📜
11. දසුත්තරසුත්තවණ්ණනා
350. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති දසුත්තරසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා – ආවුසො භික්ඛවෙති සාවකානං ආලපනමෙතං. බුද්ධා හි පරිසං ආමන්තයමානා ‘භික්ඛවෙ’ති වදන්ති. සාවකා සත්ථාරං උච්චට්ඨානෙ ඨපෙස්සාමාති සත්ථු ආලපනෙන අනාලපිත්වා ආවුසොති ආලපන්ති. තෙ භික්ඛූති තෙ ධම්මසෙනාපතිං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා භික්ඛූ. කෙ පන තෙ භික්ඛූති? අනිබද්ධවාසා දිසාගමනීයා භික්ඛූ. බුද්ධකාලෙ ද්වෙ වාරෙ භික්ඛූ සන්නිපතන්ති – උපකට්ඨවස්සූපනායිකකාලෙ ච පවාරණකාලෙ ච. උපකට්ඨවස්සූපනායිකාය දසපි වීසතිපි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි භික්ඛූ වග්ගා වග්ගා කම්මට්ඨානත්ථාය ආගච්ඡන්ති. භගවා තෙහි සද්ධිං සම්මොදිත්වා කස්මා, භික්ඛවෙ, උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය විචරථාති පුච්ඡති. අථ තෙ ‘‘භගවා කම්මට්ඨානත්ථං ආගතම්හ, කම්මට්ඨානං නො දෙථා’’ති යාචන්ති.
සත්ථා තෙසං චරියවසෙන රාගචරිතස්ස අසුභකම්මට්ඨානං දෙති. දොසචරිතස්ස මෙත්තාකම්මට්ඨානං, මොහචරිතස්ස උද්දෙසො පරිපුච්ඡා – ‘කාලෙන ධම්මස්සවනං, කාලෙන ධම්මසාකච්ඡා, ඉදං තුය්හං සප්පාය’න්ති ආචික්ඛති. විතක්කචරිතස්ස ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං දෙති. සද්ධාචරිතස්ස පසාදනීයසුත්තන්තෙ බුද්ධසුබොධිං ධම්මසුධම්මතං සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිඤ්ච පකාසෙති. ඤාණචරිතස්ස අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තෙ ගම්භීරෙ සුත්තන්තෙ කථෙති. තෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සචෙ සප්පායං හොති, තත්ථෙව වසන්ති. නො චෙ හොති, සප්පායං සෙනාසනං පුච්ඡිත්වා ගච්ඡන්ති. තෙ තත්ථ වසන්තා තෙමාසිකං පටිපදං ගහෙත්වා ඝටෙත්වා වායමන්තා සොතාපන්නාපි හොන්ති සකදාගාමිනොපි අනාගාමිනොපි අරහන්තොපි.
තතො වුත්ථවස්සා පවාරෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භගවා ¶ අහං තුම්හාකං සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සොතාපත්තිඵලං පත්තො…පෙ… අහං අග්ගඵලං අරහත්ත’’න්ති පටිලද්ධගුණං ආරොචෙන්ති. තත්ථ ඉමෙ භික්ඛූ උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය ආගතා. එවං ආගන්ත්වා ගච්ඡන්තෙ පන ¶ භික්ඛූ ¶ භගවා අග්ගසාවකානං සන්තිකං පෙසෙති, යථාහ ‘‘අපලොකෙථ පන, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ’’ති. භික්ඛූ ච වදන්ති ‘‘කිං නු ඛො මයං, භන්තෙ, අපලොකෙම සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ’’ති (සං. නි. 3.2). අථ නෙ භගවා තෙසං දස්සනෙ උය්යොජෙසි. ‘‘සෙවථ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ; භජථ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ. පණ්ඩිතා භික්ඛූ අනුග්ගාහකා සබ්රහ්මචාරීනං. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ජනෙතා එවං සාරිපුත්තො. සෙය්යථාපි ජාතස්ස ආපාදෙතා එවං මොග්ගල්ලානො. සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, සොතාපත්තිඵලෙ විනෙති, මොග්ගල්ලානො උත්තමත්ථෙ’’ති (ම. නි. 3.371).
