත්ති එව නත්ථි. අට්ඨපෙත්වාති අන්තරන්තරා න ඨපෙත්වා. අපරාපරං සඤ්චරණකාලොති අජ්ඣත්තබහිද්ධාධම්මෙසුපි නිරන්තරං වා භාවනාය පවත්තනකාලො කථිතො. එකස්මිං කාලෙ පනිදං උභයං න ලබ්භතීති ‘‘අජ්ඣත්තං, බහිද්ධා’’ති ච වුත්තං ඉදං ධම්මද්වයං ඝටිතං එකස්මිං කාලෙ එකතො ආරම්මණභාවෙන න ලබ්භති, එකජ්ඣං ආලම්බිතුං න සක්කාති අත්ථො.

සමුදෙති එතස්මාති සමුදයො, සො එව කාරණට්ඨෙන ධම්මොති සමුදයධම්මො. අස්සාසපස්සාසානං උප්පත්තිහෙතු කරජකායාදි, තස්ස අනුපස්සනසීලො සමුදයධම්මානුපස්සී, තං පන ¶ සමුදයධම්මං උපමාය දස්සෙන්තො ‘‘යථා නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ භස්තන්ති රුත්තිං. ගග්ගරනාළින්ති උක්කාපනාළිං. තෙති කරජකායාදිකෙ. යථා අස්සාසපස්සාසකායො කරජකායාදිසම්බන්ධී තංනිමිත්තතාය, එවං කරජකායාදයොපි අස්සාසපස්සාසකායසම්බන්ධිනො තංනිමිත්තභාවෙනාති ‘‘සමුදයධම්මා කායස්මි’’න්ති වත්තබ්බතං ලභන්තීති වුත්තං ‘‘සමුදය…පෙ… වුච්චතී’’ති. පකතිවාචී වා ධම්ම-සද්දො ‘‘ජාතිධම්මාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.131; 3.310; පටි. ම. 1.33) වියාති කායස්ස පච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජනකපකතිකායානුපස්සී වා ‘‘සමුදයධම්මානුපස්සී’’ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘කරජකායඤ්චා’’තිආදි. එවඤ්ච කත්වා කායස්මින්ති භුම්මවචනං සුට්ඨුතරං යුජ්ජති.

වයධම්මානුපස්සීති එත්ථ අහෙතුකත්තෙපි විනාසස්ස යෙසං හෙතුධම්මානං ¶ අභාවෙ යං න හොති, තදභාවො තස්ස අභාවස්ස හෙතු විය වොහරීයතීති උපචාරතො කරජකායාදිඅභාවො අස්සාසපස්සාසකායස්ස වයකාරණං වුත්තො. තෙනාහ ‘‘යථා භස්තායා’’තිආදි ¶ . අයං තාවෙත්ථ පඨමවිකප්පවසෙන අත්ථවිභාවනා. දුතියවිකප්පවසෙන උපචාරෙන විනායෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අජ්ඣත්තබහිද්ධානුපස්සනා විය භින්නවත්ථුවිසයතාය සමුදයවයධම්මානුපස්සනාපි එකකාලෙ න ලබ්භතීති ආහ ‘‘කාලෙන සමුදයං කාලෙන වයං අනුපස්සන්තො’’ති. ‘‘අත්ථි කායො’’ති එව-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති ‘‘කායොව අත්ථී’’ති වත්වා අවධාරණෙන නිවත්තිතං දස්සෙන්තො ‘‘න සත්තො’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යො රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය, පරෙසඤ්ච සජ්ජාපනට්ඨෙන, සත්වගුණයොගතො වා ‘‘සත්තො’’ති පරෙහි පරිකප්පිතො, තස්ස සත්තනිකායස්ස පූරණතො ච චවනුපපජ්ජනධම්මතාය ගලනතො ච ‘‘පුග්ගලො’’ති, ථීයති සංහඤ්ඤති එත්ථ ගබ්භොති ‘‘ඉත්ථී’’ති, පුරි පුරෙ භාගෙ සෙති පවත්තතීති ‘‘පුරිසො’’ති, ආහිතො අහං මානො එත්ථාති ‘‘අත්තා’’ති, අත්තනො සන්තකභාවෙන ‘‘අත්තනිය’’න්ති, පරො න හොතීති කත්වා ‘‘අහ’’න්ති, මම සන්තකන්ති කත්වා ‘‘මමා’’ති, වුත්තප්පකාරවිනිමුත්තො අඤ්ඤොති කත්වා ‘‘කොචී’’ති, තස්ස සන්තකභාවෙන ‘‘කස්සචී’’ති, විකප්පෙතබ්බො කොචි නත්ථි, කෙවලං ‘‘කායො එව අත්ථී’’ති. දසහිපි පදෙහි අත්තත්තනියසුඤ්ඤතමෙව කායස්ස විභාවෙති. එවන්ති ‘‘කායොව අත්ථී’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන.

ඤාණපමාණත්ථායාති කායානුපස්සනාඤාණං පරං පමාණං පාපනත්ථාය. සතිපමාණත්ථායාති කායපරිග්ගාහිකං සතිං පවත්තනසතිං පරං පමාණං පාපනත්ථාය. ඉමස්ස හි වුත්තනයෙන ‘‘අත්ථි කායො’’ති අපරාපරුප්පත්තිවසෙන පච්චුපට්ඨිතා සති භිය්යොසො මත්තාය තත්ථ ඤාණස්ස, සතියා ච ¶ පරිබ්රූහනාය හොති. තෙනාහ ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤානං වුඩ්ඪත්ථායා’’ති. ඉමිස්සා ¶ භාවනාය තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහානං උජුපටිපක්ඛත්තා වුත්තං ‘‘තණ්හා…පෙ… විහරතී’’ති. තථාභූතො ච ලොකෙ කිඤ්චිපි ‘‘අහ’’න්ති වා ‘‘මම’’න්ති වා ගහෙතබ්බං න පස්සති, කුතො ගණ්හෙය්යාති ආහ ‘‘න ච කිඤ්චී’’තිආදි. එවම්පීති එත්ථ පි-සද්දො හෙට්ඨා නිද්දිට්ඨස්ස තාදිසස්ස අත්ථස්ස අභාවතො අවුත්තසමුච්චයත්ථොති දස්සෙන්තො ‘‘උපරි අත්ථං උපාදායා’’ති ආහ යථා ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපි, අයම්පි පාරාජිකො හොතී’’ති. (පාරා. 42) එවන්ති පන නිද්දිට්ඨාකාරස්ස පච්චාමසනං නිගමනවසෙන කතන්ති ආහ ‘‘ඉමිනා පන…පෙ… දස්සෙතී’’ති.

පුබ්බභාගසතිපට්ඨානස්ස ¶ ඉධ අධිප්පෙතත්තා වුත්තං ‘‘සති දුක්ඛසච්ච’’න්ති. සා පන සති යස්මිං අත්තභාවෙ, තස්ස සමුට්ඨාපිකා තණ්හා, තස්සාපි සමුට්ඨාපිකා එව නාම හොති තදභාවෙ අභාවතොති ආහ ‘‘තස්සා සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා’’ති, යථා ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා’’ති (ම. නි. 3.126; උදා. 1; විභ. 484). තංවිඤ්ඤාණබීජතංසන්තතිසම්භූතො සබ්බොපි ලොකියො විඤ්ඤාණප්පබන්ධො ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං’’ ත්වෙව වුච්චති සුත්තන්තනයෙන. අප්පවත්තීති අප්පවත්තිනිමිත්තං, උභින්නං අප්පවත්තියා නිමිත්තභූතොති අත්ථො. න පවත්තති එත්ථාති වා අප්පවත්ති. ‘‘දුක්ඛපරිජානනො’’තිආදි එකන්තතො චතුකිච්චසාධනවසෙනෙව අරියමග්ගස්ස පවත්තීති දස්සෙතුං වුත්තං. අවුත්තසිද්ධො හි තස්ස භාවනාපටිවෙධො. චතුසච්චවසෙනාති චතුසච්චකම්මට්ඨානවසෙන. උස්සක්කිත්වාති විසුද්ධිපරම්පරාය ආරුහිත්වා, භාවනං උපරි නෙත්වාති අත්ථො. නිය්යානමුඛන්ති වට්ටදුක්ඛතො නිස්සරණූපායො.

375. ඉරියාපථවසෙනාති ඉරියනං ඉරියා, කිරියා, ඉධ පන කායිකපයොගො ¶ වෙදිතබ්බො. ඉරියානං පථො පවත්තිමග්ගොති ඉරියාපථො, ගමනාදිවසෙන පවත්තා සරීරාවත්ථා. ගච්ඡන්තො වා හි සත්තො කායෙන කාතබ්බකිරියං කරොති ඨිතො වා නිසින්නො වා නිපන්නො වාති, තෙසං ඉරියාපථානං වසෙන, ඉරියාපථවිභාගෙනාති අත්ථො. පුන චපරන්ති පුන ච අපරං, යථාවුත්තආනාපානකම්මට්ඨානතො භිය්යොපි අඤ්ඤං කායානුපස්සනාකම්මට්ඨානං කථෙමි, සුණාථාති වා අධිප්පායො ¶ . ‘‘ගච්ඡන්තො වා’’තිආදි ගමනාදිමත්තජානනස්ස, ගමනාදිගතවිසෙසජානනස්ස ච සාධාරණවචනං, තත්ථ ගමනාදිමත්තජානනං න ඉධ නාධිප්පෙතං, ගමනාදිගතවිසෙසජානනං පන අධිප්පෙතන්ති තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කාම’’න්තිආදි වුත්තං. සත්තූපලද්ධින්ති ‘‘සත්තො අත්ථී’’ති උපලද්ධිං සත්තග්ගාහං. න පජහති න පරිච්චජති ‘‘අහං ගච්ඡාමි, මම ගමන’’න්ති ගාහසබ්භාවතො. තතො එව අත්තසඤ්ඤං ‘‘අත්ථි අත්තා කාරකො වෙදකො’’ති එවං පවත්තං විපරීතසඤ්ඤං ¶ න උග්ඝාටෙති නාපනෙති අප්පටිපක්ඛභාවතො, අනනුබ්රූහනතො වා. එවං භූතස්ස චස්ස කුතො කම්මට්ඨානාදිභාවොති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානං වා සතිපට්ඨානභාවනා වා න හොතී’’ති. ‘‘ඉමස්ස පනා’’තිආදි සුක්කපක්ඛො, තස්ස වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තමෙව හි අත්ථං විවරිතුං ‘‘ඉදඤ්හී’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ කො ගච්ඡතීති සාධනං, කිරියඤ්ච අවිනිබ්භුත්තං කත්වා ගමනකිරියාය කත්තුපුච්ඡා, සා කත්තුභාවවිසිට්ඨඅත්තපටික්ඛෙපත්ථා ධම්මමත්තස්සෙව ගමනසිද්ධිදස්සනතො. කස්ස ගමනන්ති තමෙවත්ථං පරියායන්තරෙන වදති සාධනං, කිරියඤ්ච විනිබ්භුත්තං කත්වා ගමනකිරියාය අකත්තුසම්බන්ධීභාවවිභාවනතො. පටික්ඛෙපත්ථඤ්හි අන්තොනීතං කත්වා උභයත්ථං කිං-සද්දො පවත්තො. කිං කාරණාති පන පටික්ඛිත්තකත්තුකාය ¶ ගමනකිරියාය අවිපරීතකාරණපුච්ඡා. ඉදඤ්හි ගමනං නාම අත්තා මනසා සංයුජ්ජති, මනො ඉන්ද්රියෙහි, ඉන්ද්රියානි අත්තෙහීති එවමාදි මිච්ඡාකාරණවිනිමුත්තඅනුරූපපච්චයහෙතුකො ධම්මානං පවත්තිආකාරවිසෙසො. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි.

න කොචි සත්තො වා පුග්ගලො වා ගච්ඡති ධම්මමත්තස්සෙව ගමනසිද්ධිතො, තබ්බිනිමුත්තස්ස ච කස්සචි අභාවතො. ඉදානි ධම්මමත්තස්සෙව ගමනසිද්ධිං දස්සෙතුං ‘‘චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ චිත්තකිරියා ච සා, වායොධාතුයා විප්ඵාරො විප්ඵන්දනඤ්චාති චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරො, තෙන. එත්ථ ච චිත්තකිරියග්ගහණෙන අනින්ද්රියබද්ධවායොධාතුවිප්ඵාරං නිවත්තෙති, වායොධාතුවිප්ඵාරග්ගහණෙන චෙතනාවචීවිඤ්ඤත්තිභෙදං චිත්තකිරියං නිවත්තෙති, උභයෙන පන කායවිඤ්ඤත්තිං විභාවෙති. ‘‘ගච්ඡතී’’ති වත්වා යථා පවත්තමානෙ කායෙ ‘‘ගච්ඡතී’’ති වොහාරො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. තන්ති ගන්තුකාමතාවසෙන පවත්තචිත්තං. වායං ජනෙතීති වායොධාතුඅධිකං රූපකලාපං උප්පාදෙති, අධිකතා චෙත්ථ සාමත්ථියතො, න පමාණතො. ගමනචිත්තසමුට්ඨිතං සහජාතරූපකායස්ස ථම්භනසන්ධාරණචලනානං පච්චයභූතෙන ආකාරවිසෙසෙන පවත්තමානං වායොධාතුං සන්ධායාහ ‘‘වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙතී’’ති. අධිප්පායසහභාවී හි විකාරො විඤ්ඤත්ති. යථාවුත්තඅධිකභාවෙනෙව ච වායොගහණං ¶ , න වායොධාතුයා එව ජනකභාවතො, අඤ්ඤථා විඤ්ඤත්තියා ¶ උපාදායරූපභාවො දුරුපපාදො සියා. පුරතො අභිනීහාරො පුරතොභාගෙන කායස්ස පවත්තනං, යො ‘‘අභික්කමො’’ති වුච්චති.

‘‘එසෙව නයො’’ති අතිදෙසෙන සඞ්ඛෙපතො වත්වා තමත්ථං විවරිතුං ‘‘තත්රාපි හී’’තිආදි වුත්තං. කොටිතො පට්ඨායාති හෙට්ඨිමකොටිතො ¶ පට්ඨාය පාදතලතො පට්ඨාය. උස්සිතභාවොති උබ්බිද්ධභාවො.

එවං පජානතොති එවං චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ගමනාදි හොතීති පජානතො. තස්ස එවං පජානනාය නිච්ඡයගමනත්ථං ‘‘එවං හොතී’’ති විචාරණා වුච්චති ලොකෙ යථාභූතං අජානන්තෙහි මිච්ඡාභිනිවෙසවසෙන, ලොකවොහාරවසෙන වා. අත්ථි පනාති අත්තනො එවං වීමංසනවසෙන පුච්ඡාවචනං. නත්ථීති නිච්ඡයවසෙන සත්තස්ස පටික්ඛෙපවචනං. ‘‘යථා පනා’’තිආදි තස්සෙව අත්ථස්ස උපමාය විභාවනං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

නාවා මාලුතවෙගෙනාති යථා අචෙතනා නාවා වාතවෙගෙන දෙසන්තරං යාති, යථා ච අචෙතනො තෙජනං කණ්ඩො ජියාවෙගෙන දෙසන්තරං යාති, තථා අචෙතනො කායො වාතාහතො යථාවුත්තවායුනා නීතො දෙසන්තරං යාතීති එවං උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං. සචෙ පන කොචි වදෙය්ය ‘‘යථා නාවාතෙජනානං පෙල්ලකස්ස පුරිසස්ස වසෙන දෙසන්තරගමනං, එවං කායස්සාපී’’ති, හොතු, එවං ඉච්ඡිතො වායමත්ථො යථා හි නාවාතෙජනානං සංහතලක්ඛණස්සෙව පුරිසස්ස වසෙන ගමනං, න අසංහතලක්ඛණස්ස, එවං කායස්සාපීති. කා නො හානි, භිය්යොපි ධම්මමත්තතාව පතිට්ඨං ලභති, න පුරිසවාදො. තෙනාහ ‘‘යන්තසුත්තවසෙනා’’තිආදි.

තත්ථ පයුත්තන්ති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ගමනාදිකිරියාවසෙන පච්චයෙහි පයොජිතං. ඨාතීති තිට්ඨති. එත්ථාති ඉමස්මිං ලොකෙ. විනා හෙතුපච්චයෙති ගන්තුකාමතාචිත්තතංසමුට්ඨානවායොධාතුආදිහෙතුපච්චයෙහි විනා. තිට්ඨෙති තිට්ඨෙය්ය. වජෙති වජෙය්ය ගච්ඡෙය්ය කො නාමාති සම්බන්ධො. පටික්ඛෙපත්ථො චෙත්ථ කිං-සද්දොති හෙතුපච්චයවිරහෙන ඨානගමනපටික්ඛෙපමුඛෙන ¶ සබ්බායපි ධම්මප්පවත්තියා පච්චයාධීනවුත්තිතාවිභාවනෙන අත්තසුඤ්ඤතා විය අනිච්චදුක්ඛතාපි විභාවිතාති දට්ඨබ්බා.

පණිහිතොති යථා යථා පච්චයෙහි පකාරෙහි නිහිතො ¶ ඨපිතො. සබ්බසඞ්ගාහිකවචනන්ති සබ්බෙසම්පි ¶ චතුන්නං ඉරියාපථානං එකජ්ඣං සඞ්ගණ්හනවචනං, පුබ්බෙ විසුං විසුං ඉරියාපථානං වුත්තත්තා ඉදං නෙසං එකජ්ඣං ගහෙත්වා වචනන්ති අත්ථො. පුරිමනයො වා ඉරියාපථප්පධානො වුත්තොති තත්ථ කායො අප්පධානො අනුනිප්ඵාදීති ඉධ කායං පධානං, අපධානඤ්ච ඉරියාපථං අනුනිප්ඵාදිං කත්වා දස්සෙතුං දුතියනයො වුත්තොති එවම්පෙත්ථ ද්වින්නං නයානං විසෙසො වෙදිතබ්බො. ඨිතොති පවත්තො.

ඉරියාපථපරිග්ගණ්හනම්පි ඉරියාපථවතො කායස්සෙව පරිග්ගණ්හනං තස්ස අවත්ථාවිසෙසභාවතොති වුත්තං ‘‘ඉරියාපථපරිග්ගණ්හනෙන කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’ති. තෙනෙවෙත්ථ රූපක්ඛන්ධවසෙනෙව සමුදයාදයො උද්ධටා. එස නයො සෙසවාරෙසුපි. ආදිනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන යථා ‘‘තණ්හාසමුදයා කම්මසමුදයා ආහාරසමුදයා’’ති නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සතීති ඉමෙ චත්තාරො ආකාරා සඞ්ගය්හන්ති, එවං ‘‘අවිජ්ජානිරොධා’’ති ආදයොපි පඤ්ච ආකාරා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

376. චතුසම්පජඤ්ඤවසෙනාති සමන්තතො පකාරෙහි, පකට්ඨං වා සවිසෙසං ජානාතීති සම්පජානො, සම්පජානස්ස භාවො සම්පජඤ්ඤං, තථාපවත්තං ඤාණං, හත්ථවිකාරාදිභෙදභින්නත්තා චත්තාරි සම්පජඤ්ඤානි සමාහටානි චතුසම්පජඤ්ඤං, තස්ස වසෙන. ‘‘අභික්කන්තෙ’’තිආදීනි සාමඤ්ඤඵලෙ (දී. නි. අට්ඨ. 1.214; දී. නි. ටී. 1.214 වාක්යඛන්ධෙපි) වණ්ණිතානි, න පුන වණ්ණෙතබ්බානි, තස්මා තංතංසංවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනාපි තත්ථ විහිතනයෙනෙව ගහෙතබ්බා. ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතී’’තිආදි වචනතො අභික්කමාදිගතචතුසම්පජඤ්ඤපරිග්ගණ්හනෙන රූපකායස්සෙවෙත්ථ සමුදයධම්මානුපස්සිතාදි අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘රූපක්ඛන්ධස්සෙව සමුදයො ච වයො ච ¶ නීහරිතබ්බො’’ති. රූපධම්මානංයෙව හි පවත්තිආකාරවිසෙසා අභික්කමාදයොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

චතුසම්පජඤ්ඤපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

377. පටික්කූලමනසිකාරවසෙනාති ¶ ¶ ජිගුච්ඡනීයතාය පටිකූලමෙව පටික්කූලං, යො පටික්කූලසභාවො පටික්කූලාකාරො, තස්ස මනසි කරණවසෙන. අන්තරෙනාපි හි භාවවාචිනං සද්දං භාවත්ථො විඤ්ඤායති යථා ‘‘පටස්ස සුක්ක’’න්ති. යස්මා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.182) වුත්තං, තස්මා තත්ථ, තංසංවණ්ණනායඤ්ච (විසුද්ධි. ටී. 1.182 ආදයො) වුත්තනයෙන ‘‘ඉමමෙව කාය’’න්ති ආදීනමත්ථො වෙදිතබ්බො.

