අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > දීඝනිකාය (අට්ඨකථා) > පාථිකවග්ග-අට්ඨකථා

141. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති සම්පසාදනීයසුත්තං. තත්රායමනුත්තානපදවණ්ණනා – නාළන්දායන්ති නාළන්දාති එවංනාමකෙ නගරෙ, තං නගරං ගොචරගාමං කත්වා. පාවාරිකම්බවනෙති දුස්සපාවාරිකසෙට්ඨිනො අම්බවනෙ. තං කිර තස්ස උය්යානං අහොසි. සො භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා භගවති පසන්නො තස්මිං උය්යානෙ කුටිලෙණමණ්ඩපාදිපටිමණ්ඩිතං භගවතො විහාරං කත්වා නිය්යාතෙසි. සො විහාරො ජීවකම්බවනං විය ‘‘පාවාරිකම්බවන’’න්ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතො, තස්මිං පාවාරිකම්බවනෙ විහරතීති අත්ථො. භගවන්තං එතදවොච – ‘‘එවංපසන්නො අහං, භන්තෙ, භගවතී’’ති. කස්මා එවං අවොච? අත්තනො උප්පන්නසොමනස්සපවෙදනත්ථං.

තත්රායමනුපුබ්බිකථා – ථෙරො කිර තංදිවසං කාලස්සෙව සරීරප්පටිජග්ගනං කත්වා සුනිවත්ථනිවාසනො පත්තචීවරමාදාය පාසාදිකෙහි අභික්කන්තාදීහි දෙවමනුස්සානං පසාදං ආවහන්තො නාළන්දවාසීනං හිතසුඛමනුබ්රූහයන්තො පිණ්ඩාය පවිසිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු වත්තං දස්සෙත්වා සත්ථරි ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා අත්තනො දිවාට්ඨානං අගමාසි. තත්ථ සද්ධිවිහාරිකන්තෙවාසිකෙසු වත්තං දස්සෙත්වා පටික්කන්තෙසු දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා චම්මක්ඛණ්ඩං පඤ්ඤපෙත්වා උදකතුම්බතො උදකෙන හත්ථපාදෙ සීතලෙ කත්වා තිසන්ධිපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජි.

සො යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන සමාපත්තිතො වුට්ඨාය අත්තනො ගුණෙ අනුස්සරිතුමාරද්ධො. අථස්ස ගුණෙ අනුස්සරතො සීලං ආපාථමාගතං. තතො පටිපාටියාව සමාධි පඤ්ඤා විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනං පඨමං ඣානං දුතියං ඣානං තතියං ඣානං චතුත්ථං ඣානං ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති විඤ්ඤානඤ්චායතනසමාපත්ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති ¶ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති ¶ විපස්සනාඤාණං මනොමයිද්ධිඤාණං ඉද්ධිවිධඤාණං දිබ්බසොතඤාණං චෙතොපරියඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං දිබ්බචක්ඛුඤාණං…පෙ… සොතාපත්තිමග්ගො සොතාපත්තිඵලං…පෙ… අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලං අත්ථපටිසම්භිදා ධම්මපටිසම්භිදා නිරුත්තිපටිසම්භිදා පටිභානපටිසම්භිදා සාවකපාරමීඤාණං. ඉතො පට්ඨාය කප්පසතසහස්සාධිකස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස උපරි අනොමදස්සීබුද්ධස්ස පාදමූලෙ කතං අභිනීහාරං ආදිං කත්වා අත්තනො ගුණෙ අනුස්සරතො යාව නිසින්නපල්ලඞ්කා ගුණා උපට්ඨහිංසු.

එවං ¶ ථෙරො අත්තනො ගුණෙ අනුස්සරමානො ගුණානං පමාණං වා පරිච්ඡෙදං වා දට්ඨුං නාසක්ඛි. සො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං තාව පදෙසඤාණෙ ඨිතස්ස සාවකස්ස ගුණානං පමාණං වා පරිච්ඡෙදො වා නත්ථි. අහං පන යං සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිතො, කීදිසා නු ඛො තස්ස ගුණා’’ති දසබලස්ස ගුණෙ අනුස්සරිතුං ආරද්ධො. සො භගවතො සීලං නිස්සාය, සමාධිං පඤ්ඤං විමුත්තිං විමුත්තිඤාණදස්සනං නිස්සාය, චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ නිස්සාය, චත්තාරො සම්මප්පධානෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදෙ චත්තාරො මග්ගෙ චත්තාරි ඵලානි චතස්සො පටිසම්භිදා චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං චත්තාරො අරියවංසෙ නිස්සාය දසබලස්ස ගුණෙ අනුස්සරිතුමාරද්ධො.

තථා පඤ්ච පධානියඞ්ගානි, පඤ්චඞ්ගිකංසම්මාසමාධිං, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, පඤ්ච නිස්සරණියා ධාතුයො, පඤ්ච විමුත්තායතනානි, පඤ්ච විමුත්තිපරිපාචනියා පඤ්ඤා, ඡ සාරණීයෙ ධම්මෙ, ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි, ඡ ගාරවෙ, ඡ නිස්සරණියා ධාතුයො, ඡ සතතවිහාරෙ, ඡ අනුත්තරියානි, ඡ නිබ්බෙධභාගියා පඤ්ඤා, ඡ අභිඤ්ඤා, ඡ අසාධාරණඤාණානි, සත්ත අපරිහානියෙ ධම්මෙ, සත්ත අරියධනානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ, සත්ත සප්පුරිසධම්මෙ, සත්ත නිජ්ජරවත්ථූනි, සත්ත පඤ්ඤා, සත්ත දක්ඛිණෙය්යපුග්ගලෙ, සත්ත ඛීණාසවබලානි, අට්ඨ පඤ්ඤාපටිලාභහෙතූ, අට්ඨ සම්මත්තානි, අට්ඨ ලොකධම්මාතික්කමෙ, අට්ඨ ආරම්භවත්ථූනි, අට්ඨ අක්ඛණදෙසනා, අට්ඨ මහාපුරිසවිතක්කෙ, අට්ඨ අභිභායතනානි, අට්ඨ විමොක්ඛෙ, නව යොනිසොමනසිකාරමූලකෙ ධම්මෙ, නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි, නව සත්තාවාසදෙසනා, නව ආඝාතප්පටිවිනයෙ, නව පඤ්ඤා, නව නානත්තානි, නව අනුපුබ්බවිහාරෙ, දස නාථකරණෙ ධම්මෙ, දස කසිණායතනානි, දස කුසලකම්මපථෙ, දස තථාගතබලානි, දස සම්මත්තානි, දස අරියවාසෙ, දස අසෙක්ඛධම්මෙ, එකාදස මෙත්තානිසංසෙ, ද්වාදස ධම්මචක්කාකාරෙ, තෙරස ධුතඞ්ගගුණෙ ¶ , චුද්දස බුද්ධඤාණානි, පඤ්චදස විමුත්තිපරිපාචනියෙ ධම්මෙ, සොළසවිධං ආනාපානස්සතිං, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මෙ, එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි, පරොපණ්ණාස කුසලධම්මෙ, සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනි, චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චරමහාවජිරඤාණං ¶ නිස්සාය දසබලස්ස ගුණෙ අනුස්සරිතුං ආරභි.

තස්මිංයෙව ¶ ච දිවාට්ඨානෙ නිසින්නොයෙව උපරි ‘‘අපරං පන, භන්තෙ, එතදානුත්තරිය’’න්ති ආගමිස්සන්ති සොළස අපරම්පරියධම්මා, තෙපි නිස්සාය අනුස්සරිතුං ආරභි. සො ‘‘කුසලපඤ්ඤත්තියං අනුත්තරො මය්හං සත්ථා, ආයතනපඤ්ඤත්තියං අනුත්තරො, ගබ්භාවක්කන්තියං අනුත්තරො, ආදෙසනාවිධාසු අනුත්තරො, දස්සනසමාපත්තියං අනුත්තරො, පුග්ගලපඤ්ඤත්තියං අනුත්තරො, පධානෙ අනුත්තරො, පටිපදාසු අනුත්තරො, භස්සසමාචාරෙ අනුත්තරො, පුරිසසීලසමාචාරෙ අනුත්තරො, අනුසාසනීවිධාසු අනුත්තරො, පරපුග්ගලවිමුත්තිඤාණෙ අනුත්තරො, සස්සතවාදෙසු අනුත්තරො, පුබ්බෙනිවාසඤාණෙ අනුත්තරො, දිබ්බචක්ඛුඤාණෙ අනුත්තරො, ඉද්ධිවිධෙ අනුත්තරො, ඉමිනා ච ඉමිනා ච අනුත්තරො’’ති එවං දසබලස්ස ගුණෙ අනුස්සරන්තො භගවතො ගුණානං නෙව අන්තං, න පමාණං පස්සි. ථෙරො අත්තනොපි තාව ගුණානං අන්තං වා පමාණං වා නාද්දස, භගවතො ගුණානං කිං පස්සිස්සති? යස්ස යස්ස හි පඤ්ඤා මහතී ඤාණං විසදං, සො සො බුද්ධගුණෙ මහන්තතො සද්දහති. ලොකියමහාජනො උක්කාසිත්වාපි ඛිපිත්වාපි ‘‘නමො බුද්ධාන’’න්ති අත්තනො අත්තනො උපනිස්සයෙ ඨත්වා බුද්ධානං ගුණෙ අනුස්සරති. සබ්බලොකියමහාජනතො එකො සොතාපන්නො බුද්ධගුණෙ මහන්තතො සද්දහති. සොතාපන්නානං සතතොපි සහස්සතොපි එකො සකදාගාමී. සකදාගාමීනං සතතොපි සහස්සතොපි එකො අනාගාමී. අනාගාමීනං සතතොපි සහස්සතොපි එකො අරහා බුද්ධගුණෙ මහන්තතො සද්දහති. අවසෙසඅරහන්තෙහි අසීති මහාථෙරා බුද්ධගුණෙ මහන්තතො සද්දහන්ති. අසීතිමහාථෙරෙහි චත්තාරො මහාථෙරා. චතූහි මහාථෙරෙහි ද්වෙ අග්ගසාවකා. තෙසුපි සාරිපුත්තත්ථෙරො, සාරිපුත්තත්ථෙරතොපි එකො පච්චෙකබුද්ධො බුද්ධගුණෙ මහන්තතො සද්දහති. සචෙ පන සකලචක්කවාළගබ්භෙ සඞ්ඝාටිකණ්ණෙන සඞ්ඝාටිකණ්ණං ¶ පහරියමානා නිසින්නා පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධගුණෙ අනුස්සරෙය්යුං, තෙහි සබ්බෙහිපි එකො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොව බුද්ධගුණෙ මහන්තතො සද්දහති.

සෙය්යථාපි නාම මහාජනො ‘‘මහාසමුද්දො ගම්භීරො උත්තානො’’ති ජානනත්ථං යොත්තානි වට්ටෙය්ය, තත්ථ කොචි බ්යාමප්පමාණං යොත්තං වට්ටෙය්ය, කොචි ද්වෙ බ්යාමං, කොචි දසබ්යාමං, කොචි වීසතිබ්යාමං, කොචි තිංසබ්යාමං, කොචි චත්තාලීසබ්යාමං, කොචි පඤ්ඤාසබ්යාමං, කොචි සතබ්යාමං, කොචි සහස්සබ්යාමං ¶ , කොචි චතුරාසීතිබ්යාමසහස්සං. තෙ නාවං ආරුය්හ, සමුද්දමජ්ඣෙ උග්ගතපබ්බතාදිම්හි වා ඨත්වා අත්තනො අත්තනො යොත්තං ඔතාරෙය්යුං, තෙසු යස්ස යොත්තං බ්යාමමත්තං, සො බ්යාමමත්තට්ඨානෙයෙව උදකං ජානාති…පෙ… යස්ස චතුරාසීතිබ්යාමසහස්සං, සො චතුරාසීතිබ්යාමසහස්සට්ඨානෙයෙව උදකං ජානාති. පරතො උදකං එත්තකන්ති න ජානාති. මහාසමුද්දෙ ¶ පන න තත්තකංයෙව උදකං, අථ ඛො අනන්තමපරිමාණං. චතුරාසීතියොජනසහස්සං ගම්භීරො හි මහාසමුද්දො, එවමෙව එකබ්යාමයොත්තතො පට්ඨාය නවබ්යාමයොත්තෙන ඤාතඋදකං විය ලොකියමහාජනෙන දිට්ඨබුද්ධගුණා වෙදිතබ්බා. දසබ්යාමයොත්තෙන දසබ්යාමට්ඨානෙ ඤාතඋදකං විය සොතාපන්නෙන දිට්ඨබුද්ධගුණා. වීසතිබ්යාමයොත්තෙන වීසතිබ්යාමට්ඨානෙ ඤාතඋදකං විය සකදාගාමිනා දිට්ඨබුද්ධගුණා. තිංසබ්යාමයොත්තෙන තිංසබ්යාමට්ඨානෙ ඤාතඋදකං විය අනාගාමිනා දිට්ඨබුද්ධගුණා. චත්තාලීසබ්යාමයොත්තෙන චත්තාලීසබ්යාමට්ඨානෙ ඤාතඋදකං විය අරහතා දිට්ඨබුද්ධගුණා. පඤ්ඤාසබ්යාමයොත්තෙන පඤ්ඤාසබ්යාමට්ඨානෙ ඤාතඋදකං විය අසීතිමහාථෙරෙහි දිට්ඨබුද්ධගුණා. සතබ්යාමයොත්තෙන සතබ්යාමට්ඨානෙ ඤාතඋදකං විය චතූහි මහාථෙරෙහි දිට්ඨබුද්ධගුණා. සහස්සබ්යාමයොත්තෙන සහස්සබ්යාමට්ඨානෙ ඤාතඋදකං විය මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙන දිට්ඨබුද්ධගුණා. චතුරාසීතිබ්යාමසහස්සයොත්තෙන චතුරාසීතිබ්යාමසහස්සට්ඨානෙ ඤාතඋදකං විය ධම්මසෙනාපතිනා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන දිට්ඨබුද්ධගුණා. තත්ථ යථා සො පුරිසො මහාසමුද්දෙ උදකං නාම න එත්තකංයෙව, අනන්තමපරිමාණන්ති ගණ්හාති, එවමෙව ආයස්මා සාරිපුත්තො ධම්මන්වයෙන අන්වයබුද්ධියා අනුමානෙන නයග්ගාහෙන සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වා දසබලස්ස ¶ ගුණෙ අනුස්සරන්තො ‘‘බුද්ධගුණා අනන්තා අපරිමාණා’’ති සද්දහි.