තදාපි භගවා ඉමෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා තෙසං භික්ඛූනං ආසයං උපපරික්ඛන්තො ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ සාවකවිනෙය්යා’’ති අද්දස. සාවකවිනෙය්යා නාම යෙ බුද්ධානම්පි ධම්මදෙසනාය බුජ්ඣන්ති සාවකානම්පි. බුද්ධවිනෙය්යා පන සාවකා බොධෙතුං න සක්කොන්ති. සාවකවිනෙය්යභාවං පන එතෙසං ඤත්වා කතරස්ස භික්ඛුනො දෙසනාය බුජ්ඣිස්සන්තීති ඔලොකෙන්තො සාරිපුත්තස්සාති දිස්වා ථෙරස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. ථෙරො තෙ භික්ඛූ පුච්ඡි ‘‘සත්ථු සන්තිකං ගතත්ථ ආවුසො’’ති. ‘‘ආම, ගතම්හ සත්ථාරා පන අම්හෙ තුම්හාකං සන්තිකං පෙසිතා’’ති. තතො ථෙරො ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ මය්හං දෙසනාය බුජ්ඣිස්සන්ති, කීදිසී නු ඛො තෙසං දෙසනා වට්ටතී’’ති චින්තෙන්තො ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ සමග්ගාරාමා, සාමග්ගිරසස්ස දීපිකා නෙසං දෙසනා වට්ටතී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා තථාරූපං දෙසනං දෙසෙතුකාමො දසුත්තරං පවක්ඛාමීතිආදිමාහ. තත්ථ දසධා මාතිකං ඨපෙත්වා විභත්තොති දසුත්තරො, එකකතො පට්ඨාය යාව දසකා ගතොතිපි දසුත්තරො, එකෙකස්මිං පබ්බෙ දස දස පඤ්හා විසෙසිතාතිපි දසුත්තරො, තං දසුත්තරං. පවක්ඛාමීති කථෙස්සාමි. ධම්මන්ති සුත්තං. නිබ්බානපත්තියාති නිබ්බානපටිලාභත්ථාය. දුක්ඛස්සන්තකිරියායාති සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස පරියන්තකරණත්ථං. සබ්බගන්ථප්පමොචනන්ති අභිජ්ඣාකායගන්ථාදීනං සබ්බගන්ථානං පමොචනං.
ඉති ථෙරො දෙසනං උච්චං කරොන්තො ¶ භික්ඛූනං තත්ථ පෙමං ජනෙන්තො එවමෙතං උග්ගහෙතබ්බං පරියාපුණිතබ්බං ධාරෙතබ්බං වාචෙතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්තීති චතූහි පදෙහි වණ්ණං කථෙසි, ‘‘එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො’’තිආදිනා නයෙන තෙසං තෙසං සුත්තානං භගවා විය.
එකධම්මවණ්ණනා
351. (ක) තත්ථ ¶ බහුකාරොති බහූපකාරො.
(ඛ) භාවෙතබ්බොති ¶ වඩ්ඪෙතබ්බො.
(ග) පරිඤ්ඤෙය්යොති තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිතබ්බො.
(ඝ) පහාතබ්බොති පහානානුපස්සනාය පජහිතබ්බො.
(ඞ) හානභාගියොති අපායගාමිපරිහානාය සංවත්තනකො.
(ච) විසෙසභාගියොති විසෙසගාමිවිසෙසාය සංවත්තනකො.
(ඡ) දුප්පටිවිජ්ඣොති දුප්පච්චක්ඛකරො.
(ජ) උප්පාදෙතබ්බොති නිප්ඵාදෙතබ්බො.
(ඣ) අභිඤ්ඤෙය්යොති ඤාතපරිඤ්ඤාය අභිජානිතබ්බො.
(ඤ) සච්ඡිකාතබ්බොති පච්චක්ඛං කාතබ්බො.
එවං සබ්බත්ථ මාතිකාසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉති ආයස්මා සාරිපුත්තො යථා නාම දක්ඛො වෙළුකාරො සම්මුඛීභූතං වෙළුං ඡෙත්වා නිග්ගණ්ඨිං කත්වා දසධා ඛණ්ඩෙ කත්වා එකමෙකං ඛණ්ඩං හීරං හීරං කරොන්තො ඵාලෙති, එවමෙව තෙසං භික්ඛූනං සප්පායං දෙසනං උපපරික්ඛිත්වා දසධා මාතිකං ඨපෙත්වා එකෙකකොට්ඨාසෙ එකෙකපදං විභජන්තො ‘‘කතමො එකො ධම්මො බහුකාරො, අප්පමාදො කුසලෙසු ධම්මෙසූති’’තිආදිනා නයෙන දෙසනං විත්ථාරෙතුං ආරද්ධො.
තත්ථ අප්පමාදො කුසලෙසු ධම්මෙසූති සබ්බත්ථකං උපකාරකං අප්පමාදං කථෙසි. අයඤ්හි අප්පමාදො නාම සීලපූරණෙ, ඉන්ද්රියසංවරෙ, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාය, ජාගරියානුයොගෙ, සත්තසු සද්ධම්මෙසු, විපස්සනාගබ්භං ගණ්හාපනෙ, අත්ථපටිසම්භිදාදීසු, සීලක්ඛන්ධාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධෙසු, ඨානාට්ඨානෙසු, මහාවිහාරසමාපත්තියං, අරියසච්චෙසු, සතිපට්ඨානාදීසු, බොධිපක්ඛියෙසු, විපස්සනාඤාණාදීසු අට්ඨසු විජ්ජාසූති සබ්බෙසු අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලෙසු ධම්මෙසු බහූපකාරො.
