📜

10. සඞ්ගීතිසුත්තවණ්ණනා

296. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති සඞ්ගීතිසුත්තං. තත්රායමපුබ්බපදවණ්ණනා – චාරිකං චරමානොති නිබද්ධචාරිකං චරමානො. තදා කිර සත්ථා දසසහස්සචක්කවාළෙ ඤාණජාලං පත්ථරිත්වා ලොකං වොලොකයමානො පාවානගරවාසිනො මල්ලරාජානො දිස්වා ඉමෙ රාජානො මය්හං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණජාලස්ස අන්තො පඤ්ඤායන්ති, කිං නු ඛොති ආවජ්ජන්තො ‘‘රාජානො එකං සන්ධාගාරං කාරෙසුං, මයි ගතෙ මඞ්ගලං භණාපෙස්සන්ති, අහං තෙසං මඞ්ගලං වත්වා උය්යොජෙත්වා ‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ධම්මකථං කථෙහී’ති සාරිපුත්තං වක්ඛාමි, සාරිපුත්තො තීහි පිටකෙහි සම්මසිත්වා චුද්දසපඤ්හාධිකෙන පඤ්හසහස්සෙන පටිමණ්ඩෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සඞ්ගීතිසුත්තං නාම කථෙස්සති, සුත්තන්තං ආවජ්ජෙත්වා පඤ්ච භික්ඛුසතානි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිස්සන්තී’’ති ඉමමත්ථං දිස්වා චාරිකං පක්කන්තො. තෙන වුත්තං – ‘‘මල්ලෙසු චාරිකං චරමානො’’ති.

උබ්භතකනවසන්ධාගාරවණ්ණනා

297. උබ්භතකන්ති තස්ස නාමං, උච්චත්තා වා එවං වුත්තං. සන්ධාගාරන්ති නගරමජ්ඣෙ සන්ධාගාරසාලා. සමණෙන වාති එත්ථ යස්මා ඝරවත්ථුපරිග්ගහකාලෙයෙව දෙවතා අත්තනො වසනට්ඨානං ගණ්හන්ති. තස්මා දෙවෙන වාති අවත්වා ‘‘සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා කෙනචි වා මනුස්සභූතෙනා’’ති වුත්තං. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති භගවතො ආගමනං සුත්වා ‘‘අම්හෙහි ගන්ත්වාපි න භගවා ආනීතො, දූතං පෙසෙත්වාපි න පක්කොසාපිතො, සයමෙව පන මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො අම්හාකං වසනට්ඨානං සම්පත්තො, අම්හෙහි ච සන්ධාගාරසාලා කාරිතා, එත්ථ මයං දසබලං ආනෙත්වා මඞ්ගලං භණාපෙස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමිංසු.

298. යෙන සන්ධාගාරං තෙනුපසඞ්කමිංසූති තං දිවසං කිර ¶ සන්ධාගාරෙ චිත්තකම්මං නිට්ඨපෙත්වා අට්ටකා මුත්තමත්තා හොන්ති, බුද්ධා ච නාම අරඤ්ඤජ්ඣාසයා අරඤ්ඤාරාමා, අන්තොගාමෙ වසෙය්යුං වා ¶ නො වා. තස්මා භගවතො මනං ජානිත්වාව පටිජග්ගිස්සාමාති චින්තෙත්වා තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. ඉදානි පන මනං ලභිත්වා පටිජග්ගිතුකාමා යෙන සන්ධාගාරං තෙනුපසඞ්කමිංසු ¶ . සබ්බසන්ථරින්ති යථා සබ්බං සන්ථතං හොති, එවං. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති එත්ථ පන තෙ මල්ලරාජානො සන්ධාගාරං පටිජග්ගිත්වා නගරවීථියොපි සම්මජ්ජාපෙත්වා ධජෙ උස්සාපෙත්වා ගෙහද්වාරෙසු පුණ්ණඝටෙ ච කදලියො ච ඨපාපෙත්වා සකලනගරං දීපමාලාදීහි විප්පකිණ්ණතාරකං විය කත්වා ඛීරපායකෙ දාරකෙ ඛීරං පාය්යෙථ, දහරෙ කුමාරෙ ලහුං ලහුං භොජාපෙත්වා සයාපෙථ, උච්චාසද්දං මා කරිත්ථ, අජ්ජ එකරත්තිං සත්ථා අන්තොගාමෙ වසිස්සති, බුද්ධා නාම අප්පසද්දකාමා හොන්තීති භෙරිං චරාපෙත්වා සයං දණ්ඩදීපිකං ආදාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු.