ථෙරෙන හි දිට්ඨබුද්ධගුණෙහි ධම්මන්වයෙන ගහෙතබ්බබුද්ධගුණායෙව බහුතරා. යථා කථං විය? යථා ඉතො නව ඉතො නවාති අට්ඨාරස යොජනානි අවත්ථරිත්වා ගච්ඡන්තියා චන්දභාගාය මහානදියා පුරිසො සූචිපාසෙන උදකං ගණ්හෙය්ය, සූචිපාසෙන ගහිතඋදකතො අග්ගහිතමෙව බහු හොති. යථා වා පන පුරිසො මහාපථවිතො අඞ්ගුලියා පංසුං ගණ්හෙය්ය, අඞ්ගුලියා ගහිතපංසුතො අවසෙසපංසුයෙව බහු හොති. යථා වා පන පුරිසො මහාසමුද්දාභිමුඛිං අඞ්ගුලිං කරෙය්ය, අඞ්ගුලිඅභිමුඛඋදකතො ¶ අවසෙසං උදකංයෙව බහු හොති. යථා ච පුරිසො ආකාසාභිමුඛිං අඞ්ගුලිං කරෙය්ය, අඞ්ගුලිඅභිමුඛආකාසතො සෙසආකාසප්පදෙසොව බහු හොති. එවං ථෙරෙන දිට්ඨබුද්ධගුණෙහි අදිට්ඨා ගුණාව බහූති වෙදිතබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

එවං ථෙරස්ස අත්තනො ච සත්ථු ච ගුණෙ අනුස්සරතො යමකමහානදීමහොඝො විය අබ්භන්තරෙ ¶ පීතිසොමනස්සං අවත්ථරමානං වාතො විය භස්තං, උබ්භිජ්ජිත්වා උග්ගතඋදකං විය මහාරහදං සකලසරීරං පූරෙති. තතො ථෙරස්ස ‘‘සුපත්ථිතා වත මෙ පත්ථනා, සුලද්ධා මෙ පබ්බජ්ජා, ය්වාහං එවංවිධස්ස සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිතො’’ති ආවජ්ජන්තස්ස බලවතරං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජි.

අථ ථෙරො ‘‘කස්සාහං ඉමං පීතිසොමනස්සං ආරොචෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො අඤ්ඤො කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා මම ඉමං පසාදං අනුච්ඡවිකං කත්වා පටිග්ගහෙතුං න සක්ඛිස්සති, අහං ඉමං සොමනස්සං සත්ථුනොයෙව පවෙදෙය්යාමි, සත්ථාව මෙ පටිග්ගණ්හිතුං සක්ඛිස්සති, සො හි තිට්ඨතු මම පීතිසොමනස්සං, මාදිසස්ස සමණසතස්ස වා සමණසහස්සස්ස වා සමණසතසහස්සස්ස වා සොමනස්සං පවෙදෙන්තස්ස සබ්බෙසං මනං ගණ්හන්තො පටිග්ගහෙතුං ¶ සක්කොති. සෙය්යථාපි නාම අට්ඨාරස යොජනානි අවත්ථරමානං ගච්ඡන්තිං චන්දභාගමහානදිං කුසුම්භා වා කන්දරා වා සම්පටිච්ඡිතුං න සක්කොන්ති, මහාසමුද්දොව තං සම්පටිච්ඡති. මහාසමුද්දො හි තිට්ඨතු චන්දභාගා, එවරූපානං නදීනං සතම්පි සහස්සම්පි සතසහස්සම්පි සම්පටිච්ඡති, න චස්ස තෙන ඌනත්තං වා පූරත්තං වා පඤ්ඤායති, එවමෙව සත්ථා මාදිසස්ස සමණසතස්ස සමණසහස්සස්ස සමණසතසහස්සස්ස වා පීතිසොමනස්සං පවෙදෙන්තස්ස සබ්බෙසං මනං ගණ්හන්තො පටිග්ගහෙතුං සක්කොති. සෙසා සමණබ්රාහ්මණාදයො චන්දභාගං කුසුම්භකන්දරා විය මම සොමනස්සං සම්පටිච්ඡිතුං න සක්කොන්ති ¶ . හන්දාහං මම පීතිසොමනස්සං සත්ථුනොව ආරොචෙමීති පල්ලඞ්කං විනිබ්භුජිත්වා චම්මක්ඛණ්ඩං පප්ඵොටෙත්වා ආදාය සායන්හසමයෙ පුප්ඵානං වණ්ටතො ඡිජ්ජිත්වා පග්ඝරණකාලෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො සොමනස්සං පවෙදෙන්තො එවංපසන්නො අහං, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ එවංපසන්නොති එවං උප්පන්නසද්ධො, එවං සද්දහාමීති අත්ථො. භිය්යොභිඤ්ඤතරොති භිය්යතරො අභිඤ්ඤාතො, භිය්යතරාභිඤ්ඤො වා, උත්තරිතරඤාණොති අත්ථො. සම්බොධියන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ අරහත්තමග්ගඤාණෙ වා, අරහත්තමග්ගෙනෙව හි බුද්ධගුණා නිප්පදෙසා ගහිතා හොන්ති. ද්වෙ හි අග්ගසාවකා අරහත්තමග්ගෙනෙව සාවකපාරමීඤාණං පටිලභන්ති. පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකබොධිඤාණං. බුද්ධා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චෙව සකලෙ ච බුද්ධගුණෙ. සබ්බඤ්හි නෙසං අරහත්තමග්ගෙනෙව ඉජ්ඣති. තස්මා අරහත්තමග්ගඤාණං සම්බොධි නාම හොති. තෙන උත්තරිතරො භගවතා නත්ථි. තෙනාහ ‘‘භගවතා භිය්යොභිඤ්ඤතරො යදිදං සම්බොධිය’’න්ති.

142. උළාරාති සෙට්ඨා. අයඤ්හි උළාරසද්දො ‘‘උළාරානි ඛාදනීයානි ඛාදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.366) මධුරෙ ආගච්ඡති. ‘‘උළාරාය ඛලු භවං, වච්ඡායනො ¶ , සමණං ගොතමං පසංසාය පසංසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.280) සෙට්ඨෙ. ‘‘අප්පමාණො උළාරො ඔභාසො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.32) විපුලෙ. ස්වායමිධ සෙට්ඨෙ ආගතො. තෙන වුත්තං – ‘‘උළාරාති සෙට්ඨා’’ති. ආසභීති උසභස්ස වාචාසදිසී අචලා අසම්පවෙධී. එකංසො ගහිතොති අනුස්සවෙන වා ආචරියපරම්පරාය වා ඉතිකිරාය ¶ වා පිටකසම්පදානෙන වා ආකාරපරිවිතක්කෙන වා දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා වා තක්කහෙතු වා නයහෙතු වා අකථෙත්වා පච්චක්ඛතො ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා විය එකංසො ගහිතො, සන්නිට්ඨානකථාව කථිතාති අත්ථො.

සීහනාදොති සෙට්ඨනාදො, නෙව දන්ධායන්තෙන න ගග්ගරායන්තෙන සීහෙන විය උත්තමනාදො නදිතොති අත්ථො. කිං තෙ සාරිපුත්තාති ඉමං දෙසනං කස්මා ආරභීති? අනුයොගදාපනත්ථං. එකච්චො හි සීහනාදං නදිත්වා අත්තනො සීහනාදෙ අනුයොගං දාතුං න සක්කොති, නිඝංසනං නක්ඛමති, ලෙපෙ පතිතමක්කටො විය හොති. යථා ධමමානං අපරිසුද්ධලොහං ඣායිත්වා ඣාමඅඞ්ගාරො හොති, එවං ඣාමඞ්ගාරො විය හොති ¶ . එකො සීහනාදෙ අනුයොගං දාපියමානො දාතුං සක්කොති, නිඝංසනං ඛමති, ධමමානං නිද්දොසජාතරූපං විය අධිකතරං සොභති, තාදිසො ථෙරො. තෙන නං භගවා ‘‘අනුයොගක්ඛමො අය’’න්ති ඤත්වා සීහනාදෙ අනුයොගදාපනත්ථං ඉමම්පි දෙසනං ආරභි.

තත්ථ සබ්බෙ තෙති සබ්බෙ තෙ තයා. එවංසීලාතිආදීසු ලොකියලොකුත්තරවසෙන සීලාදීනි පුච්ඡති. තෙසං විත්ථාරකථා මහාපදානෙ කථිතාව.

කිං පන තෙ, සාරිපුත්ත, යෙ තෙ භවිස්සන්තීති අතීතා ච තාව නිරුද්ධා, අපණ්ණත්තිකභාවං ගතා දීපසිඛා විය නිබ්බුතා, එවං නිරුද්ධෙ අපණ්ණත්තිකභාවං ගතෙ ත්වං කථං ජානිස්සසි, අනාගතබුද්ධානං පන ගුණා කින්ති තයා අත්තනො චිත්තෙන පරිච්ඡින්දිත්වා විදිතාති පුච්ඡන්තො එවමාහ. කිං පන තෙ, සාරිපුත්ත, අහං එතරහීති අනාගතාපි බුද්ධා අජාතා අනිබ්බත්තා අනුප්පන්නා, තෙපි කථං ත්වං ජානිස්සසි? තෙසඤ්හි ජානනං අපදෙ ආකාසෙ පදදස්සනං විය හොති. ඉදානි මයා සද්ධිං එකවිහාරෙ වසසි, එකතො භික්ඛාය චරසි, ධම්මදෙසනාකාලෙ දක්ඛිණපස්සෙ නිසීදසි, කිං පන මය්හං ගුණා අත්තනො චෙතසා පරිච්ඡින්දිත්වා විදිතා තයාති අනුයුඤ්ජන්තො එවමාහ.

ථෙරො පන පුච්ඡිතෙ පුච්ඡිතෙ ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති පටික්ඛිපති. ථෙරස්ස ච විදිතම්පි අත්ථි ¶ අවිදිතම්පි අත්ථි, කිං සො අත්තනො විදිතට්ඨානෙ පටික්ඛෙපං කරොති, අවිදිතට්ඨානෙති? විදිතට්ඨානෙ න කරොති, අවිදිතට්ඨානෙයෙව කරොතීති. ථෙරො කිර අනුයොගෙ ආරද්ධෙයෙව අඤ්ඤාසි. න අයං අනුයොගො සාවකපාරමීඤාණෙ, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ අයං අනුයොගොති අත්තනො සාවකපාරමීඤාණෙ පටික්ඛෙපං අකත්වා අවිදිතට්ඨානෙ ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ පටික්ඛෙපං කරොති. තෙන ඉදම්පි දීපෙති ‘‘භගවා මය්හං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං බුද්ධානං සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිකාරණජානනසමත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං නත්ථී’’ති.

එත්ථාති එතෙසු අතීතාදිභෙදෙසු බුද්ධෙසු. අථ කිඤ්චරහීති අථ කස්මා එවං ඤාණෙ අසති තයා එවං කථිතන්ති වදති.