තෙනෙව ¶ ¶ නං භගවා ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායති. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙතෙ අප්පමාදමූලකා අප්පමාදසමොසරණා, අප්පමාදො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.139) නයෙන හත්ථිපදාදීහි ඔපම්මෙහි ඔපමෙන්තො සංයුත්තනිකායෙ ¶ අප්පමාදවග්ගෙ නානප්පකාරං ථොමෙති. තං සබ්බං එකපදෙනෙව සඞ්ගහෙත්වා ථෙරො අප්පමාදො කුසලෙසු ධම්මෙසූති ආහ. ධම්මපදෙ අප්පමාදවග්ගෙනාපිස්ස බහූපකාරතා දීපෙතබ්බා. අසොකවත්ථුනාපි දීපෙතබ්බා –
(ක) අසොකරාජා හි නිග්රොධසාමණෙරස්ස ‘‘අප්පමාදො අමතපද’’න්ති ගාථං සුත්වා එව ‘‘තිට්ඨ, තාත, මය්හං තයා තෙපිටකං බුද්ධවචනං කථිත’’න්ති සාමණෙරෙ පසීදිත්වා චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි කාරෙසි. ඉති ථාමසම්පන්නෙන භික්ඛුනා අප්පමාදස්ස බහූපකාරතා තීහි පිටකෙහි දීපෙත්වා කථෙතබ්බා. යංකිඤ්චි සුත්තං වා ගාථං වා අප්පමාදදීපනත්ථං ආහරන්තො ‘‘අට්ඨානෙ ඨත්වා ආහරසි, අතිත්ථෙන පක්ඛන්දො’’ති න වත්තබ්බො. ධම්මකථිකස්සෙවෙත්ථ ථාමො ච බලඤ්ච පමාණං.
(ඛ) කායගතාසතීති ආනාපානං චතුඉරියාපථො සතිසම්පජඤ්ඤං ද්වත්තිංසාකාරො චතුධාතුවවත්ථානං දස අසුභා නව සිවථිකා චුණ්ණිකමනසිකාරො කෙසාදීසු චත්තාරි රූපජ්ඣානානීති එත්ථ උප්පන්නසතියා එතං අධිවචනං. සාතසහගතාති ඨපෙත්වා චතුත්ථජ්ඣානං අඤ්ඤත්ථ සාතසහගතා හොති සුඛසම්පයුත්තා, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.
(ග) සාසවො උපාදානියොති ආසවානඤ්චෙව උපාදානානඤ්ච පච්චයභූතො. ඉති තෙභූමකධම්මමෙව නියමෙති.
(ඝ) අස්මිමානොති රූපාදීසු අස්මීති මානො.
(ඞ) අයොනිසො මනසිකාරොති අනිච්චෙ නිච්චන්තිආදිනා නයෙන පවත්තො උප්පථමනසිකාරො.
(ච) විපරියායෙන යොනිසො මනසිකාරො වෙදිතබ්බො.
(ඡ) ආනන්තරිකො ¶ චෙතොසමාධීති අඤ්ඤත්ථ මග්ගානන්තරං ඵලං ආනන්තරිකො චෙතොසමාධි නාම ¶ . ඉධ පන විපස්සනානන්තරො මග්ගො විපස්සනාය වා අනන්තරත්තා අත්තනො වා අනන්තරං ඵලදායකත්තා ආනන්තරිකො චෙතොසමාධීති අධිප්පෙතො.
(ජ) අකුප්පං ඤාණන්ති අඤ්ඤත්ථ ඵලපඤ්ඤා අකුප්පඤාණං නාම. ඉධ පච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා අධිප්පෙතා.
(ඣ) ආහාරට්ඨිතිකාති පච්චයට්ඨිතිකා. අයං එකො ධම්මොති යෙන පච්චයෙන තිට්ඨන්ති, අයං එකො ධම්මො ඤාතපරිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤෙය්යො.
(ඤ) අකුප්පා ¶ චෙතොවිමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති.
ඉමස්මිං වාරෙ අභිඤ්ඤාය ඤාතපරිඤ්ඤා කථිතා. පරිඤ්ඤාය තීරණපරිඤ්ඤා. පහාතබ්බසච්ඡිකාතබ්බෙහි පහානපරිඤ්ඤා. දුප්පටිවිජ්ඣොති එත්ථ පන මග්ගො කථිතො. සච්ඡිකාතබ්බොති ඵලං කථිතං, මග්ගො එකස්මිංයෙව පදෙ ලබ්භති. ඵලං පන අනෙකෙසුපි ලබ්භතියෙව.
භූතාති සභාවතො විජ්ජමානා. තච්ඡාති යාථාවා. තථාති යථා වුත්තා තථාසභාවා. අවිතථාති යථා වුත්තා න තථා න හොන්ති. අනඤ්ඤථාති වුත්තප්පකාරතො න අඤ්ඤථා. සම්මා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධාති තථාගතෙන බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා හෙතුනා කාරණෙන සයමෙව අභිසම්බුද්ධා ඤාතා විදිතා සච්ඡිකතා. ඉමිනා ථෙරො ‘‘ඉමෙ ධම්මා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, අහං පන තුම්හාකං රඤ්ඤො ලෙඛවාචකසදිසො’’ති ජිනසුත්තං දස්සෙන්තො ඔකප්පනං ජනෙසි.
එකධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ද්වෙධම්මවණ්ණනා
352. (ක) ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා බහුකාරාති ඉමෙ ද්වෙ සතිසම්පජඤ්ඤා ධම්මා සීලපූරණාදීසු අප්පමාදො විය සබ්බත්ථ උපකාරකා හිතාවහා.
(ඛ) සමථො ¶ ¶ ච විපස්සනා චාති ඉමෙ ද්වෙ සඞ්ගීතිසුත්තෙ ලොකියලොකුත්තරා කථිතා. ඉමස්මිං දසුත්තරසුත්තෙ පුබ්බභාගා කථිතා.