299. භගවන්තංයෙව පුරක්ඛත්වාති භගවන්තං පුරතො කත්වා. තත්ථ භගවා භික්ඛූනඤ්චෙව උපාසකානඤ්ච මජ්ඣෙ නිසින්නො අතිවිය විරොචති, සමන්තපාසාදිකො සුවණ්ණවණ්ණො අභිරූපො දස්සනීයො. පුරිමකායතො සුවණ්ණවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. පච්ඡිමකායතො. දක්ඛිණහත්ථතො. වාමහත්ථතො සුවණ්ණවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. උපරි කෙසන්තතො පට්ඨාය සබ්බකෙසාවට්ටෙහි මොරගීවවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා ගගනතලෙ අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. හෙට්ඨා පාදතලෙහි පවාළවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා ඝනපථවියං අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. එවං සමන්තා අසීති හත්ථමත්තං ඨානං ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො විජ්ජොතමානා විප්ඵන්දමානා විධාවන්ති. සබ්බෙ දිසාභාගා සුවණ්ණචම්පකපුප්ඵෙහි විකිරියමානා විය සුවණ්ණඝටතො නික්ඛන්තසුවණ්ණරසධාරාහි සිඤ්චමානා විය පසාරිතසුවණ්ණපටපරික්ඛිත්තා විය වෙරම්භවාතසමුට්ඨිතකිංසුකකණිකාරපුප්ඵචුණ්ණසමාකිණ්ණා විය ච විප්පකාසන්ති.

භගවතොපි අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාද්වත්තිංසවරලක්ඛණසමුජ්ජලං සරීරං සමුග්ගතතාරකං විය ගගනතලං, විකසිතමිව පදුමවනං ¶ , සබ්බපාලිඵුල්ලො විය යොජනසතිකො පාරිච්ඡත්තකො පටිපාටියා ඨපිතානං ද්වත්තිංසචන්දානං ද්වත්තිංසසූරියානං ද්වත්තිංසචක්කවත්තිරාජානං ද්වත්තිංසදෙවරාජානං ද්වත්තිංසමහාබ්රහ්මානං සිරියා සිරිං අභිභවමානං විය විරොචති. පරිවාරෙත්වා නිසින්නා භික්ඛූපි සබ්බෙව අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා පවිවිත්තා අසංසට්ඨා ආරද්ධවීරියා වත්තාරො වචනක්ඛමා චොදකා පාපගරහිනො සීලසම්පන්නා සමාධිසම්පන්නා ¶ පඤ්ඤාවිමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නා. තෙහි පරිවාරිතො භගවා රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තො විය සුවණ්ණක්ඛන්ධො ¶ , රත්තපදුමවනසණ්ඩමජ්ඣගතා විය සුවණ්ණනාවා, පවාළවෙදිකාපරික්ඛිත්තො විය සුවණ්ණපාසාදො විරොචිත්ථ.

අසීතිමහාථෙරාපි නං මෙඝවණ්ණං පංසුකූලං පාරුපිත්වා මණිවම්මවම්මිතා විය මහානාගා පරිවාරයිංසු වන්තරාගා භින්නකිලෙසා විජටිතජටා ඡින්නබන්ධනා කුලෙ වා ගණෙ වා අලග්ගා. ඉති භගවා සයං වීතරාගො වීතරාගෙහි, වීතදොසො වීතදොසෙහි, වීතමොහො වීතමොහෙහි, නිත්තණ්හො නිත්තණ්හෙහි, නික්කිලෙසො නික්කිලෙසෙහි, සයං බුද්ධො බහුස්සුතබුද්ධෙහි පරිවාරිතො පත්තපරිවාරිතං විය කෙසරං, කෙසරපරිවාරිතා විය කණ්ණිකා, අට්ඨනාගසහස්සපරිවාරිතො විය ඡද්දන්තො නාගරාජා, නවුතිහංසසහස්සපරිවාරිතො විය ධතරට්ඨො හංසරාජා, සෙනඞ්ගපරිවාරිතො විය චක්කවත්තිරාජා, මරුගණපරිවාරිතො විය සක්කො දෙවරාජා, බ්රහ්මගණපරිවාරිතො විය හාරිතො මහාබ්රහ්මා, අසමෙන බුද්ධවෙසෙන අපරිමාණෙන බුද්ධවිලාසෙන තස්සං පරිසති නිසින්නො පාවෙය්යකෙ මල්ලෙ බහුදෙව රත්තිං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙත්වා උය්යොජෙසි.

