📜

6. පාසාදිකසුත්තවණ්ණනා

නිගණ්ඨනාටපුත්තකාලඞ්කිරියවණ්ණනා

164. එවංමෙ සුතන්ති පාසාදිකසුත්තං. තත්රායමනුත්තානපදවණ්ණනා – වෙධඤ්ඤා නාම සක්යාති ධනුම්හි කතසික්ඛා වෙධඤ්ඤනාමකා එකෙ සක්යා. තෙසං අම්බවනෙ පාසාදෙති තෙසං අම්බවනෙ සිප්පං උග්ගණ්හත්ථාය කතො දීඝපාසාදො අත්ථි, තත්ථ විහරති. අධුනා කාලඞ්කතොති සම්පති කාලඞ්කතො. ද්වෙධිකජාතාති ද්වෙජ්ඣජාතා, ද්වෙභාගා ජාතා. භණ්ඩනාදීසු භණ්ඩනං පුබ්බභාගකලහො, තං දණ්ඩාදානාදිවසෙන පණ්ණත්තිවීතික්කමවසෙන ච වඩ්ඪිතං කලහො. ‘‘න ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාසී’’තිආදිනා නයෙන විරුද්ධවචනං විවාදො. විතුදන්තාති විජ්ඣන්තා. සහිතං මෙති මම වචනං අත්ථසඤ්හිතං. අධිචිණ්ණං තෙ විපරාවත්තන්ති යං තව අධිචිණ්ණං චිරකාලාසෙවනවසෙන පගුණං, තං මම වාදං ආගම්ම නිවත්තං. ආරොපිතො තෙ වාදොති තුය්හං උපරි මයා දොසො ආරොපිතො. චර වාදප්පමොක්ඛායාති භත්තපුටං ආදාය තං තං උපසඞ්කමිත්වා වාදප්පමොක්ඛත්ථාය උත්තරි පරියෙසමානො විචර. නිබ්බෙඨෙහි වාති අථ වා මයා ආරොපිතදොසතො අත්තානං මොචෙහි. සචෙ පහොසීති සචෙ සක්කොසි. වධොයෙවාති මරණමෙව. නාටපුත්තියෙසූති නාටපුත්තස්ස අන්තෙවාසිකෙසු. නිබ්බින්නරූපාති උක්කණ්ඨිතසභාවා අභිවාදනාදීනිපි න කරොන්ති. විරත්තරූපාති විගතපෙමා. පටිවානරූපාති තෙසං සක්කච්චකිරියතො නිවත්තනසභාවා. යථා තන්ති යථා දුරක්ඛාතාදිසභාවෙ ධම්මවිනයෙ නිබ්බින්නවිරත්තප්පටිවානරූපෙහි භවිතබ්බං, තථෙව ජාතාති අත්ථො. දුරක්ඛාතෙති දුක්කථිතෙ. දුප්පවෙදිතෙති දුවිඤ්ඤාපිතෙ. අනුපසමසංවත්තනිකෙති රාගාදීනං උපසමං කාතුං අසමත්ථෙ. භින්නථූපෙති භින්දප්පතිට්ඨෙ. එත්ථ හි නාටපුත්තොව නෙසං පතිට්ඨට්ඨෙන ථූපො. සො පන භින්නො මතො. තෙන වුත්තං ‘‘භින්නථූපෙ’’ති. අප්පටිසරණෙති තස්සෙව අභාවෙන පටිසරණවිරහිතෙ.

නනු චායං නාටපුත්තො නාළන්දවාසිකො, සො කස්මා පාවායං කාලඞ්කතොති? සො කිර උපාලිනා ගහපතිනා පටිවිද්ධසච්චෙන දසහි ගාථාහි භාසිතෙ බුද්ධගුණෙ සුත්වා උණ්හං ලොහිතං ඡඩ්ඩෙසි. අථ නං අඵාසුකං ගහෙත්වා පාවං අගමංසු. සො තත්ථ කාලමකාසි. කාලං කුරුමානො ච චින්තෙසි – ‘‘මම ලද්ධි අනිය්යානිකා සාරවිරහිතා, මයං තාව නට්ඨා, අවසෙසජනොපි මා අපායපූරකො අහොසි, සචෙ පනාහං ‘මම සාසනං අනිය්යානික’න්ති වක්ඛාමි, න සද්දහිස්සන්ති, යංනූනාහං ද්වෙපි ජනෙ න එකනීහාරෙන උග්ගණ්හාපෙය්යං, තෙ මමච්චයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං විවදිස්සන්ති, සත්ථා තං විවාදං පටිච්ච එකං ධම්මකථං කථෙස්සති, තතො තෙ සාසනස්ස මහන්තභාවං ජානිස්සන්තී’’ති.