143. ධම්මන්වයොති ධම්මස්ස පච්චක්ඛතො ඤාණස්ස අනුයොගං අනුගන්ත්වා උප්පන්නං අනුමානඤාණං නයග්ගාහො විදිතො. සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වාව ඉමිනාව ¶ ආකාරෙන ජානාමි භගවාති වදති. ථෙරස්ස හි නයග්ගාහො අප්පමාණො අපරියන්තො. යථා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පමාණං වා පරියන්තො වා නත්ථි, එවං ධම්මසෙනාපතිනො නයග්ගාහස්ස. තෙන සො ‘‘ඉමිනා එවංවිධො, ඉමිනා අනුත්තරො සත්ථා’’ති ජානාති. ථෙරස්ස හි නයග්ගාහො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණගතිකො එව. ඉදානි තං නයග්ගාහං පාකටං කාතුං උපමාය දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා මජ්ඣිමපදෙසෙ නගරස්ස උද්ධාපපාකාරාදීනි ථිරානි වා හොන්තු, දුබ්බලානි වා, සබ්බසො වා පන මා හොන්තු, චොරාසඞ්කා න හොති, තස්මා තං අග්ගහෙත්වා පච්චන්තිමනගරන්ති ආහ. දළ්හුද්ධාපන්ති ථිරපාකාරපාදං. දළ්හපාකාරතොරණන්ති ථිරපාකාරඤ්චෙව ථිරපිට්ඨසඞ්ඝාටඤ්ච. එකද්වාරන්ති කස්මා ආහ? බහුද්වාරෙ හි නගරෙ බහූහි පණ්ඩිතදොවාරිකෙහි භවිතබ්බං. එකද්වාරෙ එකොව වට්ටති. ථෙරස්ස ච පඤ්ඤාය සදිසො අඤ්ඤො නත්ථි. තස්මා අත්තනො පණ්ඩිතභාවස්ස ඔපම්මත්ථං එකංයෙව දොවාරිකං දස්සෙතුං එකද්වාර’’න්ති ආහ. පණ්ඩිතොති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො. බ්යත්තොති වෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො විසදඤාණො. මෙධාවීති ඨානුප්පත්තිකපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය මෙධාය සමන්නාගතො. අනුපරියායපථන්ති අනුපරියායනාමකං පාකාරමග්ගං. පාකාරසන්ධින්ති ද්වින්නං ඉට්ඨකානං අපගතට්ඨානං. පාකාරවිවරන්ති පාකාරස්ස ඡින්නට්ඨානං.

චෙතසො උපක්කිලෙසෙති පඤ්ච නීවරණානි චිත්තං උපක්කිලෙසෙන්ති කිලිට්ඨං ¶ කරොන්ති උපතාපෙන්ති විබාධෙන්ති, තස්මා ‘‘චෙතසො උපක්කිලෙසා’’ති වුච්චන්ති. පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙති නීවරණා උප්පජ්ජමානා අනුප්පන්නාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙන්ති, උප්පන්නාය පඤ්ඤාය වඩ්ඪිතුං න ¶ දෙන්ති, තස්මා ‘‘පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණා’’ති වුච්චන්ති. සුප්පතිට්ඨිතචිත්තාති චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුට්ඨු ඨපිතචිත්තා හුත්වා. සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතන්ති සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාසභාවෙන භාවෙත්වා. අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති අරහත්තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං වා පටිවිජ්ඣිංසූති දස්සෙති.

අපිචෙත්ථ සතිපට්ඨානාති විපස්සනා. සම්බොජ්ඣඞ්ගා මග්ගො. අනුත්තරාසම්මාසම්බොධි අරහත්තං. සතිපට්ඨානාති වා මග්ගාති වා බොජ්ඣඞ්ගමිස්සකා. සම්මාසම්බොධි අරහත්තමෙව. දීඝභාණකමහාසීවත්ථෙරො පනාහ ‘‘සතිපට්ඨානෙ ¶ විපස්සනාති ගහෙත්වා බොජ්ඣඞ්ගෙ මග්ගො ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චාති ගහිතෙ සුන්දරො පඤ්හො භවෙය්ය, න පනෙවං ගහිත’’න්ති. ඉති ථෙරො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං නීවරණප්පහානෙ සතිපට්ඨානභාවනාය සම්බොධියඤ්ච මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණරජතානං විය නානත්තාභාවං දස්සෙති.

ඉධ ඨත්වා උපමා සංසන්දෙතබ්බා – ආයස්මා හි සාරිපුත්තො පච්චන්තනගරං දස්සෙසි, පාකාරං දස්සෙසි, පරියායපථං දස්සෙසි, ද්වාරං දස්සෙසි, පණ්ඩිතදොවාරිකං දස්සෙසි, නගරං පවෙසනකනික්ඛමනකෙ ඔළාරිකෙ පාණෙ දස්සෙසි, පණ්ඩිතදොවාරිකස්ස තෙසං පාණානං පාකටභාවඤ්ච දස්සෙසි. තත්ථ කිං කෙන සදිසන්ති චෙ. නගරං විය හි නිබ්බානං, පාකාරො විය සීලං, පරියායපථො විය හිරී, ද්වාරං විය අරියමග්ගො, පණ්ඩිතදොවාරිකො විය ධම්මසෙනාපති, නගරප්පවිසනකනික්ඛමනකඔළාරිකපාණා විය අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා බුද්ධා, දොවාරිකස්ස තෙසං පාණානං පාකටභාවො විය ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස අතීතානාගතපච්චුප්පන්නබුද්ධානං සීලසමථාදීහි පාකටභාවො. එත්තාවතා ථෙරෙන භගවා එවමහං සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වා ධම්මන්වයෙන නයග්ගාහෙන ජානාමීති අත්තනො සීහනාදස්ස අනුයොගො දින්නො හොති.

144. ඉධාහං, භන්තෙ, යෙන භගවාති ඉමං දෙසනං කස්මා ආරභි ¶ ? සාවකපාරමීඤාණස්ස නිප්ඵත්තිදස්සනත්ථං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො, භගවා අහං සාවකපාරමීඤාණං පටිලභන්තො පඤ්චනවුතිපාසණ්ඩෙ න අඤ්ඤං එකම්පි සමණං වා බ්රාහ්මණං වා උපසඞ්කමිත්වා සාවකපාරමීඤාණම්පි පටිලභිං, තුම්හෙයෙව උපසඞ්කමිත්වා තුම්හෙ පයිරුපාසන්තො පටිලභින්ති. තත්ථ ඉධාති නිපාතමත්තං. උපසඞ්කමිං ධම්මසවනායාති තුම්හෙ උපසඞ්කමන්තො පනාහං න චීවරාදිහෙතු උපසඞ්කමන්තො, ධම්මසවනත්ථාය උපසඞ්කමන්තො. එවං උපසඞ්කමිත්වා සාවකපාරමීඤාණං පටිලභිං. කදා පන ථෙරො ධම්මසවනත්ථාය උපසඞ්කමන්තොති. සූකරඛතලෙණෙ භාගිනෙය්යදීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තකථනදිවසෙ (ම. නි. 2.205) ¶ උපසඞ්කමන්තො, තදායෙව සාවකපාරමීඤාණං පටිලභීති. තංදිවසඤ්හි ථෙරො තාලවණ්ටං ගහෙත්වා භගවන්තං බීජමානො ඨිතො තං දෙසනං සුත්වා තත්ථෙව සාවකපාරමීඤාණං ¶ හත්ථගතං අකාසි. උත්තරුත්තරං පණීතපණීතන්ති උත්තරුත්තරඤ්චෙව පණීතපණීතඤ්ච කත්වා දෙසෙසි. කණ්හසුක්කසප්පටිභාගන්ති කණ්හඤ්චෙව සුක්කඤ්ච. තඤ්ච ඛො සප්පටිභාගං සවිපක්ඛං කත්වා. කණ්හං පටිබාහිත්වා සුක්කං, සුක්කං පටිබාහිත්වා කණ්හන්ති එවං සප්පටිභාගං කත්වා කණ්හසුක්කං දෙසෙසි, කණ්හං දෙසෙන්තොපි ච සඋස්සාහං සවිපාකං දෙසෙසි, සුක්කං දෙසෙන්තොපි සඋස්සාහං සවිපාකං දෙසෙසි.

තස්මිං ධම්මෙ අභිඤ්ඤා ඉධෙකච්චං ධම්මං ධම්මෙසු නිට්ඨමගමන්ති තස්මිං දෙසිතෙ ධම්මෙ එකච්චං ධම්මං නාම සාවකපාරමීඤාණං සඤ්ජානිත්වා ධම්මෙසු නිට්ඨමගමං. කතමෙසු ධම්මෙසූති? චතුසච්චධම්මෙසු. එත්ථායං ථෙරසල්ලාපො, කාළවල්ලවාසී සුමත්ථෙරො තාව වදති ‘‘චතුසච්චධම්මෙසු ඉදානි නිට්ඨගමනකාරණං නත්ථි. අස්සජිමහාසාවකස්ස හි දිට්ඨදිවසෙයෙව සො පඨමමග්ගෙන චතුසච්චධම්මෙසු නිට්ඨං ගතො, අපරභාගෙ සූකරඛතලෙණද්වාරෙ උපරි තීහි මග්ගෙහි චතුසච්චධම්මෙසු නිට්ඨං ගතො, ඉමස්මිං පන ඨානෙ ¶ ‘ධම්මෙසූ’ති බුද්ධගුණෙසු නිට්ඨං ගතො’’ති. ලොකන්තරවාසී චූළසීවත්ථෙරො පන ‘‘සබ්බං තථෙව වත්වා ඉමස්මිං පන ඨානෙ ‘ධම්මෙසූ’ති අරහත්තෙ නිට්ඨං ගතො’’ති ආහ. දීඝභාණකතිපිටකමහාසීවත්ථෙරො පන ‘‘තථෙව පුරිමවාදං වත්වා ඉමස්මිං පන ඨානෙ ‘ධම්මෙසූ’ති සාවකපාරමීඤාණෙ නිට්ඨං ගතො’’ති වත්වා ‘‘බුද්ධගුණා පන නයතො ආගතා’’ති ආහ.

සත්ථරි පසීදින්ති එවං සාවකපාරමීඤාණධම්මෙසු නිට්ඨං ගන්ත්වා භිය්යොසොමත්තාය ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති සත්ථරි පසීදිං. ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මොති සුට්ඨු අක්ඛාතො සුකථිතො නිය්යානිකො මග්ගො ඵලත්ථාය නිය්යාති රාගදොසමොහනිම්මදනසමත්ථො.

සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝොති බුද්ධස්ස භගවතො සාවකසඞ්ඝොපි වඞ්කාදිදොසවිරහිතං සම්මාපටිපදං පටිපන්නත්තා සුප්පටිපන්නොති පසන්නොම්හි භගවතීති දස්සෙති.

145. ඉදානි දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා සමාපජ්ජිතෙ සොළස අපරාපරියධම්මෙ දස්සෙතුං අපරං පන භන්තෙ එතදානුත්තරියන්ති දෙසනං ආරභි. තත්ථ ¶ අනුත්තරියන්ති අනුත්තරභාවො. යථා භගවා ¶ ධම්මං දෙසෙතීති යථා යෙනාකාරෙන යාය දෙසනාය භගවා ධම්මං දෙසෙති, සා තුම්හාකං දෙසනා අනුත්තරාති වදති. කුසලෙසු ධම්මෙසූති තාය දෙසනාය දෙසිතෙසු කුසලෙසු ධම්මෙසුපි භගවාව අනුත්තරොති දීපෙති. යා වා සා දෙසනා, තස්සා භූමිං දස්සෙන්තොපි ‘‘කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති ආහ. තත්රිමෙ කුසලා ධම්මාති තත්ර කුසලෙසු ධම්මෙසූති වුත්තපදෙ ඉමෙ කුසලා ධම්මා නාමාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ ආරොග්යට්ඨෙන, අනවජ්ජට්ඨෙන, කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන, නිද්දරථට්ඨෙන, සුඛවිපාකට්ඨෙනාති පඤ්චධා කුසලං වෙදිතබ්බං. තෙසු ජාතකපරියායං පත්වා ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං වට්ටති. සුත්තන්තපරියායං පත්වා අනවජ්ජට්ඨෙන. අභිධම්මපරියායං පත්වා කොසල්ලසම්භූතනිද්දරථසුඛවිපාකට්ඨෙන. ඉමස්මිං පන ඨානෙ බාහිතිකසුත්තන්තපරියායෙන (ම. නි. 2.358) අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලං දට්ඨබ්බං.

චත්තාරො සතිපට්ඨානාති චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං ¶ , සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානන්ති එවං නානානයෙහි විභජිත්වා සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙන ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා චත්තාරො සතිපට්ඨානා දෙසිතා. ඵලසතිපට්ඨානං පන ඉධ අනධිප්පෙතං. චත්තාරො සම්මප්පධානාති පග්ගහට්ඨෙන එකලක්ඛණා, කිච්චවසෙන නානාකිච්චා. ‘‘ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදායා’’තිආදිනා නයෙන සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙන ලොකියලොකුත්තරමිස්සකාව චත්තාරො සම්මප්පධානා දෙසිතා. චත්තාරො ඉද්ධිපාදාති ඉජ්ඣනට්ඨෙන එකසඞ්ගහා, ඡන්දාදිවසෙන නානාසභාවා. ‘‘ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙතී’’තිආදිනා නයෙන සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙන ලොකියලොකුත්තරමිස්සකාව චත්තාරො ඉද්ධිපාදා දෙසිතා.