එත්ථ ච ධම්මිකථා නාම සන්ධාගාරඅනුමොදනප්පටිසංයුත්තා පකිණ්ණකකථා වෙදිතබ්බා. තදා හි භගවා ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය පථවොජං ආකඩ්ඪන්තො විය මහාජම්බුං මත්ථකෙ ගහෙත්වා චාලෙන්තො විය යොජනියමධුගණ්ඩං චක්කයන්තෙන පීළෙත්වා මධුපානං පායමානො විය ච පාවෙය්යකානං මල්ලානං හිතසුඛාවහං පකිණ්ණකකථං කථෙසි.

300. තුණ්හීභූතං තුණ්හීභූතන්ති යං යං දිසං අනුවිලොකෙති, තත්ථ තත්ථ තුණ්හීභූතමෙව. අනුවිලොකෙත්වාති ¶ මංසචක්ඛුනා දිබ්බචක්ඛුනාති ද්වීහි චක්ඛූහි තතො තතො විලොකෙත්වා. මංසචක්ඛුනා හි නෙසං බහිද්ධා ඉරියාපථං පරිග්ගහෙසි. තත්ථ එකභික්ඛුස්සාපි නෙව හත්ථකුක්කුච්චං න පාදකුක්කුච්චං අහොසි, න කොචි සීසමුක්ඛිපි, න කථං කථෙසි, න නිද්දායන්තො නිසීදි. සබ්බෙපි තීහි සික්ඛාහි සික්ඛිතා නිවාතෙ පදීපසිඛා විය නිච්චලා නිසීදිංසු. ඉති නෙසං ඉමං ඉරියාපථං මංසචක්ඛුනා පරිග්ගහෙසි. ආලොකං පන ¶ වඩ්ඪයිත්වා දිබ්බචක්ඛුනා හදයරූපං දිස්වා අබ්භන්තරගතං සීලං ඔලොකෙසි. සො අනෙකසතානං භික්ඛූනං අන්තොකුම්භියං ජලමානං පදීපං විය අරහත්තුපගං සීලං අද්දස. ආරද්ධවිපස්සකා හි තෙ භික්ඛූ. ඉති නෙසං සීලං දිස්වා ‘‘ඉමෙපි භික්ඛූ මය්හං අනුච්ඡවිකා, අහම්පි ඉමෙසං අනුච්ඡවිකො’’ති චක්ඛුතලෙසු නිමිත්තං ඨපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං ඔලොකෙත්වා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි ‘‘පිට්ඨි මෙ ආගිලායතී’’ති. කස්මා ආගිලායති? භගවතො හි ඡබ්බස්සානි මහාපධානං ¶ පදහන්තස්ස මහන්තං කායදුක්ඛං අහොසි. අථස්ස අපරභාගෙ මහල්ලකකාලෙ පිට්ඨිවාතො උප්පජ්ජි.

සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙත්වාති සන්ධාගාරස්ස කිර එකපස්සෙ තෙ රාජානො කප්පියමඤ්චකං පඤ්ඤපෙසුං ‘‘අප්පෙව නාම සත්ථා නිපජ්ජෙය්යා’’ති. සත්ථාපි චතූහි ඉරියාපථෙහි පරිභුත්තං ඉමෙසං මහප්ඵලං භවිස්සතීති තත්ථ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙත්වා නිපජ්ජි.