අථ නං එකො අන්තෙවාසිකො උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ තුම්හෙ දුබ්බලා, මය්හම්පි ඉමස්මිං ධම්මෙ සාරං ආචික්ඛථ, ආචරියප්පමාණ’’න්ති. ‘‘ආවුසො, ත්වං මමච්චයෙන සස්සතන්ති ගණ්හෙය්යාසී’’ති. අපරොපි උපසඞ්කමි, තං උච්ඡෙදං ගණ්හාපෙසි. එවං ද්වෙපි ජනෙ එකලද්ධිකෙ අකත්වා බහූ නානානීහාරෙන උග්ගණ්හාපෙත්වා කාලමකාසි. තෙ තස්ස සරීරකිච්චං කත්වා සන්නිපතිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං පුච්ඡිංසු – ‘‘කස්සාවුසො, ආචරියො සාරං ආචික්ඛී’’ති? එකො උට්ඨහිත්වා මය්හන්ති ආහ. කිං ආචික්ඛීති? සස්සතන්ති. අපරො තං පටිබාහිත්වා ‘‘මය්හං සාරං ආචික්ඛී’’ති ආහ. එවං සබ්බෙ ‘‘මය්හං සාරං ආචික්ඛි, අහං ජෙට්ඨකො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදං වඩ්ඪෙත්වා අක්කොසෙ චෙව පරිභාසෙ ච හත්ථපාදප්පහාරාදීනි ච පවත්තෙත්වා එකමග්ගෙන ද්වෙ අගච්ඡන්තා නානාදිසාසු පක්කමිංසු.

165. අථ ඛො චුන්දො සමණුද්දෙසොති අයං ථෙරො ධම්මසෙනාපතිස්ස කනිට්ඨභාතිකො. තං භික්ඛූ අනුපසම්පන්නකාලෙ ‘‘චුන්දො සමණුද්දෙසො’’ති සමුදාචරිත්වා ථෙරකාලෙපි තථෙව සමුදාචරිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘චුන්දො සමණුද්දෙසො’’ති.

‘‘පාවායං වස්සංවුට්ඨො යෙන සාමගාමො, යෙනායස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමී’’ති කස්මා උපසඞ්කමි? නාටපුත්තෙ කිර කාලඞ්කතෙ ජම්බුදීපෙ මනුස්සා තත්ථ තත්ථ කථං පවත්තයිංසු ‘‘නිගණ්ඨො නාටපුත්තො එකො සත්ථාති පඤ්ඤායිත්ථ, තස්ස කාලඞ්කිරියාය සාවකානං එවරූපො විවාදො ජාතො. සමණො පන ගොතමො ජම්බුදීපෙ චන්දො විය සූරියො විය ච පාකටො, සාවකාපිස්ස පාකටායෙව. කීදිසො නු ඛො සමණෙ ගොතමෙ පරිනිබ්බුතෙ සාවකානං විවාදො භවිස්සතී’’ති . ථෙරො තං කථං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමං කථං ගහෙත්වා දසබලස්ස ආරොචෙස්සාමි, සත්ථා එතං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා එකං දෙසනං කථෙස්සතී’’ති. සො නික්ඛමිත්වා යෙන සාමගාමො, යෙනායස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමි.

සාමගාමොති සාමාකානං උස්සන්නත්තා තස්ස ගාමස්ස නාමං. යෙනායස්මා ආනන්දොති උජුමෙව භගවතො සන්තිකං අගන්ත්වා යෙනස්ස උපජ්ඣායො ආයස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමි.

බුද්ධකාලෙ කිර සාරිපුත්තත්ථෙරො ච ආනන්දත්ථෙරො ච අඤ්ඤමඤ්ඤං මමායිංසු. සාරිපුත්තත්ථෙරො ‘‘මයා කාතබ්බං සත්ථු උපට්ඨානං කරොතී’’ති ආනන්දත්ථෙරං මමායි. ආනන්දත්ථෙරො ‘‘භගවතො සාවකානං අග්ගො’’ති සාරිපුත්තත්ථෙරං මමායි. කුලදාරකෙ ච පබ්බාජෙත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හාපෙසි. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි තථෙව අකාසි. එවං එකමෙකෙන අත්තනො පත්තචීවරං දත්වා පබ්බාජෙත්වා උපජ්ඣං ගණ්හාපිතානි පඤ්ච පඤ්ච භික්ඛුසතානි අහෙසුං. ආයස්මා ආනන්දො පණීතානි චීවරාදීනිපි ලභිත්වා ථෙරස්ස අදාසි.

ධම්මරතනපූජා

එකො කිර බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධරතනස්ස ච සඞ්ඝරතනස්ස ච පූජා පඤ්ඤායති, කථං නු ඛො ධම්මරතනං පූජිතං හොතී’’ති? සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං පුච්ඡි. භගවා ආහ – ‘‘සචෙපි බ්රාහ්මණ ධම්මරතනං පූජෙතුකාමො, එකං බහුස්සුතං පූජෙහී’’ති. බහුස්සුතං, භන්තෙ, ආචික්ඛථාති. භික්ඛුසඞ්ඝං පුච්ඡාති. සො භික්ඛුසඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘බහුස්සුතං, භන්තෙ, ආචික්ඛථා’’ති ආහ. ආනන්දත්ථෙරො බ්රාහ්මණාති. බ්රාහ්මණො ථෙරං සහස්සග්ඝනිකෙන තිචීවරෙන පූජෙසි. ථෙරො තං ගහෙත්වා භගවතො සන්තිකං අගමාසි. භගවා ‘‘කුතො, ආනන්ද, ලද්ධ’’න්ති ආහ? එකෙන, භන්තෙ, බ්රාහ්මණෙන දින්නං, ඉදං පනාහං ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස දාතුකාමොති. දෙහි, ආනන්දාති. චාරිකං පක්කන්තො භන්තෙති. ආගතකාලෙ දෙහීති, සික්ඛාපදං භන්තෙ, පඤ්ඤත්තන්ති. කදා පන සාරිපුත්තො ආගමිස්සතීති? දසාහමත්තෙන භන්තෙති. ‘‘අනුජානාමි, ආනන්ද, දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං නික්ඛිපිතු’’න්ති සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසි.