(ඡ) සත්තානං සංකිලෙසාය සත්තානං විසුද්ධියාති අයොනිසො මනසිකාරො හෙතු චෙව පච්චයො ච සත්තානං සංකිලෙසාය, යොනිසො මනසිකාරො විසුද්ධියා. තථා දොවචස්සතා පාපමිත්තතා සංකිලෙසාය; සොවචස්සතා කල්යාණමිත්තතා විසුද්ධියා. තථා තීණි අකුසලමූලානි; තීණි කුසලමූලානි. චත්තාරො යොගා චත්තාරො විසංයොගා. පඤ්ච චෙතොඛිලා පඤ්චින්ද්රියානි. ඡ අගාරවා ඡ ගාරවා. සත්ත අසද්ධම්මා සත්ත සද්ධම්මා. අට්ඨ කුසීතවත්ථූනි අට්ඨ ආරම්භවත්ථූනි. නව ආඝාතවත්ථූනි නව ආඝාතප්පටිවිනයා. දස අකුසලකම්මපථා දස කුසලකම්මපථාති එවං පභෙදා ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා දුප්පටිවිජ්ඣාති වෙදිතබ්බා.
(ඣ) සඞ්ඛතා ධාතූති පච්චයෙහි කතා පඤ්චක්ඛන්ධා. අසඞ්ඛතා ධාතූති පච්චයෙහි අකතං නිබ්බානං.
(ඤ) විජ්ජා ච විමුත්ති චාති එත්ථ විජ්ජාති තිස්සො විජ්ජා. විමුත්තීති අරහත්තඵලං.
ඉමස්මිං වාරෙ අභිඤ්ඤාදීනි එකකසදිසානෙව, උප්පාදෙතබ්බපදෙ ¶ පන මග්ගො කථිතො, සච්ඡිකාතබ්බපදෙ ඵලං.
ද්වෙධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
තයොධම්මවණ්ණනා
353. (ඡ) කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්මන්ති එත්ථ නෙක්ඛම්මන්ති අනාගාමිමග්ගො අධිප්පෙතො. සො හි සබ්බසො කාමානං නිස්සරණං. රූපානං නිස්සරණං යදිදං ආරුප්පන්ති එත්ථ ආරුප්පෙපි අරහත්තමග්ගො. පුන උප්පත්තිනිවාරණතො සබ්බසො රූපානං නිස්සරණං නාම. නිරොධො තස්ස ¶ නිස්සරණන්ති ඉධ අරහත්තඵලං නිරොධොති ¶ අධිප්පෙතං. අරහත්තඵලෙන හි නිබ්බානෙ දිට්ඨෙ පුන ආයතිං සබ්බසඞ්ඛාරා න හොන්තීති අරහත්තං සඞ්ඛතනිරොධස්ස පච්චයත්තා නිරොධොති වුත්තං.
(ජ) අතීතංසෙ ඤාණන්ති අතීතංසාරම්මණං ඤාණං ඉතරෙසුපි එසෙව නයො.
ඉමස්මිම්පි වාරෙ අභිඤ්ඤාදයො එකකසදිසාව. දුප්පටිවිජ්ඣපදෙ පන මග්ගො කථිතො, සච්ඡිකාතබ්බෙ ඵලං.
තයොධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චත්තාරොධම්මවණ්ණනා
354. (ක) චත්තාරි චක්කානීති එත්ථ චක්කං නාම දාරුචක්කං, රතනචක්කං, ධම්මචක්කං, ඉරියාපථචක්කං, සම්පත්තිචක්කන්ති පඤ්චවිධං. තත්ථ ‘‘යං පනිදං සම්ම, රථකාර, චක්කං ඡහි මාසෙහි නිට්ඨිතං, ඡාරත්තූනෙහී’’ති (අ. නි. 3.15) ඉදං දාරුචක්කං. ‘‘පිතරා පවත්තිතං චක්කං අනුප්පවත්තෙතී’’ති (අ. නි. 5.132) ඉදං රතනචක්කං. ‘‘පවත්තිතං චක්ක’’න්ති (ම. නි. 2.399) ඉදං ධම්මචක්කං. ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්ති (සං. නි. 1.29) ඉදං ඉරියාපථචක්කං. ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං පවත්තතී’’ති (අ. නි. 4.31) ඉදං සම්පත්තිචක්කං. ඉධාපි එතදෙව අධිප්පෙතං.
පතිරූපදෙසවාසොති යත්ථ චතස්සො පරිසා සන්දිස්සන්ති, එවරූපෙ අනුච්ඡවිකෙ දෙසෙ වාසො. සප්පුරිසූපනිස්සයොති බුද්ධාදීනං සප්පුරිසානං අවස්සයනං සෙවනං භජනං. අත්තසම්මාපණිධීති අත්තනො සම්මා ඨපනං, සචෙ පන පුබ්බෙ අස්සද්ධාදීහි සමන්නාගතො හොති, තානි පහාය සද්ධාදීසු පතිට්ඨාපනං. පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතාති පුබ්බෙ උපචිතකුසලතා. ඉදමෙවෙත්ථ පමාණං. යෙන හි ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන කුසලං කතං හොති, තදෙව කුසලං තං පුරිසං පතිරූපදෙසෙ ¶ උපනෙති, සප්පුරිසෙ භජාපෙසි ¶ . සො එව ච පුග්ගලො අත්තානං සම්මා ඨපෙති. චතූසු ¶ ආහාරෙසු පඨමො ලොකියොව. සෙසා පන තයො සඞ්ගීතිසුත්තෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා. ඉධ පුබ්බභාගෙ ලොකියා.