පඤ්චින්ද්රියානීති ආධිපතෙය්යට්ඨෙන එකලක්ඛණානි, අධිමොක්ඛාදිසභාවවසෙන නානාසභාවානි. සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙනෙව ච ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානි සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි දෙසිතානි. පඤ්ච බලානීති උපත්ථම්භනට්ඨෙන අකම්පියට්ඨෙන වා එකසඞ්ගහානි, සලක්ඛණෙන නානාසභාවානි ¶ . සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙනෙව ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානි සද්ධාදීනි පඤ්ච බලානි දෙසිතානි. සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාති නිය්යානට්ඨෙන එකසඞ්ගහා, උපට්ඨානාදිනා සලක්ඛණෙන නානාසභාවා. සමථවිපස්සනා මග්ගවසෙනෙව ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා දෙසිතා.

අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති හෙතුට්ඨෙන එකසඞ්ගහො, දස්සනාදිනා සලක්ඛණෙන නානාසභාවො. සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙනෙව ¶ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දෙසිතොති අත්ථො.

ඉධ, භන්තෙ, භික්ඛු ආසවානං ඛයාති ඉදං කිමත්ථං ආරද්ධං? සාසනස්ස පරියොසානදස්සනත්ථං. සාසනස්ස හි න කෙවලං මග්ගෙනෙව පරියොසානං හොති, අරහත්තඵලෙන පන හොති. තස්මා තං දස්සෙතුං ඉදමාරද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. එතදානුත්තරියං, භන්තෙ, කුසලෙසු ධම්මෙසූති භන්තෙ යා අයං කුසලෙසු ධම්මෙසු එවංදෙසනා, එතදානුත්තරියං. තං ¶ භගවාති තං දෙසනං භගවා අසෙසං සකලං අභිජානාති. තං භගවතොති තං දෙසනං භගවතො අසෙසං අභිජානතො. උත්තරි අභිඤ්ඤෙය්යං නත්ථීති තදුත්තරි අභිජානිතබ්බං නත්ථි, අයං නාම ඉතො අඤ්ඤො ධම්මො වා පුග්ගලො වා යං භගවා න ජානාතීති ඉදං නත්ථි. යදභිජානං අඤ්ඤො සමණො වාති යං තුම්හෙහි අනභිඤ්ඤාතං, තං අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා අභිජානන්තො භගවතා භිය්යොභිඤ්ඤතරො අස්ස, අධිකතරපඤ්ඤො භවෙය්ය. යදිදං කුසලෙසු ධම්මෙසූති එත්ථ යදිදන්ති නිපාතමත්තං, කුසලෙසු ධම්මෙසු භගවතා උත්තරිතරො නත්ථීති අයමෙත්ථත්ථො. ඉති භගවාව කුසලෙසු ධම්මෙසු අනුත්තරොති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනාපි කාරණෙන එවංපසන්නො අහං, භන්තෙ, භගවතී’’ති දීපෙති. ඉතො පරෙසු අපරං පනාතිආදීසු විසෙසමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම. පුරිමවාරසදිසං පන වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

146. ආයතනපණ්ණත්තීසූති ආයතනපඤ්ඤාපනාසු. ඉදානි තා ආයතනපඤ්ඤත්තියො දස්සෙන්තො ඡයිමානි, භන්තෙතිආදිමාහ. ආයතනකථා පනෙසා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරෙන කථිතා, තෙන න තං විත්ථාරයිස්සාම, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව සා විත්ථාරතො වෙදිතබ්බා.

එතදානුත්තරියං ¶ , භන්තෙ, ආයතනපණ්ණත්තීසූති යායං ආයතනපණ්ණත්තීසු අජ්ඣත්තිකබාහිරවවත්ථානාදිවසෙන එවං දෙසනා, එතදානුත්තරියං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

147. ගබ්භාවක්කන්තීසූති ගබ්භොක්කමනෙසු. තා ගබ්භාවක්කන්තියො දස්සෙන්තො චතස්සො ඉමා, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ අසම්පජානොති අජානන්තො සම්මූළ්හො හුත්වා. මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමතීති ¶ පටිසන්ධිවසෙන පවිසති. ඨාතීති වසති. නික්ඛමතීති නික්ඛමන්තොපි අසම්පජානො සම්මූළ්හොව නික්ඛමති. අයං පඨමාති අයං පකතිලොකියමනුස්සානං පඨමා ගබ්භාවක්කන්ති.

සම්පජානො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමතීති ඔක්කමන්තො සම්පජානො අසම්මූළ්හො හුත්වා ඔක්කමති.

අයං ¶ දුතියාති අයං අසීතිමහාථෙරානං සාවකානං දුතියා ගබ්භාවක්කන්ති. තෙ හි පවිසන්තාව ජානන්ති, වසන්තා ච නික්ඛමන්තා ච න ජානන්ති.

අයං තතියාති අයං ද්වින්නඤ්ච අග්ගසාවකානං පච්චෙකබොධිසත්තානඤ්ච තතියා ගබ්භාවක්කන්ති. තෙ කිර කම්මජෙහි වාතෙහි අධොසිරා උද්ධංපාදා අනෙකසතපොරිසෙ පපාතෙ විය යොනිමුඛෙ ඛිත්තා තාළච්ඡිග්ගළෙන හත්ථී විය සම්බාධෙන යොනිමුඛෙන නික්ඛමමානා අනන්තං දුක්ඛං පාපුණන්ති. තෙන නෙසං ‘‘මයං නික්ඛමම්හා’’ති සම්පජානතා න හොති. එවං පූරිතපාරමීනම්පි ච සත්තානං එවරූපෙ ඨානෙ මහන්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජතීති අලමෙව ගබ්භාවාසෙ නිබ්බින්දිතුං අලං විරජ්ජිතුං.

අයං චතුත්ථාති අයං සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං වසෙන චතුත්ථා ගබ්භාවක්කන්ති. සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා හි මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හන්තාපි ජානන්ති, තත්ථ වසන්තාපි ජානන්ති, නික්ඛමන්තාපි ජානන්ති, නික්ඛමනකාලෙපි ච තෙ කම්මජවාතා උද්ධංපාදෙ අධොසිරෙ කත්වා ඛිපිතුං න සක්කොන්ති, ද්වෙ හත්ථෙ පසාරෙත්වා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඨිතකාව නික්ඛමන්ති. භවග්ගං උපාදාය අවීචිඅන්තරෙ අඤ්ඤො තීසු කාලෙසු සම්පජානො නාම නත්ථි ඨපෙත්වා සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තෙ. තෙනෙව නෙසං මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමනකාලෙ ච නික්ඛමනකාලෙ ¶ ච දසසහස්සිලොකධාතු කම්පතීති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

148. ආදෙසනවිධාසූති ආදෙසනකොට්ඨාසෙසු. ඉදානි තා ආදෙසනවිධා දස්සෙන්තො චතස්සො ඉමාතිආදිමාහ. නිමිත්තෙන ආදිසතීති ආගතනිමිත්තෙන ගතනිමිත්තෙන ඨිතනිමිත්තෙන වා ඉදං නාම භවිස්සතීති කථෙති.

තත්රිදං ¶ වත්ථු – එකො රාජා තිස්සො මුත්තා ගහෙත්වා පුරොහිතං පුච්ඡි ‘‘කිං මෙ, ආචරිය, හත්ථෙ’’ති? සො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙසි. තෙන ච සමයෙන එකා සරබූ ‘‘මක්ඛිකං ගහෙස්සාමී’’ති පක්ඛන්දි, ගහණකාලෙ මක්ඛිකා පලාතා, සො මක්ඛිකාය මුත්තත්තා ‘‘මුත්තා මහාරාජා’’ති ආහ. මුත්තා තාව හොතු, කති මුත්තාති? සො පුන නිමිත්තං ඔලොකෙසි. අථ අවිදූරෙ කුක්කුටො තික්ඛත්තුං සද්දං නිච්ඡාරෙසි. බ්රාහ්මණො ‘‘තිස්සො මහාරාජා’’ති ආහ. එවං එකච්චො ආගතනිමිත්තෙන කථෙති. එතෙනුපායෙන ගතඨිතනි මිත්තෙහිපි කථනං වෙදිතබ්බං.

අමනුස්සානන්ති යක්ඛපිසාචාදීනං. දෙවතානන්ති ¶ චාතුමහාරාජිකාදීනං. සද්දං සුත්වාති අඤ්ඤස්ස චිත්තං ඤත්වා කථෙන්තානං සද්දං සුත්වා. විතක්කවිප්ඵාරසද්දන්ති විතක්කවිප්ඵාරවසෙන උප්පන්නං විප්පලපන්තානං සුත්තපමත්තාදීනං සද්දං. සුත්වාති තං සද්දං සුත්වා. යං විතක්කයතො තස්ස සො සද්දො උප්පන්නො, තස්ස වසෙන ‘‘එවම්පි තෙ මනො’’ති ආදිසති. මනොසඞ්ඛාරා පණිහිතාති චිත්තසඞ්ඛාරා සුට්ඨපිතා. විතක්කෙස්සතීති විතක්කයිස්සති පවත්තෙස්සතීති පජානාති. ජානන්තො ච ආගමනෙන ජානාති, පුබ්බභාගෙන ජානාති, අන්තොසමාපත්තියං චිත්තං ඔලොකෙත්වා ජානාති. ආගමනෙන ජානාති නාම කසිණපරිකම්මකාලෙයෙව යෙනාකාරෙන එස කසිණභාවනං ආරද්ධො පඨමජ්ඣානං වා…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානං වා අට්ඨසමාපත්තියො වා නිබ්බත්තෙස්සතීති ජානාති. පුබ්බභාගෙන ජානාති නාම සමථවිපස්සනාය ආරද්ධායෙව ජානාති, යෙනාකාරෙන එස විපස්සනං ආරද්ධො සොතාපත්තිමග්ගං වා නිබ්බත්තෙස්සති, සකදාගාමිමග්ගං වා නිබ්බත්තෙස්සති, අනාගාමිමග්ගං වා නිබ්බත්තෙස්සති, අරහත්තමග්ගං වා නිබ්බත්තෙස්සතීති ජානාති. අන්තොසමාපත්තියං චිත්තං ඔලොකෙත්වා ජානාති නාම යෙනාකාරෙන ඉමස්ස මනොසඞ්ඛාරා සුට්ඨපිතා, ඉමස්ස නාම චිත්තස්ස අනන්තරා ¶ ඉමං නාම විතක්කං විතක්කෙස්සති. ඉතො වුට්ඨිතස්ස එතස්ස හානභාගියො වා සමාධි භවිස්සති, ඨිතිභාගියො වා විසෙසභාගියො වා නිබ්බෙධභාගියො වා අභිඤ්ඤායො වා නිබ්බත්තෙස්සතීති ජානාති.

තත්ථ පුථුජ්ජනො චෙතොපරියඤාණලාභී පුථුජ්ජනානංයෙව චිත්තං ජානාති, න අරියානං. අරියෙසුපි හෙට්ඨිමො හෙට්ඨිමො උපරිමස්ස උපරිමස්ස චිත්තං න ජානාති, උපරිමො පන හෙට්ඨිමස්ස ජානාති. එතෙසු ච සොතාපන්නො සොතාපත්තිඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. සකදාගාමී, අනාගාමී, අරහා, අරහත්තඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. උපරිමො හෙට්ඨිමං න සමාපජ්ජති. තෙසඤ්හි හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා සමාපත්ති තත්රුපපත්තියෙව හොති. තථෙව තං හොතීති ඉදං එකංසෙන තථෙව හොති. චෙතොපරියඤාණවසෙන ඤාතඤ්හි අඤ්ඤථාභාවී නාම නත්ථි. සෙසං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

149. ආතප්පමන්වායාතිආදි ¶ බ්රහ්මජාලෙ විත්ථාරිතමෙව. අයං පනෙත්ථ ¶ සඞ්ඛෙපො, ආතප්පන්ති වීරියං. තදෙව පදහිතබ්බතො පධානං. අනුයුඤ්ජිතබ්බතො අනුයොගො.අප්පමාදන්ති සතිඅවිප්පවාසං. සම්මාමනසිකාරන්ති අනිච්චෙ අනිච්චන්තිආදිවසෙන පවත්තං උපායමනසිකාරං. චෙතොසමාධින්ති පඨමජ්ඣානසමාධිං. අයං පඨමා දස්සනසමාපත්තීති අයං ද්වත්තිං සාකාරං පටිකූලතො මනසිකත්වා පටිකූලදස්සනවසෙන උප්පාදිතා පඨමජ්ඣානසමාපත්ති පඨමා දස්සනසමාපත්ති නාම, සචෙ පන තං ඣානං පාදකං කත්වා සොතාපන්නො හොති, අයං නිප්පරියායෙනෙව පඨමා දස්සනසමාපත්ති.