සාරිපුත්තත්ථෙරොපි තථෙව යංකිඤ්චි මනාපං ලභති, තං ආනන්දත්ථෙරස්ස දෙති. සො ඉමම්පි අත්තනො කනිට්ඨභාතිකං ථෙරස්සෙව සද්ධිවිහාරිකං අදාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘යෙනස්ස උපජ්ඣායො ආයස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමී’’ති. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘උපජ්ඣායො මෙ මහාපඤ්ඤො, සො ඉමං කථං සත්ථු ආරොචෙස්සති, අථ සත්ථා තදනුරූපං ධම්මං දෙසෙස්සතී’’ති. කථාපාභතන්ති කථාය මූලං. මූලඤ්හි ‘‘පාභත’’න්ති වුච්චති. යථාහ –

‘‘අප්පකෙනාපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;

සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 1.1.4);

භගවන්තං දස්සනායාති භගවන්තං දස්සනත්ථාය. කිං පනානෙන භගවා න දිට්ඨපුබ්බොති? නො න දිට්ඨපුබ්බො. අයඤ්හි ආයස්මා දිවා නව වාරෙ, රත්තිං නව වාරෙති එකාහං අට්ඨාරස වාරෙ උපට්ඨානමෙව ගච්ඡති. දිවසස්ස පන සතවාරං වා සහස්සවාරං වා ගන්තුකාමො සමානොපි න අකාරණා ගච්ඡති, එකං පඤ්හුද්ධාරං ගහෙත්වාව ගච්ඡති. සො තං දිවසං තෙන කථාපාභතෙන ගන්තුකාමො එවමාහ.

අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතධම්මවිනයවණ්ණනා

166. එවඤ්හෙතං, චුන්ද, හොතීති භගවා ආනන්දත්ථෙරෙන ආරොචිතෙපි යස්මා න ආනන්දත්ථෙරො ඉමිස්සා කථාය සාමිකො, චුන්දත්ථෙරො පන සාමිකො. සොව තස්සා ආදිමජ්ඣපරියොසානං ජානාති. තස්මා භගවා තෙන සද්ධිං කථෙන්තො ‘‘එවඤ්හෙතං, චුන්ද, හොතී’’තිආදිමාහ . තස්සත්ථො – චුන්ද එවඤ්හෙතං හොති දුරක්ඛාතාදිසභාවෙ ධම්මවිනයෙ සාවකා ද්වෙධිකජාතා භණ්ඩනාදීනි කත්වා මුඛසත්තීහි විතුදන්තා විහරන්ති.

ඉදානි යස්මා අනිය්යානිකසාසනෙනෙව නිය්යානිකසාසනං පාකටං හොති, තස්මා ආදිතො අනිය්යානිකසාසනමෙව දස්සෙන්තො ඉධ චුන්ද සත්ථා ච හොති අසම්මාසම්බුද්ධොතිආදිමාහ. තත්ථ වොක්කම්ම ච තම්හා ධම්මා වත්තතීති න නිරන්තරං පූරෙති, ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වා අන්තරන්තරං කත්වා වත්තතීති අත්ථො. තස්ස තෙ, ආවුසො, ලාභාති තස්ස තුය්හං එතෙ ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තිආදයො ලාභා. සුලද්ධන්ති මනුස්සත්තම්පි තෙ සුලද්ධං. තථා පටිපජ්ජතූති එවං පටිපජ්ජතු. යථා තෙ සත්ථාරා ධම්මො දෙසිතොති යෙන තෙ ආකාරෙන සත්ථාරා ධම්මො කථිතො. යො ච සමාදපෙතීති යො ච ආචරියො සමාදපෙති. යඤ්ච සමාදපෙතීති යං අන්තෙවාසිං සමාදපෙති. යො ච සමාදපිතොති යො ච එවං සමාදපිතො අන්තෙවාසිකො. යථා ආචරියෙන සමාදපිතං, තථත්ථාය පටිපජ්ජති. සබ්බෙ තෙති තයොපි තෙ. එත්ථ හි ආචරියො සමාදපිතත්තා අපුඤ්ඤං පසවති, සමාදින්නන්තෙවාසිකො සමාදින්නත්තා, පටිපන්නකො පටිපන්නත්තා. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බෙ තෙ බහුං අපුඤ්ඤං පසවන්තී’’ති. එතෙනුපායෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

167. අපිචෙත්ථ ඤායප්පටිපන්නොති කාරණප්පටිපන්නො. ඤායමාරාධෙස්සතීති කාරණං නිප්ඵාදෙස්සති. වීරියං ආරභතීති අත්තනො දුක්ඛනිබ්බත්තකං වීරියං කරොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘දුරක්ඛාතෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මවිනයෙ යො ආරද්ධවීරියො, සො දුක්ඛං විහරති. යො කුසීතො, සො සුඛං විහරතී’’ති (අ. නි. 1.318).