(ච) කාමයොගවිසංයොගාදයො අනාගාමිමග්ගාදිවසෙන වෙදිතබ්බා.
(ඡ) හානභාගියාදීසු පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති හානභාගියො සමාධි. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති ඨිතිභාගියො සමාධි. විතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විසෙසභාගියො සමාධි. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසඤ්හිතො නිබ්බෙධභාගියො සමාධීති ඉමිනා නයෙන සබ්බසමාපත්තියො විත්ථාරෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. විසුද්ධිමග්ගෙ පනස්ස විනිච්ඡයකථා කථිතාව.
ඉමස්මිම්පි වාරෙ අභිඤ්ඤාදීනි එකකසදිසානෙව. අභිඤ්ඤාපදෙ පනෙත්ථ මග්ගො කථිතො. සච්ඡිකාතබ්බපදෙ ඵලං.
චත්තාරොධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පඤ්චධම්මවණ්ණනා
355. (ඛ) පීතිඵරණතාදීසු පීතිං ඵරමානා උප්පජ්ජතීති ද්වීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා පීතිඵරණතා නාම. සුඛං ඵරමානං උප්පජ්ජතීති තීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා සුඛඵරණතා නාම. පරෙසං චෙතො ඵරමානා උප්පජ්ජතීති චෙතොපරියපඤ්ඤා චෙතොඵරණතා නාම. ආලොකඵරණෙ උප්පජ්ජතීති දිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤා ආලොකඵරණතා නාම. පච්චවෙක්ඛණඤාණං පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තං නාම. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ද්වීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා පීතිඵරණතා, තීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා සුඛඵරණතා. පරචිත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොඵරණතා, දිබ්බචක්ඛු ආලොකඵරණතා. තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨිතස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණං පච්චවෙක්ඛණනිමිත්ත’’න්ති (විභ. 804).
තත්ථ පීතිඵරණතා සුඛඵරණතා ද්වෙ පාදා විය. චෙතොඵරණතා ආලොකඵරණතා ද්වෙ හත්ථා ¶ විය. අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං මජ්ඣිමකායො විය ¶ . පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තං සීසං විය. ඉති ආයස්මා සාරිපුත්තත්ථෙරො පඤ්චඞ්ගිකං සම්මාසමාධිං අඞ්ගපච්චඞ්ගසම්පන්නං පුරිසං කත්වා දස්සෙසි.
(ජ) අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙ වාතිආදීසු අරහත්තඵලසමාධි අධිප්පෙතො. සො හි අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ සුඛත්තා පච්චුප්පන්නසුඛො. පුරිමො පුරිමො පච්ඡිමස්ස ¶ පච්ඡිමස්ස සමාධිසුඛස්ස පච්චයත්තා ආයතිං සුඛවිපාකො.
කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියො. කාමාමිසවට්ටාමිසලොකාමිසානං අභාවා නිරාමිසො. බුද්ධාදීහි මහාපුරිසෙහි සෙවිතත්තා අකාපුරිසසෙවිතො. අඞ්ගසන්තතාය ආරම්මණසන්තතාය සබ්බකිලෙසදරථසන්තතාය ච සන්තො. අතප්පනීයට්ඨෙන පණීතො. කිලෙසපටිප්පස්සද්ධියා ලද්ධත්තා කිලෙසපටිප්පස්සද්ධිභාවං වා ලද්ධත්තා පටිප්පස්සද්ධලද්ධො. පටිප්පස්සද්ධං පටිප්පස්සද්ධීති හි ඉදං අත්ථතො එකං. පටිප්පස්සද්ධකිලෙසෙන වා අරහතා ලද්ධත්තා පටිප්පස්සද්ධලද්ධො. එකොදිභාවෙන අධිගතත්තා එකොදිභාවමෙව වා අධිගතත්තා එකොදිභාවාධිගතො. අප්පගුණසාසවසමාධි විය සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන චිත්තෙන පච්චනීකධම්මෙ නිග්ගය්හ කිලෙසෙ වාරෙත්වා අනධිගතත්තා නසසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිතගතො. තඤ්ච සමාධිං සමාපජ්ජන්තො තතො වා වුට්ඨහන්තො සතිවෙපුල්ලපත්තත්තා. සතොව සමාපජ්ජති සතො වුට්ඨහති. යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන වා සතො සමාපජ්ජති සතො වුට්ඨහති. තස්මා යදෙත්ථ ‘‘අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙව ආයතිඤ්ච සුඛවිපාකො’’ති එවං පච්චවෙක්ඛමානස්ස පච්චත්තංයෙව අපරප්පච්චයං ඤාණං උප්පජ්ජති, තං එකමඞ්ගං. එස නයො සෙසෙසුපි. එවමිමෙහි පඤ්චහි පච්චවෙක්ඛණඤාණෙහි අයං සමාධි ‘‘පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධී’’ති වුත්තො.