වත්ථාදීහි පසිබ්බකාකාරෙන බන්ධිත්වා කතං ආවාටනං පුතොළි. නානාකාරා එකස්මිං ඨානෙ සම්මිස්සාති එත්තාවතා නානාවණ්ණානං කෙසාදීනඤ්ච උපමෙය්යතා. විභූතකාලොති පණ්ණත්තිං සමතික්කමිත්වා කෙසාදීනං අසුභාකාරස්ස උපට්ඨිතකාලො. ඉති-සද්දස්ස ආකාරත්ථතං දස්සෙන්තො ‘‘එව’’න්ති වත්වා තං ආකාරං සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘කෙසාදිපරිග්ගණ්හනෙනා’’තිආදිමාහ. කෙසාදිසඤ්ඤිතානඤ්හි අසුචිභාවානං පරමදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලාකාරස්ස සමුදයතො අනුපස්සනා ඉධ කායානුපස්සනාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

පටික්කූලමනසිකාරපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

378. ධාතුමනසිකාරවසෙනාති පථවීධාතුආදිකා චතස්සො ධාතුයො ආරබ්භ පවත්තභාවනාමනසිකාරවසෙන, චතුධාතුවවත්ථානවසෙනාති අත්ථො. ධාතුමනසිකාරො, ධාතුකම්මට්ඨානං, චතුධාතුවවත්ථානන්ති හි අත්ථතො එකං. ගොඝාතකොති ජීවිකත්ථාය ගුන්නං ඝාතකො. අන්තෙවාසිකොති කම්මකරණවසෙන තස්ස සමීපවාසී තං නිස්සාය ජීවනකො ¶ . විනිවිජ්ඣිත්වාති එකස්මිං ඨානෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං විනිවිජ්ඣිත්වා. මහාපථානං වෙමජ්ඣට්ඨානසඞ්ඛාතෙති චතුන්නං මහාපථානං තාය ¶ එව විනිවිජ්ඣනට්ඨානතාය වෙමජ්ඣසඞ්ඛාතෙ. යස්මා තෙ චත්තාරො මහාපථා චතූහි දිසාහි ආගන්ත්වා තත්ථ සමොහිතා විය හොන්ති, තස්මා තං ඨානං චතුමහාපථං, තස්මිං චතුමහාපථෙ. ඨිත-සද්දො ‘‘ඨිතො වා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.263; අ. නි. 5.28) ඨානසඞ්ඛාතඉරියාපථසමඞ්ගිතාය, ඨා-සද්දස්ස වා ගතිනිවත්තිඅත්ථතාය අඤ්ඤත්ථ ඨපෙත්වා ගමනං සෙසඉරියාපථසමඞ්ගිතාය ¶ බොධකො, ඉධ පන යථා තථා රූපකායස්ස පවත්තිආකාරබොධකො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘චතුන්නං ඉරියාපථානං යෙන කෙනචි ආකාරෙන ඨිතත්තා යථා ඨිත’’න්ති. තත්ථ ආකාරෙනාති ඨානාදිනා රූපකායස්ස පවත්තිආකාරෙන. ඨානාදයො හි ඉරියාපථසඞ්ඛාතාය කිරියාය පථො පවත්තිමග්ගොති ‘‘ඉරියාපථො’’ති වුච්චන්තීති වුත්තො වායමත්ථො. යථාඨිතන්ති යථාපවත්තං, යථාවුත්තං ඨානමෙවෙත්ථ පණිධානන්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘යථා ඨිතත්තා ච යථාපණිහිත’’න්ති. ‘‘ඨිත’’න්ති වා කායස්ස ඨානසඞ්ඛාතඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං, ‘‘පණිහිත’’න්ති තදඤ්ඤඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං. ‘‘ඨිත’’න්ති වා කායසඞ්ඛාතානං රූපධම්මානං තස්මිං තස්මිං ඛණෙ සකිච්චවසෙන අවට්ඨානපරිදීපනං, පණිහිතන්ති පච්චයවසෙන තෙහි තෙහි පච්චයෙහි පකාරතො නිහිතං පණිහිතන්ති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. පච්චවෙක්ඛතීති පති පති අවෙක්ඛති, ඤාණචක්ඛුනා විනිබ්භුජ්ජිත්වා විසුං විසුං පස්සති.

ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං භාවත්ථවිභාවනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා ගොඝාතකස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පොසෙන්තස්සාති මංසූපචයපරිබ්රූහනාය කුණ්ඩකභත්තකප්පාසට්ඨිආදීහි සංවඩ්ඪෙන්තස්ස. වධිතං මතන්ති හිංසිතං හුත්වා මතං. මතන්ති ච මතමත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘තාවදෙවා’’ති. ගාවීති සඤ්ඤා න අන්තරධායතීති යානි අඞ්ගපච්චඞ්ගානි ¶ යථාසන්නිවිට්ඨානි උපාදාය ගාවීසමඤ්ඤා මතමත්තායපි ගාවියා තෙසං තංසන්නිවෙසස්ස අවිනට්ඨත්තා. විලීයන්ති භිජ්ජන්ති විභුජ්ජන්තීති බීලා, භාගා ව-කාරස්ස බ-කාරං, ඉකාරස්ස ච ඊකාරං කත්වා. බීලසොති බීලං බීලං කත්වා. විභජිත්වාති අට්ඨිසඞ්ඝාතතො මංසං විවෙචෙත්වා, තතො වා විවෙචිතං මංසං භාගසො කත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘මංසසඤ්ඤා පවත්තතී’’ති. පබ්බජිතස්සාපි අපරිග්ගහිතකම්මට්ඨානස්ස. ඝනවිනිබ්භොගන්ති සන්තතිසමූහකිච්චඝනානං විනිබ්භුජ්ජනං විවෙචනං. ධාතුසො ¶ පච්චවෙක්ඛතොති ඝනවිනිබ්භොගකරණෙන ධාතුං ධාතුං පථවීආදිධාතුං විසුං විසුං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. සත්තසඤ්ඤාති අත්තානුදිට්ඨිවසෙන පවත්තා සත්තසඤ්ඤාති වදන්ති, වොහාරවසෙන පවත්තසත්තසඤ්ඤායපි තදා අන්තරධානං යුත්තමෙව යාථාවතො ඝනවිනිබ්භොගස්ස සම්පාදනතො. එවඤ්හි සති යථාවුත්තඔපම්මත්ථෙන උපමෙය්යත්ථො අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙති. තෙනෙවාහ ‘‘ධාතුවසෙනෙව චිත්තං සන්තිට්ඨතී’’ති. දක්ඛොති ඡෙකො තංතංසමඤ්ඤාය කුසලො ‘‘යථාජාතෙ සූනස්මිං නඞ්ගුට්ඨඛුරවිසාණාදිවන්තෙ අට්ඨිමංසාදිඅවයවසමුදායෙ අවිභත්තෙ ගාවීසමඤ්ඤා, න විභත්තෙ. විභත්තෙ පන අට්ඨිමංසාදිඅවයවසමඤ්ඤා’’ති ජානනතො. චතුමහාපථො විය චතුඉරියාපථොති ගාවියා ඨිතචතුමහාපථො විය කායස්ස පවත්තිමග්ගභූතො චතුබ්බිධො ඉරියාපථො යස්මා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.305) විත්ථාරිතා, තස්මා තත්ථ, තංසංවණ්ණනායඤ්ච (විසුද්ධි. ටී. 1.306) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

ධාතුමනසිකාරපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

379. සිවථිකාය ¶ අපවිද්ධඋද්ධුමාතකාදිපටිසංයුත්තානං ඔධිසො පවත්තානං කථානං, තදභිධෙය්යානඤ්ච උද්ධුමාතකාදිඅසුභභාගානං සිවථිකපබ්බානීති සඞ්ගීතිකාරෙහි ගහිතසමඤ්ඤා ¶ . තෙනාහ ‘‘සිවථිකපබ්බෙහි විභජිතු’’න්ති. මරිත්වා එකාහාතික්කන්තං එකාහමතං. උද්ධං ජීවිතපරියාදානාති ජීවිතක්ඛයතො උපරි මරණතො පරං. සමුග්ගතෙනාති සමුට්ඨිතෙන. උද්ධුමාතත්තාති උද්ධං උද්ධං ධුමාතත්තා සූනත්තා. සෙතරත්තෙහි විපරිභින්නං විමිස්සිතං නීලං විනීලං, පුරිමවණ්ණවිපරිණාමභූතං වා නීලං විනීලං. විනීලමෙව විනීලකන්ති ක-කාරෙන පදවඩ්ඪනං අනත්ථන්තරතො යථා ‘‘පීතකං ලොහිතක’’න්ති (ධ. ස. 616). පටික්කූලත්තාති ජිගුච්ඡනීයත්තා. කුච්ඡිතං විනීලන්ති විනීලකන්ති කුච්ඡනත්ථො වා අයං ක-කාරොති දස්සෙතුං වුත්තං යථා ‘‘පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතී’’ති. (දී. නි. 3.316; අ. නි. 5.213; මහාව. 285) පරිභින්නට්ඨානෙහි කාකකඞ්කාදීහි. විස්සන්දමානපුබ්බන්ති විස්සවන්තපුබ්බං, තහං තහං පග්ඝරන්තපුබ්බන්ති අත්ථො. තථාභාවන්ති විස්සන්දමානපුබ්බභාවං.

සො ¶ භික්ඛූති යො ‘‘පස්සෙය්ය සරීරං සිවථිකාය ඡඩ්ඩිත’’න්ති වුත්තො, සො භික්ඛු. උපසංහරති සදිසතං. ‘‘අයම්පි ඛො’’තිආදි උපසංහරණාකාරදස්සනං. ආයූති රූපජීවිතින්ද්රියං, අරූපජීවිතින්ද්රියං පනෙත්ථ විඤ්ඤාණගතිකමෙව. උස්මාති කම්මජතෙජො. එවං පූතිකසභාවොයෙවාති එවං අතිවිය දුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලපූභිකසභාවො එව, න ආයුආදීනං අවිගමෙ විය මත්තසොති අධිප්පායො. එදිසො භවිස්සතීති එවංභාවීති ආහ ‘‘එවං උද්ධුමාතාදිභෙදො භවිස්සතී’’ති.

ලුඤ්චිත්වා ලුඤ්චිත්වාති උප්පාටෙත්වා උප්පාටෙත්වා. සාවසෙසමංසලොහිතයුත්තන්ති සබ්බසො අඛාදිතත්තා තහං තහං සෙසෙන අප්පාවසෙසෙන මංසලොහිතෙන යුත්තං. ‘‘අඤ්ඤෙන හත්ථට්ඨික’’න්ති අවිසෙසෙන හත්ථට්ඨිකානං විප්පකිණ්ණතා ජොතිතාති අනවසෙසතො තෙසං විප්පකිණ්ණතං දස්සෙන්තො ‘‘චතුසට්ඨිභෙදම්පී’’තිආදිමාහ ¶ .

තෙරොවස්සිකානීති තිරොවස්සං ගතානි, තානි පන සංවච්ඡරං වීතිවත්තානි හොන්තීති ආහ ‘‘අතික්කන්තසංවච්ඡරානී’’ති. පුරාණතාය ඝනභාවවිගමෙන විචුණ්ණතා ඉධ පූතිභාවොති සො යථා හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘අබ්භොකාසෙ’’තිආදිමාහ. තෙරොවස්සිකානෙවාති සංවච්ඡරමත්තාතික්කන්තානි ¶ එව. ඛජ්ජමානතාදිවසෙන දුතියසිවථිකපබ්බාදීනං වවත්ථාපිතත්තා වුත්තං ‘‘ඛජ්ජමානතාදීනං වසෙන යොජනා කාතබ්බා’’ති.

නවසිවථිකපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉමානෙව ද්වෙති අවධාරණෙන අප්පනාකම්මට්ඨානං තත්ථ නියමෙති අඤ්ඤපබ්බෙසු තදභාවතො. යතො හි එව-කාරො, තතො අඤ්ඤත්ථ නියමෙති, තෙන පබ්බද්වයස්ස විපස්සනාකම්මට්ඨානතාපි අප්පටිසිද්ධා දට්ඨබ්බා අනිච්චතාදිදස්සනතො. සඞ්ඛාරෙසු ආදීනවවිභාවනානි සිවථිකපබ්බානීති ආහ ‘‘සිවථිකානං ආදීනවානුපස්සනාවසෙන වුත්තත්තා’’ති. ඉරියාපථපබ්බාදීනං අප්පනාවහතා පාකටා එවාති ‘‘සෙසානි ද්වාදසපී’’ති වුත්තං. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කායානුපස්සනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

380. සුඛං ¶ වෙදනන්ති එත්ථ සුඛයතීති සුඛා. සම්පයුත්තධම්මෙ, කායඤ්ච ලද්ධස්සාදෙ කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛනති වා කායිකං, චෙතසිකඤ්චාබාධන්ති සුඛා. ‘‘සුකරං ඔකාසදානං එතිස්සාති සුඛා’’ති අපරෙ. වෙදයති ආරම්මණරසං අනුභවතීති වෙදනා. වෙදයමානොති අනුභවමානො. ‘‘කාම’’න්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං ඉරියාපථපබ්බෙ වුත්තනයමෙව. සම්පජානස්ස වෙදියනං සම්පජානවෙදියනං.

වත්ථුආරම්මණාති රූපාදිආරම්මණා. රූපාදිආරම්මණඤ්හෙත්ථ වෙදනාය පවත්තිට්ඨානතාය ‘‘වත්ථූ’’ති අධිප්පෙතං ¶ . අස්සාති භවෙය්ය. ධම්මවිනිමුත්තස්ස කත්තු අභාවතො ධම්මස්සෙව කත්තුභාවං දස්සෙන්තො ‘‘වෙදනාව වෙදයතී’’ති ආහ. ‘‘වොහාරමත්තං හොතී’’ති එතෙන ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදයමානො සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති ඉදං වොහාරමත්තන්ති දස්සෙති.

නිත්ථුනන්තොති බලවතො වෙදනාවෙගස්ස නිරොධනෙ ආදීනවං දිස්වා තස්ස අවසරදානවසෙන නිත්ථුනන්තො ¶ . වෙගසන්ධාරණෙ හි අතිමහන්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජතීති අඤ්ඤම්පි විකාරං උප්පාදෙය්ය, තෙන ථෙරො අපරාපරං පරිවත්තති. වීරියසමථං යොජෙත්වාති අධිවාසනවීරියස්ස අධිමත්තත්තා තස්ස හාපනවසෙන සමාධිනා සමරසතාපාදනෙන වීරියසමථං යොජෙත්වා. සහ පටිසම්භිදාහීති ලොකුත්තරපටිසම්භිදාහි සහ. අරියමග්ගක්ඛණෙ හි පටිසම්භිදානං අසම්මොහවසෙන අධිගමො, අත්ථපටිසම්භිදාය පන ආරම්මණකරණවසෙනපි. ලොකියානම්පි වා සති උප්පත්තිකාලෙ තත්ථ සමත්ථතං සන්ධායාහ ‘‘සහ පටිසම්භිදාහී’’ති. සමසීසීති වාරසමසීසී හුත්වා, පච්චවෙක්ඛණවාරස්ස අනන්තරවාරෙ පරිනිබ්බායීති අත්ථො.

යථා ච සුඛං, එවං දුක්ඛන්ති යථා ‘‘සුඛං කො වෙදයතී’’තිආදිනා සම්පජානවෙදියනං සන්ධාය වුත්තං, එවං දුක්ඛම්පි. තත්ථ දුක්ඛයතීති දුක්ඛා, සම්පයුත්තධම්මෙ, කායඤ්ච පීළෙති විබාධතීති අත්ථො. දුට්ඨුං වා ඛාදති, ඛනති කායිකං, චෙතසිකඤ්ච සාතන්ති දුක්ඛා. ‘‘දුක්කරං ඔකාසදානං එතිස්සාති දුක්ඛා’’ති අපරෙ. අරූපකම්මට්ඨානන්ති අරූපපරිග්ගහං, අරූපධම්මමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසනන්ති අත්ථො. න පාකටං හොති ඵස්සස්ස, චිත්තස්ස ච අවිභූතාකාරත්තා. තෙනාහ ‘‘අන්ධකාරං විය ඛායතී’’ති. ‘‘න පාකටං ¶ හොතී’’ති ච ¶ ඉදං තාදිසෙ පුග්ගලෙ සන්ධාය වුත්තං, තෙසං ආදිතො වෙදනාව විභූතතරා හුත්වා උපට්ඨාති. එවඤ්හි යං වුත්තං සක්කපඤ්හවණ්ණනා දීසු ‘‘ඵස්සො පාකටො හොති, විඤ්ඤාණං පාකටං හොතී’’ති, (දී. නි. අට්ඨ. 2.359) තං අවිරොධිතං හොති. වෙදනාවසෙන කථියමානං කම්මට්ඨානං පාකටං හොතීති යොජනා. ‘‘වෙදනානං උප්පත්තිපාකටතායා’’ති ච ඉදං සුඛදුක්ඛවෙදනානං වසෙන වුත්තං. තාසඤ්හි පවත්ති ඔළාරිකා, න ඉතරාය. තදුභයග්ගහණමුඛෙන වා ගහෙතබ්බත්තා ඉතරායපි පවත්ති විඤ්ඤූනං පාකටා එවාති ‘‘වෙදනාන’’න්ති අවිසෙසග්ගහණං දට්ඨබ්බං. සක්කපඤ්හෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො, තස්මා තත්ථ වත්තබ්බො අත්ථවිසෙසො තත්ථ ලීනත්ථප්පකාසනියං වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බො.

පුබ්බෙ ‘‘වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදයතී’’ති වෙදනාය ආරම්මණාධීනවුත්තිතාය ච අනත්තතාය ච පජානනං වුත්තං, ඉදානි තස්සා අනිච්චතාදිපජානනං දස්සෙන්තො ‘‘අයං අපරොපි පජානනපරියායො’’ති ආහ. යථා එකස්මිං ඛණෙ චිත්තද්වයස්ස අසම්භවො එකජ්ඣං අනෙකන්තපච්චයාභාවතො, එවං වෙදනාද්වයස්ස විසිට්ඨාරම්මණවුත්තිතො චාති ආහ ‘‘සුඛවෙදනාක්ඛණෙ දුක්ඛාය වෙදනාය අභාවතො’’ති. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං තදා උපෙක්ඛාවෙදනායපි අභාවතො, තෙන සුඛවෙදනාක්ඛණෙ භූතපුබ්බානං ඉතරවෙදනානං හුත්වාඅභාවපජානනෙන සුඛවෙදනායපි හුත්වා අභාවො ඤාතො එව හොතීති තස්සා පාකටභාවමෙව දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිස්සා ච ¶ සුඛාය වෙදනාය ඉතො පඨමංඅභාවතො’’ති ¶ ආහ, එතෙනෙව ච තාසම්පි වෙදනානං පාකටභාවො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘වෙදනා නාම අනිච්චා අධුවා විපරිණාමධම්මා’’ති. අනිච්චග්ගහණෙන හි වෙදනානං විද්ධංසනභාවො දස්සිතො විද්ධස්තෙ අනිච්චතාය සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා. අධුවග්ගහණෙන පාකටභාවො තස්ස අසදාභාවිතාදිභාවනතො. විපරිණාමග්ගහණෙන දුක්ඛභාවො තස්ස අඤ්ඤථත්තදීපනතො, තෙන සුඛාපි වෙදනා දුක්ඛා, පගෙව ඉතරාති තිස්සන්නම්පි වෙදනානං දුක්ඛතා දස්සිතා හොති. ඉති ‘‘යදනිච්චං දුක්ඛං, තං එකන්තතො අනත්තා’’ති තීසුපි වෙදනාසු ලක්ඛණත්තයපජානනා ජොතිතාති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො හොතී’’ති.

ඉදානි ¶ තමත්ථං සුත්තෙන (ම. නි. 2.205) සාධෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ නෙව තස්මිං සමයෙ දුක්ඛං වෙදනං වෙදෙතීති තස්මිං සුඛවෙදනාසමඞ්ගිසමයෙ නෙව දුක්ඛං වෙදනං වෙදෙති නිරුද්ධත්තා, අනුප්පන්නත්තා ච යථාක්කමං අතීතානාගතානං. පච්චුප්පන්නාය පන අසම්භවො වුත්තො එව. සකිච්චක්ඛණමත්තාවට්ඨානතො අනිච්චා. සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතත්තා සඞ්ඛතා. වත්ථාරම්මණාදිපච්චයං පටිච්ච උප්පන්නත්තා පටිච්චසමුප්පන්නා. ඛයවයපලුජ්ජනනිරුජ්ඣනපකතිතාය ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති දට්ඨබ්බා.

කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බතො ආමිසං නාම, පඤ්ච කාමගුණා, ආරම්මණකරණවසෙන සහ ආමිසෙහීති සාමිසං. තෙනාහ ‘‘පඤ්චකාමගුණාමිසනිස්සිතා’’ති.

ඉතො පරන්ති ‘‘අත්ථි වෙදනා’’ති එවමාදි පාළිං සන්ධායාහ ‘‘කායානුපස්සනායං වුත්තනයමෙවා’’ති.