අතික්කම්ම චාති අතික්කමිත්වා ච. ඡවිමංසලොහිතන්ති ඡවිඤ්ච මංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච. අට්ඨිං පච්චවෙක්ඛතීති අට්ඨි අට්ඨීති පච්චවෙක්ඛති. අට්ඨි අට්ඨීති පච්චවෙක්ඛිත්වා උප්පාදිතා අට්ඨිආරම්මණා දිබ්බචක්ඛුපාදකජ්ඣානසමාපත්ති දුතියා දස්සනසමාපත්ති නාම. සචෙ පන තං ඣානං පාදකං කත්වා සකදාගාමිමග්ගං නිබ්බත්තෙති. අයං නිප්පරියායෙන දුතියා දස්සනසමාපත්ති. කාළවල්ලවාසී සුමත්ථෙරො පන ‘‘යාව තතියමග්ගා වට්ටතී’’ති ආහ.

විඤ්ඤාණසොතන්ති ¶ විඤ්ඤාණමෙව. උභයතො අබ්බොච්ඡින්නන්ති ද්වීහිපි භාගෙහි අච්ඡින්නං. ඉධ ලොකෙ පතිට්ඨිතඤ්චාති ඡන්දරාගවසෙන ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ පතිට්ඨිතං. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. කම්මං වා කම්මතො උපගච්ඡන්තං ඉධ ලොකෙ පතිට්ඨිතං නාම. කම්මභවං ආකඩ්ඪන්තං පරලොකෙ පතිට්ඨිතං නාම. ඉමිනා කිං කථිතං? සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං චෙතොපරියඤාණං කථිතං. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානඤ්හි චෙතොපරියඤාණං තතියා දස්සනසමාපත්ති නාම.

ඉධ ලොකෙ අප්පතිට්ඨිතඤ්චාති නිච්ඡන්දරාගත්තා ඉධලොකෙ ච අප්පතිට්ඨිතං. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. කම්මං වා කම්මතො න උපගච්ඡන්තං ඉධ ලොකෙ අප්පතිට්ඨිතං නාම. කම්මභවං අනාකඩ්ඪන්තං පරලොකෙ අප්පතිට්ඨිතං නාම. ඉමිනා කිං කථිතං? ඛීණාසවස්ස චෙතොපරියඤාණං කථිතං. ඛීණාසවස්ස හි චෙතොපරියඤාණං චතුත්ථා දස්සනසමාපත්ති නාම.

අපිච ද්වත්තිංසාකාරෙ ආරද්ධවිපස්සනාපි ¶ පඨමා දස්සනසමාපත්ති. අට්ඨිආරම්මණෙ ආරද්ධවිපස්සනා දුතියා දස්සනසමාපත්ති. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං චෙතොපරියඤාණං ඛීණාසවස්ස චෙතොපරියඤාණන්ති ඉදං පදද්වයං නිච්චලමෙව. අපරො නයො පඨමජ්ඣානං පඨමා දස්සනසමාපත්ති ¶ . දුතියජ්ඣානං දුතියා. තතියජ්ඣානං තතියා. චතුත්ථජ්ඣානං චතුත්ථා දස්සනසමාපත්ති. තථා පඨමමග්ගො පඨමා දස්සනසමාපත්ති. දුතියමග්ගො දුතියා. තතියමග්ගො තතියා. චතුත්ථමග්ගො චතුත්ථා දස්සනසමාපත්තීති. සෙසමෙත්ථ පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

150. පුග්ගලපණ්ණත්තීසූති ලොකවොහාරවසෙන ‘‘සත්තො පුග්ගලො නරො පොසො’’ති එවං පඤ්ඤාපෙතබ්බාසු ලොකපඤ්ඤත්තීසු. බුද්ධානඤ්හි ද්වෙ කථා සම්මුතිකථා, පරමත්ථකථාති පොට්ඨපාදසුත්තෙ (දී. නි. අට්ඨ. 1.439-443) විත්ථාරිතා.

තත්ථ පුග්ගලපණ්ණත්තීසූති අයං සම්මුතිකථා. ඉදානි යෙ පුග්ගලෙ පඤ්ඤපෙන්තො පුග්ගලපණ්ණත්තීසු භගවා අනුත්තරො හොති, තෙ දස්සෙන්තො සත්තිමෙ භන්තෙ පුග්ගලා. උභතොභාගවිමුත්තොතිආදිමාහ. තත්ථ උභතොභාගවිමුත්තොති ද්වීහි භාගෙහි විමුත්තො, අරූපසමාපත්තියා රූපකායතො ¶ විමුත්තො, මග්ගෙන නාමකායතො. සො චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං එකෙකතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තප්පත්තානං, චතුන්නං, නිරොධා වුට්ඨාය අරහත්තප්පත්තඅනාගාමිනො ච වසෙන පඤ්චවිධො හොති.

පාළි පනෙත්ථ ‘‘කතමො ච පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො අට්ඨවිමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තී’’ති (ධාතු. 24) එවං අට්ඨවිමොක්ඛලාභිනො වසෙන ආගතා. පඤ්ඤාය විමුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තො. සො සුක්ඛවිපස්සකො ච, චතූහි ඣානෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තා චත්තාරො චාති ඉමෙසං වසෙන පඤ්චවිධොව හොති.

පාළි පනෙත්ථ අට්ඨවිමොක්ඛපටික්ඛෙපවසෙනෙව ආගතා. යථාහ ‘‘න හෙව ඛො අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො පඤ්ඤාවිමුත්තො’’ති (ධාතු. 25).

ඵුට්ඨන්තං සච්ඡි කරොතීති කායසක්ඛි. සො ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති, පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, සො සොතාපත්තිඵලට්ඨං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තමග්ගට්ඨා ¶ ඡබ්බිධො හොතීති වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය ¶ චස්ස දිස්වා එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො කායසක්ඛී’’ති (ධාතු. 26).

දිට්ඨන්තං පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තො. තත්රිදං සඞ්ඛෙපලක්ඛණං, දුක්ඛා සඞ්ඛාරා සුඛො නිරොධොති ඤාතං හොති දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං පස්සිතං පඤ්ඤායාති දිට්ඨිප්පත්තො. විත්ථාරතො පනෙසොපි කායසක්ඛි විය ඡබ්බිධො හොති. තෙනෙවාහ – ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං පජානාති…පෙ… අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති යථාභූතං පජානාති, තථාගතප්පවෙදිතා චස්ස ධම්මා පඤ්ඤාය වොදිට්ඨා හොන්ති වොචරිතා, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො දිට්ඨිප්පත්තො’’ති (ධාතු. 27).

සද්ධාය ¶ විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. සොපි වුත්තනයෙනෙව ඡබ්බිධො හොති. තෙනෙවාහ – ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං පජානාති, අයං දුක්ඛසමුදයොති යථාභූතං පජානාති, අයං දුක්ඛනිරොධොති යථාභූතං පජානාති, අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති යථාභූතං පජානාති, තථාගතප්පවෙදිතා චස්ස ධම්මා පඤ්ඤාය වොදිට්ඨා හොන්ති වොචරිතා, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති නො ච ඛො යථා දිට්ඨිප්පත්තස්ස. අයං වුච්චති පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො’’ති (ධාතු. 28). එතෙසු හි සද්ධාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ සද්දහන්තස්ස විය, ඔකප්පෙන්තස්ස විය, අධිමුච්චන්තස්ස විය ච කිලෙසක්ඛයො හොති. දිට්ඨිප්පත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ කිලෙසච්ඡෙදකං ඤාණං අදන්ධං තිඛිණං සූරං හුත්වා වහති. තස්මා යථා නාම නාතිතිඛිණෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං න මට්ඨං හොති, අසි න සීඝං වහති, සද්දො සුය්යති, බලවතරො වායාමො කාතබ්බො හොති, එවරූපා සද්ධාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගභාවනා. යථා පන අතිනිසිතෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං මට්ඨං හොති, අසි සීඝං වහති, සද්දො න සුය්යති, බලවතරං වායාමකිච්චං න හොති, එවරූපා පඤ්ඤාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගභාවනා වෙදිතබ්බා.

ධම්මං අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී. ධම්මොති පඤ්ඤා, පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමං මග්ගං භාවෙතීති අත්ථො. සද්ධානුසාරිම්හිපි එසෙව නයො, උභොපෙතෙ සොතාපත්තිමග්ගට්ඨායෙව. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘යස්ස පුග්ගලස්ස සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නස්ස පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, පඤ්ඤාවාහිං පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමං අරියමග්ගං භාවෙති. අයං වුච්චති පුග්ගලො ධම්මානුසාරී’’ති.

තථා ¶ ‘‘යස්ස පුග්ගලස්ස සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති ¶ , සද්ධාවාහිං සද්ධාපුබ්බඞ්ගමං අරියමග්ගං භාවෙති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සද්ධානුසාරී’’ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙසා උභතොභාගවිමුත්තාදිකථා විසුද්ධිමග්ගෙ පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ වුත්තා. තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

151. පධානෙසූති ඉධ පදහනවසෙන ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා පධානා’’ති වුත්තා. තෙසං විත්ථාරකථා මහාසතිපට්ඨානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

152. දුක්ඛපටිපදාදීසු ¶ අයං විත්ථාරනයො – ‘‘තත්ථ කතමා දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා? දුක්ඛෙන කසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස දන්ධං තං ඨානං අභිජානන්තස්ස යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි, අයං වුච්චති දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා. තත්ථ කතමා දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා? දුක්ඛෙන කසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස ඛිප්පං තං ඨානං අභිජානන්තස්ස යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, අයං වුච්චති දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා. තත්ථ කතමා සුඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා? අකිච්ඡෙන අකසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස දන්ධං තං ඨානං අභිජානන්තස්ස යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, අයං වුච්චති සුඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා. තත්ථ කතමා සුඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා? අකිච්ඡෙන අකසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස ඛිප්පං තං ඨානං අභිජානන්තස්ස යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, අයං වුච්චති සුඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා’’ති (විභ. 801). අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

153. න චෙව මුසාවාදූපසඤ්හිතන්ති භස්සසමාචාරෙ ඨිතොපි කථාමග්ගං අනුපච්ඡින්දිත්වා කථෙන්තොපි ඉධෙකච්චො භික්ඛු න චෙව මුසාවාදූපසඤ්හිතං භාසති. අට්ඨ අනරියවොහාරෙ වජ්ජෙත්වා අට්ඨ අරියවොහාරයුත්තමෙව භාසති. න ¶ ච වෙභූතියන්ති භස්සසමාචාරෙ ඨිතොපි භෙදකරවාචං ¶ න භාසති. න ච පෙසුණියන්ති තස්සායෙවෙතං වෙවචනං. වෙභූතියවාචා හි පියභාවස්ස සුඤ්ඤකරණතො ‘‘පෙසුණිය’’න්ති වුච්චති. නාමමෙවස්සා එතන්ති මහාසීවත්ථෙරො අවොච. න ච සාරම්භජන්ති සාරම්භජා ච යා වාචා, තඤ්ච න භාසති. ‘‘ත්වං දුස්සීලො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ත්වං දුස්සීලො තවාචරියො දුස්සීලො’’ති වා, ‘‘තුය්හං ආපත්තී’’ති වුත්තෙ, ‘‘අහං පිණ්ඩාය චරිත්වා පාටලිපුත්තං ගතො’’තිආදිනා නයෙන බහිද්ධා වික්ඛෙපකථාපවත්තං වා කරණුත්තරියවාචං න භාසති. ජයාපෙක්ඛොති ජයපුරෙක්ඛාරො හුත්වා, යථා හත්ථකො සක්යපුත්තො තිත්ථියා නාම ධම්මෙනපි අධම්මෙනපි ජෙතබ්බාති සච්චාලිකං යංකිඤ්චි භාසති, එවං ¶ ජයාපෙක්ඛො ජයපුරෙක්ඛාරො හුත්වා න භාසතීති අත්ථො. මන්තා මන්තා ච වාචං භාසතීති එත්ථ මන්තාති වුච්චති පඤ්ඤා, මන්තාය පඤ්ඤාය. පුන මන්තාති උපපරික්ඛිත්වා. ඉදං වුත්තං හොති, භස්සසමාචාරෙ ඨිතො දිවසභාගම්පි කථෙන්තො පඤ්ඤාය උපපරික්ඛිත්වා යුත්තකථමෙව කථෙතීති. නිධානවතින්ති හදයෙපි නිදහිතබ්බයුත්තං. කාලෙනාති යුත්තපත්තකාලෙන.