සම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතධම්මවිනයාදිවණ්ණනා

168. එවං අනිය්යානිකසාසනං දස්සෙත්වා ඉදානි නිය්යානිකසාසනං දස්සෙන්තො ඉධ පන, චුන්ද, සත්ථා ච හොති සම්මාසම්බුද්ධොතිආදිමාහ. තත්ථ නිය්යානිකොති මග්ගත්ථාය ඵලත්ථාය ච නිය්යාති.

169. වීරියං ආරභතීති අත්තනො සුඛනිප්ඵාදකං වීරියං ආරභති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ස්වාක්ඛාතෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මවිනයෙ යො කුසීතො, සො දුක්ඛං විහරති. යො ආරද්ධවීරියො, සො සුඛං විහරතී’’ති (අ. නි. 1.319).

170. ඉති භගවා නිය්යානිකසාසනෙ සම්මාපටිපන්නස්ස කුලපුත්තස්ස පසංසං දස්සෙත්වා පුන දෙසනං වඩ්ඪෙන්තො ඉධ, චුන්ද, සත්ථා ච ලොකෙ උදපාදීතිආදිමාහ. තත්ථ අවිඤ්ඤාපිතත්ථාති අබොධිතත්ථා. සබ්බසඞ්ගාහපදකතන්ති සබ්බසඞ්ගහපදෙහි කතං, සබ්බසඞ්ගාහිකං කතං න හොතීති අත්ථො. ‘‘සබ්බසඞ්ගාහපදගත’’න්තිපි පාඨො, න සබ්බසඞ්ගාහපදෙසු ගතං, න එකසඞ්ගහජාතන්ති අත්ථො. සප්පාටිහීරකතන්ති නිය්යානිකං. යාවදෙවමනුස්සෙහීති දෙවලොකතො යාව මනුස්සලොකා සුප්පකාසිතං. අනුතප්පො හොතීති අනුතාපකරො හොති. සත්ථා ච නො ලොකෙති ඉදං තෙසං අනුතාපකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. නානුතප්පො හොතීති සත්ථාරං ආගම්ම සාවකෙහි යං පත්තබ්බං, තස්ස පත්තත්තා අනුතාපකරො න හොති.

172. ථෙරොති ථිරො ථෙරකාරකෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො. ‘‘රත්තඤ්ඤූ’’තිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. එතෙහි චෙ පීති එතෙහි හෙට්ඨා වුත්තෙහි.

173. පත්තයොගක්ඛෙමාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමත්තා අරහත්තං ඉධ යොගක්ඛෙමං නාම, තං පත්තාති අත්ථො. අලං සමක්ඛාතුං සද්ධම්මස්සාති සම්මුඛා ගහිතත්තා අස්ස සද්ධම්මං සම්මා ආචික්ඛිතුං සමත්ථා.

174. බ්රහ්මචාරිනොති බ්රහ්මචරියවාසං වසමානා අරියසාවකා. කාමභොගිනොති ගිහිසොතාපන්නා. ‘‘ඉද්ධඤ්චෙවා’’තිආදීනි මහාපරිනිබ්බානෙ විත්ථාරිතානෙව. ලාභග්ගයසග්ගපත්තන්ති ලාභග්ගඤ්චෙව යසග්ගඤ්ච පත්තං.

175. සන්ති ඛො පන මෙ, චුන්ද, එතරහි ථෙරා භික්ඛූ සාවකාති සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාදයො ථෙරා. භික්ඛුනියොති ඛෙමාථෙරීඋප්පලවණ්ණථෙරීආදයො. උපාසකා සාවකා ගිහී ඔදාතවත්ථවසනා බ්රහ්මචාරිනොති චිත්තගහපතිහත්ථකආළවකාදයො. කාමභොගිනොති චූළඅනාථපිණ්ඩිකමහාඅනාථපිණ්ඩිකාදයො. බ්රහ්මචාරිනියොති නන්දමාතාදයො. කාමභොගිනියොති ඛුජ්ජුත්තරාදයො.

176. සබ්බාකාරසම්පන්නන්ති සබ්බකාරණසම්පන්නං. ඉදමෙවතන්ති ඉදමෙව බ්රහ්මචරියං, ඉමමෙව ධම්මං සම්මා හෙතුනා නයෙන වදමානො වදෙය්ය. උදකාස්සුදන්ති උදකො සුදං. පස්සං න පස්සතීති පස්සන්තො න පස්සති. සො කිර ඉමං පඤ්හං මහාජනං පුච්ඡි. තෙහි ‘‘න ජානාම, ආචරිය, කථෙහි නො’’ති වුත්තො සො ආහ – ‘‘ගම්භීරො අයං පඤ්හො ආහාරසප්පායෙ සති ථොකං චින්තෙත්වා සක්කා කථෙතු’’න්ති. තතො තෙහි චත්තාරො මාසෙ මහාසක්කාරෙ කතෙ තං පඤ්හං කථෙන්තො කිඤ්ච පස්සං න පස්සතීතිආදිමාහ. තත්ථ සාධුනිසිතස්සාති සුට්ඨුනිසිතස්ස තිඛිණස්ස, සුනිසිතඛුරස්ස කිර තලං පඤ්ඤායති, ධාරා න පඤ්ඤායතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