ඉමස්මිං වාරෙ විසෙසභාගියපදෙ මග්ගො කථිතො. සච්ඡිකාතබ්බපදෙ ඵලං. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.
ඡධම්මවණ්ණනා
356. ඡක්කෙසු සබ්බං උත්තානත්ථමෙව. දුප්පටිවිජ්ඣපදෙ පනෙත්ථ මග්ගො කථිතො. සෙසං පුරිමසදිසං.
සත්තධම්මවණ්ණනා
357. (ඤ) සම්මප්පඤ්ඤාය ¶ ¶ සුදිට්ඨා හොන්තීති හෙතුනා නයෙන විපස්සනාඤාණෙන සුදිට්ඨා හොන්ති. කාමාති වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච, ද්වෙපි සපරිළාහට්ඨෙන අඞ්ගාරකාසු විය සුදිට්ඨා හොන්ති. විවෙකනින්නන්ති නිබ්බානනින්නං. පොණං පබ්භාරන්ති නින්නස්සෙතං වෙවචනං. බ්යන්තීභූතන්ති නියතිභූතං. නිත්තණ්හන්ති අත්ථො. කුතො? සබ්බසො ආසවට්ඨානීයෙහි ධම්මෙහි තෙභූමකධම්මෙහීති අත්ථො. ඉධ භාවෙතබ්බපදෙ මග්ගො කථිතො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.
අට්ඨධම්මවණ්ණනා
358. (ක) ආදිබ්රහ්මචරියිකාය පඤ්ඤායාති සික්ඛත්තයසඞ්ගහස්ස මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතාය පුබ්බභාගෙ තරුණසමථවිපස්සනාපඤ්ඤාය ¶ . අට්ඨඞ්ගිකස්ස වා මග්ගස්ස ආදිභූතාය සම්මාදිට්ඨිපඤ්ඤාය. තිබ්බන්ති බලවං. හිරොත්තප්පන්ති හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච. පෙමන්ති ගෙහස්සිතපෙමං. ගාරවොති ගරුචිත්තභාවො. ගරුභාවනීයඤ්හි උපනිස්සාය විහරතො කිලෙසා නුප්පජ්ජන්ති ඔවාදානුසාසනිං ලභති. තස්මා තං නිස්සාය විහාරො පඤ්ඤාපටිලාභස්ස පච්චයො හොති.
(ඡ) අක්ඛණෙසු යස්මා පෙතා අසුරානං ආවාහනං ගච්ඡන්ති, විවාහනං ගච්ඡන්ති, තස්මා පෙත්තිවිසයෙනෙව අසුරකායො ගහිතොති වෙදිතබ්බො.
(ජ) අප්පිච්ඡස්සාති එත්ථ පච්චයඅප්පිච්ඡො, අධිගමඅප්පිච්ඡො, පරියත්තිඅප්පිච්ඡො, ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡොති චත්තාරො අප්පිච්ඡා. තත්ථ පච්චයඅප්පිච්ඡො බහුං දෙන්තෙ අප්පං ගණ්හාති, අප්පං දෙන්තෙ අප්පතරං වා ගණ්හාති, න වා ගණ්හාති, න අනවසෙසගාහී හොති. අධිගමඅප්පිච්ඡො මජ්ඣන්තිකත්ථෙරො විය අත්තනො අධිගමං අඤ්ඤෙසං ජානිතුං න දෙති. පරියත්තිඅප්පිච්ඡො තෙපිටකොපි සමානො න බහුස්සුතභාවං ජානාපෙතුකාමො හොති සාකෙතතිස්සත්ථෙරො විය. ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡො ධුතඞ්ගපරිහරණභාවං අඤ්ඤෙසං ජානිතුං න දෙති ද්වෙභාතිකත්ථෙරෙසු ජෙට්ඨකත්ථෙරො විය. වත්ථු විසුද්ධිමග්ගෙ කථිතං. අයං ධම්මොති එවං සන්තගුණනිගූහනෙන ච පච්චයපටිග්ගහණෙ ¶ මත්තඤ්ඤුතාය ච අප්පිච්ඡස්ස පුග්ගලස්ස අයං නවලොකුත්තරධම්මො සම්පජ්ජති, නො මහිච්ඡස්ස. එවං සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං.
සන්තුට්ඨස්සාති ¶ චතූසු පච්චයෙසු තීහි සන්තොසෙහි සන්තුට්ඨස්ස. පවිවිත්තස්සාති කායචිත්තඋපධිවිවෙකෙහි විවිත්තස්ස. තත්ථ කායවිවෙකො නාම ගණසඞ්ගණිකං විනොදෙත්වා අට්ඨආරම්භවත්ථුවසෙන එකීභාවො. එකීභාවමත්තෙන පන කම්මං න නිප්ඵජ්ජතීති කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, අයං චිත්තවිවෙකො නාම. සමාපත්තිමත්තෙනෙව කම්මං න නිප්ඵජ්ජතීති ඣානං පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණාති, අයං උපධිවිවෙකො නාම. තෙනාහ භගවා – ‘‘කායවිවෙකො ච විවෙකට්ඨකායානං නෙක්ඛම්මාභිරතානං. චිත්තවිවෙකො ච පරිසුද්ධචිත්තානං පරමවොදානප්පත්තානං. උපධිවිවෙකො ච නිරුපධීනං පුග්ගලානං විසඞ්ඛාරගතාන’’න්ති (මහානි. 49).