එවං භාසිතා හි වාචා අමුසා චෙව හොති අපිසුණා ච අඵරුසා ච අසඨා ච අසම්ඵප්පලාපා ච. එවරූපා ච අයං වාචා චතුසච්චනිස්සිතාතිපි සික්ඛත්තයනිස්සිතාතිපි දසකථාවත්ථුනිස්සිතාතිපි තෙරසධුතඞ්ගනිස්සිතාතිපි සත්තත්තිංසබොධිපක්ඛියධම්මනිස්සිතාතිපි මග්ගනිස්සිතාතිපි වුච්චති. තෙනාහ එතදානුත්තරියං, භන්තෙ, භස්සසමාචාරෙති තං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

සච්චො චස්ස සද්ධො චාති සීලාචාරෙ ඨිතො භික්ඛු සච්චො ච භවෙය්ය සච්චකථො සද්ධො ච සද්ධාසම්පන්නො. නනු හෙට්ඨා සච්චං කථිතමෙව, ඉධ කස්මා පුන වුත්තන්ති? හෙට්ඨා වාචාසච්චං කථිතං. සීලාචාරෙ ඨිතො පන භික්ඛු අන්තමසො හසනකථායපි මුසාවාදං න කරොතීති දස්සෙතුං ඉධ වුත්තං. ඉදානි සො ධම්මෙන සමෙන ජීවිතං කප්පෙතීති දස්සනත්ථං න ච කුහකොතිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘කුහකො’’තිආදීනි බ්රහ්මජාලෙ විත්ථාරිතානි.

ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො, භොජනෙ මත්තඤ්ඤූති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙපි පමාණඤ්ඤූ. සමකාරීති ¶ සමචාරී, කායෙන වාචාය මනසා ච කායවඞ්කාදීනි පහාය සමං චරතීති අත්ථො. ජාගරියානුයොගමනුයුත්තොති රත්තින්දිවං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජායා’’ති වුත්තනයෙනෙව ජාගරියානුයොගං යුත්තප්පයුත්තො විහරති. අතන්දිතොති නිත්තන්දී කායාලසියවිරහිතො. ආරද්ධවීරියොති කායිකවීරියෙනාපි ආරද්ධවීරියො හොති, ගණසඞ්ගණිකං විනොදෙත්වා චතූසු ඉරියාපථෙසු අට්ඨආරබ්භවත්ථුවසෙන එකවිහාරී. චෙතසිකවීරියෙනාපි ආරද්ධවීරියො ¶ හොති, කිලෙසසඞ්ගණිකං පහාය විනොදෙත්වා අට්ඨසමාපත්තිවසෙන එකවිහාරී. අපි ච යථා තථා කිලෙසුප්පත්තිං නිවාරෙන්තො චෙතසිකවීරියෙන ආරද්ධවීරියො හොති. ඣායීති ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානවසෙන ¶ ඣායී. සතිමාති චිරකතාදිඅනුස්සරණසමත්ථාය සතියා සමන්නාගතො.

කල්යාණපටිභානොති වාක්කරණසම්පන්නො චෙව හොති පටිභානසම්පන්නො ච. යුත්තපටිභානො ඛො පන හොති නො මුත්තපටිභානො. සීලසමාචාරස්මිඤ්හි ඨිතභික්ඛු මුත්තපටිභානො න හොති, යුත්තපටිභානො පන හොති වඞ්ගීසත්ථෙරො විය. ගතිමාති ගමනසමත්ථාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. ධිතිමාති ධාරණසමත්ථාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. මතිමාති එත්ථ පන මතීති පඤ්ඤාය නාමමෙව, තස්මා පඤ්ඤවාති අත්ථො. ඉති තීහිපි ඉමෙහි පදෙහි පඤ්ඤාව කථිතා. තත්ථ හෙට්ඨා සමණධම්මකරණවීරියං කථිතං, ඉධ බුද්ධවචනගණ්හනවීරියං. තථා හෙට්ඨා විපස්සනාපඤ්ඤා කථිතා, ඉධ බුද්ධවචනගණ්හනපඤ්ඤා. න ච කාමෙසු ගිද්ධොති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු අගිද්ධො. සතො ච නිපකො චාති අභික්කන්තපටික්කන්තාදීසු සත්තසු ඨානෙසු සතියා චෙව ඤාණෙන ච සමන්නාගතො චරතීති අත්ථො. නෙපක්කන්ති පඤ්ඤා, තාය සමන්නාගතත්තා නිපකොති වුත්තො. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

154. පච්චත්තං යොනිසො මනසිකාරාති අත්තනො උපායමනසිකාරෙන. යථානුසිට්ඨං තථා පටිපජ්ජමානොති යථා මයා අනුසිට්ඨං අනුසාසනී දින්නා, තථා පටිපජ්ජමානො. තිණ්ණං ¶ සංයොජනානං පරික්ඛයාතිආදි වුත්තත්ථමෙව. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

155. පරපුග්ගලවිමුත්තිඤාණෙති සොතාපන්නාදීනං පරපුග්ගලානං තෙන තෙන මග්ගෙන කිලෙසවිමුත්තිඤාණෙ. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

156. අමුත්රාසිං එවංනාමොති එකො පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තො නාමගොත්තං පරියාදියමානො ගච්ඡති. එකො සුද්ධඛන්ධෙයෙව අනුස්සරති, එකො හි සක්කොති, එකො න සක්කොති. තත්ථ යො සක්කොති, තස්ස වසෙන අග්ගහෙත්වා අසක්කොන්තස්ස වසෙන ගහිතං. අසක්කොන්තො පන කිං කරොති? සුද්ධඛන්ධෙයෙව අනුස්සරන්තො ගන්ත්වා අනෙකජාතිසතසහස්සමත්ථකෙ ඨත්වා නාමගොත්තං පරියාදියමානො ඔතරති. තං දස්සෙන්තො එවංනාමොතිආදිමාහ ¶ ¶ . සො එවමාහාති සො දිට්ඨිගතිකො එවමාහ. තත්ථ කිඤ්චාපි සස්සතොති වත්වා ‘‘තෙ ච සත්තා සංසරන්තී’’ති වදන්තස්ස වචනං පුබ්බාපරවිරුද්ධං හොති. දිට්ඨිගතිකත්තා පනෙස එතං න සල්ලක්ඛෙසි. දිට්ඨිගතිකස්ස හි ඨානං වා නියමො වා නත්ථි. ඉමං ගහෙත්වා ඉමං විස්සජ්ජෙති, ඉමං විස්සජ්ජෙත්වා ඉමං ගණ්හාතීති බ්රහ්මජාලෙ විත්ථාරිතමෙවෙතං. අයං තතියො සස්සතවාදොති ථෙරො ලාභිස්සෙව වසෙන තයො සස්සතවාදෙ ආහ. භගවතා පන තක්කීවාදම්පි ගහෙත්වා බ්රහ්මජාලෙ චත්තාරො වුත්තා. එතෙසං පන තිණ්ණං වාදානං විත්ථාරකථා බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. අට්ඨ. 1.30) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.

157. ගණනාය වාති පිණ්ඩගණනාය. සඞ්ඛානෙනාති අච්ඡිද්දකවසෙන මනොගණනාය. උභයථාපි පිණ්ඩගණනමෙව දස්සෙති. ඉදං වුත්තං හොති, වස්සානං සතවසෙන සහස්සවසෙන සතසහස්සවසෙන කොටිවසෙන පිණ්ඩං කත්වාපි එත්තකානි වස්සසතානීති වා එත්තකා වස්සකොටියොති වා එවං සඞ්ඛාතුං න සක්කා. තුම්හෙ පන අත්තනො දසන්නං පාරමීනං පූරිතත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සුප්පටිවිද්ධත්තා යස්මා වො අනාවරණඤාණං සූරං වහති. තස්මා දෙසනාඤාණකුසලතං පුරක්ඛත්වා වස්සගණනායපි පරියන්තිකං කත්වා කප්පගණනායපි පරිච්ඡින්දිත්වා එත්තකන්ති ¶ දස්සෙථාති දීපෙති. පාළියත්ථො පනෙත්ථ වුත්තනයොයෙව. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

158. එතදානුත්තරියං, භන්තෙ, සත්තානං චුතූපපාතඤාණෙති භන්තෙ යාපි අයං සත්තානං චුතිපටිසන්ධිවසෙන ඤාණදෙසනා, සාපි තුම්හාකංයෙව අනුත්තරා. අතීතබුද්ධාපි එවමෙව දෙසෙසුං. අනාගතාපි එවමෙව දෙසෙස්සන්ති. තුම්හෙ තෙසං අතීතානාගතබුද්ධානං ඤාණෙන සංසන්දිත්වාව දෙසයිත්ථ. ‘‘ඉමිනාපි කාරණෙන එවංපසන්නො අහං භන්තෙ භගවතී’’ති දීපෙති. පාළියත්ථො පනෙත්ථ විත්ථාරිතොයෙව.

159. සාසවා සඋපධිකාති සදොසා සඋපාරම්භා. නො අරියාති වුච්චතීති අරියිද්ධීති න වුච්චති. අනාසවා අනුපධිකාති නිද්දොසා අනුපාරම්භා. අරියාති වුච්චතීති අරියිද්ධීති වුච්චති. අප්පටිකූලසඤ්ඤී ¶ තත්ථ විහරතීති කථං අප්පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරතීති? පටිකූලෙ සත්තෙ මෙත්තං ඵරති, සඞ්ඛාරෙ ධාතුසඤ්ඤං උපසංහරති. යථාහ ‘‘කථං පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති (පටි. ම. 3.97)? අනිට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං මෙත්තාය වා ඵරති, ධාතුතො වා උපසංහරතී’’ති. පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරතීති අප්පටිකූලෙ සත්තෙ අසුභසඤ්ඤං ඵරති, සඞ්ඛාරෙ අනිච්චසඤ්ඤං උපසංහරති. යථාහ ‘‘කථං අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී ¶ විහරති? ඉට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං අසුභාය වා ඵරති, අනිච්චතො වා උපසංහරතී’’ති. එවං සෙසපදෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

උපෙක්ඛකො තත්ථ විහරතීති ඉට්ඨෙ අරජ්ජන්තො අනිට්ඨෙ අදුස්සන්තො යථා අඤ්ඤෙ අසමපෙක්ඛනෙන මොහං උප්පාදෙන්ති, එවං අනුප්පාදෙන්තො ඡසු ආරම්මණෙසු ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකො විහරති. එතදානුත්තරියං, භන්තෙ, ඉද්ධිවිධාසූති, භන්තෙ, යා අයං ද්වීසු ඉද්ධීසු එවංදෙසනා, එතදානුත්තරියං. තං භගවාති තං දෙසනං භගවා අසෙසං සකලං අභිජානාති. තං භගවතොති තං දෙසනං භගවතො අසෙසං අභිජානතො. උත්තරි අභිඤ්ඤෙය්යං නත්ථීති උත්තරි අභිජානිතබ්බං නත්ථි. අයං නාම ඉතො අඤ්ඤො ධම්මො වා පුග්ගලො වා යං භගවා න ජානාති ඉදං නත්ථි. යදභිජානං අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වාති යං තුම්හෙහි අනභිඤ්ඤාතං අඤ්ඤො සමණො වා ¶ බ්රාහ්මණො වා අභිජානන්තො භගවතා භිය්යොභිඤ්ඤතරො අස්ස, අධිකතරපඤ්ඤො භවෙය්ය. යදිදං ඉද්ධිවිධාසූති එත්ථ යදිදන්ති නිපාතමත්තං. ඉද්ධිවිධාසු භගවතා උත්තරිතරො නත්ථි. අතීතබුද්ධාපි හි ඉමා ද්වෙ ඉද්ධියො දෙසෙසුං, අනාගතාපි ඉමාව දෙසෙස්සන්ති. තුම්හෙපි තෙසං ඤාණෙන සංසන්දිත්වා ඉමාව දෙසයිත්ථ. ඉති භගවා ඉද්ධිවිධාසු අනුත්තරොති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනාපි කාරණෙන එවංපසන්නො අහං, භන්තෙ, භගවතී’’ති දීපෙති. එත්තාවතා යෙ ධම්මසෙනාපති දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා සොළස අපරම්පරියධම්මෙ සම්මසි, තෙව දස්සිතා හොන්ති.