සඞ්ගායිතබ්බධම්මාදිවණ්ණනා

177. සඞ්ගම්ම සමාගම්මාති සඞ්ගන්ත්වා සමාගන්ත්වා. අත්ථෙන අත්ථං, බ්යඤ්ජනෙන බ්යඤ්ජනන්ති අත්ථෙන සහ අත්ථං, බ්යඤ්ජනෙනපි සහ බ්යඤ්ජනං සමානෙන්තෙහීති අත්ථො. සඞ්ගායිතබ්බන්ති වාචෙතබ්බං සජ්ඣායිතබ්බං. යථයිදං බ්රහ්මචරියන්ති යථා ඉදං සකලං සාසනබ්රහ්මචරියං.

178. තත්ර චෙති තත්ර සඞ්ඝමජ්ඣෙ, තස්ස වා භාසිතෙ. අත්ථඤ්චෙව මිච්ඡා ගණ්හාති, බ්යඤ්ජනානි ච මිච්ඡා රොපෙතීති ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති එත්ථ ආරම්මණං ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති අත්ථං ගණ්හාති. ‘‘සතිපට්ඨානානී’’ති බ්යඤ්ජනං රොපෙති. ඉමස්ස නු ඛො, ආවුසො, අත්ථස්සාති ‘‘සතියෙව සතිපට්ඨාන’’න්ති. අත්ථස්ස ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති කිං නු ඛො ඉමානි බ්යඤ්ජනානි, උදාහු චත්තාරි සතිපට්ඨානානී’’ති එතානි වා බ්යඤ්ජනානි. කතමානි ඔපායිකතරානීති ඉමස්ස අත්ථස්ස කතමානි බ්යඤ්ජනානි උපපන්නතරානි අල්ලීනතරානි. ඉමෙසඤ්චබ්යඤ්ජනානන්ති ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති බ්යඤ්ජනානං ‘‘සතියෙව සතිපට්ඨාන’’න්ති කිං නු ඛො අයං අත්ථො, උදාහු ‘‘ආරම්මණං සතිපට්ඨාන’’න්ති එසො අත්ථොති? ඉමස්ස ඛො, ආවුසො, අත්ථස්සාති ‘‘ආරම්මණං සතිපට්ඨාන’’න්ති ඉමස්ස අත්ථස්ස. යා චෙව එතානීති යානි චෙව එතානි මයා වුත්තානි. යා චෙව එසොති යො චෙව එස මයා වුත්තො. සො නෙව උස්සාදෙතබ්බොති තුම්හෙහි තාව සම්මා අත්ථෙ ච සම්මා බ්යඤ්ජනෙ ච ඨාතබ්බං. සො පන නෙව උස්සාදෙතබ්බො, න අපසාදෙතබ්බො. සඤ්ඤාපෙතබ්බොති ජානාපෙතබ්බො. තස්ස ච අත්ථස්සාති ‘‘සතියෙව සතිපට්ඨාන’’න්ති අත්ථස්ස ච. තෙසඤ්ච බ්යඤ්ජනානන්ති ‘‘සතිපට්ඨානා’’ති බ්යඤ්ජනානං. නිසන්තියාති නිසාමනත්ථං ධාරණත්ථං. ඉමිනා නයෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

181. තාදිසන්ති තුම්හාදිසං. අත්ථුපෙතන්ති අත්ථෙන උපෙතං අත්ථස්ස විඤ්ඤාතාරං. බ්යඤ්ජනුපෙතන්ති බ්යඤ්ජනෙහි උපෙතං බ්යඤ්ජනානං විඤ්ඤාතාරං. එවං එතං භික්ඛුං පසංසථ. එසො හි භික්ඛු න තුම්හාකං සාවකො නාම, බුද්ධො නාම එස චුන්දාති. ඉති භගවා බහුස්සුතං භික්ඛුං අත්තනො ඨානෙ ඨපෙසි.

පච්චයානුඤ්ඤාතකාරණාදිවණ්ණනා

182. ඉදානි තතොපි උත්තරිතරං දෙසනං වඩ්ඪෙන්තො න වො අහං, චුන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ දිට්ඨධම්මිකා ආසවා නාම ඉධලොකෙ පච්චයහෙතු උප්පජ්ජනකා ආසවා. සම්පරායිකා ආසවා නාම පරලොකෙ භණ්ඩනහෙතු උප්පජ්ජනකා ආසවා. සංවරායාති යථා තෙ න පවිසන්ති, එවං පිදහනාය. පටිඝාතායාති මූලඝාතෙන පටිහනනාය. අලං වො තං යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතායාති තං තුම්හාකං සීතස්ස පටිඝාතාය සමත්ථං. ඉදං වුත්තං හොති, යං වො මයා චීවරං අනුඤ්ඤාතං, තං පාරුපිත්වා දප්පං වා මානං වා කුරුමානා විහරිස්සථාති න අනුඤ්ඤාතං, තං පන පාරුපිත්වා සීතප්පටිඝාතාදීනි කත්වා සුඛං සමණධම්මං යොනිසො මනසිකාරං කරිස්සථාති අනුඤ්ඤාතං. යථා ච චීවරං, එවං පිණ්ඩපාතාදයොපි. අනුපදසංවණ්ණනා පනෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

සුඛල්ලිකානුයොගාදිවණ්ණනා

183. සුඛල්ලිකානුයොගන්ති සුඛල්ලියනානුයොගං, සුඛසෙවනාධිමුත්තන්ති අත්ථො. සුඛෙතීති සුඛිතං කරොති. පීණෙතීති පීණිතං ථූලං කරොති.