සඞ්ගණිකාරාමස්සාති ¶ ගණසඞ්ගණිකාය චෙව කිලෙසසඞ්ගණිකාය ච රතස්ස. ආරද්ධවීරියස්සාති කායිකචෙතසිකවීරියවසෙන ආරද්ධවීරියස්ස. උපට්ඨිතසතිස්සාති චතුසතිපට්ඨානවසෙන උපට්ඨිතසතිස්ස. සමාහිතස්සාති එකග්ගචිත්තස්ස. පඤ්ඤවතොති කම්මස්සකතපඤ්ඤාය පඤ්ඤවතො. නිප්පපඤ්චස්සාති විගතමානතණ්හාදිට්ඨිපපඤ්චස්ස.
ඉධ භාවෙතබ්බපදෙ මග්ගො කථිතො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.
නවධම්මවණ්ණනා
359. (ඛ) සීලවිසුද්ධීති විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථං චතුපාරිසුද්ධිසීලං. පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගන්ති පරිසුද්ධභාවස්ස පධානඞ්ගං. චිත්තවිසුද්ධීති විපස්සනාය පදට්ඨානභූතා අට්ඨ පගුණසමාපත්තියො. දිට්ඨිවිසුද්ධීති සපච්චයනාමරූපදස්සනං. කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධීති පච්චයාකාරඤාණං. අද්ධත්තයෙපි හි පච්චයවසෙනෙව ධම්මා පවත්තන්තීති පස්සතො කඞ්ඛං විතරති. මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධීති ඔභාසාදයො න මග්ගො, වීථිප්පටිපන්නං උදයබ්බයඤාණං මග්ගොති එවං මග්ගාමග්ගෙ ඤාණං. පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීති රථවිනීතෙ වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා කථිතා, ඉධ තරුණවිපස්සනා. ඤාණදස්සනවිසුද්ධීති රථවිනීතෙ මග්ගො කථිතො, ඉධ වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා. එතා පන සත්තපි විසුද්ධියො විත්ථාරෙන ¶ විසුද්ධිමග්ගෙ කථිතා. පඤ්ඤාති අරහත්තඵලපඤ්ඤා. විමුත්තිපි අරහත්තඵලවිමුත්තියෙව.
(ඡ) ධාතුනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඵස්සනානත්තන්ති චක්ඛාදිධාතුනානත්තං පටිච්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදිනානත්තං උප්පජ්ජතීති අත්ථො. ඵස්සනානත්තං පටිච්චාති චක්ඛුසම්ඵස්සාදිනානත්තං පටිච්ච ¶ . වෙදනානානත්තන්ති ¶ චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිවෙදනානානත්තං. සඤ්ඤානානත්තං පටිච්චාති කාමසඤ්ඤාදිනානත්තං පටිච්ච. සඞ්කප්පනානත්තන්ති කාමසඞ්කප්පාදිනානත්තං. සඞ්කප්පනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඡන්දනානත්තන්ති සඞ්කප්පනානත්තතාය රූපෙ ඡන්දො සද්දෙ ඡන්දොති එවං ඡන්දනානත්තං උප්පජ්ජති. පරිළාහනානත්තන්ති ඡන්දනානත්තතාය රූපපරිළාහො සද්දපරිළාහොති එවං පරිළාහනානත්තං උප්පජ්ජති. පරියෙසනානානත්තන්ති පරිළාහනානත්තතාය රූපපරියෙසනාදිනානත්තං උප්පජ්ජති. ලාභනානත්තන්ති පරියෙසනානානත්තතාය රූපපටිලාභාදිනානත්තං උප්පජ්ජති.
(ජ) සඤ්ඤාසු මරණසඤ්ඤාති මරණානුපස්සනාඤාණෙ සඤ්ඤා. ආහාරෙපටිකූලසඤ්ඤාති ආහාරං පරිග්ගණ්හන්තස්ස උප්පන්නසඤ්ඤා. සබ්බලොකෙඅනභිරතිසඤ්ඤාති සබ්බස්මිං වට්ටෙ උක්කණ්ඨන්තස්ස උප්පන්නසඤ්ඤා. සෙසා හෙට්ඨා කථිතා එව. ඉධ බහුකාරපදෙ මග්ගො කථිතො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.
දසධම්මවණ්ණනා
360. (ඣ) නිජ්ජරවත්ථූනීති නිජ්ජරකාරණානි. මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතීති අයං හෙට්ඨා විපස්සනායපි නිජ්ජිණ්ණා එව පහීනා. කස්මා පුන ගහිතාති අසමුච්ඡින්නත්තා. විපස්සනාය හි කිඤ්චාපි ජිණ්ණා, න පන සමුච්ඡින්නා, මග්ගො පන උප්පජ්ජිත්වා තං සමුච්ඡින්දති, න පුන වුට්ඨාතුං දෙති. තස්මා පුන ගහිතා. එවං සබ්බපදෙසු නයො නෙතබ්බො.