අඤ්ඤථාසත්ථුගුණදස්සනාදිවණ්ණනා

160. ඉදානි අපරෙනපි ආකාරෙන භගවතො ගුණෙ දස්සෙන්තො යං තං භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ සද්ධෙන කුලපුත්තෙනාති සද්ධා කුලපුත්තා ¶ නාම අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා බොධිසත්තා. තස්මා යං සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තෙන පත්තබ්බන්ති වුත්තං හොති. කිං පන තෙන පත්තබ්බං? නව ලොකුත්තරධම්මා. ආරද්ධවීරියෙනාතිආදීසු ‘‘වීරියං ථාමො’’තිආදීනි සබ්බානෙව වීරියවෙවචනානි. තත්ථ ආරද්ධවීරියෙනාති පග්ගහිතවීරියෙන. ථාමවතාති ථාමසම්පන්නෙන ථිරවීරියෙන. පුරිසථාමෙනාති තෙන ථාමවතා යං පුරිසථාමෙන පත්තබ්බන්ති වුත්තං හොති. අනන්තරපදද්වයෙපි එසෙව නයො. පුරිසධොරය්හෙනාති යා අසමධුරෙහි බුද්ධෙහි වහිතබ්බා ධුරා, තං ධුරං වහනසමත්ථෙන මහාපුරිසෙන. අනුප්පත්තං තං භගවතාති තං සබ්බං අතීතානාගතබුද්ධෙහි පත්තබ්බං, සබ්බමෙව අනුප්පත්තං, භගවතො එකගුණොපි ඌනො නත්ථීති දස්සෙති. කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගන්ති වත්ථුකාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගං. යථා අඤ්ඤෙ කෙණියජටිලාදයො සමණබ්රාහ්මණා ‘‘කො ජානාති පරලොකං ¶ . සුඛො ඉමිස්සා පරිබ්බාජිකාය මුදුකාය ලොමසාය බාහාය සම්ඵස්සො’’ති මොළිබන්ධාහි පරිබ්බාජිකාහි පරිචාරෙන්ති සම්පත්තං සම්පත්තං රූපාදිආරම්මණං අනුභවමානා කාමසුඛමනුයුත්තා, න එවමනුයුත්තොති දස්සෙති.

හීනන්ති ලාමකං. ගම්මන්ති ගාමවාසීනං ධම්මං. පොථුජ්ජනිකන්ති පුථුජ්ජනෙහි සෙවිතබ්බං. අනරියන්ති න නිද්දොසං. න වා අරියෙහි සෙවිතබ්බං. අනත්ථසඤ්හිතන්ති අනත්ථසංයුත්තං. අත්තකිලමථානුයොගන්ති ¶ අත්තනො ආතාපනපරිතාපනානුයොගං. දුක්ඛන්ති දුක්ඛයුත්තං, දුක්ඛමං වා. යථා එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කාමසුඛල්ලිකානුයොගං පරිවජ්ජෙස්සාමාති කායකිලමථං අනුධාවන්ති, තතො මුඤ්චිස්සාමාති කාමසුඛං අනුධාවන්ති, න එවං භගවා. භගවා පන උභො එතෙ අන්තෙ වජ්ජෙත්වා යා සා ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා චක්ඛුකරණී’’ති එවං වුත්තා සම්මාපටිපත්ති, තමෙව පටිපන්නො. තස්මා ‘‘න ච අත්තකිලමථානුයොග’’න්තිආදිමාහ.

ආභිචෙතසිකානන්ති අභිචෙතසිකානං, කාමාවචරචිත්තානි අතික්කමිත්වා ඨිතානන්ති අත්ථො. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානන්ති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සුඛවිහාරානං. පොට්ඨපාදසුත්තන්තස්මිඤ්හි සප්පීතිකදුතියජ්ඣානඵලසමාපත්ති කථිතා (දී. නි. 1.432). පාසාදිකසුත්තන්තෙ සහ මග්ගෙන විපස්සනාපාදකජ්ඣානං. දසුත්තරසුත්තන්තෙ ¶ චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්ති. ඉමස්මිං සම්පසාදනීයෙ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරජ්ඣානානි කථිතානි. නිකාමලාභීති යථාකාමලාභී. අකිච්ඡලාභීති අදුක්ඛලාභී. අකසිරලාභීති විපුලලාභී.

161. එකිස්සා ලොකධාතුයාති දසසහස්සිලොකධාතුයා. තීණි හි ඛෙත්තානි – ජාතිඛෙත්තං ආණාඛෙත්තං විසයඛෙත්තං. තත්ථ ජාතිඛෙත්තං නාම දසසහස්සී ලොකධාතු. සා හි තථාගතස්ස මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමනකාලෙ නික්ඛමනකාලෙ සම්බොධිකාලෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනෙ පරිනිබ්බානෙ ච කම්පති. කොටිසතසහස්සචක්කවාළං පන ආණාඛෙත්තං නාම. ආටානාටියමොරපරිත්තධජග්ගපරිත්තරතනපරිත්තාදීනඤ්හි එත්ථ ආණා වත්තති. විසයඛෙත්තස්ස පන පරිමාණං නත්ථි, බුද්ධානඤ්හි ‘‘යාවතකං ඤාණං, තාවතකං ඤෙය්යං, යාවතකං ඤෙය්යං තාවතකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං ඤෙය්යං, ඤෙය්යපරියන්තිකං ඤාණ’’න්ති (මහානි. 55) වචනතො අවිසයො නාම නත්ථි.

ඉමෙසු ¶ පන තීසු ඛෙත්තෙසු ඨපෙත්වා ඉමං චක්කවාළං අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්තීති සුත්තං නත්ථි, නුප්පඤ්ජන්තීති පන අත්ථි. තීණි පිටකානි ¶ විනයපිටකං, සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකං. තිස්සො සඞ්ගීතියො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස සඞ්ගීති, යසත්ථෙරස්ස සඞ්ගීති, මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස සඞ්ගීතීති. ඉමා තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ ‘‘ඉමං චක්කවාළං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤත්ථ බුද්ධා උප්පජ්ජන්තී’’ති සුත්තං නත්ථි, නුප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථි.

අපුබ්බං අචරිමන්ති අපුරෙ අපච්ඡා එකතො නුප්පජ්ජන්ති, පුරෙ වා පච්ඡා වා උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං හොති. තත්ථ බොධිපල්ලඞ්කෙ ‘‘බොධිං අපත්වා න උට්ඨහිස්සාමී’’ති නිසින්නකාලතො පට්ඨාය යාව මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණං, තාව පුබ්බෙති න වෙදිතබ්බං. බොධිසත්තස්ස හි පටිසන්ධිග්ගහණෙ දසසහස්සචක්කවාළකම්පනෙනෙව ඛෙත්තපරිග්ගහො කතො. අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්තිපි නිවාරිතා හොති. පරිනිබ්බානතො පට්ඨාය ච යාව සාසපමත්තාපි ධාතුයො තිට්ඨන්ති, තාව පච්ඡාති න වෙදිතබ්බං. ධාතූසු හි ඨිතාසු ¶ බුද්ධාපි ඨිතාව හොන්ති. තස්මා එත්ථන්තරෙ අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති නිවාරිතාව හොති. ධාතුපරිනිබ්බානෙ පන ජාතෙ අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති න නිවාරිතා.

තීණි අන්තරධානානි නාම පරියත්තිඅන්තරධානං, පටිවෙධඅන්තරධානං, පටිපත්තිඅන්තරධානන්ති. තත්ථ පරියත්තීති තීණි පිටකානි. පටිවෙධොති සච්චප්පටිවෙධො. පටිපත්තීති පටිපදා. තත්ථ පටිවෙධො ච පටිපත්ති ච හොතිපි න හොතිපි. එකස්මිඤ්හි කාලෙ පටිවෙධකරා භික්ඛූ බහූ හොන්ති, එස භික්ඛු පුථුජ්ජනොති අඞ්ගුලිං පසාරෙත්වා දස්සෙතබ්බො හොති. ඉමස්මිංයෙව දීපෙ එකවාරං පුථුජ්ජනභික්ඛු නාම නාහොසි. පටිපත්තිපූරකාපි කදාචි බහූ හොන්ති, කදාචි අප්පා. ඉති පටිවෙධො ච පටිපත්ති ච හොතිපි න හොතිපි. සාසනට්ඨිතියා පන පරියත්ති පමාණං. පණ්ඩිතො හි තෙපිටකං සුත්වා ද්වෙපි පූරෙති.

යථා අම්හාකං බොධිසත්තො ආළාරස්ස සන්තිකෙ පඤ්චාභිඤ්ඤා සත්ත ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පරිකම්මං පුච්ඡි, සො න ජානාමීති ආහ. තතො උදකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අධිගතවිසෙසං සංසන්දිත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස පරිකම්මං පුච්ඡි, සො ආචික්ඛි, තස්ස වචනසමනන්තරමෙව මහාසත්තො තං ඣානං සම්පාදෙසි, එවමෙව ¶ පඤ්ඤවා භික්ඛු පරියත්තිං සුත්වා ද්වෙපි පූරෙති. තස්මා පරියත්තියා ඨිතාය සාසනං ඨිතං හොති. යදා පන සා අන්තරධායති, තදා පඨමං අභිධම්මපිටකං නස්සති. තත්ථ පට්ඨානං සබ්බපඨමං අන්තරධායති. අනුක්කමෙන පච්ඡා ධම්මසඞ්ගහො ¶ , තස්මිං අන්තරහිතෙ ඉතරෙසු ද්වීසු පිටකෙසු ඨිතෙසුපි සාසනං ඨිතමෙව හොති.

තත්ථ සුත්තන්තපිටකෙ අන්තරධායමානෙ පඨමං අඞ්ගුත්තරනිකායො එකාදසකතො පට්ඨාය යාව එකකා අන්තරධායති, තදනන්තරං සංයුත්තනිකායො චක්කපෙය්යාලතො පට්ඨාය යාව ඔඝතරණා අන්තරධායති. තදනන්තරං මජ්ඣිමනිකායො ඉන්ද්රියභාවනතො පට්ඨාය යාව මූලපරියායා අන්තරධායති. තදනන්තරං දීඝනිකායො දසුත්තරතො පට්ඨාය යාව බ්රහ්මජාලා අන්තරධායති. එකිස්සාපි ද්වින්නම්පි ගාථානං පුච්ඡා අද්ධානං ¶ ගච්ඡති, සාසනං ධාරෙතුං න සක්කොති, සභියපුච්ඡා ආළවකපුච්ඡා විය ච. එතා කිර කස්සපබුද්ධකාලිකා අන්තරා සාසනං ධාරෙතුං නාසක්ඛිංසු.

ද්වීසු පන පිටකෙසු අන්තරහිතෙසුපි විනයපිටකෙ ඨිතෙ සාසනං තිට්ඨති. පරිවාරක්ඛන්ධකෙසු අන්තරහිතෙසු උභතොවිභඞ්ගෙ ඨිතෙ ඨිතමෙව හොති. උභතොවිභඞ්ගෙ අන්තරහිතෙ මාතිකායපි ඨිතාය ඨිතමෙව හොති. මාතිකාය අන්තරහිතාය පාතිමොක්ඛපබ්බජ්ජාඋපසම්පදාසු ඨිතාසු සාසනං තිට්ඨති. ලිඞ්ගං අද්ධානං ගච්ඡති. සෙතවත්ථසමණවංසො පන කස්සපබුද්ධකාලතො පට්ඨාය සාසනං ධාරෙතුං නාසක්ඛි. පටිසම්භිදාපත්තෙහි වස්සසහස්සං අට්ඨාසි. ඡළභිඤ්ඤෙහි වස්සසහස්සං. තෙවිජ්ජෙහි වස්සසහස්සං. සුක්ඛවිපස්සකෙහි වස්සසහස්සං. පාතිමොක්ඛෙහි වස්සසහස්සං අට්ඨාසි. පච්ඡිමකස්ස පන සච්චප්පටිවෙධතො පච්ඡිමකස්ස සීලභෙදතො පට්ඨාය සාසනං ඔසක්කිතං නාම හොති. තතො පට්ඨාය අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති න නිවාරිතා.

තීණි පරිනිබ්බානානි නාම කිලෙසපරිනිබ්බානං ඛන්ධපරිනිබ්බානං ධාතුපරිනිබ්බානන්ති. තත්ථ කිලෙසපරිනිබ්බානං බොධිපල්ලඞ්කෙ අහොසි. ඛන්ධපරිනිබ්බානං කුසිනාරායං. ධාතුපරිනිබ්බානං අනාගතෙ භවිස්සති. සාසනස්ස කිර ඔසක්කනකාලෙ ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ ධාතුයො සන්නිපතිත්වා මහාචෙතියං ගමිස්සන්ති. මහාචෙතියතො නාගදීපෙ රාජායතනචෙතියං. තතො මහාබොධිපල්ලඞ්කං ගමිස්සන්ති. නාගභවනතොපි දෙවලොකතොපි බ්රහ්මලොකතොපි ධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කමෙව ¶ ගමිස්සන්ති. සාසපමත්තාපි ධාතුයො න අන්තරා නස්සිස්සන්ති. සබ්බධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ රාසිභූතා සුවණ්ණක්ඛන්ධො විය එකග්ඝනා හුත්වා ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙස්සන්ති.

තා දසසහස්සිලොකධාතුං ¶ ඵරිස්සන්ති, තතො දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා ‘‘අජ්ජ සත්ථා පරිනිබ්බාති, අජ්ජ සාසනං ඔසක්කති, පච්ඡිමදස්සනං දානි ඉදං අම්හාක’’න්ති දසබලස්ස පරිනිබ්බුතදිවසතො මහන්තතරං කාරුඤ්ඤං කරිස්සන්ති. ඨපෙත්වා අනාගාමිඛීණාසවෙ අවසෙසා ¶ සකභාවෙන සන්ධාරෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. ධාතූසු තෙජොධාතු උට්ඨහිත්වා යාව බ්රහ්මලොකා උග්ගච්ඡිස්සති. සාසපමත්තායපි ධාතුයා සති එකජාලා භවිස්සති. ධාතූසු පරියාදානං ගතාසු උපච්ඡිජ්ජිස්සති. එවං මහන්තං ආනුභාවං දස්සෙත්වා ධාතූසු අන්තරහිතාසු සාසනං අන්තරහිතං නාම හොති.