භින්නනිගණ්ඨවත්ථුවණ්ණනා

301. තස්ස කාලඞ්කිරියායාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

302. ආමන්තෙසීති භණ්ඩනාදිවූපසමකරං ස්වාඛ්යාතං ධම්මං දෙසෙතුකාමො ආමන්තෙසි.

එකකවණ්ණනා

303. තත්ථාති තස්මිං ධම්මෙ. සඞ්ගායිතබ්බන්ති සමග්ගෙහි ගායිතබ්බං, එකවචනෙහි අවිරුද්ධවචනෙහි භණිතබ්බං. න විවදිතබ්බන්ති අත්ථෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා විවාදො න කාතබ්බො. එකො ධම්මොති එකකදුකතිකාදිවසෙන බහුධා සාමග්ගිරසං දස්සෙතුකාමො පඨමං තාව ‘‘එකො ධම්මො’’ති ආහ. සබ්බෙ සත්තාති කාමභවාදීසු සඤ්ඤාභවාදීසු එකවොකාරභවාදීසු ච සබ්බභවෙසු සබ්බෙ සත්තා. ආහාරට්ඨිතිකාති ආහාරතො ඨිති එතෙසන්ති ආහාරට්ඨිතිකා. ඉති සබ්බසත්තානං ඨිති හෙතු ආහාරො නාම එකො ධම්මො අම්හාකං ¶ සත්ථාරා යාථාවතො ඤත්වා සම්මදක්ඛාතො ආවුසොති දීපෙති.

නනු ¶ ච එවං සන්තෙ යං වුත්තං ‘‘අසඤ්ඤසත්තා දෙවා අහෙතුකා අනාහාරා අඵස්සකා’’තිආදි, (විභ. 1017) තං වචනං විරුජ්ඣතීති, න විරුජ්ඣති. තෙසඤ්හි ඣානං ආහාරො හොති. එවං සන්තෙපි ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය. කතමෙ චත්තාරො? කබළීකාරො ආහාරො ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා, ඵස්සො දුතියො, මනොසඤ්චෙතනා තතියා, විඤ්ඤාණං චතුත්ථ’’න්ති (සං. නි. 2.11) ඉදම්පි විරුජ්ඣතීති, ඉදම්පි න විරුජ්ඣති. එතස්මිඤ්හි සුත්තෙ නිප්පරියායෙන ආහාරලක්ඛණාව ධම්මා ආහාරාති වුත්තා. ඉධ පන පරියායෙන පච්චයො ආහාරොති වුත්තො. සබ්බධම්මානඤ්හි ¶ පච්චයො ලද්ධුං වට්ටති. සො ච යං යං ඵලං ජනෙති, තං තං ආහරති නාම, තස්මා ආහාරොති වුච්චති. තෙනෙවාහ ‘‘අවිජ්ජම්පාහං, භික්ඛවෙ, සාහාරං වදාමි, නො අනාහාරං. කො ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාය ආහාරො? පඤ්චනීවරණාතිස්ස වචනීයං. පඤ්චනීවරණෙපාහං, භික්ඛවෙ, සාහාරෙ වදාමි, නො අනාහාරෙ. කො ච, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නං නීවරණානං ආහාරො? අයොනිසොමනසිකාරොතිස්ස වචනීය’’න්ති (අ. නි. 10.61). අයං ඉධ අධිප්පෙතො.