186. අට්ඨිතධම්මාති නට්ඨිතසභාවා. ජිව්හා නො අත්ථීති යං යං ඉච්ඡන්ති, තං තං කථෙන්ති, කදාචි මග්ගං කථෙන්ති, කදාචි ඵලං කදාචි නිබ්බානන්ති අධිප්පායො. ජානතාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ජානන්තෙන. පස්සතාති පඤ්චහි චක්ඛූහි පස්සන්තෙන. ගම්භීරනෙමොති ගම්භීරභූමිං අනුපවිට්ඨො. සුනිඛාතොති සුට්ඨු නිඛාතො. එවමෙව ඛො, ආවුසොති එවං ඛීණාසවො අභබ්බො නව ඨානානි අජ්ඣාචරිතුං. තස්මිං අනජ්ඣාචාරො අචලො අසම්පවෙධී. තත්ථ සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපනාදීසු සොතාපන්නාදයොපි අභබ්බා. සන්නිධිකාරකං කාමෙ පරිභුඤ්ජිතුන්ති වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච සන්නිධිං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං. සෙය්යථාපි පුබ්බෙ අගාරිකභූතොති යථා පුබ්බෙ ගිහිභූතො පරිභුඤ්ජති, එවං පරිභුඤ්ජිතුං අභබ්බො.

පඤ්හබ්යාකරණවණ්ණනා

187. අගාරමජ්ඣෙ වසන්තා හි සොතාපන්නාදයො යාවජීවං ගිහිබ්යඤ්ජනෙන තිට්ඨන්ති. ඛීණාසවො පන අරහත්තං පත්වාව මනුස්සභූතො පරිනිබ්බාති වා පබ්බජති වා. චාතුමහාරාජිකාදීසු කාමාවචරදෙවෙසු මුහුත්තම්පි න තිට්ඨති. කස්මා? විවෙකට්ඨානස්ස අභාවා. භුම්මදෙවත්තභාවෙ පන ඨිතො අරහත්තං පත්වාපි තිට්ඨති. තස්ස වසෙන අයං පඤ්හො ආගතො. භින්නදොසත්තා පනස්ස භික්ඛුභාවො වෙදිතබ්බො. අතීරකන්ති අතීරං අපරිච්ඡෙදං මහන්තං. නො ච ඛො අනාගතන්ති අනාගතං පන අද්ධානං ආරබ්භ එවං න පඤ්ඤපෙති, අතීතමෙව මඤ්ඤෙ සමණො ගොතමො ජානාති, න අනාගතං. තථා හිස්ස අතීතෙ අඩ්ඪඡට්ඨසතජාතකානුස්සරණං පඤ්ඤායති. අනාගතෙ එවං බහුං අනුස්සරණං න පඤ්ඤායතීති ඉමමත්ථං මඤ්ඤමානා එවං වදෙය්යුං. තයිදං කිං සූති අනාගතෙ අපඤ්ඤාපනං කිං නු ඛො? කථංසූති කෙන නු ඛො කාරණෙන අජානන්තොයෙව නු ඛො අනාගතං නානුස්සරති, අනනුස්සරිතුකාමතාය නානුස්සරතීති. අඤ්ඤවිහිතකෙන ඤාණදස්සනෙනාති පච්චක්ඛං විය කත්වා දස්සනසමත්ථතාය දස්සනභූතෙන ඤාණෙන අඤ්ඤත්ථවිහිතකෙන ඤාණෙන අඤ්ඤං ආරබ්භ පවත්තෙන, අඤ්ඤවිහිතකං අඤ්ඤං ආරබ්භ පවත්තමානං ඤාණදස්සනං සඞ්ගාහෙතබ්බං පඤ්ඤාපෙතබ්බං මඤ්ඤන්ති. තෙ හි චරතො ච තිට්ඨතො ච සුත්තස්ස ච ජාගරස්ස ච සතතං සමිතං ඤාණදස්සනං පච්චුපට්ඨිතං මඤ්ඤන්ති, තාදිසඤ්ච ඤාණං නාම නත්ථි. තස්මා යථරිව බාලා අබ්යත්තා, එවං මඤ්ඤන්තීති වෙදිතබ්බො.