වෙදනානුපස්සනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

381. සම්පයොගවසෙන ¶ පවත්තමානෙන සහ රාගෙනාති සරාගං. තෙනාහ ‘‘ලොභසහගත’’න්ති. වීතරාගන්ති එත්ථ කාමං සරාගපදපටියොගිනා වීතරාගපදෙන භවිතබ්බං, සම්මසනචාරස්ස පන අධිප්පෙතත්තා තෙභූමකස්සෙව ගහණන්ති ‘‘ලොකියකුසලාබ්යාකත’’න්ති වත්වා ‘‘ඉදං පනා’’තිආදිනා තමෙව ¶ අධිප්පායං විවරති. සෙසානි ද්වෙ දොසමූලානි, ද්වෙ මොහමූලානීති චත්තාරි අකුසලචිත්තානි. තෙසඤ්හි රාගෙන සම්පයොගාභාවතො නත්ථෙව සරාගතා, තංනිමිත්තකතාය පන සියා තංසහිතකාලෙ සොති නත්ථෙව වීතරාගතාපීති දුක්ඛවිනිමුත්තතා එවෙත්ථ ලබ්භතීති ආහ ‘‘නෙව පුරිමපදං න පච්ඡිමපදං භජන්තී’’ති. යදි එවං පදෙසිකං පජානනං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, දුකන්තරපරියාපන්නත්තා තෙසං. යෙ පන ‘‘පටිපක්ඛභාවෙ අගය්හමානෙ සම්පයොගාභාවො එවෙත්ථ පමාණං එකච්චඅබ්යාකතානං වියා’’ති ඉච්ඡන්ති, තෙසං මතෙන සෙසාකුසලචිත්තානම්පි දුතියපදසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො ¶ . දුතියදුකෙපි වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අකුසලමූලෙසු සහ මොහෙනෙව වත්තතීති සමොහන්ති ආහ ‘‘විචිකිච්ඡාසහගතඤ්චෙව උද්ධච්චසහගතඤ්චා’’ති. යස්මා චෙත්ථ ‘‘සහෙව මොහෙනාති සමොහ’’න්ති පුරිමපදාවධාරණම්පි ලබ්භතියෙව, තස්මා වුත්තං ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. යථා පන අතිමූළ්හතාය පාටිපුග්ගලිකනයෙන සවිසෙසමොහවන්තතාය ‘‘මොමූහචිත්ත’’න්ති වත්තබ්බතො විචිකිච්ඡාඋද්ධච්චසහගතද්වයං විසෙසතො ‘‘සමොහ’’න්ති වුච්චති, න තථා සෙසාකුසලචිත්තානීති ‘‘වට්ටන්තියෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති. සම්පයොගවසෙන ථිනමිද්ධෙන අනුපතිතං අනුගතන්ති ථිනමිද්ධානුපතිතං, පඤ්චවිධංසසඞ්ඛාරිකාකුසලචිත්තං සඞ්කුචිතචිත්තං, සඞ්කුචිතචිත්තං නාම ආරම්මණෙ සඞ්කොචනවසෙන පවත්තනතො. පච්චයවිසෙසවසෙන ථාමජාතෙන උද්ධච්චෙන සහගතං සංසට්ඨන්ති උද්ධච්චසහගතං, අඤ්ඤථා සබ්බම්පි අකුසලචිත්තං ¶ උද්ධච්චසහගතමෙවාති. පසටචිත්තං නාම ආරම්මණෙ සවිසෙසං වික්ඛෙපවසෙන විසටභාවෙන පවත්තනතො.

කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථතාය විපුලඵලතාය ච දීඝසන්තානතාය ච මහන්තභාවං ගතං, මහන්තෙහි වා උළාරච්ඡන්දාදීහි ගතං පටිපන්නන්ති මහග්ගතං, තං පන රූපාරූපභූමිගතං තතො මහන්තස්ස ලොකෙ අභාවතො. තෙනාහ ‘‘රූපාරූපාවචර’’න්ති. තස්ස චෙත්ථ පටියොගී පරිත්තං එවාති ආහ ‘‘අමහග්ගතන්ති කාමාවචර’’න්ති. අත්තානං උත්තරිතුං සමත්ථෙහි සහ උත්තරෙහීති සඋත්තරං. තප්පටිපක්ඛෙන අනුත්තරං. තදුභයං උපාදායුපාදාය වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සඋත්තරන්ති කාමාවචරන්තිආදි. පටිපක්ඛවික්ඛම්භනසමත්ථෙන සමාධිනා සම්මදෙව ආහිතං සමාහිතං. තෙනාහ ‘‘යස්සා’’තිආදි. යස්සාති යස්ස චිත්තස්ස. යථාවුත්තෙන සමාධිනා න සමාහිතන්ති අසමාහිතං. තෙනාහ ‘‘උභයසමාධිරහිත’’න්ති. තදඞ්ගවිමුත්තියා විමුත්තං, කාමාවචරකුසලචිත්තං, වික්ඛම්භනවිමුත්තියා විමුත්තං, මහග්ගතචිත්තන්ති තදුභයං සන්ධායාහ ‘‘තදඞ්ගවික්ඛම්භනවිමුත්තීහි විමුත්ත’’න්ති. යත්ථ තදුභයවිමුත්ති නත්ථි, තං උභයවිමුත්තිරහිතන්ති ගය්හමානෙ ලොකුත්තරචිත්තෙපි සියාසඞ්කාති තං නිවත්තනත්ථං ‘‘සමුච්ඡෙද…පෙ… ඔකාසොව නත්ථී’’ති ආහ. ඔකාසභාවො ච ¶ සම්මසනචාරස්ස අධිප්පෙතත්තා වෙදිතබ්බො. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානමෙව.

චිත්තානුපස්සනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

382. පහාතබ්බාදිධම්මවිභාගදස්සනවසෙන ¶ පඤ්චධා ධම්මානුපස්සනා නිද්දිට්ඨාති අයමත්ථො පාළිතො එව විඤ්ඤායතීති තමත්ථං උල්ලිඞ්ගෙන්තො ‘‘පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනං කථෙතු’’න්ති ආහ. යදි එවං කස්මා නීවරණාදිවසෙනෙව නිද්දිට්ඨන්ති? විනෙය්යජ්ඣාසයතො. යෙසඤ්හි ¶ වෙනෙය්යානං පහාතබ්බධම්මෙසු පඨමං නීවරණානි විභාගෙන වත්තබ්බානි, තෙසං වසෙනෙත්ථ භගවතා පඨමං නීවරණෙසු ධම්මානුපස්සනා කථිතා. තථා හි කායානුපස්සනාපි සමථපුබ්බඞ්ගමා දෙසිතා, තතො පරිඤ්ඤෙය්යෙසු ඛන්ධෙසු, ආයතනෙසු ච භාවෙතබ්බෙසු බොජ්ඣඞ්ගෙසු, පරිඤ්ඤෙය්යාදිවිභාගෙසු සච්චෙසු ච උත්තරා දෙසනා, තස්මා චෙත්ථ සමථභාවනාපි යාවදෙව විපස්සනත්ථා ඉච්ඡිතා. විපස්සනාපධානා, විපස්සනාබහුලා ච සතිපට්ඨානදෙසනාති තස්සා විපස්සනාභිනිවෙසවිභාගෙන දෙසිතභාවං විභාවෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඛන්ධායතනදුක්ඛසච්චවසෙන මිස්සකපරිග්ගහකථනං දට්ඨබ්බං. සඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරිග්ගහම්පීති පි-සද්දෙන සකලපඤ්චුපාදානක්ඛන්ධපරිග්ගහං සම්පිණ්ඩෙති ඉතරෙසං තදන්තොගධත්තා.

‘‘කණ්හසුක්කධම්මානං යුගනන්ධතා නත්ථී’’ති පජානනකාලෙ අභාවා ‘‘අභිණ්හසමුදාචාරවසෙනා’’ති වුත්තං. සංවිජ්ජමානන්ති අත්තනො සන්තානෙ උපලබ්භමානං. යථාති යෙනාකාරෙන, සො පන ‘‘කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොතී’’ති වුත්තත්තා කාමච්ඡන්දස්ස කාරණාකාරොව, අත්ථතො කාරණමෙවාති ආහ ‘‘යෙන කාරණෙනා’’ති. ච-සද්දො වක්ඛමානත්ථසමුච්චයත්ථො.

තත්ථාති ‘‘යථා චා’’තිආදිනා වුත්තපදෙ. සුභම්පීති කාමච්ඡන්දොපි. සො හි අත්තනො ගහණාකාරෙන ‘‘සුභ’’න්ති වුත්තො, තෙනාකාරෙන පවත්තනකස්ස අඤ්ඤස්ස කාමච්ඡන්දස්ස නිමිත්තත්තා ‘‘නිමිත්ත’’න්ති ¶ ච. ඉට්ඨං, ඉට්ඨාකාරෙන වා ගය්හමානං රූපාදි සුභාරම්මණං. ආකඞ්ඛිතස්ස හිතසුඛස්ස පත්තියා අනුපායභූතො මනසිකාරො අනුපායමනසිකාරො. තන්ති අයොනිසොමනසිකාරං ¶ . තත්ථාති තස්මිං සභාගහෙතුභූතෙ, ආරම්මණභූතෙ ච දුවිධෙ සුභනිමිත්තෙ. ආහාරොති පච්චයො අත්තනො ඵලං ආහරතීති කත්වා.

අසුභන්ති ¶ අසුභජ්ඣානං උත්තරපදලොපෙන, තං පන දසසු අවිඤ්ඤාණකඅසුභෙසු ච කෙසාදීසු සවිඤ්ඤාණකඅසුභෙසු ච පවත්තං දට්ඨබ්බං. කෙසාදීසු හි සඤ්ඤා ‘‘අසුභසඤ්ඤා’’ති ගිරිමානන්දසුත්තෙ (අ. නි. 10.60) වුත්තා. එත්ථ ච චතුබ්බිධස්ස අයොනිසොමනසිකාරස්ස, යොනිසොමනසිකාරස්ස ච ගහණං නිරවසෙසදස්සනත්ථං කතන්ති දට්ඨබ්බං, තෙසු පන අසුභෙසු ‘‘සුභ’’න්ති, ‘‘අසුභ’’න්ති ච මනසිකාරො ඉධාධිප්පෙතො, තදනුකූලත්තා පන ඉතරෙ පීති.

එකාදසසු අසුභෙසු පටික්කූලාකාරස්ස උග්ගණ්හනං, යථා වා තත්ථ උග්ගහනිමිත්තං උප්පජ්ජති, තථා පටිපත්ති අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො. උපචාරප්පනාවහාය අසුභභාවනාය අනුයුඤ්ජනා අසුභභාවනානුයොගො. ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනො මිතාහාරස්ස ථිනමිද්ධාභිභවාභාවා ඔතාරං අලභමානො කාමච්ඡන්දො පහීයතී’’ති වදන්ති, අයමෙව ච අත්ථො නිද්දෙසෙපි වුච්චති. යො පන භොජනස්ස පටික්කූලතං, තබ්බිපරිණාමස්ස තදාධාරස්ස තස්ස ච උපනිස්සයභූතස්ස අතිවිය ජෙගුච්ඡතං, කායස්ස ච ආහාරට්ඨිතිකත්තං සම්මදෙව ජානාති, සො සබ්බසො භොජනෙ පමාණස්ස ජානනෙන භොජනෙමත්තඤ්ඤූ නාම. තාදිසස්ස හි කාමච්ඡන්දො පහීයතෙව.

අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරො දන්තට්ඨිදස්සාවී. පහීනස්සාති වික්ඛම්භනවසෙන පහීනස්ස. ඉතො පරෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො. අභිධම්මපරියායෙන (ධ. ස. 1159, 1503) සබ්බොපි ලොභො කාමච්ඡන්දනීවරණන්ති ආහ ‘‘අරහත්තමග්ගෙනා’’ති.

පටිඝම්පි පුරිමුප්පන්නං පටිඝනිමිත්තං ¶ පරතො උප්පජ්ජනකස්ස පටිඝස්ස කාරණන්ති කත්වා.

මෙජ්ජති සිනිය්හතීති මිත්තො, හිතෙසී පුග්ගලො, තස්මිං මිත්තෙ භවා, මිත්තස්ස වා එසාති මෙත්තා, හිතෙසිතා, තස්සා මෙත්තාය. අප්පනාපි උපචාරොපි වට්ටති සාධාරණවචනභාවතො. ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති ¶ වුත්තෙ අප්පනාව වට්ටති අප්පනං අප්පත්තාය පටිපක්ඛතො සුට්ඨු මුච්චනස්ස අභාවතො. තන්ති යොනිසොමනසිකාරං. තත්ථාති මෙත්තාය. බහුලං පවත්තයතොති බහුලීකාරවතො.

සත්තෙසු ¶ මෙත්තායනස්ස හිතූපසංහාරස්ස උප්පාදනං පවත්තනං මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො, පඨමුප්පන්නො මෙත්තාමනසිකාරො පරතො උප්පජ්ජනකස්ස කාරණභාවතො මෙත්තාමනසිකාරොව මෙත්තානිමිත්තං. කම්මමෙව සකං එතෙසන්ති කම්මස්සකා, සත්තා, තබ්භාවො කම්මස්සකතා, කම්මදායාදතා. දොසමෙත්තාසු යාථාවතො ආදීනවානිසංසානං පටිසඞ්ඛානං වීමංසා ඉධ පටිසඞ්ඛානං. මෙත්තාවිහාරිකල්යාණමිත්තවන්තතා ඉධ කල්යාණමිත්තතා. ඔදිස්සකඅනොදිස්සකදිසාඵරණානන්ති (ඔධිසකඅනොධිසකදිසාඵරණානං ම. නි. අට්ඨ. 1.115) අත්තඅතිපියසහායමජ්ඣත්තවෙරිවසෙන ඔදිස්සකතා, සීමාසම්භෙදෙ කතෙ අනොදිස්සකතා. එකාදිදිසාඵරණවසෙන දිසාඵරණතා මෙත්තාය උග්ගහණෙ වෙදිතබ්බා. විහාරරච්ඡාගාමාදිවසෙන වා ඔදිස්සකදිසාඵරණං. විහාරාදිඋද්දෙසරහිතං පුරත්ථිමාදිදිසාවසෙන අනොදිස්සකදිසාඵරණන්ති එවං ද්විධා උග්ගහණං සන්ධාය ‘‘ඔදිස්සකඅනොදිස්සකදිසාඵරණාන’’න්ති වුත්තං. උග්ගහොති ච යාව උපචාරා දට්ඨබ්බො. උග්ගහිතාය ආසෙවනා භාවනා. තත්ථ සබ්බෙ සත්තා, පාණා, භූතා, පුග්ගලා, අත්තභාවපරියාපන්නාති එතෙසං වසෙන පඤ්චවිධා, එකෙකස්මිං අවෙරා හොන්තු ¶ , අබ්යාපජ්ඣා, අනීඝා, සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති චතුධා පවත්තිතො වීසතිවිධා අනොදිස්සකඵරණා මෙත්තා. සබ්බා ඉත්ථියො, පුරිසා, අරියා, අනරියා, දෙවා, මනුස්සා, විනිපාතිකාති සත්තොධිකරණවසෙන පවත්තා සත්තවිධා, අට්ඨවීසති විධා වා, දසහි දිසාහි දිසොධිකරණවසෙන පවත්තා දසවිධා, එකෙකාය වා දිසාය සත්තාදිඉත්ථාදිඅවෙරාදිභෙදෙන අසීතාධිකචතුසතප්පභෙදා ච ඔධිසො ඵරණා වෙදිතබ්බා.

යෙන අයොනිසොමනසිකාරෙන අරතිආදිකානි උප්පජ්ජන්ති, සො අරතිආදීසු අයොනිසොමනසිකාරො. තෙන නිප්ඵාදෙතබ්බෙ හි ඉදං භුම්මං. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. උක්කණ්ඨිතා පන්තසෙනාසනෙසු, අධිකුසලධම්මෙසු ච උප්පජ්ජනභාවරිඤ්චනා. කායවිනමනාති කරජකායස්ස විරූපෙනාකාරෙන නමනා. ලීනාකාරොති සඞ්කොචාපත්ති.

කුසලධම්මපටිපත්තියා පට්ඨපනසභාවතාය, තප්පටිපක්ඛානං විසොසනසභාවතාය ච ආරම්භධාතුආදිතො පවත්තවීරියන්ති ආහ ‘‘පඨමාරම්භවීරිය’’න්ති. යස්මා පඨමාරම්භමත්තස්ස කොසජ්ජවිධමනං, ථාමගමනඤ්ච ¶ නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘කොසජ්ජතො නික්ඛන්තතාය තතො බලවතර’’න්ති ¶ . යස්මා පන අපරාපරුප්පත්තියා ලද්ධාසෙවනං උපරූපරි විසෙසං ආවහන්තං අතිවිය ථාමගතමෙව හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතර’’න්ති.

අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහොති අතිභොජනෙ ථිනමිද්ධස්ස නිමිත්තග්ගාහො ¶ , එත්තකෙ භුත්තෙ තං භොජනං ථිනමිද්ධස්ස කාරණං හොති, එත්තකෙ න හොතීති ථිනමිද්ධස්ස කාරණාකාරණගාහො හොතීති අත්ථො. බ්යතිරෙකවසෙන චෙතං වුත්තං, තස්මා ‘‘එත්තකෙ භුත්තෙ තං භොජනං ථිනමිද්ධස්ස කාරණං න හොතී’’ති භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා ච අත්ථතො දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘චතුපඤ්ච…පෙ… න හොතී’’ති. දිවා සූරියාලොකන්ති දිවා ගහිතනිමිත්තං සූරියාලොකං රත්තියං මනසි කරොන්තස්සාපීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ධුතඞ්ගානං වීරියනිස්සිතත්තා වුත්තං ‘‘ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපී’’ති.

කුක්කුච්චම්පි කතාකතානුසොචනවසෙන පවත්තමානං චෙතසො අවූපසමාවහතාය උද්ධච්චෙන සමානලක්ඛණමෙවාති ‘‘අවූපසමො නාම අවූපසන්තාකාරො, උද්ධච්චකුක්කුච්චමෙවෙතං අත්ථතො’’ති වුත්තං.

බහුස්සුතස්ස ගන්ථතො, අත්ථතො ච සුත්තාදීනි විචාරෙන්තස්ස තබ්බහුලවිහාරිනො අත්ථවෙදාදිපටිලාභසබ්භාවතො වික්ඛෙපො න හොතීති, යථාවිධිපටිපත්තියා, යථානුරූපපතිකාරප්පවත්තියා ච කතාකතානුසොචනඤ්ච න හොතීති ‘‘බාහුසච්චෙනපි…පෙ… උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයතී’’ති ආහ. යදග්ගෙන බාහුසච්චෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, තදග්ගෙන පරිපුච්ඡකතාවිනයපකතඤ්ඤුතාහිපි තං පහීයතීති දට්ඨබ්බං. වුද්ධසෙවිතා ච වුද්ධසීලිතං ආවහතීති චෙතොවූපසමකරත්තා උද්ධච්චකුක්කුච්චප්පහානකාරී වුත්තා. වුද්ධත්තං පන අනපෙක්ඛිත්වා කුක්කුච්චවිනොදකා විනයධරා කල්යාණමිත්තා වුත්තාති දට්ඨබ්බා. වික්ඛෙපො ච පබ්බජිතානං යෙභුය්යෙන කුක්කුච්චහෙතුකො හොතීති ‘‘කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සා’’තිආදිනා විනයනයෙනෙව පරිපුච්ඡකතාදයො නිද්දිට්ඨා. පහීනෙ උද්ධච්චකුක්කුච්චෙති ¶ නිද්ධාරණෙ භුම්මං. කුක්කුච්චස්ස දොමනස්සසහගතත්තා අනාගාමිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො වුත්තො.

තිට්ඨති ¶ පවත්තති එත්ථාති ඨානීයා විචිකිච්ඡාය ඨානීයා විචිකිච්ඡාඨානීයා, විචිකිච්ඡාය කාරණභූතා ධම්මා, තිට්ඨතීති වා ඨානීයා, විචිකිච්ඡා ඨානීයා එතිස්සාති විචිකිච්ඡාඨානීයා, අත්ථතො විචිකිච්ඡා එව. සා හි පුරිමුප්පන්නා පරතො උප්පජ්ජනකවිචිකිච්ඡාය සභාගහෙතුතාය අසාධාරණං කාරණං.

කුසලාකුසලාති ¶ කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන කුසලා, තප්පටිපක්ඛතො අකුසලා. යෙ අකුසලා, තෙ සාවජ්ජා, අසෙවිතබ්බා, හීනා ච. යෙ කුසලා, තෙ අනවජ්ජා, සෙවිතබ්බා,පණීතා ච. කුසලා වා හීනෙහි ඡන්දාදීහි ආරද්ධා හීනා, පණීතෙහි පණීතා. කණ්හාති කාළකා චිත්තස්ස අපභස්සරභාවකරණා. සුක්කාති ඔදාතා චිත්තස්ස පභස්සරභාවකරණා. කණ්හාභිජාතිහෙතුතො වා කණ්හා. සුක්කාභිජාතිහෙතුතො සුක්කා. තෙ එව සප්පටිභාගා. කණ්හා හි උජුවිපච්චනීකතාය සුක්කසප්පටිභාගා, තථා සුක්කාපි ඉතරෙහි. අථ වා කණ්හසුක්කා ච සප්පටිභාගා ච කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා. සුඛා හි වෙදනා දුක්ඛාය වෙදනාය සප්පටිභාගා, දුක්ඛා ච වෙදනා සුඛාය වෙදනාය සප්පටිභාගාති.