එතස්මිඤ්හි පච්චයාහාරෙ ගහිතෙ පරියායාහාරොපි නිප්පරියායාහාරොපි සබ්බො ගහිතොව හොති. තත්ථ අසඤ්ඤභවෙ පච්චයාහාරො ලබ්භති. අනුප්පන්නෙ හි බුද්ධෙ තිත්ථායතනෙ පබ්බජිතා වායොකසිණෙ පරිකම්මං කත්වා චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තතො වුට්ඨාය ධී චිත්තං, ධිබ්බතෙතං චිත්තං චිත්තස්ස නාම අභාවොයෙව සාධු, චිත්තඤ්හි නිස්සායෙව වධබන්ධාදිපච්චයං දුක්ඛං උප්පජ්ජති. චිත්තෙ අසති නත්ථෙතන්ති ඛන්තිං රුචිං උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානා කාලඞ්කත්වා අසඤ්ඤභවෙ නිබ්බත්තන්ති. යො යස්ස ඉරියාපථො මනුස්සලොකෙ පණිහිතො අහොසි, සො තෙන ඉරියාපථෙන නිබ්බත්තිත්වා පඤ්ච කප්පසතානි ඨිතො වා නිසින්නො වා නිපන්නො වා හොති. එවරූපානම්පි සත්තානං පච්චයාහාරො ලබ්භති. තෙ හි යං ඣානං භාවෙත්වා නිබ්බත්තා, තදෙව නෙසං පච්චයො හොති. යථා ජියාවෙගෙන ඛිත්තසරො යාව ජියාවෙගො අත්ථි, තාව ගච්ඡති, එවං යාව ඣානපච්චයො අත්ථි, තාව තිට්ඨන්ති. තස්මිං නිට්ඨිතෙ ඛීණවෙගො සරො විය පතන්ති. යෙ පන තෙ නෙරයිකා නෙව උට්ඨානඵලූපජීවී න පුඤ්ඤඵලූපජීවීති වුත්තා, තෙසං කො ආහාරොති ¶ ? තෙසං කම්මමෙව ආහාරො. කිං පඤ්ච ආහාරා අත්ථීති ¶ චෙ. පඤ්ච, න පඤ්චාති ඉදං න වත්තබ්බං. නනු පච්චයො ආහාරොති වුත්තමෙතං. තස්මා යෙන කම්මෙන තෙ නිරයෙ නිබ්බත්තා, තදෙව තෙසං ඨිතිපච්චයත්තා ආහාරො හොති. යං සන්ධාය ඉදං වුත්තං ‘‘න ච තාව කාලඞ්කරොති, යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තී හොතී’’ති (ම. නි. 3.250).

කබළීකාරං ආහාරං ආරබ්භ චෙත්ථ විවාදො න කාතබ්බො. මුඛෙ උප්පන්නො ඛෙළොපි හි තෙසං ආහාරකිච්චං සාධෙති. ඛෙළොපි හි නිරයෙ දුක්ඛවෙදනියො හුත්වා පච්චයො හොති, සග්ගෙ සුඛවෙදනියො. ඉති කාමභවෙ නිප්පරියායෙන චත්තාරො ආහාරා. රූපාරූපභවෙසු ඨපෙත්වා අසඤ්ඤං සෙසානං තයො. අසඤ්ඤානඤ්චෙව අවසෙසානඤ්ච පච්චයාහාරොති ඉමිනා ආහාරෙන ‘‘සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති එතං පඤ්හං කථෙත්වා ‘‘අයං ඛො ආවුසො’’ති එවං නිය්යාතනම්පි ‘‘අත්ථි ඛො ආවුසො’’ති පුන උද්ධරණම්පි අකත්වා ‘‘සබ්බෙ සත්තා සඞ්ඛාරට්ඨිතිකා’’ති දුතියපඤ්හං විස්සජ්ජෙසි.

කස්මා ¶ පන න නිය්යාතෙසි න උද්ධරිත්ථ? තත්ථ තත්ථ නිය්යාතියමානෙපි උද්ධරියමානෙපි පරියාපුණිතුං වාචෙතුං දුක්ඛං හොති, තස්මා ද්වෙ එකාබද්ධෙ කත්වා විස්සජ්ජෙසි. ඉමස්මිම්පි විස්සජ්ජනෙ හෙට්ඨා වුත්තපච්චයොව අත්තනො ඵලස්ස සඞ්ඛරණතො සඞ්ඛාරොති වුත්තො. ඉති හෙට්ඨා ආහාරපච්චයො කථිතො, ඉධ සඞ්ඛාරපච්චයොති අයමෙත්ථ හෙට්ඨිමතො විසෙසො. ‘‘හෙට්ඨා නිප්පරියායාහාරො ගහිතො, ඉධ පරියායාහාරොති එවං ගහිතෙ විසෙසො පාකටො භවෙය්ය, නො ච ගණ්හිංසූ’ති මහාසීවත්ථෙරො ආහ. ඉන්ද්රියබද්ධස්සපි හි අනින්ද්රියබද්ධස්සපි පච්චයො ලද්ධුං වට්ටති. විනා පච්චයෙන ධම්මො නාම නත්ථි. තත්ථ අනින්ද්රියබද්ධස්ස තිණරුක්ඛලතාදිනො පථවීරසො ආපොරසො ච පච්චයො හොති. දෙවෙ අවස්සන්තෙ හි තිණාදීනි මිලායන්ති, වස්සන්තෙ ච පන හරිතානි හොන්ති. ඉති තෙසං පථවීරසො ආපොරසො ච පච්චයො හොති. ඉන්ද්රියබද්ධස්ස අවිජ්ජා තණ්හා කම්මං ආහාරොති එවමාදයො පච්චයා, ඉති හෙට්ඨා පච්චයොයෙව ආහාරොති කථිතො, ඉධ සඞ්ඛාරොති. අයමෙවෙත්ථ විසෙසො.