සතානුසාරීති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිසම්පයුත්තකං. යාවතකං ආකඞ්ඛතීති යත්තකං ඤාතුං ඉච්ඡති, තත්තකං ජානිස්සාමීති ඤාණං පෙසෙසි. අථස්ස දුබ්බලපත්තපුටෙ පක්ඛන්දනාරාචො විය අප්පටිහතං අනිවාරිතං ඤාණං ගච්ඡති, තෙන යාවතකං ආකඞ්ඛති තාවතකං අනුස්සරති. බොධිජන්ති බොධිමූලෙ ජාතං. ඤාණං උප්පජ්ජතීති චතුමග්ගඤාණං උප්පජ්ජති. අයමන්තිමා ජාතීති තෙන ඤාණෙන ජාතිමූලස්ස පහීනත්තා පුන අයමන්තිමා ජාති. නත්ථිදානි පුනබ්භවොති අපරම්පි ඤාණං උප්පජ්ජති. අනත්ථසංහිතන්ති න ඉධලොකත්ථං වා පරලොකත්ථං වා නිස්සිතං. න තං තථාගතො බ්යාකරොතීති තං භාරතයුද්ධසීතාහරණසදිසං අනිය්යානිකකථං තථාගතො න කථෙති. භූතං තච්ඡං අනත්ථසංහිතන්ති රාජකථාදිතිරච්ඡානකථං. කාලඤ්ඤූ තථාගතො හොතීති කාලං ජානාති. සහෙතුකං සකාරණං කත්වා යුත්තපත්තකාලෙයෙව කථෙති.

188. තස්මා තථාගතොති වුච්චතීති යථා යථා ගදිතබ්බං, තථා තථෙව ගදනතො දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වුච්චතීති අත්ථො. දිට්ඨන්ති රූපායතනං. සුතන්ති සද්දායතනං. මුතන්ති මුත්වා පත්වා ගහෙතබ්බතො ගන්ධායතනං රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං. විඤ්ඤාතන්ති සුඛදුක්ඛාදිධම්මායතනං. පත්තන්ති පරියෙසිත්වා වා අපරියෙසිත්වා වා පත්තං. පරියෙසිතන්ති පත්තං වා අපත්තං වා පරියෙසිතං. අනුවිචරිතං මනසාති චිත්තෙන අනුසඤ්චරිතං. ‘‘තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධ’’න්ති ඉමිනා එතං දස්සෙති, යඤ්හි අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස නීලං පීතකන්තිආදි රූපාරම්මණං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති, ‘‘අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉමං නාම රූපාරම්මණං දිස්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතො’’ති සබ්බං තං තථාගතස්ස එවං අභිසම්බුද්ධං . තථා යං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස භෙරිසද්දො මුදිඞ්ගසද්දොතිආදි සද්දාරම්මණං සොතද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. මූලගන්ධො තචගන්ධොතිආදි ගන්ධාරම්මණං ඝානද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. මූලරසො ඛන්ධරසොතිආදි රසාරම්මණං ජිව්හාද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. කක්ඛළං මුදුකන්තිආදි පථවීධාතුතෙජොධාතුවායොධාතුභෙදං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං කායද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. ‘‘අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉමං නාම ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං ඵුසිත්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතො’’ති සබ්බං තං තථාගතස්ස එවං අභිසම්බුද්ධං. තථා යං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස සුඛදුක්ඛාදිභෙදං ධම්මාරම්මණං මනොද්වාරස්ස ආපාථමාගච්ඡති, ‘‘අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉදං නාම ධම්මාරම්මණං විජානිත්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතො’’ති සබ්බං තං තථාගතස්ස එවං අභිසම්බුද්ධං.

යඤ්හි , චුන්ද, ඉමෙසං සත්තානං දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං තත්ථ තථාගතෙන අදිට්ඨං වා අසුතං වා අමුතං වා අවිඤ්ඤාතං වා නත්ථි. ඉමස්ස මහාජනස්ස පරියෙසිත්වා පත්තම්පි අත්ථි, පරියෙසිත්වා අප්පත්තම්පි අත්ථි. අපරියෙසිත්වා පත්තම්පි අත්ථි, අපරියෙසිත්වා අප්පත්තම්පි අත්ථි. සබ්බම්පි තං තථාගතස්ස අප්පත්තං නාම නත්ථි, ඤාණෙන අසච්ඡිකතං නාම. ‘‘තස්මා තථාගතොති වුච්චතී’’ති. යං යථා ලොකෙන ගතං තස්ස තථෙව ගතත්තා ‘‘තථාගතො’’ති වුච්චති. පාළියං පන අභිසම්බුද්ධන්ති වුත්තං, තං ගතසද්දෙන එකත්ථං. ඉමිනා නයෙන සබ්බවාරෙසු ‘‘තථාගතො’’ති නිගමනස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො, තස්ස යුත්ති බ්රහ්මජාලෙ තථාගතසද්දවිත්ථාරෙ වුත්තායෙව.

අබ්යාකතට්ඨානවණ්ණනා

189. එවං අත්තනො අසමතං අනුත්තරතං සබ්බඤ්ඤුතං ධම්මරාජභාවං කථෙත්වා ඉදානි ‘‘පුථුසමණබ්රාහ්මණානං ලද්ධීසු මයා අඤ්ඤාතං අදිට්ඨං නාම නත්ථි, සබ්බං මම ඤාණස්ස අන්තොයෙව පරිවත්තතී’’ති සීහනාදං නදන්තො ඨානං ඛො පනෙතං, චුන්ද, විජ්ජතීතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතොති සත්තො. න හෙතං, ආවුසො, අත්ථසංහිතන්ති ඉධලොකපරලොකඅත්ථසංහිතං න හොති. න ච ධම්මසංහිතන්ති නවලොකුත්තරධම්මනිස්සිතං න හොති. නආදිබ්රහ්මචරියකන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතස්ස සකලසාසනබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතං න හොති.