කාමං බාහුසච්චපරිපුච්ඡකතාහි සබ්බාපි අට්ඨවත්ථුකා විචිකිච්ඡා පහීයති, තථාපි රතනත්තයවිචිකිච්ඡාමූලිකා සෙසවිචිකිච්ඡාති කත්වා ආහ ‘‘තීණි රතනානි ආරබ්භා’’ති. රතනත්තයගුණාවබොධෙ ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදි (ධ. ස. 1008, 1123, 1167, 1241, 1263, 1270; විභ. 915) විචිකිච්ඡාය අසම්භවොති. විනයෙ පකතඤ්ඤුතා ‘‘සික්ඛාය කඞ්ඛතී’’ති වුත්තාය විචිකිච්ඡාය පහානං කරොතීති ආහ ‘‘විනයෙ චිණ්ණවසීභාවස්සාපී’’ති. ඔකප්පනියසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛබහුලස්සාති ¶ සද්ධෙය්යවත්ථුනො අනුපවිසනසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛෙන අධිමුච්චනබහුලස්ස, අධිමුච්චනඤ්ච අධිමොක්ඛුප්පාදනමෙවාති දට්ඨබ්බං, සද්ධාය වා නින්නපොණතාඅධිමුත්ති අධිමොක්ඛො.

සමුදයවයාති සමුදයවයධම්මා. සුභනිමිත්තඅසුභනිමිත්තාදීසූති ‘‘සුභනිමිත්තාදීසු අසුභනිමිත්තාදීසූ’’ති ආදි-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. තත්ථ පඨමෙන ආදි-සද්දෙන පටිඝනිමිත්තාදීනං සඞ්ගහො, දුතියෙනමෙත්තාචෙතොවිමුත්තිආදීනං. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං වුත්තනයමෙව.

383. උපාදානෙහි ¶ ආරම්මණකරණාදිවසෙන උපාදාතබ්බා වා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා.

ඉති ¶ රූපන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො ඉදං-සද්දෙන සමානත්ථොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ඉදං රූප’’න්ති. තයිදං සරූපග්ගහණභාවතො අනවසෙසපරියාදානං හොතීති ආහ ‘‘එත්තකං රූපං, න ඉතො පරං රූපං අත්ථී’’ති. ඉතීති වා පකාරත්ථෙ නිපාතො, තස්මා ‘‘ඉති රූප’’න්ති ඉමිනා භූතුපාදාදිවසෙන යත්තකො රූපස්ස පභෙදො, තෙන සද්ධිං රූපං අනවසෙසතො පරියාදියිත්වා දස්සෙති. සභාවතොති රුප්පනසභාවතො, චක්ඛාදිවණ්ණාදිසභාවතො ච. වෙදනාදීසුපීති එත්ථ ‘‘අයං වෙදනා, එත්තකා වෙදනා, න ඉතො පරං වෙදනා අත්ථීති සභාවතො වෙදනං පජානාතී’’තිආදිනා, සභාවතොති ච ‘‘අනුභවනසභාවතො, සාතාදිසභාවතො චා’’ති එවමාදිනා යොජෙතබ්බං. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

384. ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසූති ‘‘ඡසු අජ්ඣත්තිකෙසු ඡසු බාහිරෙසූ’’ති ‘‘ඡසූ’’ති පදං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. කස්මා පනෙතානි උභයානි ඡළෙව වුත්තානි? ඡවිඤ්ඤාණකායුප්පත්තිද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථියා පරියාපන්නස්ස හි විඤ්ඤාණකායස්ස චක්ඛායතනමෙව උප්පත්තිද්වාරං, රූපායතනමෙව ච ආරම්මණං, තථා ඉතරානි ඉතරෙසං, ඡට්ඨස්ස පන භවඞ්ගමනසඞ්ඛාතො මනායතනෙකදෙසො ¶ උප්පත්තිද්වාරං, අසාධාරණඤ්ච ධම්මායතනං ආරම්මණං. චක්ඛතීති චක්ඛු, රූපං අස්සාදෙති, විභාවෙති චාති අත්ථො. සුණාතීති සොතං. ඝායතීති ඝානං. ජීවිතනිමිත්තතාය රසො ජීවිතං, තං ජීවිතං අව්හායතීති ජිව්හා. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයො උප්පත්තිදෙසොති කායො. මුනාති ආරම්මණං විජානාතීති මනො. රූපයති වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති රූපං. සප්පති අත්තනො පච්චයෙහි හරීයති සොතවිඤ්ඤෙය්යභාවං ගමීයතීති සද්දො. ගන්ධයති අත්තනො වත්ථුං සූචෙතීති ගන්ධො ¶ . රසන්ති තං සත්තා අස්සාදෙන්තීති රසො. ඵුසීයතීති ඵොට්ඨබ්බං. අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධම්මා. සබ්බානි පන ආයානං තනනාදිඅත්ථෙන ආයතනානි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. 2.510, 511, 512; විසුද්ධි. ටී. 2.510) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

චක්ඛුඤ්ච ¶ පජානාතීති (දී. නි. 2.384; ම. නි. 1.117) එත්ථ චක්ඛු නාම පසාදචක්ඛු, න සසම්භාරචක්ඛු, නාපි දිබ්බචක්ඛුආදිකන්ති ආහ චක්ඛුපසාදන්ති. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො’’ති. (ධ. ස. 596) ච-සද්දො වක්ඛමානත්ථසමුච්චයත්ථො. යාථාවසරසලක්ඛණවසෙනාති අවිපරීතස්ස අත්තනො රසස්ස චෙව ලක්ඛණස්ස ච වසෙන, රූපෙසු ආවිඤ්ඡනකිච්චස්ස චෙව රූපාභිඝාතාරහභූතපසාදලක්ඛණස්ස ච දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතපසාදලක්ඛණස්ස ච වසෙනාති අත්ථො. අථ වා යාථාවසරසලක්ඛණවසෙනාති යාථාවසරසවසෙන චෙව ලක්ඛණවසෙන ච, යාථාවසරසොති ¶ ච අවිපරීතසභාවො වෙදිතබ්බො. සො හි රසීයති අවිරද්ධපටිවෙධවසෙන අස්සාදීයති රමීයතීති ‘‘රසො’’ති වුච්චති, තස්මා සලක්ඛණවසෙනාති වුත්තං හොති. ලක්ඛණවසෙනාති අනිච්චාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන.

‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.204, 400; ම. නි. 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43, 45; 2.4.60) සමුදිතානියෙව රූපායතනානි චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතු, න විසුං විසුන්ති ඉමස්ස අත්ථස්ස ජොතනත්ථං ‘‘රූපෙ චා’’ති පුථුවචනග්ගහණං, තාය එව ච දෙසනාගතියා කාමං ඉධාපි ‘‘රූපෙ ච පජානාතී’’ති වුත්තං, රූපභාවසාමඤ්ඤෙන පන සබ්බං එකජ්ඣං ගහෙත්වා බහිද්ධා චතුසමුට්ඨානිකරූපඤ්චාති එකවචනවසෙන අත්ථො. සරසලක්ඛණ වසෙනාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවකිච්චස්ස වසෙන චෙව චක්ඛුපටිහනනලක්ඛණස්ස වසෙන චාති යොජෙතබ්බං.

උභයං පටිච්චාති චක්ඛුං උපනිස්සයපච්චයවසෙන පච්චයභූතං, රූපෙ ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයවසෙන පච්චයභූතෙ ච පටිච්ච. කාමං අයං සුත්තන්තසංවණ්ණනා, නිප්පරියායකථා නාම අභිධම්මසන්නිස්සිතා එවාති අභිධම්මනයෙනෙව සංයොජනානි දස්සෙන්තො ‘‘කාමරාග…පෙ… අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති ¶ ආහ. තත්ථ කාමෙසු රාගො, කාමො ච සො රාගො චාති වා කාමරාගො. සො එව බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනං. අයඤ්හි යස්ස සංවිජ්ජති, තං පුග්ගලං වට්ටස්මිං සංයොජෙති බන්ධති ඉති දුක්ඛෙන සත්තං, භවාදිකෙ වා භවන්තරාදීහි, කම්මුනා වා විපාකං සංයොජෙති බන්ධතීති සංයොජනං. එවං පටිඝසංයොජංආදීනම්පි යථාරහමත්ථො වත්තබ්බො. සරසලක්ඛණවසෙනාති එත්ථ පන සත්තස්ස වට්ටතො අනිස්සජ්ජනසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො කිච්චස්ස චෙව යථාවුත්තබන්ධනසඞ්ඛාතස්ස ලක්ඛණස්ස ච වසෙනාති යොජෙතබ්බං.

භවස්සාදදිට්ඨිස්සාදනිවත්තනත්ථං ¶ කාමස්සාදග්ගහණං. අස්සාදයතොති අභිරමන්තස්ස. අභිනන්දතොති ¶ සප්පීතිකතණ්හාවසෙන නන්දන්තස්ස. පදද්වයෙනාපි බලවතො කාමරාගස්ස පච්චයභූතා කාමරාගුප්පත්ති වුත්තා. එස නයො සෙසෙසුපි. අනිට්ඨාරම්මණෙති එත්ථ ‘‘ආපාථගතෙ’’ති විභත්තිවිපරිණාමනවසෙන ‘‘ආපාථගත’’න්ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එතං ආරම්මණන්ති එතං එවංසුඛුමං එවංදුබ්බිභාගං ආරම්මණං. ‘‘නිච්චං ධුව’’න්ති ඉදං නිදස්සනමත්තං. ‘‘උච්ඡිජ්ජිස්සති විනස්සිස්සතීති ගණ්හතො’’ති එවමාදීනම්පි සඞ්ගහො ඉච්ඡිතබ්බො. පඨමාය සක්කායදිට්ඨියා අනුරොධවසෙන ‘‘සත්තො නු ඛො’’ති, ඉතරාය අනුරොධවසෙන ‘‘සත්තස්ස නු ඛො’’ති විචිකිච්ඡතො. අත්තත්තනියාදිගාහානුගතා හි විචිකිච්ඡා දිට්ඨියා අසති අභාවතො. භවං පත්ථෙන්තස්සාති ‘‘ඊදිසෙ සම්පත්තිභවෙ යස්මා අම්හාකං ඉදං ඉට්ඨං රූපාරම්මණං සුලභං ජාතං, තස්මා ආයතිම්පි එදිසො, ඉතො වා උත්තරිතරො සම්පත්තිභවො භවෙය්යා’’ති භවං නිකාමෙන්තස්ස. එවරූපන්ති එවරූපං රූපං. තංසදිසෙ හි තබ්බොහාරවසෙනෙවං වුත්තං. භවති හි තංසදිසෙසු තබ්බොහාරො යථා ‘‘සා එව තිත්තිරී, තානි එව ඔසධානී’’ති. උසූයතොති උසූයං ඉස්සං උප්පාදයතො. අඤ්ඤස්ස මච්ඡරායතොති අඤ්ඤෙන අසාධාරණභාවකරණෙන මච්ඡරියං කරොතො. සබ්බෙහෙව යථාවුත්තෙහි නවහි සංයොජනෙහි.

තඤ්ච කාරණන්ති සුභනිමිත්තපටිඝනිමිත්තාදිවිභාගං ඉට්ඨානිට්ඨාදිරූපාරම්මණඤ්චෙව තජ්ජායොනිසොමනසිකාරඤ්චාති ¶ තස්ස තස්ස සංයොජනස්ස කාරණං. අවික්ඛම්භිතාසමූහතභූමිලද්ධුප්පන්නං තං සන්ධාය ‘‘අප්පහීනට්ඨෙන උප්පන්නස්සා’’ති වුත්තං. වත්තමානුප්පන්නතා සමුදාචාරග්ගහණෙනෙව ගහිතා. යෙන කාරණෙනාති යෙන විපස්සනාසමථභාවනාසඞ්ඛාතෙන කාරණෙන ¶ . තඤ්හි තස්ස තදඞ්ගවසෙන චෙව වික්ඛම්භනවසෙන ච පහානකාරණං. ඉස්සාමච්ඡරියානං අපායගමනීයතාය පඨමමග්ගවජ්ඣතා වුත්තා. යදි එවං ‘‘තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොතී’’ති (අ. නි. 4.241) සුත්තපදං කථන්ති? තං සුත්තන්තපරියායෙන වුත්තං. යථානුලොමසාසනා හි සුත්තන්තදෙසනා, අයං පන අභිධම්මනයෙන සංවණ්ණනාති නායං දොසොති. ඔළාරිකස්සාති ථූලස්ස, යතො අභිණ්හසමුප්පත්තිපරියුට්ඨානතිබ්බතාව හොති. අණුසහගතස්සාති වුත්තප්පකාරාභාවෙන අණුභාවං සුඛුමභාවං ගතස්ස. උද්ධච්චසංයොජනස්සපෙත්ථ අනුප්පාදො වුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බො යථාවුත්තසංයොජනෙහි අවිනාභාවතො. එකත්ථතාය සොතාදීනං සභාවසරසලක්ඛණවසෙන පජානනා, තප්පච්චයානං සංයොජනානං උප්පාදාදිපජානනා ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘එසෙව නයො’’ති අතිදිසති.

අත්තනො වා ධම්මෙසූති අත්තනො අජ්ඣත්තිකායතනධම්මෙසු, අත්තනො උභයධම්මෙසු වා. ඉමස්මිං පක්ඛෙ අජ්ඣත්තිකායතනපරිග්ගණ්හනෙනාති අජ්ඣත්තිකායතනපරිග්ගණ්හනමුඛෙනාති අත්ථො. එවඤ්ච ¶ අනවසෙසතො සපරසන්තානෙසු ආයතනානං පරිග්ගහො සිද්ධො හොති. පරස්ස ¶ වා ධම්මෙසූති එත්ථාපි එසෙව නයො. රූපායතනස්සාති අඩ්ඪෙකාදසප්පභෙදස්ස රූපසභාවස්ස ආයතනස්ස රූපක්ඛන්ධෙ ‘‘වුත්තනයෙන නීහරිතබ්බො’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. සෙසක්ඛන්ධෙසූති වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙසු. වුත්තනයෙනාති ඉමිනා අතිදෙසෙන රූපක්ඛන්ධෙ ‘‘ආහාරසමුදයා’’ති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ ‘‘නාමරූපසමුදයා’’ති සෙසඛන්ධෙසු ‘‘ඵස්සසමුදයා’’ති ඉමං විසෙසං විභාවෙති, ඉතරං පන සබ්බත්ථ සමානන්ති ඛන්ධපබ්බෙ විය ආයතනපබ්බෙපි ලොකුත්තරනිවත්තනං පාළියං ගහිතං නත්ථීති වුත්තං ‘‘ලොකුත්තරධම්මා න ගහෙතබ්බා’’ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

385. බුජ්ඣනකසත්තස්සාති කිලෙසනිද්දාය පටිබුජ්ඣනකසත්තස්ස, අරියසච්චානං වා පටිවිජ්ඣනකසත්තස්ස. අඞ්ගෙසූති කාරණෙසු, අවයවෙසු වා ¶ . උදයවයඤාණුප්පත්තිතො පට්ඨාය සම්බොධිපටිපදායං ඨිතො නාම හොතීති ආහ ‘‘ආරද්ධවිපස්සකතො පට්ඨාය යොගාවචරොති සම්බොධී’’ති. සුත්තන්තදෙසනා නාම පරියායකථා, අයඤ්ච සතිපට්ඨානදෙසනා ලොකියමග්ගවසෙන පවත්තාති වුත්තං ‘‘යොගාවචරොති සම්බොධී’’ති, අඤ්ඤථා ‘‘අරියසාවකො’’ති වදෙය්ය.

‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා’’ති පදස්ස අත්ථො ‘‘විචිකිච්ඡාට්ඨානීයා’’ති එත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. තන්ති යොනිසොමනසිකාරං. තත්ථාති සතියං, නිප්ඵාදෙතබ්බෙ චෙතං භුම්මං.

සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච සතිසම්පජඤ්ඤං. අථ වා සතිප්පධානං අභික්කන්තාදිසාත්ථකභාවපරිග්ගණ්හනඤාණං සතිසම්පජඤ්ඤං. තං සබ්බත්ථ සතොකාරීභාවාවහත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය හොති. යථා පච්චනීකධම්මප්පහානං, අනුරූපධම්මසෙවනා ච අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය හොති, එවං සතිරහිතපුග්ගලවිවජ්ජනා, සතොකාරීපුග්ගලසෙවනා, තත්ථ ච යුත්තප්පයුත්තතා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤ’’න්තිආදිනා. තිස්සදත්තත්ථෙරො නාම, යො බොධිමණ්ඩෙ ¶ සුවණ්ණසලාකං ගහෙත්වා ¶ ‘‘අට්ඨාරසසු භාසාසු කතරභාසාය ධම්මං කථෙමී’’ති පරිසං පවාරෙසි. අභයත්ථෙරොති දත්තාභයත්ථෙරමාහ.

ධම්මානං, ධම්මෙසු වා විචයො ධම්මවිචයො, සො එව සම්බොජ්ඣඞ්ගො, තස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස. ‘‘කුසලාකුසලා ධම්මා’’තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරොති කුසලාදීනං තංතංසභාවසරසලක්ඛණආදිකස්ස යාථාවතො අවබුජ්ඣනවසෙන උප්පන්නො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදො. සො හි අවිපරීතමනසිකාරතාය ‘‘යොනිසොමනසිකාරො’’ති වුත්තො, තදාභොගතාය ආවජ්ජනාපි තග්ගතිකා එව, තස්ස අභිණ්හං පවත්තනං බහුලීකාරො. භිය්යොභාවායාති පුනප්පුනං භාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය. පාරිපූරියාති පරිබ්රූහනාය.

පරිපුච්ඡකතාති පරියොගාහෙත්වා පුච්ඡකභාවො. ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා පඤ්චපි නිකායෙ සහ අට්ඨකථාය පරියොගාහෙත්වා යං යං තත්ථ ගණ්ඨිට්ඨානභූතං, තං තං ‘‘ඉදං භන්තෙ කථං, ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති ඛන්ධායතනාදිඅත්ථං ¶ පුච්ඡන්තස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධධාතු…පෙ… බහුලතා’’ති. වත්ථූනං විසදභාවකරණන්ති එත්ථ චිත්තචෙතසිකානං පවත්තිට්ඨානභාවතො සරීරං, තප්පටිබද්ධානි චීවරානි ච ‘‘වත්ථූනී’’ති අධිප්පෙතානි, තානි යථා චිත්තස්ස සුඛාවහානි හොන්ති, තථා කරණං තෙසං විසදභාවකරණං. තෙන වුත්තං ‘‘අජ්ඣත්තිකබාහිරාන’’න්තිආදි. උස්සන්නදොසන්ති වාතාදිඋස්සන්නදොසං. සෙදමලමක්ඛිතන්ති සෙදෙන චෙව ජල්ලිකාසඞ්ඛාතෙන සරීරමලෙන ච මක්ඛිතං. ච-සද්දෙන අඤ්ඤම්පි සරීරස්ස, චිත්තස්ස ච පීළාවහං ¶ සඞ්ගණ්හාති. සෙනාසනං වාති වා-සද්දෙන පත්තාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අවිසදෙ සති, විසයභූතෙ වා. කථං භාවනමනුයුත්තස්ස තානි විසයො? අන්තරන්තරා පවත්තනකචිත්තුප්පාදවසෙනෙවං වුත්තං. තෙ හි චිත්තුප්පාදා චිත්තෙකග්ගතාය අපරිසුද්ධභාවාය සංවත්තන්ති. චිත්තචෙතසිකෙසු නිස්සයාදිපච්චයභූතෙසු. ඤාණම්පීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන න කෙවලං තං වත්ථුයෙව, අථ ඛො තස්මිං අපරිසුද්ධෙ ඤාණම්පි අපරිසුද්ධං හොතීති නිස්සයාපරිසුද්ධියා තංනිස්සිතාපරිසුද්ධි විය විසයස්ස අපරිසුද්ධතාය විසයිනො අපරිසුද්ධිං දස්සෙති.