අයං ¶ ඛො, ආවුසොති ආවුසො අම්හාකං සත්ථාරා මහාබොධිමණ්ඩෙ නිසීදිත්වා සයං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සච්ඡිකත්වා අයං එකධම්මො දෙසිතො. තත්ථ එකධම්මෙ තුම්හෙහි සබ්බෙහෙව සඞ්ගායිතබ්බං න විවදිතබ්බං. යථයිදං බ්රහ්මචරියන්ති යථා සඞ්ගායමානානං තුම්හාකං ඉදං සාසනබ්රහ්මචරියං අද්ධනියං අස්ස. එකෙන හි භික්ඛුනා ¶ ‘‘අත්ථි, ඛො ආවුසො, එකො ධම්මො සම්මදක්ඛාතො. කතමො එකො ධම්මො? සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. සබ්බෙ සත්තා සඞ්ඛාරට්ඨිතිකා’’ති කථිතෙ තස්ස කථං සුත්වා අඤ්ඤො කථෙස්සති. තස්සපි අඤ්ඤොති එවං පරම්පරකථානියමෙන ඉදං බ්රහ්මචරියං චිරං තිට්ඨමානං සදෙවකස්ස ලොකස්ස අත්ථාය හිතාය භවිස්සතීති එකකවසෙන ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

එකකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකවණ්ණනා

304. ඉති එකකවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි දුකවසෙන දස්සෙතුං පුන දෙසනං ආරභි. තත්ථ නාමරූපදුකෙ නාමන්ති චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා නිබ්බානඤ්ච. තත්ථ චත්තාරො ඛන්ධා නාමනට්ඨෙන නාමං. නාමනට්ඨෙනාති නාමකරණට්ඨෙන. යථා හි මහාජනසම්මතත්තා මහාසම්මතස්ස ¶ ‘‘මහාසම්මතො’’ති නාමං අහොසි, යථා මාතාපිතරො ‘‘අයං තිස්සො නාම හොතු, ඵුස්සො නාම හොතූ’’ති එවං පුත්තස්ස කිත්තිමනාමං කරොන්ති, යථා වා ‘‘ධම්මකථිකො විනයධරො’’ති ගුණතො නාමං ආගච්ඡති, න එවං වෙදනාදීනං. වෙදනාදයො හි මහාපථවීආදයො විය අත්තනො නාමං කරොන්තාව උප්පජ්ජන්ති. තෙසු උප්පන්නෙසු තෙසං නාමං උප්පන්නමෙව හොති. න හි වෙදනං උප්පන්නං ‘‘ත්වං වෙදනා නාම හොහී’’ති, කොචි භණති, න චස්සා යෙන කෙනචි කාරණෙන නාමග්ගහණකිච්චං අත්ථි, යථා පථවියා උප්පන්නාය ‘‘ත්වං පථවී නාම හොහී’’ති නාමග්ගහණකිච්චං නත්ථි, චක්කවාළසිනෙරුම්හි චන්දිමසූරියනක්ඛත්තෙසු උප්පන්නෙසු ‘‘ත්වං චක්කවාළං නාම, ත්වං නක්ඛත්තං නාම හොහී’’ති නාමග්ගහණකිච්චං නත්ථි, නාමං උප්පන්නමෙව හොති, ඔපපාතිකා පඤ්ඤත්ති නිපතති, එවං වෙදනාය උප්පන්නාය ‘‘ත්වං වෙදනා නාම හොහී’’ති නාමග්ගහණකිච්චං නත්ථි, තාය උප්පන්නාය වෙදනාති ¶ නාමං උප්පන්නමෙව හොති. සඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො අතීතෙපි හි වෙදනා වෙදනායෙව. සඤ්ඤා. සඞ්ඛාරා. විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණමෙව. අනාගතෙපි. පච්චුප්පන්නෙපි. නිබ්බානං පන සදාපි නිබ්බානමෙවාති. නාමනට්ඨෙන නාමං. නමනට්ඨෙනාපි චෙත්ථ චත්තාරො ඛන්ධා නාමං. තෙ හි ආරම්මණාභිමුඛං නමන්ති. නාමනට්ඨෙන සබ්බම්පි නාමං. චත්තාරො හි ඛන්ධා ආරම්මණෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං නාමෙන්ති ¶ , නිබ්බානං ආරම්මණාධිපතිපච්චයතාය අත්තනි අනවජ්ජධම්මෙ නාමෙති.