190. ඉදං දුක්ඛන්ති ඛොතිආදීසු තණ්හං ඨපෙත්වා අවසෙසා තෙභුම්මකා ධම්මා ඉදං දුක්ඛන්ති බ්යාකතං. තස්සෙව දුක්ඛස්ස පභාවිකා ජනිකා තණ්හා දුක්ඛසමුදයොති බ්යාකතං. උභින්නං අප්පවත්ති දුක්ඛනිරොධොති බ්යාකතං. දුක්ඛපරිජානනො සමුදයපජහනො නිරොධසච්ඡිකරණො අරියමග්ගො දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති බ්යාකතං. ‘‘එතඤ්හි, ආවුසො, අත්ථසංහිත’’න්තිආදීසු එතං ඉධලොකපරලොකඅත්ථනිස්සිතං නවලොකුත්තරධම්මනිස්සිතං සකලසාසනබ්රහ්මචරියස්ස ආදි පධානං පුබ්බඞ්ගමන්ති අයමත්ථො.

පුබ්බන්තසහගතදිට්ඨිනිස්සයවණ්ණනා

191. ඉදානි යං තං මයා න බ්යාකතං, තං අජානන්තෙන න බ්යාකතන්ති මා එවං සඤ්ඤමකංසු. ජානන්තොව අහං එවං ‘‘එතස්මිං බ්යාකතෙපි අත්ථො නත්ථී’’ති න බ්යාකරිං. යං පන යථා බ්යාකාතබ්බං, තං මයා බ්යාකතමෙවාති සීහනාදං නදන්තො පුන යෙපි තෙ, චුන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ දිට්ඨියොව දිට්ඨිනිස්සයා, දිට්ඨිනිස්සිතකා දිට්ඨිගතිකාති අත්ථො. ඉදමෙව සච්චන්ති ඉදමෙව දස්සනං සච්චං. මොඝමඤ්ඤන්ති අඤ්ඤෙසං වචනං මොඝං. අසයංකාරොති අසයං කතො.

192. තත්රාති තෙසු සමණබ්රාහ්මණෙසු. අත්ථි නු ඛො ඉදං ආවුසො වුච්චතීති, ආවුසො, යං තුම්හෙහි සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති වුච්චති, ඉදමත්ථි නු ඛො උදාහු නත්ථීති එවමහං තෙ පුච්ඡාමීති අත්ථො. යඤ්ච ඛො තෙ එවමාහංසූති යං පන තෙ ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති වදන්ති, තං තෙසං නානුජානාමි. පඤ්ඤත්තියාති දිට්ඨිපඤ්ඤත්තියා. සමසමන්ති සමෙන ඤාණෙන සමං. යදිදං අධිපඤ්ඤත්තීති යා අයං අධිපඤ්ඤත්ති නාම. එත්ථ අහමෙව භිය්යො උත්තරිතරො න මයා සමො අත්ථි. තත්ථ යඤ්ච වුත්තං ‘‘පඤ්ඤත්තියාති යඤ්ච අධිපඤ්ඤත්තී’’ති උභයමෙතං අත්ථතො එකං. භෙදතො හි පඤ්ඤත්ති අධිපඤ්ඤත්තීති ද්වයං හොති. තත්ථ පඤ්ඤත්ති නාම දිට්ඨිපඤ්ඤත්ති. අධිපඤ්ඤත්ති නාම ඛන්ධපඤ්ඤත්ති ධාතුපඤ්ඤත්ති ආයතනපඤ්ඤත්ති ඉන්ද්රියපඤ්ඤත්ති සච්චපඤ්ඤත්ති පුග්ගලපඤ්ඤත්තීති එවං වුත්තා ඡ පඤ්ඤත්තියො. ඉධ පන පඤ්ඤත්තියාති එත්ථාපි පඤ්ඤත්ති චෙව අධිපඤ්ඤත්ති ච අධිප්පෙතා, අධිපඤ්ඤත්තීති එත්ථාපි. භගවා හි පඤ්ඤත්තියාපි අනුත්තරො, අධිපඤ්ඤත්තියාපි අනුත්තරො. තෙනාහ – ‘‘අහමෙව තත්ථ භිය්යො යදිදං අධිපඤ්ඤත්තී’’ති.

196. පහානායාති පජහනත්ථං. සමතික්කමායාති තස්සෙව වෙවචනං. දෙසිතාති කථිතා. පඤ්ඤත්තාති ඨපිතා. සතිපට්ඨානභාවනාය හි ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා සබ්බධම්මෙසු යාථාවතො දිට්ඨෙසු ‘‘සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජොයං නයිධ සත්තූපලබ්භතී’’ති සන්නිට්ඨානතො සබ්බදිට්ඨිනිස්සයානං පහානං හොතීති. තෙන වුත්තං. දිට්ඨිනිස්සයානං පහානාය සමතික්කමාය එවං මයා ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා දෙසිතා පඤ්ඤත්තා’’ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය

පාසාදිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.