සමභාවකරණන්ති කිච්චතො අනූනාධිකභාවකරණං. සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං පච්චයවසෙන අධිමොක්ඛකිච්චස්ස පටුතරභාවෙන, පඤ්ඤාය අවිසදතාය, වීරියාදීනඤ්ච සිථිලතාදිනා සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති. තෙනාහ ‘‘ඉතරානි මන්දානී’’ති. තතොති තස්මා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවතො ¶ , ඉතරෙසඤ්ච මන්දත්තා. කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්පයුත්තධම්මානං පග්ගණ්හනං අනුබලප්පදානං පග්ගහො, පග්ගහොව කිච්චං පග්ගහකිච්චං, ‘‘කාතුං න සක්කොතී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අනිස්සජ්ජනං වා උපට්ඨානං. වික්ඛෙපපටික්ඛෙපො, යෙන වා සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො අවික්ඛෙපො. රූපගතං විය චක්ඛුනා යෙන යාථාවතො විසයසභාවං පස්සති, තං දස්සනකිච්චං. කාතුං න සක්කොති බලවතා සද්ධින්ද්රියෙන අභිභූතත්තා. සහජාතධම්මෙසු හි ඉන්දට්ඨං කාරෙන්තානං සහපවත්තමානානං ධම්මානං එකරසතාවසෙනෙව අත්ථසිද්ධි, න අඤ්ඤථා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. තන්ති සද්ධින්ද්රියං ¶ . ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙනාති යස්ස සද්ධෙය්යස්ස වත්ථුනො උළාරතාදිගුණෙ අධිමුච්චනස්ස සාතිසයප්පවත්තියා සද්ධින්ද්රියං ¶ බලවං ජාතං, තස්ස පච්චයපච්චයුප්පන්නතාදිවිභාගතො යාථාවතො වීමංසනෙන. එවඤ්හි එවංධම්මතානයෙන සභාවසරසතො පරිග්ගය්හමානෙ සවිප්ඵාරො අධිමොක්ඛො න හොති ‘‘අයං ඉමෙසං ධම්මානං සභාවො’’ති පරිජානනවසෙන පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස සාතිසයත්තා. ධුරියධම්මෙසු හි යථා සද්ධාය බලවභාවෙ පඤ්ඤාය මන්දභාවො හොති, එවං පඤ්ඤාය බලවභාවෙ සද්ධාය මන්දභාවො හොතීති. තෙන වුත්තං ‘‘තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන වා, යථා වා මනසිකරොතො බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන හාපෙතබ්බ’’න්ති. තථා අමනසිකාරෙනාති යෙනාකාරෙන භාවනං අනුයුඤ්ජන්තස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තෙනාකාරෙන භාවනාය අනනුයුඤ්ජනතොති වුත්තං හොති. ඉධ දුවිධෙන සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො අත්තනො වා පච්චයවිසෙසෙන කිච්චුත්තරියතො, වීරියාදීනං වා මන්දකිච්චතාය. තත්ථ පඨමවිකප්පෙ හාපනවිධි දස්සිතො. දුතියකප්පෙ පන යථා මනසි කරොතො වීරියාදීනං මන්දකිච්චතාය සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන, වීරියාදීනං පටුකිච්චභාවාවහෙන මනසිකාරෙන සද්ධින්ද්රියං තෙහි සමරසං කරොන්තෙන හාපෙතබ්බං. ඉමිනා නයෙන සෙසින්ද්රියෙසුපි හාපනවිධි වෙදිතබ්බො.

වක්කලිත්ථෙරවත්ථූති. සො හි ආයස්මා සද්ධාධිමුත්තතාය කතාධිකාරො සත්ථු රූපකායදස්සනප්පසුතො එව හුත්වා විහරන්තො සත්ථාරා ‘‘කිං තෙ වක්කලි ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන, යො ඛො වක්කලි ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.87; දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.208; ධ. ප. අට්ඨ. 2.380; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.130; ධ. ස. අට්ඨ. 1007; ථෙරගා. අට්ඨ. 2.වක්කලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) ඔවදිත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජිතොපි තං අනනුයුඤ්ජන්තො ¶ පණාමිතො අත්තානං විනිපාතෙතුං පපාතට්ඨානං අභිරුහි, අථ නං සත්ථා යථානිසින්නොව ඔභාසං විස්සජ්ජනෙන අත්තානං දස්සෙත්වා –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො ¶ භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381) –

ගාථං වත්වා ‘‘එහි වක්කලී’’ති ආහ. සො තෙන අමතෙනෙව අභිසිත්තො හට්ඨතුට්ඨො හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙසි. සද්ධාය බලවභාවතො විපස්සනාවීථිං න ඔතරති, තං ඤත්වා භගවා තස්ස ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනාය කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා අදාසි. සො සත්ථාරා දින්නනයෙ ¶ ඨත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගප්පටිපාටියා අරහත්තං පාපුණි. තෙනෙතං වුත්තං ‘‘වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සන’’න්ති. එත්ථාති සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තභාවෙ සෙසින්ද්රියානං සකිච්චාකරණෙ.

ඉතරකිච්චභෙදන්ති උපට්ඨානාදිකිච්චවිසෙසං. පස්සද්ධාදීති ආදි-සද්දෙන සමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. හාපෙතබ්බන්ති යථා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන හායති, එවං වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතා පස්සද්ධිආදිභාවනාය හායති සමාධිපක්ඛියත්තා තස්සා. තථා හි සමාධින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං කොසජ්ජපාතතො රක්ඛන්තී වීරියාදිභාවනා විය වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං උද්ධච්චපාතතො රක්ඛන්තී එකංසතො හාපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘පස්සද්ධආදිභාවනාය හාපෙතබ්බ’’න්ති. සොණත්ථෙරස්ස වත්ථූති සුකුමාරසොණත්ථෙරස්ස වත්ථු. (මහාව. 242; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.205) සො හි ආයස්මා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සීතවනෙ විහරන්තො ‘‘මම සරීරං සුඛුමාලං, න ච සක්කා සුඛෙනෙව සුඛං අධිගන්තුං, කිලමෙත්වාපි සමණධම්මො කාතබ්බො’’ති තං ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාය පධානං අනුයුඤ්ජන්තො පාදතලෙසු ඵොටෙසු උට්ඨිතෙසුපි වෙදනං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා දළ්හං වීරියං කරොන්තො අච්චාරද්ධවීරියතාය විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. සත්ථා තත්ථ ගන්ත්වා වීණූපමොවාදෙන ¶ ඔවදිත්වා වීරියසමතායොජනවීථිං දස්සෙන්තො කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා ගිජ්ඣකූටං ගතො. ථෙරොපි සත්ථාරා දින්නනයෙන වීරියසමතං යොජෙත්වා භාවෙන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු දස්සෙතබ්බ’’න්ති. සෙසෙසුපීති සතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙසුපි.

සමතන්ති සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනූනානධිකභාවං, තථා සමාධිවීරියානං. යථා හි සද්ධාපඤ්ඤානං විසුං විසුං ධුරියධම්මභූතානං කිච්චතො අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තනං විසෙසතො ඉච්ඡිතබ්බං, යතො නෙසං සමධුරතාය අප්පනා සම්පජ්ජති, එවං සමාධිවීරියානං කොසජ්ජුද්ධච්චපක්ඛිකානං සමරසතාය සති අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථම්භනතො සම්පයුත්තධම්මානං අන්තද්වයපාතාභාවෙන සම්මදෙව අප්පනා ඉජ්ඣති. ‘‘බලවසද්ධො’’තිආදි බ්යතිරෙකමුඛෙන වුත්තස්සෙව ¶ අත්ථස්ස සමත්ථනං. තස්සත්ථො යො බලවතියා සද්ධාය සමන්නාගතො අවිසදඤාණො, සො මුධප්පසන්නො හොති, න අවෙච්චප්පසන්නො. තථා හි අවත්ථුස්මිං පසීදති සෙය්යථාපි තිත්ථියසාවකා. කෙරාටිකපක්ඛන්ති ¶ සාඨෙය්යපක්ඛං භජති. සද්ධාහීනාය පඤ්ඤාය අතිධාවන්තො ‘‘දෙය්යවත්ථුපරිච්චාගෙන විනා චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි දානමයං පුඤ්ඤං හොතී’’තිආදීනි පරිකප්පෙති හෙතුපතිරූපකෙහි වඤ්චිතො, එවංභූතො ච සුක්ඛතක්කවිලුත්තචිත්තො පණ්ඩිතානං වචනං නාදියති සඤ්ඤත්තිං න ගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොතී’’ති. යථා චෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසමභාවො න අත්ථාවහො, අනත්ථාවහොව, එවං, සමාධිවීරියානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසමභාවො න අත්ථාවහො, අනත්ථාවහොව, තථා න අවික්ඛෙපාවහො, වික්ඛෙපාවහොවාති. කොසජ්ජං අභිභවති, තෙන අප්පනං න පාපුණාතීති අධිප්පායො. උද්ධච්චං අභිභවතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තදුභයන්ති සද්ධාපඤ්ඤාද්වයං, සමාධිවීරියද්වයඤ්ච. සමං කාතබ්බන්ති සමරසං කාතබ්බං ¶ .

සමාධිකම්මිකස්සාති සමථකම්මට්ඨානිකස්ස. එවන්ති එවං සන්තෙ, සද්ධාය ථොකං බලවභාවෙ සතීති අත්ථො. සද්දහන්තොති ‘‘පථවී පථවීති මනසිකරණමත්තෙන කථං ඣානුප්පත්තී’’ති අචින්තෙත්වා ‘‘අද්ධා සම්මාසම්බුද්ධෙන වුත්තවිධි ඉජ්ඣිස්සතී’’ති සද්දහන්තො සද්ධං ජනෙන්තො. ඔකප්පෙන්තොති ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා විය අධිමුච්චනවසෙන අවකප්පෙන්තො පක්ඛන්දන්තො. එකග්ගතා බලවතී වට්ටති සමාධිප්පධානත්තා ඣානස්ස. උභින්නන්ති සමාධිපඤ්ඤානං. සමාධිකම්මිකස්ස සමාධිනො අධිමත්තතාය පඤ්ඤාය අධිමත්තතාපි ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ ‘‘සමතායපී’’ති, සමභාවෙනාපීති අත්ථො. අප්පනාති ලොකියප්පනා. තථා හි ‘‘හොතියෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති. ලොකුත්තරප්පනා පන තෙසං සමභාවෙනෙව ඉච්ඡිතා. යථාහ ‘‘සමථවිපස්සනං යුගනන්ධං භාවෙතී’’ති (අ. නි. 4.170; පටි. ම. 2.5).

යදි විසෙසතො සද්ධාපඤ්ඤානං, සමාධිවීරියානඤ්ච සමතාව ඉච්ඡිතා, කථං සතීති ආහ ‘‘සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටතී’’ති. සබ්බත්ථාති ලීනුද්ධච්චපක්ඛිකෙසු පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු. උද්ධච්චපක්ඛිකෙකදෙසෙ ගණ්හන්තො ‘‘සද්ධාවීරියපඤ්ඤාන’’න්ති ආහ. අඤ්ඤථා පීති ච ගහෙතබ්බා සියා. තථා හි ‘‘කොසජ්ජපක්ඛිකෙන සමාධිනා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, න ‘‘පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාහී’’ති. සාති සති. සබ්බෙසු රාජකම්මෙසු නියුත්තො සබ්බකම්මිකො. තෙනාති තෙන සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බට්ඨෙන කාරණෙන. ආහ අට්ඨකථායං. සබ්බත්ථ නියුත්තා සබ්බත්ථිකා සබ්බත්ථ ලීනෙ, උද්ධතෙ ච චිත්තෙ ඉච්ඡිතබ්බත්තා, සබ්බෙ ¶ වා ලීනෙ, උද්ධතෙ ච චිත්තෙ භාවෙතබ්බා බොජ්ඣඞ්ගා ¶ අත්ථිකා එතායාති සබ්බත්ථිකා. චිත්තන්ති කුසලං චිත්තං. තස්ස හි සති පටිසරණං ¶ පරායණං අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය. තෙනාහ ‘‘ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’තිආදි.

ඛන්ධාදිභෙදෙ අනොගාළ්හපඤ්ඤානන්ති පරියත්තිබාහුසච්චවසෙනපි ඛන්ධායතනාදීසු අප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං. බහුස්සුතසෙවනා හි සුතමයඤාණාවහා. තරුණවිපස්සනාසමඞ්ගීපි භාවනාමයඤාණෙ ඨිතත්තා එකංසතො පඤ්ඤවා එව නාම හොතීති ආහ ‘‘සමපඤ්ඤාස ලක්ඛණපරිග්ගාහිකාය උදයබ්බයපඤ්ඤාය සමන්නාගතපුග්ගලසෙවනා’’ති. ඤෙය්යධම්මස්ස ගම්භීරභාවවසෙන තප්පරිච්ඡෙදකඤාණස්ස ගම්භීරභාවග්ගහණන්ති ආහ ‘‘ගම්භීරෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තාය ගම්භීරපඤ්ඤායා’’ති. තඤ්හි ඤෙය්යං තාදිසාය පඤ්ඤාය චරිතබ්බතො ගම්භීරඤාණචරියං, තස්සා වා පඤ්ඤාය තත්ථ පභෙදතො පවත්ති ගම්භීරඤාණචරියා, තස්සා පච්චවෙක්ඛණාති ආහ ‘‘ගම්භීරපඤ්ඤාය පභෙදපච්චවෙක්ඛණා’’ති. යථා සතිවෙපුල්ලප්පත්තො නාම අරහා එව, එවං පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තොතිපි සො එවාති ආහ ‘‘අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතී’’ති. වීරියාදීසුපි එසෙව නයො.

‘‘තත්තං අයොඛිලං හත්ථෙ ගමෙන්තී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.250, 267; අ. නි. 3.36) වුත්තපඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණා නිරයෙ නිබ්බත්තසත්තස්ස යෙභුය්යෙන සබ්බපඨමං කරොන්තීති, දෙවදූතසුත්තාදීසු තස්ස ආදිතො වුත්තත්තා ච ආහ ‘‘පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණතො පට්ඨායා’’ති. සකටවහනාදිකාලෙති ආදි-සද්දෙන තදඤ්ඤමනුස්සෙහි, තිරච්ඡානෙහි ච විබාධියමානකාලං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘එකං බුද්ධන්තර’’න්ති ඉදං අපරාපරං පෙතෙසු එව උප්පජ්ජනකසත්තවසෙන වුත්තං, එකච්චානං වා පෙතානං එකච්චතිරච්ඡානානං ¶ විය තථා දීඝායුකතාපි සියාති තථා වුත්තං. තථා හි ‘‘කාලො නාගරාජා චතුන්නං බුද්ධානං සම්මුඛීභාවං ලභිත්වා ඨිතො මෙත්තෙය්යස්සපි භගවතො සම්මුඛීභාවං ලභිස්සතී’’ති වදන්ති, යං තස්ස කප්පායුකතා වුත්තා.

ආනිසංසදස්සාවිනොති ‘‘වීරියායත්තො එව සබ්බො ලොකුත්තරො, ලොකියො ච විසෙසාධිගමො’’ති එවං වීරියෙ ආනිසංසදස්සනසීලස්ස. ගමනවීථින්ති සපුබ්බභාගං නිබ්බානගාමිනිං පටිපදං, සහ විපස්සනාය අරියමග්ගපටිපාටි ¶ , සත්තවිසුද්ධිපරම්පරා වා. සා හි භික්ඛුනො වට්ටනිය්යානාය ගන්තබ්බා පටිපදාති කත්වා ගමනවීථි නාම. කායදළ්හීබහුලොති යථා තථා කායස්ස දළ්හීකම්මප්පසුතො. පිණ්ඩන්ති රට්ඨපිණ්ඩං. පච්චයදායකානං අත්තනි කාරස්ස අත්තනො ¶ සම්මාපටිපත්තියා මහප්ඵලභාවස්ස කරණෙන පිණ්ඩස්ස භික්ඛාය පටිපූජනා පිණ්ඩාපචායනං.

නීහරන්තොති පත්තථවිකතො නීහරන්තො. තං සද්දං සුත්වාති තං උපාසිකාය වචනං අත්තනො වසනපණ්ණසාලද්වාරෙ ඨිතොව පඤ්චාභිඤ්ඤතාය දිබ්බසොතෙන සුත්වා. මනුස්සසම්පත්ති, දිබ්බසම්පත්ති, නිබ්බානසම්පත්තීති ඉමා තිස්සො සම්පත්තියො. දාතුං සක්ඛිස්සසීති ‘‘තයි කතෙන දානමයෙන, වෙය්යාවච්චමයෙන ච පුඤ්ඤකම්මෙන ඛෙත්තවිසෙසභාවූපගමනෙන අපරාපරං දෙවමනුස්සසම්පත්තියො, අන්තෙ නිබ්බානසම්පත්තිඤ්ච දාතුං සක්ඛිස්සසී’’ති ථෙරො අත්තානං පුච්ඡති. සිතං කරොන්තො වාති ‘‘අකිච්ඡෙනෙව මයා වට්ටදුක්ඛං සමතික්කන්ත’’න්ති පච්චවෙක්ඛණාවසානෙ සඤ්ජාතපාමොජ්ජවසෙන සිතං කරොන්තො එව.

විප්පටිපන්නන්ති ජාතිධම්මකුලධම්මාදිලඞ්ඝනෙන අසම්මාපටිපන්නං. එවං යථා අසම්මාපටිපන්නො පුත්තො තාය එව අසම්මාපටිපත්තියා කුලසන්තානතො බාහිරො හුත්වා පිතු සන්තිකා දායජ්ජස්ස න භාගී, එවං. කුසීතොපි තෙන කුසීතභාවෙන අසම්මාපටිපන්නො ¶ සත්ථු සන්තිකා ලද්ධබ්බඅරියධනදායජ්ජස්ස න භාගී. ආරද්ධවීරියොව ලභති සම්මාපටිපජ්ජනතො. උප්පජ්ජති වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගොති යොජනා, එවං සබ්බත්ථ.

මහාති සීලාදීහි ගුණෙහි මහන්තො විපුලො අනඤ්ඤසාධාරණො. තං පනස්ස ගුණමහත්තං දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනෙන ලොකෙ පාකටන්ති දස්සෙන්තො ‘‘සත්ථුනො හී’’තිආදිමාහ.

යස්මා සත්ථුසාසනෙ පබ්බජිතස්ස පබ්බජ්ජූපගමෙන සක්යපුත්තස්සභාවො සම්පජායති, තස්මා බුද්ධපුත්තභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අසම්භින්නායා’’තිආදිමාහ.

අලසානං භාවනාය නාමමත්තම්පි අජානන්තානං කායදළ්හීබහුලානං යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛාදිඅනුයුඤ්ජනකානං තිරච්ඡානකථිකානං පුග්ගලානං දූරතො වජ්ජනා කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනා. ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජායා’’තිආදිනා ¶ (ම. නි. 1.423; 3.65; සං. නි. 4.120; මහානි. 161) භාවනාරද්ධවසෙන ආරද්ධවීරියානං දළ්හපරක්කමානං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනා ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනා. තෙනාහ ‘‘කුච්ඡිං පූරෙත්වා’’තිආදි. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.64) පන ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, සබ්රහ්මචාරීමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති ඉදං ද්වයං න ගහිතං, ථිනමිද්ධවිනොදනතා, සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණතාති ¶ ඉදං ද්වයං ගහිතං. තත්ථ ආනිසංසදස්සාවිතාය එව සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණා ගහිතා හොති ලොකියලොකුත්තරවිසෙසාධිගමස්ස වීරියායත්තතාදස්සනභාවතො. ථිනමිද්ධවිනොදනං තදධිමුත්තතාය එව ගහිතං හොති, වීරියුප්පාදනෙ යුත්තප්පයුත්තස්ස ථිනමිද්ධවිනොදනං අත්ථසිද්ධමෙව. තත්ථ ථිනමිද්ධවිනොදනකුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවන- තදධිමුත්තතාපටිපක්ඛවිධමනපච්චයූපසංහාරවසෙන, අපායභයපච්චවෙක්ඛණාදයො සමුත්තෙජනවසෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදකා දට්ඨබ්බා.

පුරිමුප්පන්නා ¶ පීති පරතො උප්පජ්ජනකපීතියා විසෙසකාරණසභාගහෙතුභාවතො ‘‘පීතියෙව පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා’’ති වුත්තා, තස්සා පන බහුසො පවත්තියා පුථුත්තං උපාදාය බහුවචනනිද්දෙසො. යථා සා උප්පජ්ජති, එවං පටිපත්ති තස්සා උප්පාදකමනසිකාරො.

‘‘බුද්ධානුස්සතී’’තිආදීසු වත්තබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.123) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

බුද්ධානුස්සතියා උපචාරසමාධිනිට්ඨත්තා වුත්තං ‘‘යාව උපචාරා’’ති. සකලසරීරං ඵරමානොති පීතිසමුට්ඨානෙහි පණීතරූපෙහි සකලසරීරං ඵරමානො. ධම්මගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි යාව උපචාරා සකලසරීරං ඵරමානො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජතීති යොජනා, එවං සෙසඅනුස්සතීසු. පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණායඤ්ච යොජෙතබ්බං තස්සාපි විමුත්තායතනභාවෙන තග්ගතිකත්තා. සඞ්ඛාරානං සප්පදෙසවූපසමෙපි නිප්පදෙසවූපසමෙ විය තථා පඤ්ඤාය පවත්තිතො භාවනාමනසිකාරො කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථො හුත්වා උපචාරසමාධිං ආවහන්තො තථාරූපපීතිසොමනස්සසමන්නාගතො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය හොතීති ආහ ‘‘සමාපත්තියා…පෙ… පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපී’’ති. තත්ථ ‘‘වික්ඛම්භිතා කිලෙසා’’ති පාඨො. තෙ හි න සමුදාචරන්තීති. ඉති-සද්දො කාරණත්ථො, යස්මා න සමුදාචරන්ති, තස්මා තං නෙසං අසමුදාචාරං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාති යොජනා ¶ . න හි කිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස බොජ්ඣඞ්ගුප්පත්ති යුත්තා. පසාදනීයෙසු ඨානෙසු පසාදසිනෙහාභාවෙන ථූසසමහදයතා ලූඛතා, සා තත්ථ ආදරගාරවාකරණෙන විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘අසක්කච්චකිරියාය සංසූචිතලූඛභාවෙ’’ති.

කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා පස්සද්ධි එව යථාවුත්තබොධිඅඞ්ගභූතො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තස්ස පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස එවං උප්පාදො හොතීති යොජනා.

පණීතභොජනසෙවනතාති ¶ පණීතසප්පායභොජනසෙව නතා ¶ . උතුඉරියාපථසුඛග්ගහණෙන සප්පායඋතුඉරියාපථග්ගහණං දට්ඨබ්බං. තඤ්හි තිවිධම්පි සප්පායං සෙවියමානං කායස්ස කල්ලතාපාදනවසෙන චිත්තස්ස කල්ලතං ආවහන්තං දුවිධායපි පස්සද්ධියා කාරණං හොති. අහෙතුකං සත්තෙසු ලබ්භමානං සුඛදුක්ඛන්ති අයමෙකො අන්තො, ඉස්සරාදිවිසමහෙතුකන්ති පන අයං දුතියො. එතෙ උභො අන්තෙ අනුපගම්ම යථාසකං කම්මුනා හොතීති අයං මජ්ඣිමා පටිපත්ති. මජ්ඣත්තො පයොගො යස්ස සො මජ්ඣත්තපයොගො, තස්ස භාවො මජ්ඣත්තපයොගතා. අයඤ්හි පහාය සාරද්ධකායතං පස්සද්ධකායතාය කාරණං හොන්තී පස්සද්ධිද්වයං ආවහති, එතෙනෙව සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනපස්සද්ධකායපුග්ගලසෙවනානං තදාවහනතා සංවණ්ණිතාති දට්ඨබ්බං.

යථාසමාහිතාකාරසල්ලක්ඛණවසෙන ගය්හමානො පුරිමුප්පන්නො සමථො එව සමථනිමිත්තං. නානාරම්මණෙ පරිබ්භමනෙන විවිධං අග්ගං එතස්සාති බ්යග්ගො, වික්ඛෙපො. තථා හි සො අනවට්ඨානරසො, භන්තතාපච්චුපට්ඨානො ච වුත්තො, එකග්ගතාභාවතො බ්යග්ගපටිපක්ඛොති අබ්යග්ගො, සමාධි. සො එව නිමිත්තන්ති පුබ්බෙ විය වත්තබ්බං. තෙනාහ ‘‘අවික්ඛෙපට්ඨෙන ච අබ්යග්ගනිමිත්ත’’න්ති.

වත්ථුවිසදකිරියා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා ච පඤ්ඤාවහා වුත්තා, සමාධානාවහාපි තා හොන්ති සමාධානාවහභාවෙනෙව පඤ්ඤාවහභාවතොති වුත්තං ‘‘වත්ථුවිසද…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති.

කරණභාවනාකොසල්ලානං අවිනාභාවතො, රක්ඛනකොසල්ලස්ස ච තංමූලකත්තා ‘‘නිමිත්තකුසලතා නාම කසිණනිමිත්තස්ස උග්ගහණකුසලතා’’ ¶ ඉච්චෙව වුත්තං. කසිණනිමිත්තස්සාති ච නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. අසුභනිමිත්තස්සාපි හි යස්ස කස්සචි ඣානුප්පත්තිනිමිත්තස්ස උග්ගහණකොසල්ලං නිමිත්තකුසලතා එවාති. අතිසිථිලවීරියතාදීහීති ආදි-සද්දෙන පඤ්ඤාපයොගමන්දතං ¶ , පමොදවෙකල්ලඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තස්ස පග්ගණ්හනන්ති තස්ස ලීනස්ස චිත්තස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිසමුට්ඨාපනෙන ලයාපත්තිතො සමුද්ධරණං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? ලීනං, භික්ඛවෙ, චිත්තං තං එතෙහි ධම්මෙහි සුසමුට්ඨාපයං හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලිතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි ගොමයානි ¶ පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි කට්ඨානි පක්ඛිපෙය්ය, මුඛවාතඤ්ච දදෙය්ය, න ච පංසුකෙන ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලිතුන්ති. එවං භන්තෙ’’ති (සං. නි. 5.234).

එත්ථ ච යථාසකං ආහාරවසෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනාසමුට්ඨාපනාති වෙදිතබ්බා, සා අනන්තරං විභාවිතා එව. ආරද්ධවීරියතාදීහීති ආදි-සද්දෙන පඤ්ඤාපයොගබලවතං, පමොදුබ්බිලාවනඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තස්ස නිග්ගණ්හනන්ති තස්ස උද්ධතස්ස චිත්තස්ස සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිසමුට්ඨාපනෙන උද්ධතාපත්තිතො නිසෙධනං. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? උද්ධතං, භික්ඛවෙ, චිත්තං තං එතෙහි ධම්මෙහි සුවූපසමයං හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ අල්ලානි ¶ චෙව තිණානි…පෙ… පංසුකෙන ච ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුන්ති. එවං භන්තෙ’’ති (සං. නි. 5.234).

එත්ථාපි ¶ යථාසකං ආහාරවසෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනාසමුට්ඨාපනාති වෙදිතබ්බා, තත්ථ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනා වුත්තා එව. සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අනන්තරං වක්ඛති. පඤ්ඤාපයොගමන්දතායාති පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස අප්පභාවෙන. යථා හි දානං අලොභපධානං, සීලං අදොසපධානං, එවං භාවනා අමොහපධානා. තත්ථ යදා පඤ්ඤා න බලවතී හොති, තදා භාවනා පුබ්බෙනාපරං විසෙසාවහා න හොති, අනභිසඞ්ඛතො විය ආහාරො පුරිසස්ස යොගිනො චිත්තස්ස අභිරුචිං න ජනෙති, තෙන තං නිරස්සාදං හොති, තථා භාවනාය සම්මදෙව අවීථිපටිපත්තියා උපසමසුඛං න වින්දති, තෙනාපි චිත්තං නිරස්සාදං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපයොග…පෙ… නිරස්සාදං හොතී’’ති. තස්ස සංවෙගුප්පාදනං, පසාදුප්පාදනඤ්ච තිකිච්ඡනන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි යථාරහං සුගතියං, දුග්ගතියඤ්ච හොන්තීති තදඤ්ඤමෙව පඤ්චවිධබන්ධනාදිඛුප්පිපාසාදි අඤ්ඤමඤ්ඤං විබාධනාදිහෙතුකං අපායදුක්ඛං දට්ඨබ්බං, තයිදං සබ්බං තෙසං තෙසං සත්තානං පච්චුප්පන්නභවනිස්සිතං ගහිතන්ති අතීතෙ අනාගතෙ ච කාලෙ වට්ටමූලකදුක්ඛානි විසුං ගහිතානි. යෙ පන සත්තා ආහාරූපජීවිනො, තත්ථ ච උට්ඨානඵලූපජීවිනො, තෙසං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං ¶ ජීවිකාදුක්ඛං අට්ඨමං සංවෙගවත්ථු ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අයං වුච්චති සමයෙ සම්පහංසනාති අයං භාවනාචිත්තස්ස සම්පහංසිතබ්බසමයෙ වුත්තනයෙන සංවෙගජනනවසෙන චෙව පසාදුප්පාදනවසෙන ච සම්මදෙව පහංසනා, සංවෙගජනනපුබ්බකපසාදුප්පාදනෙන තොසනාති ¶ අත්ථො.

සම්මාපටිපත්තිං ආගම්මාති ලීනුද්ධච්චවිරහෙන, සමථවීථිපටිපත්තියා ච සම්මා අවිසමං සම්මදෙව භාවනාපටිපත්තිං ආගම්ම. ‘‘අලීන’’න්තිආදීසු කොසජ්ජපක්ඛිකානං ධම්මානං අනධිමත්තතාය අලීනං, උද්ධච්චපක්ඛිකානං අනධිමත්තතාය අනුද්ධතං, පඤ්ඤාපයොගසම්පත්තියා, උපසමසුඛාධිගමෙන ච අනිරස්සාදං, තතො එව ආරම්මණෙ සමප්පවත්තංසමථවීථිපටිපන්නං. තත්ථ අලීනතාය පග්ගහෙ, අනුද්ධතතාය නිග්ගහෙ, අනිරස්සාදතාය සම්පහංසනෙ න බ්යාපාරං ආපජ්ජති. අලීනානුද්ධතතා හි ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං, අනිරස්සාදතාය සමථවීථිපටිපන්නං, සමප්පවත්තියා වා අලීනං අනුද්ධතං. සමථවීථිපටිපත්තියා අනිරස්සාදන්ති දට්ඨබ්බං. අයං වුච්චති සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතාති අයං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බසමයෙ භාවනාචිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාවටතාසඞ්ඛාතං ¶ පටිපක්ඛං අභිභුය්ය පෙක්ඛනා වුච්චති. පටිපක්ඛවික්ඛම්භනතො, විපස්සනාය අධිට්ඨානභාවූපගමනතො ච උපචාරජ්ඣානම්පි සමාධාන කිච්චනිප්ඵත්තියා පුග්ගලස්ස සමාහිතභාවසාධනං එවාති තත්ථ සමධුරභාවෙනාහ ‘‘උපචාරං වා අප්පනං වා’’ති.

උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මාති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. අනුරොධවිරොධවිප්පහානවසෙන මජ්ඣත්තභාවො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස කාරණං තස්මිං සති සිජ්ඣනතො, අසති ච අසිජ්ඣනතො. සො ච මජ්ඣත්තභාවො විසයවසෙන දුවිධොති ආහ ‘‘සත්තමජ්ඣත්තතා සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා’’ති. තදුභයෙ ච විරුජ්ඣනං පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය එව දූරීකතන්ති අනුරුජ්ඣනස්සෙව පහානවිධිං දස්සෙතුං ‘‘සත්තමජ්ඣත්තතා’’තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතා’’ති. උපෙක්ඛාය හි විසෙසතො රාගො පටිපක්ඛො. තථා චාහ ‘‘උපෙක්ඛා රාගබහුලස්ස ¶ විසුද්ධිමග්ගො’’ති (විසුද්ධි. 1.267). ද්වීහාකාරෙහීති කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණං, අත්තසුඤ්ඤතාපච්චවෙක්ඛණන්ති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි. ද්වීහෙවාති අවධාරණං සඞ්ඛ්යාසමානතාදස්සනත්ථං. සඞ්ඛ්යා එවෙත්ථ සමානා, න සඞ්ඛ්යෙය්යං සබ්බථා සමානන්ති. අස්සාමිකභාවො අනත්තනියතා. සති හි අත්තනි තස්ස කිඤ්චනභාවෙන චීවරං, අඤ්ඤං වා කිඤ්චි අත්තනියං නාම සියා, සො පන කොචි නත්ථෙවාති අධිප්පායො. අනද්ධනියන්ති න අද්ධානක්ඛමං න චිරට්ඨායි, ඉත්තරං අනිච්චන්ති අත්ථො. තාවකාලිකන්ති තස්සෙව වෙවචනං.

මමායතීති මමත්තං කරොති ‘‘මමා’’ති තණ්හාය පරිග්ගය්හ තිට්ඨති.

මමායන්තාති ¶ මානං දබ්බං කරොන්තා.

අයං සතිපට්ඨානදෙසනා පුබ්බභාගමග්ගවසෙන දෙසිතාති පුබ්බභාගියබොජ්ඣඞ්ගෙ සන්ධායාහ ‘‘බොජ්ඣඞ්ගපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්ච’’න්ති. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

386. යථාසභාවතොති ¶ අවිපරීතසභාවතො. බාධනක්ඛණතො යො යො වා සභාවො යථාසභාවො, තතො, රුප්පනාදි කක්ඛළාදිසභාවතොති අත්ථො. ජනිකං සමුට්ඨාපිකන්ති පවත්තලක්ඛණස්ස දුක්ඛස්ස ජනිකං නිමිත්තලක්ඛණස්ස සමුට්ඨාපිකං. පුරිමතණ්හන්ති යථාපරිග්ගහිතස්ස දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිතො පුරෙතරං සිද්ධං තණ්හං. සිද්ධෙ හි කාරණෙ තස්ස ඵලුප්පත්ති. අයං දුක්ඛසමුදයොති පජානාතීති යොජනා. අයං දුක්ඛනිරොධොති එත්ථාපි එසෙව නයො. උභින්නං අප්පවත්තින්ති දුක්ඛං, සමුදයො චාති ද්වින්නං අප්පවත්තිනිමිත්තං, තදුභයං න පවත්ති එතායාති අප්පවත්ති, අසඞ්ඛතා ධාතු. දුක්ඛං දුක්ඛසච්චං ¶ පරිජානාති පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පරිච්ඡින්දතීති දුක්ඛපරිජානනො, අරියමග්ගො, තං දුක්ඛපරිජානනං. සෙසපදද්වයෙපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

388. එවං වුත්තාති එවං උද්දෙසවසෙන වුත්තා. සබ්බසත්තානං පරියාදානවචනං බ්යාපනිච්ඡාවසෙන ආමෙඩිතනිද්දෙසභාවතො. සත්තනිකායෙති සත්තානං නිකායෙ, සත්තඝටෙ සත්තසමූහෙති අත්ථො. දෙවමනුස්සාදිභෙදාසු හි ගතීසු භුම්මදෙවාදිඛත්තියාදිහත්ථිආදිඛුප්පිපාසිකාදිතංතංජාතිවිසිට්ඨො සත්තසමූහො සත්තනිකායො. නිප්පරියායතො ඛන්ධානං පඨමාභිනිබ්බත්ති ජාතීති කත්වා ‘‘ජනනං ජාතී’’ති වත්වා ස්වායං උප්පාදවිකාරො අපරිනිප්ඵන්නො ¶ යෙසු ඛන්ධෙසු ඉච්ඡිතබ්බො, තෙ තෙනෙව සද්ධිං දස්සෙතුං ‘‘සවිකාරාන’’න්තිආදි වුත්තං. සවිකාරානන්ති උප්පාදසඞ්ඛාතෙන විකාරෙන සවිකාරානං. ජාතිආදීනි හි තීණි ලක්ඛණානි ධම්මානං විකාරවිසෙසාති. ‘‘උපසග්ගමණ්ඩිතවෙවචන’’න්ති ඉමිනා කෙවලං උපසග්ගෙන පදවඩ්ඪනං කතන්ති දස්සෙති. අනුපවිට්ඨාකාරෙනාති අණ්ඩකොසං, වත්ථිකොසඤ්ච ඔගාහනාකාරෙන. නිබ්බත්තිසඞ්ඛාතෙනාති ආයතනානං පාරිපූරිසංසිද්ධිසඞ්ඛාතෙන.

අථ වා ජනනං ජාතීති අපරිපුණ්ණායතනං ජාතිමාහ. සඤ්ජාතීති සම්පුණ්ණායතනං. සම්පුණ්ණා හි ජාති සඤ්ජාති. ඔක්කමනට්ඨෙන ඔක්කන්තීති අණ්ඩජජලාබුජවසෙන ¶ ජාති. තෙ හි අණ්ඩකොසං, වත්ථිකොසඤ්ච ඔක්කමන්තා පවිසන්තා විය පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. අභිනිබ්බත්තනට්ඨෙන අභිනිබ්බත්තීති සංසෙදජඔපපාතිකවසෙන. තෙ හි පාකටා එව හුත්වා නිබ්බත්තන්ති. අභිබ්යත්තා නිබ්බත්ති අභිනිබ්බත්ති. ‘‘ජනනං ජාතී’’තිආදි ආයතනවසෙන, යොනිවසෙන ච ද්වීහි ද්වීහි පදෙහි සබ්බසත්තෙ පරියාදියිත්වා ජාතිං දස්සෙතුං වුත්තං. ‘‘තෙසං තෙසං සත්තානං…පෙ… අභිනිබ්බත්තී’’ති සත්තවසෙන වුත්තත්තා සම්මුතිකථා. පාතුභාවොති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා, තෙන ‘‘ආයතනානං ¶ පටිලාභො’’ති ඉමස්ස පදස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අයම්පි හි පරමත්ථකථාති. එකවොකාරභවාදීසූති එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු. තස්මිං ඛන්ධානං පාතුභාවෙ සති. ආයතනානං පටිලාභොති එකචතුවොකාරභවෙසු ද්වින්නං ද්වින්නං ආයතනානං වසෙන, සෙසෙසු රූපධාතුයං පටිසන්ධික්ඛණෙ උප්පජ්ජමානානං පඤ්චන්නං, කාමධාතුයං විකලාවිකලින්ද්රියානං වසෙන සත්තන්නං, නවන්නං, දසන්නං, පුනදසන්නං, එකාදසන්නඤ්ච ආයතනානං වසෙන සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පාතුභවන්තානෙව, න කුතොචි ආගතානි. පටිලද්ධානි නාම හොන්ති සත්තසන්තානස්ස තස්ස සංවිජ්ජමානත්තා. ආයතනානං පටිලාභොති වා ආයතනානං අත්තලාභො වෙදිතබ්බො.

389. සභාවනිද්දෙසොති සරූපනිද්දෙසො. සරූපඤ්හෙතං ජිණ්ණතාය, යදිදං ‘‘ජරා’’ති, ‘‘වයොහානීති වා. ජීරණමෙව ජීරණතා, ජීරන්තස්ස වා ආකාරො තා-සද්දෙන වුත්තොති ආහ ‘‘ආකාරභාවනිද්දෙසො’’ති. ඛණ්ඩිතදන්තා ඛණ්ඩිතා නාම උත්තරපදලොපෙන. යස්ස විකාරස්ස වසෙන සත්තො ‘‘ඛණ්ඩිතො’’ති වුච්චති, තං ඛණ්ඩිච්චං. තථා පලිතානි අස්ස සන්තීති ‘‘පලිතො’’ති වුච්චති, තං පාලිච්චං. වලිත්තචතාය වා වලි තචො අස්සාති වලිත්තචො.

390. චවනමෙව ¶ චවනතා, චවන්තස්ස වා ආකාරො තා-සද්දෙන වුත්තො. ඛන්ධා භිජ්ජන්තීති එකභවපරියාපන්නස්ස ඛන්ධසන්තානස්ස පරියොසානභූතා ඛන්ධා භිජ්ජන්ති, තෙනෙව භෙදෙන නිරොධනං අදස්සනං ගච්ඡන්ති, තස්මා භෙදො අන්තරධානං මරණං. මච්චුමරණන්ති මච්චුසඞ්ඛාතං එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදභූතං මරණං. තෙනාහ ‘‘න ඛණිකමරණ’’න්ති. ‘‘මච්චු ¶ මරණ’’න්ති සමාසං අකත්වා යො ‘‘මච්චූ’’ති වුච්චති භෙදො, යඤ්ච මරණං පාණචාගො, ඉදං වුච්චති මරණන්ති විසුං සම්බන්ධො න න යුජ්ජති. කාලකිරියාති මරණකාලො, අනතික්කමනීයත්තා විසෙසෙන ‘‘කාලො’’ති වුත්තොති තස්ස කිරියා, අත්ථතො ¶ චුතිඛන්ධානං භෙදප්පත්තියෙව, කාලස්ස වා අන්තකස්ස කිරියාති යා ලොකෙ වුච්චති, සා චුති, මරණන්ති අත්ථො. අයං සබ්බාපි සම්මුතිකථාව ‘‘යං තෙසං තෙසං සත්තාන’’න්තිආදිනා සත්තවසෙන වුත්තත්තා. අයං පරමත්ථකථා පරමත්ථතො ලබ්භමානානං රුප්පනාදිසභාවානං ධම්මානං විනස්සනජොතනාභාවතො.

අත්තාති භවති එත්ථ චිත්තන්ති අත්තභාවො, ඛන්ධසමූහො, තස්ස නික්ඛෙපො නික්ඛිපනං, පාතනං විනාසොති අත්ථො. අට්ඨකථායංපන ‘‘මරණං පත්තස්සා’’තිආදිනා නික්ඛෙපහෙතුතාය පතනං ‘‘නික්ඛෙපො’’ති ඵලූපචාරෙන වුත්තන්ති දස්සෙති. ‘‘ඛන්ධානං භෙදො’’ති පබන්ධවසෙන පවත්තමානස්ස ධම්මසමූහස්ස විනාසජොතනාති එකදෙසතො පරමත්ථකථා, ‘‘ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදො’’ති පනෙත්ථ න කොචි වොහාරලෙසො පීති ආහ ‘‘ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදො පන සබ්බාකාරතො පරමත්ථතො මරණ’’න්ති. එවං සන්තෙපි යස්ස ඛන්ධභෙදස්ස පවත්තත්තා ‘‘තිස්සො මතො, ඵුස්සො මතො’’ති වොහාරො හොති, සො භෙදො ඛන්ධප්පබන්ධස්ස අනුපච්ඡින්නතාය ‘‘සම්මුතිමරණ’’න්ති වත්තබ්බතං අරහතීති ආහ ‘‘එතදෙව සම්මුතිමරණන්තිපි වුච්චතී’’ති. තෙනාහ ‘‘ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදමෙව හී’’තිආදි. සබ්බසො පබන්ධසමුච්ඡෙදො හි සමුච්ඡෙදමරණන්ති.