එත්ථ ච සම්මාදිට්ඨිපච්චයා චතුසට්ඨි ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. කතමෙ චතුසට්ඨි? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං පරිපූරෙති, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්රියං පරිපූරෙති, අනුස්සරණට්ඨෙන සතින්ද්රියං පරිපූරෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්රියං පරිපූරෙති, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්රියං පරිපූරෙති, විජානනට්ඨෙන ¶ මනින්ද්රියං, අභිනන්දනට්ඨෙන සොමනස්සින්ද්රියං, පවත්තසන්තතිඅධිපතෙය්යට්ඨෙන ජීවිතින්ද්රියං පරිපූරෙති…පෙ… අරහත්තඵලක්ඛණෙ අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං, පවත්තසන්තතිඅධිපතෙය්යට්ඨෙන ජීවිතින්ද්රියං පරිපූරෙතීති එවං චතූසු ¶ මග්ගෙසු චතූසු ඵලෙසු අට්ඨ අට්ඨ හුත්වා චතුසට්ඨි ධම්මා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. ඉධ අභිඤ්ඤෙය්යපදෙ මග්ගො කථිතො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.
ඉධ ඨත්වා පඤ්හා සමොධානෙතබ්බා. දසකෙ සතං පඤ්හා කථිතා. එකකෙ ච නවකෙ ච සතං ¶ , දුකෙ ච අට්ඨකෙ ච සතං, තිකෙ ච සත්තකෙ ච සතං, චතුක්කෙ ච ඡක්කෙ ච සතං, පඤ්චකෙ පඤ්ඤාසාති අඩ්ඪඡට්ඨානි පඤ්හසතානි කථිතානි හොන්ති.
‘‘ඉදමවොච ආයස්මා සාරිපුත්තො, අත්තමනා තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භාසිතං අභිනන්දු’’න්ති සාධු, සාධූති අභිනන්දන්තා සිරසා සම්පටිච්ඡිංසු. තාය ච පන අත්තමනතාය ඉමමෙව සුත්තං ආවජ්ජමානා පඤ්චසතාපි තෙ භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසූති.
සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය
දසුත්තරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිට්ඨිතා ච පාථිකවග්ගස්ස වණ්ණනාති.
පාථිකවග්ගට්ඨකථා නිට්ඨිතා.
නිගමනකථා
ආයාචිතො සුමඞ්ගල, පරිවෙණනිවාසිනා ථිරගුණෙන;
දාඨානාගසඞ්ඝත්ථෙරෙන, ථෙරවංසන්වයෙන.
දීඝාගමවරස්ස දසබල, ගුණගණපරිදීපනස්ස අට්ඨකථං;
යං ආරභිං සුමඞ්ගල, විලාසිනිං නාම නාමෙන.
සා හි මහාට්ඨකථාය, සාරමාදාය නිට්ඨිතා;
එසා එකාසීතිපමාණාය, පාළියා භාණවාරෙහි.
එකූනසට්ඨිමත්තො, විසුද්ධිමග්ගොපි භාණවාරෙහි;
අත්ථප්පකාසනත්ථාය, ආගමානං කතො යස්මා.
තස්මා තෙන සහා’යං, අට්ඨකථා භාණවාරගණනාය;
සුපරිමිතපරිච්ඡින්නං, චත්තාලීසසතං හොති.
සබ්බං චත්තාලීසාධිකසත, පරිමාණං භාණවාරතො එවං;
සමයං පකාසයන්තිං, මහාවිහාරෙ නිවාසිනං.
මූලකට්ඨකථාසාර, මාදාය මයා ඉමං කරොන්තෙන;
යං පුඤ්ඤමුපචිතං තෙන, හොතු සබ්බො සුඛී ලොකොති.
පරමවිසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියපටිමණ්ඩිතෙන සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතෙන සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහණසමත්ථෙන පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදෙ සාට්ඨකථෙ සත්ථුසාසනෙ අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙන මහාවෙය්යාකරණෙන කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනලාවණ්ණයුත්තෙන යුත්තමුත්තවාදිනා වාදීවරෙන මහාකවිනා පභින්නපටිසම්භිදාපරිවාරෙ ඡළභිඤ්ඤාදිප්පභෙදගුණපටිමණ්ඩිතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ සුප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං ¶ ථෙරවංසප්පදීපානං ථෙරානං මහාවිහාරවාසීනං වංසාලඞ්කාරභූතෙන විපුලවිසුද්ධබුද්ධිනා බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා අයං සුමඞ්ගලවිලාසිනී නාම දීඝනිකායට්ඨකථා –
තාව ¶ තිට්ඨතු ලොකස්මිං, ලොකනිත්ථරණෙසිනං;
දස්සෙන්තී කුලපුත්තානං, නයං දිට්ඨිවිසුද්ධියා.
යාව බුද්ධොති නාමම්පි, සුද්ධචිත්තස්ස තාදිනො;
ලොකම්හි ලොකජෙට්ඨස්ස, පවත්තති මහෙසිනොති.
සුමඞ්ගලවිලාසිනී නාම
දීඝනිකායට්ඨකථා නිට්ඨිතා.