යාව න එවං අන්තරධායති, තාව අචරිමං නාම හොති. එවං අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යුං, නෙතං ඨානං විජ්ජති. කස්මා පන අපුබ්බං අචරිමං නුප්පජ්ජන්තීති? අනච්ඡරියත්තා. බුද්ධා හි අච්ඡරියමනුස්සා. යථාහ – ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අච්ඡරියමනුස්සො. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.172). යදි ච ද්වෙ වා චත්තාරො වා අට්ඨ වා සොළස වා එකතො උප්පජ්ජෙය්යුං, අනච්ඡරියා භවෙය්යුං. එකස්මිඤ්හි විහාරෙ ද්වින්නං චෙතියානම්පි ලාභසක්කාරො උළාරො න හොති. භික්ඛූපි බහුතාය න අච්ඡරියා ජාතා, එවං බුද්ධාපි භවෙය්යුං, තස්මා නුප්පජ්ජන්ති. දෙසනාය ච විසෙසාභාවතො. යඤ්හි සතිපට්ඨානාදිභෙදං ධම්මං එකො දෙසෙති. අඤ්ඤෙන උප්පජ්ජිත්වාපි සොව දෙසෙතබ්බො සියා, තතො අනච්ඡරියො සියා. එකස්මිං පන ධම්මං දෙසෙන්තෙ දෙසනාපි අච්ඡරියා හොති, විවාදභාවතො ච. බහූසු හි බුද්ධෙසු උප්පන්නෙසු බහූනං ආචරියානං අන්තෙවාසිකා විය අම්හාකං බුද්ධො පාසාදිකො, අම්හාකං බුද්ධො මධුරස්සරො ලාභී පුඤ්ඤවාති විවදෙය්යුං. තස්මාපි එවං නුප්පජ්ජන්ති. අපි චෙතං කාරණං මිලින්දරඤ්ඤාපි පුට්ඨෙන නාගසෙනත්ථෙරෙන විත්ථාරිතමෙව. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

භන්තෙ, නාගසෙන, භාසිතම්පි හෙතං භගවතා ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යුං, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති. දෙසයන්තා ච, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙපි ¶ තථාගතා සත්තතිංස බොධිපක්ඛියෙ ධම්මෙ දෙසෙන්ති, කථයමානා ච චත්තාරි අරියසච්චානි කථෙන්ති, සික්ඛාපෙන්තා ¶ ච තීසු සික්ඛාසු සික්ඛාපෙන්ති, අනුසාසමානා ච අප්පමාදප්පටිපත්තියං අනුසාසන්ති. යදි, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙසම්පි තථාගතානං ¶ එකා දෙසනා එකා කථා එකසික්ඛා එකානුසාසනී, කෙන කාරණෙන ද්වෙ තථාගතා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. එකෙනපි තාව බුද්ධුප්පාදෙන අයං ලොකො ඔභාසජාතො, යදි දුතියො බුද්ධො භවෙය්ය, ද්වින්නං පභාය අයං ලොකො භිය්යොසොමත්තාය ඔභාසජාතො භවෙය්ය, ඔවදමානා ච ද්වෙ තථාගතා සුඛං ඔවදෙය්යුං, අනුසාසමානා ච සුඛං අනුසාසෙය්යුං, තත්ථ මෙ කාරණං දෙසෙහි, යථාහං නිස්සංසයො භවෙය්ය’’න්ති.

අයං, මහාරාජ, දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී, එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති, යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය, චලෙය්ය, කම්පෙය්ය, නමෙය්ය, ඔණමෙය්ය, විනමෙය්ය, විකිරෙය්ය, විධමෙය්ය, විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය.

යථා, මහාරාජ, නාවා එකපුරිසසන්ධාරණී භවෙය්ය, එකපුරිසෙ අභිරූළ්හෙ සා නාවා සමුපාදිකා භවෙය්ය, අථ දුතියො පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය තාදිසො ආයුනා වණ්ණෙන වයෙන පමාණෙන කිසථූලෙන සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගෙන, සො තං නාවං අභිරූහෙය්ය, අපි නු සා, මහාරාජ, නාවා ද්වින්නම්පි ධාරෙය්යාති? න හි, භන්තෙ, චලෙය්ය, කම්පෙය්ය, නමෙය්ය, ඔණමෙය්ය, විනමෙය්ය, විකිරෙය්ය, විධමෙය්ය, විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය ඔසීදෙය්ය උදකෙති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී, එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති, යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය…පෙ… න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය.

යථා වා පන, මහාරාජ, පුරිසො යාවදත්ථං භොජනං භුඤ්ජෙය්ය ඡාදෙන්තං යාව කණ්ඨමභිපූරයිත්වා, සො ධාතො පීණිතො පරිපුණ්ණො නිරන්තරො තන්දීකතො අනොණමිතදණ්ඩජාතො පුනදෙව තාවතකං භොජනං භුඤ්ජෙය්ය, අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, පුරිසො සුඛිතො භවෙය්යාති? න හි, භන්තෙ ¶ , සකිං භුත්තොව මරෙය්යාති; එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී ¶ …පෙ… න ඨානමුපගච්ඡෙය්යාති.

කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, අතිධම්මභාරෙන පථවී චලතීති? ඉධ, මහාරාජ, ද්වෙ ¶ සකටා රතනපූරිතා භවෙය්යුං යාව මුඛසමා, එකස්මා සකටතො රතනං ගහෙත්වා එකස්මිං සකටෙ ආකිරෙය්යුං, අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, සකටං ද්වින්නම්පි සකටානං රතනං ධාරෙය්යාති? න හි, භන්තෙ, නාභිපි තස්ස ඵලෙය්ය, අරාපි තස්ස භිජ්ජෙය්යුං, නෙමිපි තස්ස ඔපතෙය්ය, අක්ඛොපි තස්ස භිජ්ජෙය්යාති. කිං නු ඛො, මහාරාජ, අතිරතනභාරෙන සකටං භිජ්ජතීති? ආම, භන්තෙ,ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අතිධම්මභාරෙන පථවී චලති.

අපිච, මහාරාජ, ඉමං කාරණං බුද්ධබලපරිදීපනාය ඔසාරිතං අඤ්ඤම්පි තත්ථ අතිරූපං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. යදි, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ‘‘තුම්හාකං බුද්ධො අම්හාකං බුද්ධො’’ති, උභතො පක්ඛජාතා භවෙය්යුං. යථා, මහාරාජ, ද්වින්නං බලවාමච්චානං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ‘‘තුම්හාකං අමච්චො අම්හාකං අමච්චො’’ති, උභතො පක්ඛජාතා හොන්ති; එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යදි ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ‘‘තුම්හාකං බුද්ධො, අම්හාකං බුද්ධො’’ති, උභතො පක්ඛජාතා භවෙය්යුං, ඉදං තාව, මහාරාජ, එකං කාරණං, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති.

අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. යදි, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, ‘‘අග්ගො බුද්ධො’’ති යං වචනං, තං මිච්ඡා භවෙය්ය, ‘‘ජෙට්ඨො බුද්ධො’’ති, සෙට්ඨො බුද්ධොති, විසිට්ඨො බුද්ධොති, උත්තමො බුද්ධොති, පවරො බුද්ධොති, අසමො බුද්ධොති ¶ , අසමසමො බුද්ධොති, අප්පටිමො බුද්ධොති, අප්පටිභාගො බුද්ධොති, අප්පටිපුග්ගලො ¶ බුද්ධොති යං වචනං, තං මිච්ඡා භවෙය්ය. ඉමම්පි ඛො ත්වං, මහාරාජ, කාරණං අත්ථතො සම්පටිච්ඡ, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති.

අපිච ඛො, මහාරාජ, බුද්ධානං භගවන්තානං සභාවපකති එසා, යං එකොයෙව බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජති. කස්මා කාරණා? මහන්තතාය සබ්බඤ්ඤුබුද්ධගුණානං, යං අඤ්ඤම්පි, මහාරාජ, මහන්තං හොති, තං එකංයෙව හොති. පථවී, මහාරාජ, මහන්තී, සා එකායෙව. සාගරො මහන්තො, සො එකොයෙව. සිනෙරු ගිරිරාජා මහන්තො, සො එකොයෙව. ආකාසො මහන්තො, සො එකොයෙව. සක්කො මහන්තො, සො එකොයෙව. මාරො මහන්තො ¶ , සො එකොයෙව. මහාබ්රහ්මා මහන්තො, සො එකොයෙව. තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො මහන්තො, සො එකොයෙව ලොකස්මිං. යත්ථ තෙ උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ අඤ්ඤෙසං ඔකාසො න හොති. තස්මා, මහාරාජ, තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො එකොයෙව ලොකෙ උප්පජ්ජතීති. සුකථිතො, භන්තෙ නාගසෙන, පඤ්හො ඔපම්මෙහි කාරණෙහීති (මි. ප. 5.1.1).

ධම්මස්ස චානුධම්මන්ති නවවිධස්ස ලොකුත්තරධම්මස්ස අනුධම්මං පුබ්බභාගප්පටිපදං. සහධම්මිකොති සකාරණො. වාදානුවාදොති වාදොයෙව.

162. ආයස්මා උදායීති තයො ථෙරා උදායී නාම – ලාළුදායී, කාළුදායී, මහාඋදායීති. ඉධ මහාඋදායී අධිප්පෙතො. තස්ස කිර ඉමං සුත්තං ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා සුණන්තස්ස අබ්භන්තරෙ පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජිත්වා පාදපිට්ඨිතො සීසමත්ථකං ගච්ඡති, සීසමත්ථකතො පාදපිට්ඨිං ආගච්ඡති, උභතො පට්ඨාය මජ්ඣං ඔතරති, මජ්ඣතො පට්ඨාය උභතො ගච්ඡති. සො නිරන්තරං පීතියා ඵුටසරීරො බලවසොමනස්සෙන දසබලස්ස ගුණං කථෙන්තො අච්ඡරියං භන්තෙතිආදිමාහ. අප්පිච්ඡතාති නිත්තණ්හතා. සන්තුට්ඨිතාති චතූසු පච්චයෙසු තීහාකාරෙහි ¶ සන්තොසො. සල්ලෙඛතාති සබ්බකිලෙසානං සල්ලිඛිතභාවො. යත්ර හි නාමාති යො නාම. න අත්තානං පාතුකරිස්සතීති අත්තනො ගුණෙ න ආවි කරිස්සති. පටාකං පරිහරෙය්යුන්ති ‘‘කො අම්හෙහි සදිසො අත්ථී’’ති වදන්තා පටාකං උක්ඛිපිත්වා නාළන්දං විචරෙය්යුං.

පස්ස ¶ ඛො ත්වං, උදායි, තථාගතස්ස අප්පිච්ඡතාති පස්ස උදායි යාදිසී තථාගතස්ස අප්පිච්ඡතාති ථෙරස්ස වචනං සම්පටිච්ඡන්තො ආහ. කිං පන භගවා නෙව අත්තානං පාතුකරොති, න අත්තනො ගුණං කථෙතීති චෙ? න, න කථෙති. අප්පිච්ඡතාදීහි කථෙතබ්බං, චීවරාදිහෙතුං න කථෙති. තෙනෙවාහ – ‘‘පස්ස ඛො ත්වං, උදායි, තථාගතස්ස අප්පිච්ඡතා’’තිආදි. බුජ්ඣනකසත්තං පන ආගම්ම වෙනෙය්යවසෙන කථෙති. යථාහ –

‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජති;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලො’’ති. (මහාව. 11);

එවං ¶ තථාගතස්ස ගුණදීපිකා බහූ ගාථාපි සුත්තන්තාපි විත්ථාරෙතබ්බා.

163. අභික්ඛණං භාසෙය්යාසීති පුනප්පුනං භාසෙය්යාසි. පුබ්බණ්හසමයෙ මෙ කථිතන්ති මා මජ්ඣන්හිකාදීසු න කථයිත්ථ. අජ්ජ වා මෙ කථිතන්ති මා පරදිවසාදීසු න කථයිත්ථාති අත්ථො. පවෙදෙසීති කථෙසි. ඉමස්ස වෙය්යාකරණස්සාති නිග්ගාථකත්තා ඉදං සුත්තං ‘‘වෙය්යාකරණ’’න්ති වුත්තං. අධිවචනන්ති නාමං. ඉදං පන ‘‘ඉති හිද’’න්ති පට්ඨාය පදං සඞ්ගීතිකාරෙහි ඨපිතං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය

සම්පසාදනීයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.