391. බ්යසනෙනාති අනත්ථෙන. ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 721) විය ධම්ම-සද්දො හෙතුපරියායොති ආහ ‘‘දුක්ඛකාරණෙනා’’ති. සොචනන්ති ලක්ඛිතබ්බතාය සොචනලක්ඛණො. සොචිතස්ස සොචනකස්ස පුග්ගලස්ස, චිත්තස්ස වා භාවො සොචිතභාවො. අබ්භන්තරෙති අත්තභාවස්ස අන්තො. අත්තනො ලූඛසභාවතාය සොසෙන්තො. ථාමගමනෙන සමන්තතො සොසනවසෙන පරිසොසෙන්තො.

392. ‘‘ආදිස්ස ආදිස්ස දෙවන්ති පරිදෙවන්ති එතෙනාති ආදෙවො’’ති ආදෙවන-සද්දං කත්වා අස්සුමොචනාදිවිකාරං ආපජ්ජන්තානං තබ්බිකාරාපත්තියා ¶ සො සද්දො කාරණභාවෙන ¶ වුත්තො. තං ¶ තං වණ්ණන්ති තං තං ගුණං. තස්සෙවාති ආදෙවපරිදෙවස්සෙව. භාවනිද්දෙසාති ‘‘ආදෙවිතත්තං පරිදෙවිතත්ත’’න්ති භාවනිද්දෙසා.

393. නිස්සයභූතො කායො එතස්ස අත්ථීති කායිකං. තෙනාහ ‘‘කායපසාදවත්ථුක’’න්ති. දුක්කරං ඛමනං එතස්සාති දුක්ඛමනං, සො එව අත්ථො සභාවොති දුක්ඛමනට්ඨො, තෙන. සාතවිධුරතාය අසාතං.

394. චෙතසි භවන්ති චෙතසිකං, තං පන යස්මා චිත්තෙන සමං පකාරෙහි යුත්තං, තස්මා ආහ ‘‘චිත්තසම්පයුත්ත’’න්ති.

395. සබ්බවිසයපටිපත්තිනිවාරණවසෙන සමන්තතො සීදනං සංසීදනං. උට්ඨාතුම්පි අසක්කුණෙය්යතාකරණවසෙන අතිබලවං, විරූපං වා සීදනං විසීදනං. චිත්තකිලමථොති විසීදනාකාරෙන චිත්තස්ස පරිඛෙදො. උපායාසො, සයං න දුක්ඛො දොසත්තා, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නධම්මන්තරත්තා වා. යෙ පන දොමනස්සමෙව ‘‘උපායාසො’’ති වදෙය්යුං, තෙ ‘‘උපායාසො තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සම්පයුත්තො, එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්තො’’ති (ධාතු. 249). ඉමාය පාළියා පටික්ඛිපිතබ්බා. උප-සද්දො භුසත්ථොති ආහ ‘‘බලවතරං ආයාසො උපායාසො’’ති. ධම්මමත්තතාදීපනො භාවනිද්දෙසො ධම්මතො අඤ්ඤස්ස කත්තුඅභාවජොතනො, අසති ච කත්තරි තෙන කත්තබ්බස්ස, පරිග්ගහෙතබ්බස්ස ච අභාවො එවාති ආහ ‘‘අත්තත්තනියාභාවදීපකාභාවනිද්දෙසා’’ති.

398. ජාතිධම්මානන්ති එත්ථ ධම්ම-සද්දො පකතිපරියායොති ආහ ‘‘ජාතිසභාවාන’’න්ති, ජායනපකතිකානන්ති වුත්තං හොති. මග්ගභාවනාය මග්ගභාවනිච්ඡාහෙතුකතා ඉච්ඡිතබ්බාති තාදිසං ඉච්ඡං නිවත්තෙන්තො ‘‘විනා මග්ගභාවන’’න්ති ආහ. අපරො නයො න ඛො පනෙතන්ති යමෙතං ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාම, න ච වත නො ජාති ආගච්ඡෙය්යා’’ති එවං පහීනසමුදයෙසු ¶ අරියෙසු විජ්ජමානං අජාතිධම්මත්තං, පරිනිබ්බුතෙසු ච විජ්ජමානං ජාතියා අනාගමනං ඉච්ඡිතං, තං ඉච්ඡන්තස්සාපි මග්ගභාවනාය විනා අප්පත්තබ්බතො ¶ , අනිච්ඡන්තස්සාපි භාවනාය පත්තබ්බතො න ඉච්ඡාය පත්තබ්බං නාම හොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. වක්ඛමානත්ථසම්පිණ්ඩනත්ථො පි-සද්දොති ආහ ‘‘උපරි සෙසානි උපාදාය පි-කාරො’’ති. යන්ති හෙතුඅත්ථෙ කරණෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘යෙනපි ධම්මෙනා’’ති. හෙතුඅත්ථො හි අයං ධම්ම-සද්දො ¶ , අලබ්භනෙය්යභාවො එත්ථ හෙතු වෙදිතබ්බො. තන්ති වා ඉච්ඡිතස්ස වත්ථුනො අලබ්භනං, එවමෙත්ථ ‘‘යම්පීති යෙනපී’’ති විභත්තිවිපල්ලාසෙන අත්ථො වුත්තො. යදා පන යං-සද්දො ‘‘ඉච්ඡ’’න්ති එතං අපෙක්ඛති, තදා අලාභවිසිට්ඨා ඉච්ඡා වුත්තා හොති. යදා පන ‘‘න ලභතී’’ති එතං අපෙක්ඛති, තදා ඉච්ඡාවිසිට්ඨො අලාභො වුත්තො හොති, සො පන අත්ථතො අඤ්ඤො ධම්මො නත්ථි, තථාපි අලබ්භනෙය්යවත්ථුගතා ඉච්ඡාව වුත්තා හොති. සබ්බත්ථාති ‘‘ජරාධම්මාන’’න්තිආදිනා ආගතෙසු සබ්බවාරෙසු.

400. පුනබ්භවකරණං පුනොබ්භවො උත්තරපදලොපං කත්වා මනො-සද්දස්ස විය පුරිමපදස්ස ඔ-කාරන්තතා දට්ඨබ්බා. අථ වා සීලනට්ඨෙන ඉක-සද්දෙන ගමිතත්ථත්තා කිරියාවාචකස්ස සද්දස්ස අදස්සනං දට්ඨබ්බං යථා ‘‘අසූපභක්ඛනසීලො අසූපිකො’’ති. සම්මොහවිනොදනියං පන ‘‘පුනබ්භවං දෙති, පුනබ්භවාය සංවත්තති, පුනප්පුනං භවෙ නිබ්බත්තෙතීති පොනොබ්භවිකා’’ති (විභ. අට්ඨ. 203) අත්ථො වුත්තො සො ‘‘තද්ධිතා’’ ඉති බහුවචනනිද්දෙසතො, විචිත්තත්තා වා තද්ධිතවුත්තියා, අභිධානලක්ඛණත්තා ¶ වා තද්ධිතානං තෙසුපි අත්ථෙසු පොනොබ්භවිකසද්දසිද්ධි සම්භවෙය්යාති කත්වා වුත්තො. තත්ථ කම්මුනා සහජාතා පුනබ්භවං දෙති, අසහජාතා කම්මසහායභූතා පුනබ්භවාය සංවත්තති, දුවිධාපි පුනප්පුනං භවෙ නිබ්බත්තෙතීති දට්ඨබ්බා. නන්දනට්ඨෙන, රඤ්ජනට්ඨෙන ච නන්දීරාගො, යො ච නන්දීරාගො, යා ච තණ්හායනට්ඨෙන තණ්හා, උභයමෙතං එකත්ථං, බ්යඤ්ජනමෙව නානන්ති තණ්හා ‘‘නන්දීරාගෙන සද්ධිං අත්ථතො එකත්තමෙව ගතා’’ති වුත්තා. තබ්භාවත්ථො හෙත්ථ සහ-සද්දො ‘‘සනිදස්සනා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 9) විය. තස්මා නන්දීරාගසහගතාති නන්දීරාගභාවං ගතා සබ්බාසුපි අවත්ථාසු නන්දීරාගභාවස්ස අපච්චක්ඛාය වත්තනතොති අත්ථො. රාගසම්බන්ධෙන උප්පන්නස්සාති වුත්තං. රූපාරූපභවරාගස්ස විසුං වුච්චමානත්තා කාමභවෙ එව භවපත්ථනුප්පත්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

තස්මිං ¶ තස්මිං පියරූපෙ පඨමුප්පත්තිවසෙන ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං, පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන ‘‘නිවිසතී’’ති. පරියුට්ඨානානුසයවසෙන වා උප්පත්තිනිවෙසා යොජෙතබ්බා. සම්පත්තියන්ති මනුස්සසොභග්ගෙ, දෙවත්තෙ ච. අත්තනො චක්ඛුන්ති සවත්ථුකං චක්ඛුං වදති, සපසාදං වා මංසපිණ්ඩං. විප්පසන්නං පඤ්චපසාදන්ති පරිසුද්ධසුප්පසන්නනීලපීතලොහිතකණ්හඔදාතවණ්ණවන්තං. රජතපනාළිකං විය ඡිද්දං අබ්භන්තරෙ ඔදාතත්තා. පාමඞ්ගසුත්තං විය ආලම්බකණ්ණබද්ධං. තුඞ්ගා උච්චා දීඝා නාසිකා තුඞ්ගනාසා, එවං ලද්ධවොහාරං අත්තනො ඝානං. ‘‘ලද්ධවොහාරා’’ති වා පාඨො, තස්මිං ¶ සති තුඞ්ගා නාසා යෙසං තෙ තුඞ්ගනාසා, එවං ලද්ධවොහාරා සත්තා අත්තනො ඝානන්ති යොජනා ¶ කාතබ්බා. ජිව්හං…පෙ… මඤ්ඤන්ති වණ්ණසණ්ඨානතො, කිච්චතො ච. කායං…පෙ… මඤ්ඤන්ති ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා. මනං…පෙ… මඤ්ඤන්ති අතීතාදිඅත්ථචින්තනසමත්ථං. අත්තනා පටිලද්ධානි අජ්ඣත්තඤ්ච සරීරගන්ධාදීනි, බහිද්ධා ච විලෙපනගන්ධාදීනි. උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතීති යදා උප්පජ්ජමානා හොති, තදා එත්ථ උප්පජ්ජතීති සාමඤ්ඤෙන ගහිතා උප්පාදකිරියා ලක්ඛණභාවෙන වුත්තා, විසයවිසිට්ඨා ච ලක්ඛිතබ්බභාවෙන. න හි සාමඤ්ඤවිසෙසෙහි නානත්තවොහාරො න හොතීති. උප්පජ්ජමානාති වා අනිච්ඡිතො උප්පාදො හෙතුභාවෙන වුත්තො, උප්පජ්ජතීති නිච්ඡිතො ඵලභාවෙන යදි උප්පජ්ජමානා හොති, එත්ථ උප්පජ්ජතීති.

401. ‘‘සබ්බානි නිබ්බානවෙවචනානෙවා’’ති වත්වා තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘නිබ්බානඤ්හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ආගම්මාති නිමිත්තං කත්වා. නිබ්බානහෙතුකො හි තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො. ඛයගමනවසෙන විරජ්ජති. අප්පවත්තිගමනවසෙන නිරුජ්ඣති. අනපෙක්ඛතාය චජනවසෙන, හානිවසෙන වා චජීයති. පුන යථා නප්පවත්තති, තථා දූර ඛිපනවසෙන පටිනිස්සජ්ජීයති. බන්ධනභූතාය මොචනවසෙන මුච්චති. අසංකිලෙසවසෙන න අල්ලීයති. කස්මා පනෙතං නිබ්බානං එකමෙව සමානං නානානාමෙහි වුච්චතීති? පටිපක්ඛනානතායාති දස්සෙන්තො ‘‘එකමෙව හී’’තිආදිමාහ. සඞ්ඛතධම්මවිධුරසභාවත්තා නිබ්බානස්ස නාමානිපි ගුණනෙමිත්තිකත්තා සඞ්ඛතධම්මවිධුරානෙව හොන්තීති වුත්තං ‘‘සබ්බසඞ්ඛතානං නාමපටිපක්ඛවසෙනා’’ති. අසෙසං විරජ්ජති තණ්හා එත්ථාති අසෙසවිරාගොති. එස නයො සෙසෙසුපි. අයං පන විසෙසො – නත්ථි එතස්ස උප්පාදො, න ¶ වා එතස්මිං අධිගතෙ පුග්ගලස්ස උප්පාදොති අනුප්පාදො, අසඞ්ඛතධම්මො. ‘‘අප්පවත්ත’’න්තිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ආයූහනං සමුදයො, තප්පටිපක්ඛවසෙන අනායූහනං.

තණ්හා අප්පහීනෙ සති යත්ථ උප්පජ්ජති, පහානෙ පන සති තත්ථ ¶ තත්ථෙවස්සා අභාවො සුදස්සිතොති ආහ ‘‘තත්ථෙව අභාවං දස්සෙතු’’න්ති. අපඤ්ඤත්තින්ති අපඤ්ඤාපනං, ‘‘තිත්ත අලාබු අත්ථී’’ති වොහාරාභාවං වා. තිත්තඅලාබුවල්ලියා අප්පවත්තිං ඉච්ඡන්තො පුරිසො විය අරියමග්ගො, තස්ස තස්සා අප්පවත්තිනින්නචිත්තස්ස මූලච්ඡෙදනං විය මග්ගස්ස නිබ්බානාරම්මණස්ස තණ්හාය පහානං, තදප්පවත්ති විය තණ්හාය අප්පවත්තිභූතං නිබ්බානං දට්ඨබ්බං.

දුතියඋපමායං ¶ දක්ඛිණද්වාරං විය නිබ්බානං, චොරඝාතකා විය මග්ගො. දක්ඛිණද්වාරෙ ඝාතිතාපි චොරා පච්ඡා ‘‘අටවියං චොරා ඝාතිතා’’ති වුච්චන්ති, එවං නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධාපි තණ්හා ‘‘චක්ඛාදීසු නිරුද්ධා’’ති වුච්චති තත්ථ කිච්චකරණාභාවතොති දට්ඨබ්බං. පුරිමා වා උපමා මග්ගෙන නිරුද්ධාය ‘‘පියරූපසාතරූපෙසු නිරුද්ධා’’ති වත්තබ්බතාදස්සනත්ථං වුත්තා, පච්ඡිමා නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධාය ‘‘පියරූපසාතරූපෙසු නිරුද්ධා’’ති වත්තබ්බතාදස්සනත්ථං වුත්තාති අයං එතාසං විසෙසො.

402. අඤ්ඤමග්ගපටික්ඛෙපනත්ථන්ති තිත්ථියෙහි පරිකප්පිතස්ස මග්ගස්ස දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදාභාවපටික්ඛෙපනත්ථං, අඤ්ඤස්ස වා මග්ගභාවපටික්ඛෙපො අඤ්ඤමග්ගපටික්ඛෙපො, තදත්ථං. ‘‘අය’’න්ති පන අත්තනො, තෙසු ච භික්ඛූසු එකච්චානං පච්චක්ඛභාවතො ආසන්නපච්චක්ඛවචනං. ආරකත්තාති නිරුත්තිනයෙන අරියසද්දසිද්ධිමාහ. අරියභාවකරත්තාති අරියකරණො අරියොති උත්තරපදලොපෙන, පුග්ගලස්ස අරියභාවකරත්තා අරියං කරොතීති වා අරියො, අරියඵලපටිලාභකරත්තා වා අරියං ඵලං ලභාපෙති ජනෙතීති අරියො. පුරිමෙන චෙත්ථ අත්තනො කිච්චවසෙන, පච්ඡිමෙන ඵලවසෙන අරියනාමලාභො වුත්තොති දට්ඨබ්බො. චතුසච්චපටිවෙධාවහං කම්මට්ඨානං චතුසච්චකම්මට්ඨානං ¶ , චතුසච්චං වා උද්දිස්ස පවත්තං භාවනාකම්මං යොගිනො සුඛවිසෙසානං ඨානභූතන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානං. පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි ¶ වට්ටං පවත්තිහෙතුභාවතො. පච්ඡිමානි විවට්ටං නිවත්තිතදධිගමුපායභාවතො. වට්ටෙ කම්මට්ඨානාභිනිවෙසො සරූපතො පරිග්ගහසබ්භාවතො. විවට්ටෙ නත්ථි අවිසයත්තා, විසයත්තෙ ච පයොජනාභාවතො. පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි උග්ගණ්හිත්වාති සම්බන්ධො. කම්මට්ඨානපාළියා හි තදත්ථසල්ලක්ඛණෙන වාචුග්ගතකරණං උග්ගහො. තෙනාහ ‘‘වාචාය පුනප්පුනං පරිවත්තෙන්තො’’ති. ඉට්ඨං කන්තන්ති නිරොධමග්ගෙසු නින්නභාවං දස්සෙති, න අභිනන්දනං, තන්නින්නභාවොයෙව ච තත්ථ කම්මකරණං දට්ඨබ්බං.

එකපටිවෙධෙනෙවාති එකඤාණෙනෙව පටිවිජ්ඣනෙන. පටිවෙධො පටිඝාතාභාවෙන විසයෙ නිස්සඞ්ගචාරසඞ්ඛාතං නිබ්බිජ්ඣනං. අභිසමයො අවිරජ්ඣිත්වා විසයස්ස අධිගමසඞ්ඛාතො අවබොධො. ‘‘ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා ජානනමෙව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති පරිඤ්ඤාපටිවෙධො, තෙන. ඉදඤ්ච යථා තස්මිං ඤාණෙ පවත්තෙ පච්ඡා දුක්ඛස්ස සරූපාදිපරිච්ඡෙදෙ සම්මොහො න හොති, තථා පවත්තිං ගහෙත්වා වුත්තං, න පන මග්ගඤාණස්ස ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා (ම. නි. 2.484; 3.104) පවත්තනතො. පහීනස්ස ¶ පුන අප්පහාතබ්බතාය පකට්ඨං හානං චජනං සමුච්ඡින්දනං, පහානමෙව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති පහානපටිවෙධො, තෙන. අයම්පි යස්මිං කිලෙසෙ අප්පහීයමානෙ මග්ගභාවනාය න භවිතබ්බං, අසති ච ¶ මග්ගභාවනාය යො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස කිලෙසස්ස පටිඝාතං කරොන්තස්ස අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තස්ස ඤාණස්ස තථාපවත්තියං පටිඝාතාභාවෙන නිස්සඞ්ගචාරං උපාදාය එවං වුත්තො. සච්ඡිකිරියා පච්චක්ඛකරණං අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කාදිකෙ මුඤ්චිත්වා සරූපතො ආරම්මණකරණං ‘‘ඉදං ත’’න්ති යථාසභාවතො ගහණං, සා එව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො, තෙන. අයං පනස්ස ආවරණස්ස අසමුච්ඡින්දනතො ඤාණං නිරොධං ආලම්බිතුං න සක්කොති, තස්ස සමුච්ඡින්දනතො තං සරූපතො විභාවෙන්තමෙව පවත්තතීති එවං වුත්තො. භාවනා උප්පාදනා, වඩ්ඪනා ච. තත්ථ පඨමමග්ගෙ උප්පාදනට්ඨෙන, දුතියාදීසු වඩ්ඪනට්ඨෙන, උභයත්ථාපි වා උභයථාපි වෙදිතබ්බං. පඨමමග්ගෙපි හි යථාරහං වුට්ඨානගාමිනියං පවත්තං පරිජානනාදිං වඩ්ඪෙන්තො පවත්තොති වඩ්ඪනට්ඨෙන භාවනා සක්කා විඤ්ඤාතුං. දුතියාදීසුපි අප්පහීනකිලෙසප්පහානතො, පුග්ගලන්තරභාවසාධනතො ච උප්පාදනට්ඨෙන භාවනා සක්කා විඤ්ඤාතුං, සා එව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති භාවනාපටිවෙධො, තෙන. අයම්පි ¶ හි යථා ඤාණෙ පවත්තෙ පච්ඡා මග්ගධම්මානං සරූපපරිච්ඡෙදෙ සම්මොහො න හොති, තථා පවත්තිමෙව ගහෙත්වා වුත්තො.

තිට්ඨන්තු තාව යථාධිගතා මග්ගධම්මා, යථාපවත්තෙසු ඵලධම්මෙසුපි අයං යථාධිගතසච්චධම්මෙසු විය විගතසම්මොහොව හොති. තෙනෙවාහ ‘‘දිට්ඨධම්මො පත්තධම්මො විදිතධම්මො පරියොගාළ්හධම්මො’’ති (මහාව. 18; දී. නි. 1.299; ම. නි. 2.69) යතො සචස්ස ධම්මතාසඤ්චොදිතා යථාධිගතසච්චධම්මාලම්බනියො මග්ගවීථිතො පරතො මග්ගඵලපහීනාවසිට්ඨකිලෙසනිබ්බානානං ¶ පච්චවෙක්ඛණා පවත්තන්ති, දුක්ඛසච්චම්මොපි සක්කායදිට්ඨිආදයො. අයඤ්ච අත්ථවණ්ණනා ‘‘පරිඤ්ඤාභිසමයෙනා’’තිආදීසුපි විභාවෙතබ්බා. එකාභිසමයෙන අභිසමෙතීති එත්ථාහ විතණ්ඩවාදී ‘‘අරියමග්ගඤාණං චතූසු සච්චෙසු නානාභිසමයවසෙන කිච්චකර’’න්ති, සො අභිධම්මෙ (කථා. 274) ඔධිසොකථාය සඤ්ඤාපෙතබ්බො. ඉදානි තමෙව එකාභිසමයං විත්ථාරවසෙන විභාවෙතුං ‘‘එවමස්සා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පුබ්බභාගෙ…පෙ… පටිවෙධො හොතී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු පටිවෙධො පුබ්බභාගියො න හොතීති? සච්චමෙතං නිප්පරියායතො, ඉධ පන උග්ගහාදිවසෙන පවත්තො අවබොධො පරියායතො තථා වුත්තො. පටිවෙධනිමිත්තත්තා වා උග්ගහාදිවසෙන පවත්තං දුක්ඛාදීසු පුබ්බභාගෙ ඤාණං ‘‘පටිවෙධො’’ති වුත්තං, න පටිවිජ්ඣනසභාවං. කිච්චතොති පුබ්බභාගෙහි දුක්ඛාදිඤාණෙහි කාතබ්බකිච්චස්ස ඉධ නිප්ඵත්තිතො, ඉමස්සෙව වා ඤාණස්ස දුක්ඛාදිප්පකාසනකිච්චතො, පරිඤ්ඤාදිතොති අත්ථො. ආරම්මණපටිවෙධොති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධමාහ. සාති පච්චවෙක්ඛණා. ඉධාති ¶ ඉමස්මිං ඨානෙ. උග්ගහාදීසු වුච්චමානෙසු න වුත්තා අනවසරත්තා. අධිගමෙ හි සති තස්සා සියා අවසරො.

තංයෙව හි අනවසරං දස්සෙතුං ‘‘ඉමස්ස චා’’තිආදි වුත්තං. පුබ්බෙ පරිග්ගහතොති කම්මට්ඨානපරිග්ගහතො පුබ්බෙ. උග්ගහාදිවසෙන සච්චානං පරිග්ගණ්හනඤ්හි පරිග්ගහො. තථා තානි පරිග්ගණ්හනතො මනසිකාරදළ්හතාය පුබ්බභාගියා දුක්ඛපරිඤ්ඤාදයො හොන්ති යෙවාති ආහ ‘‘පරිග්ගහතො පට්ඨාය හොතී’’ති. අපරභාගෙති මග්ගක්ඛණෙ. දුද්දසත්තාති අත්තනො පවත්තික්ඛණවසෙන ¶ පාකටානිපි පකතිඤාණෙන සභාවරසතො දට්ඨුං අසක්කුණෙය්යත්තා. ගම්භීරෙනෙව ච භාවනාඤාණෙන, තථාපි මත්ථකප්පත්තෙන අරියමග්ගඤාණෙනෙව යාථාවතො පස්සිතබ්බත්තා ගම්භීරානි ¶ . තෙනාහ ‘‘ලක්ඛණපටිවෙධතො පන උභයම්පි ගම්භීර’’න්ති. ඉතරානි අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකතාය අච්චන්තසුඛප්පත්තාය අනුප්පත්තිභවතාය, අනුප්පන්නපුබ්බතාය ච පවත්තිවසෙන අපාකටත්තා ච පරමගම්භීරත්තා, තථා පරමගම්භීරඤාණෙනෙව පස්සිතබ්බතාය පකතිඤාණෙන දට්ඨුං න සක්කුණෙය්යානීති දුද්දසානි. තෙනාහ ‘‘ඉතරෙසං පනා’’තිආදි. පයොගොති කිරියා, වායාමො වා. තස්ස මහන්තතරස්ස ඉච්ඡිතබ්බතං, දුක්කරතරතඤ්ච උපමාහි දස්සෙති ‘‘භවග්ගග්ගහණත්ථ’’න්තිආදිනා. පටිවෙධක්ඛණෙති අරියස්ස මග්ගස්ස චතුසච්චසම්පටිවෙධක්ඛණෙ. එකමෙව තං ඤාණන්ති දුක්ඛාදීසු පරිඤ්ඤාදිකිච්චසාධනවසෙන එකමෙව තං මග්ගඤාණං හොති.

ඉමෙසු තීසු ඨානෙසූති ඉමෙසු විරමිතබ්බතාවසෙන ජොතිතෙසු තීසු කාමබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කවත්ථූසු. විසුං විසුං උප්පන්නස්ස තිවිධඅකුසලසඞ්කප්පස්ස. පදපච්ඡෙදතොති එත්ථ ගතමග්ගො ‘‘පද’’න්ති වුච්චති, යෙන ච උපායෙන කාරණෙන කාමවිතක්කො උප්පජ්ජති, සො තස්ස ගතමග්ගොති තස්ස පච්ඡෙදො ඝාතො පදපච්ඡෙදො, තතො පදපච්ඡෙදතො. අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනං අනුප්පත්තිසාධනං, තස්ස වසෙන. මග්ගකිච්චසාධනෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානො එකොව තිවිධකිච්චසාධනො කුසලසඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. තිවිධාකුසලසඞ්කප්පසමුච්ඡෙදනමෙව හෙත්ථ තිවිධකිච්චසාධනං දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන ‘‘ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසූ’’තිආදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

මුසාවාදාවෙරමණිආදයොති එත්ථ යස්මා සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ¶ (විභ. 703) විරතිචෙතනා, සබ්බෙ සම්පයුත්තධම්මා ච සික්ඛාපදානීති ආගතානීති තත්ථ පධානානං විරතිචෙතනානං වසෙන ‘‘විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපී’’ති (විභ. අට්ඨ. 703) සම්මොහවිනොදනියං වුත්තං, තස්මා කෙචි ‘‘ආදි-සද්දෙන න කෙවලං පිසුණවාචා වෙරමණිආදීනංයෙව සඞ්ගහො, අථ ඛො තාදිසානං චෙතනානම්පි ¶ සඞ්ගහො’’ති වදන්ති, තං පුබ්බභාගවසෙන වුච්චමානත්තා යුජ්ජෙය්ය, මුසාවාදාදීහි විරමණකාලෙ වා විරතියො, සුභාසිතාදිවාචාභාසනාදිකාලෙ ච චෙතනායො යොජෙතබ්බා, මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොව ඉච්ඡිතබ්බා චෙතනානං අමග්ගඞ්ගත්තා. එකස්ස ඤාණස්ස දුක්ඛාදිඤාණතා විය, එකාය විරතියා මුසාවාදාදිවිරතිභාවො විය ච එකාය චෙතනාය සම්මාවාචාදිකිච්චත්තයසාධනසභාවාභාවා සම්මාවාචාදිභාවාසිද්ධිතො, තංසිද්ධියං අඞ්ගත්තයතාසිද්ධිතො ච.

භික්ඛුස්ස ¶ ආජීවහෙතුකං කායවචීදුච්චරිතං නාම අයොනිසො ආහාරපරියෙසනහෙතුකමෙව සියාති ආහ ‘‘ඛාදනීය…පෙ… දුච්චරිත’’න්ති. කායවචීදුච්චරිතග්ගහණඤ්ච කායවචීද්වාරෙයෙව ආජීවපකොපො, න මනොද්වාරෙති දස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘ඉමෙසුයෙව සත්තසු ඨානෙසූ’’ති.

අනුප්පන්නානන්ති අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්මණවසෙන වා අනුප්පන්නානං. අඤ්ඤථා හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනුප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා නාම න සන්ති. තෙනාහ ‘‘එකස්මිං භවෙ’’තිආදි. යස්මිං භවෙ අයං ඉමං වීරියං ආරභති, තස්මිං එකස්මිං භවෙ.ජනෙතීති උප්පාදෙති. තාදිසං ඡන්දං කුරුමානො එවං ඡන්දං ජනෙති නාම. වායාමං කරොතීති පයොගං පරක්කමං කරොති. වීරියං ¶ පවත්තෙතීති කායිකචෙතසිකවීරියං පකාරතො වත්තෙති. වීරියෙන චිත්තං පග්ගහිතං කරොතීති තෙනෙව සහජාතවීරියෙන චිත්තං උක්ඛිපෙන්තො කොසජ්ජපාතතො නිසෙධනෙන පග්ගහිතං කරොති. පදහනං පවත්තෙතීති පධානං වීරියං කරොති. පටිපාටියා පනෙතානි චත්තාරි පදානි ආසෙවනාභාවනාබහුලීකම්මසාතච්චකිරියාහි යොජෙතබ්බානි.

උප්පන්නපුබ්බානන්ති සදිසවොහාරෙන වුත්තං. භවති හි තංසදිසෙසු තබ්බොහාරො යථා ‘‘සා එව තිත්තිරි, තානි එව ඔසධානී’’ති. තෙනාහ ‘‘ඉදානි තාදිසෙ’’ති. උප්පන්නානන්ති ‘‘අනුප්පන්නා’’ති අවත්තබ්බතං ආපන්නානං. පහානායාති පජහනත්ථාය. අනුප්පන්නානං කුසලානන්ති එත්ථ කුසලාති උත්තරිමනුස්සධම්මා අධිප්පෙතා, තෙසඤ්ච උප්පාදො නාම අධිගමො පටිලාභො, තප්පටික්ඛෙපෙන අනුප්පාදො අප්පටිලාභොති ආහ ‘‘අප්පටිලද්ධානං පඨමජ්ඣානාදීන’’න්ති. ‘‘ඨිතියා වීරියං ආරභතී’’ති වුත්තෙ න ඛණඨිති අධිප්පෙතා තදත්ථං වීරියාරබ්භෙන පයොජනාභාවතො, අථ ඛො පබන්ධඨිති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘පුනප්පුනං උප්පත්තිපබන්ධවසෙන ඨිතත්ථ’’න්ති. සම්මුස්සනං පටිපක්ඛධම්මවසෙන අදස්සනමුපගමනන්ති තප්පටික්ඛෙපෙන අසම්මුස්සනං අසම්මොසොති ආහ ‘‘අසම්මොසායාති අවිනාසනත්ථ’’න්ති. භිය්යොභාවො පුනප්පුනං භවනං, සො පන ¶ උපරූපරි උප්පත්තීති ආහ ‘‘උපරිභාවායා’’ති. වෙපුල්ලං අභිණ්හප්පවත්තියා පගුණබලවභාවාපත්තීති වුත්තං ‘‘වෙපුල්ලායාති විපුලභාවායා’’ති, මහන්තභාවායාති අත්ථො. භාවනාය පරිපූරණත්ථන්ති ඣානාදිභාවනාපරිබ්රූහනත්ථං.

චතූසු ¶ ඨානෙසූති අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදීසු චතූසු ඨානෙසු. කිච්චසාධනවසෙනාති චතුබ්බිධස්සපි කිච්චස්ස ¶ එකජ්ඣං නිප්ඵාදනවසෙන.

ඣානානි පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි නානාති යදිපි සමාධිඋපකාරකෙහි අභිනිරොපනානුමජ්ජනසම්පියායනබ්රූහනසන්තසුඛසභාවෙහි විතක්කාදීහි සම්පයොගභෙදතො භාවනාතිසයප්පවත්තානං චතුන්නං ඣානානං වසෙන සම්මාසමාධි විභත්තො, තථාපි වායාමො විය අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදිචතුවායාමකිච්චං, සති විය ච අසුභාසුඛානිච්චානත්තෙසු කායාදීසු සුභාදිසඤ්ඤාප්පහානචතුසතිකිච්චං, එකො සමාධි චතුඣානසමාධිකිච්චං න සාධෙතීති පුබ්බභාගෙපි පඨමජ්ඣානසමාධි එව මග්ගක්ඛණෙපි, තථා පුබ්බභාගෙපි චතුත්ථජ්ඣානසමාධි එව මග්ගක්ඛණෙ පීති අත්ථො. නානාමග්ගවසෙනාති පඨමමග්ගාදිනානාමග්ගවසෙන ඣානානි නානා. දුතියාදයොපි මග්ගා දුතියාදීනං ඣානානං. අයං පනස්සාති එත්ථ මග්ගභාවෙන චතුබ්බිධම්පි එකත්තෙන ගහෙත්වා ‘‘අස්සා’’ති වුත්තං, අස්ස මග්ගස්සාති අත්ථො. අයන්ති පන අයං ඣානවසෙන සබ්බසදිසසබ්බාසදිසෙකච්චසදිසතා විසෙසො.

පාදකජ්ඣානනියමෙන හොතීති ඉධ පාදකජ්ඣානනියමං ධුරං කත්වා වුත්තං, යථා චෙත්ථ, එවං සම්මොහවිනොදනියම්පි (විභ. අට්ඨ. 205). අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 350) පන විපස්සනානියමො වුත්තො සබ්බවාදාවිරොධතො, ඉධ පන සම්මසිතජ්ඣානපුග්ගලජ්ඣාසයවාදනිවත්තනතො පාදකජ්ඣානනියමො වුත්තො. විපස්සනානියමො පන සාධාරණත්තා ඉධාපි න පටික්ඛිත්තොති දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤෙ ච ආචරියවාදා පරතො වක්ඛමානා විභජිතබ්බාති යථාවුත්තමෙව තාව පාදකජ්ඣානනියමං විභජන්තො ආහ ‘‘පාදකජ්ඣානනියමෙන තාවා’’ති. පඨමජ්ඣානිකො හොති, යස්මා ආසන්නපදෙසෙ වුට්ඨිතසමාපත්ති මග්ගස්ස ¶ අත්තනො සදිසභාවං කරොති භූමිවණ්ණො විය ගොධාවණ්ණස්ස. පරිපුණ්ණානෙව හොන්තීති අට්ඨ සත්ත ච හොන්තීති අත්ථො. සත්ත හොන්ති සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභාවතො. ඡ හොන්ති පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අභාවතො. මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගානං සත්තඡභාවං අතිදිසති ‘‘එස නයො’’ති. අරූපෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානං…පෙ… වුත්තං අට්ඨසාලිනියන්ති අධිප්පායො. නනු තත්ථ ‘‘අරූපෙ තිකචතුක්කජ්ඣානං උප්පජ්ජතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 350) වුත්තං ¶ , න ‘‘චතුක්කපඤ්චකජ්ඣාන’’න්ති? සච්චමෙතං, යෙසු පන සංසයො අත්ථි, තෙසං උප්පත්තිදස්සනෙන ¶ , තෙන අත්ථතො ‘‘චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තමෙව හොතීති එවමාහාති වෙදිතබ්බං. සමුදායඤ්ච අපෙක්ඛිත්වා ‘‘තඤ්ච ලොකුත්තරං, න ලොකිය’’න්ති ආහ ‘‘අවයවෙකත්තං ලිඞ්ගසමුදායස්ස විසෙසකං හොතී’’ති. චතුත්ථජ්ඣානමෙව හි තත්ථ ලොකියං උප්පජ්ජති, න චතුක්කං, පඤ්චකං වාති. එත්ථ කථන්ති පාදකජ්ඣානස්ස අභාවා කථං දට්ඨබ්බන්ති අත්ථො. තංඣානිකාවස්ස තත්ථ තයො මග්ගා උප්පජ්ජන්ති, තජ්ඣානිකංපඨමඵලාදිං පාදකං කත්වා උපරිමග්ගභාවනායාති අධිප්පායො. තිකචතුක්කජ්ඣානිකං පන මග්ගං භාවෙත්වා තත්ථ උප්පන්නස්ස අරූපචතුත්ථජ්ඣානං, තජ්ඣානිකං ඵලඤ්ච පාදකං කත්වා උපරිමග්ගභාවනාය අඤ්ඤඣානිකාපි උප්පජ්ජන්තීති, ඣානඞ්ගාදිනියාමිකා පුබ්බාභිසඞ්ඛාරසමාපත්තිපාදකං, න සම්මසිතබ්බාති ඵලස්සාපි පාදකතා දට්ඨබ්බා.

කෙචි පනාති මොරවාපීමහාදත්තත්ථෙරං සන්ධායාහ. පුන කෙචීති තිපිටකචූළාභයත්ථෙරං ¶ . තතියවාරෙ කෙචීති ‘‘පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙතී’’ති එවං වාදිනං තිපිටකචූළනාගත්ථෙරඤ්චෙව අනන්තරං වුත්තෙ ද්වෙ ච ථෙරෙ ඨපෙත්වා ඉතරෙ ථෙරෙ සන්ධාය වදති.

403. සසන්තතිපරියාපන්නානං දුක්ඛසමුදයානං අප්පවත්තිභාවෙන පරිග්ගය්හමානො නිරොධොපි සසන්තතිපරියාපන්නො විය හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘අත්තනො වා චත්තාරි සච්චානී’’ති. පරස්ස වාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තෙනාහ භගවා ‘‘ඉමස්මිංයෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච පඤ්ඤාපෙමි, ලොකසමුදයඤ්ච පඤ්ඤාපෙමි, ලොකනිරොධඤ්ච පඤ්ඤාපෙමි, ලොකනිරොධගාමිනිපටිපදඤ්ච පඤ්ඤාපෙමී’’ති (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45) කථං පන ආදිකම්මිකො නිරොධමග්ගසච්චානි පරිග්ගණ්හාතීති? අනුස්සවාදිසිද්ධමාකාරං පරිග්ගණ්හාති. එවඤ්ච කත්වා ලොකුත්තරබොජ්ඣඞ්ගෙ උද්දිස්සාපි පරිග්ගහො න විරුජ්ඣති. යථාසම්භවතොති සම්භවානුරූපං, ඨපෙත්වා නිරොධසච්චං සෙසසච්චවසෙන සමුදයවයාති වෙදිතබ්බාති අත්ථො.

ධම්මානුපස්සනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

404. ‘‘අට්ඨිකසඞ්ඛලිකං ¶ සමංස’’න්තිආදිකා සත්ත සිවථිකා අට්ඨිකකම්මට්ඨානතාය ඉතරාසං ¶ උද්ධුමාතකාදීනං සභාවෙනෙවාති නවන්නං සිවථිකානං අප්පනාකම්මට්ඨානතා වුත්තා. ද්වෙයෙවාති ආනාපානං, ද්වත්තිංසාකාරොති ඉමානි ද්වෙයෙව. අභිනිවෙසොති විපස්සනාභිනිවෙසො, සො පන සම්මසනියධම්මපරිග්ගහො. ඉරියාපථා, ආලොකිතාදයො ච රූපධම්මානං අවත්ථාවිසෙසමත්තතාය න සම්මසනුපගා විඤ්ඤත්තිආදයො විය. නීවරණබොජ්ඣඞ්ගා ආදිතො න පරිග්ගහෙතබ්බාති ¶ වුත්තං ‘‘ඉරියාපථ…පෙ… න ජායතී’’ති. කෙසාදිඅපදෙසෙන තදුපාදානධම්මා විය ඉරියාපථාදිඅපදෙසෙන තදවත්ථා රූපධම්මා පරිග්ගය්හන්ති, නීවරණාදිමුඛෙන ච තංසම්පයුත්තා, තංනිස්සයධම්මාති අධිප්පායෙන මහාසිවත්ථෙරො ච ඉරියාපථාදීසුපි ‘‘අභිනිවෙසො ජායතී’’ති අවොච. ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ’’තිආදි පන සභාවතො ඉරියාපථාදීනං ආදිකම්මිකස්ස අනිච්ඡිතභාවදස්සනං. අපරිඤ්ඤාපුබ්බිකා හි පරිඤ්ඤාති.

කාමං ‘‘ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛූ’’තිආදිනා උද්දෙසනිද්දෙසෙසු තත්ථ තත්ථ භික්ඛුග්ගහණං කතං තංපටිපත්තියා භික්ඛුභාවදස්සනත්ථං, දෙසනා පන සබ්බසාධාරණාති දස්සෙතුං ‘‘යො හි කොචි භික්ඛවෙ’’ ඉච්චෙව වුත්තං, න භික්ඛු යෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘යො හි කොචි භික්ඛු වා’’තිආදිමාහ. දස්සනමග්ගෙන ඤාතමරියාදං අනතික්කමිත්වා ජානන්තී සිඛාප්පත්තා අග්ගමග්ගපඤ්ඤා අඤ්ඤා නාම, තස්ස ඵලභාවතො අග්ගඵලං පීති ආහ ‘‘අඤ්ඤාති අරහත්ත’’න්ති.

අප්පතරෙපි කාලෙ සාසනස්ස නිය්යානිකභාවං දස්සෙන්තොති යොජනා. නිය්යාතෙන්තොති නිගමෙන්තො.

මහාසතිපට්ඨානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.