රූපන්ති චත්තාරො ච මහාභූතා චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූපං, තං සබ්බම්පි රුප්පනට්ඨෙන රූපං. තස්ස විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

අවිජ්ජාති දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං. අයම්පි විත්ථාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ කථිතායෙව. භවතණ්හාති භවපත්ථනා. යථාහ ‘‘තත්ථ කතමා භවතණ්හා? යො භවෙසු භවච්ඡන්දො’’තිආදි (ධ. ස. 1319).

භවදිට්ඨීති භවො වුච්චති සස්සතං, සස්සතවසෙන උප්පජ්ජනකදිට්ඨි. සා ‘‘තත්ථ කතමා භවදිට්ඨි? ‘භවිස්සති අත්තා ච ලොකො චා’ති යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගත’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1320) නයෙන අභිධම්මෙ විත්ථාරිතා. විභවදිට්ඨීති විභවො වුච්චති උච්ඡෙදං, උච්ඡෙදවසෙන උප්පජ්ජනකදිට්ඨි. සාපි ‘‘තත්ථ කතමා විභවදිට්ඨි? ‘න භවිස්සති අත්තා ච ලොකො චා’ති (ධ. ස. 285). යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගත’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1321) නයෙන තත්ථෙව විත්ථාරිතා.

අහිරිකන්ති ¶ ‘‘යං න හිරීයති හිරීයිතබ්බෙනා’’ති (ධ. ස. 1328) එවං විත්ථාරිතා නිල්ලජ්ජතා. අනොත්තප්පන්ති ‘‘යං න ඔත්තප්පති ඔත්තප්පිතබ්බෙනා’’ති (ධ. ස. 1329) එවං විත්ථාරිතො අභායනකආකාරො.

හිරී ච ඔත්තප්පඤ්චාති ‘‘යං හිරීයති හිරීයිතබ්බෙන, ඔත්තප්පති ඔත්තප්පිතබ්බෙනා’’ති (ධ. ස. 1330-31) එවං විත්ථාරිතානි හිරිඔත්තප්පානි. අපි චෙත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී, බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං. අත්තාධිපතෙය්යා හිරී, ලොකාධිපතෙය්යං ඔත්තප්පං. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. විත්ථාරකථා පනෙත්ථ සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා.

දොවචස්සතාති ¶ දුක්ඛං වචො එතස්මිං විප්පටිකූලගාහිම්හි විපච්චනීකසාතෙ අනාදරෙ පුග්ගලෙති දුබ්බචො, තස්ස කම්මං දොවචස්සං, තස්ස භාවො දොවචස්සතා. විත්ථාරතො පනෙසා ‘‘තත්ථ කතමා දොවචස්සතා? සහධම්මිකෙ වුච්චමානෙ දොවචස්සාය’’න්ති (ධ. ස. 1332) අභිධම්මෙ ආගතා. සා අත්ථතො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො හොති. ‘‘චතුන්නඤ්ච ඛන්ධානං එතෙනාකාරෙන පවත්තානං එතං අධිවචන’’න්ති වදන්ති. පාපමිත්තතාති ¶ පාපා අස්සද්ධාදයො පුග්ගලා එතස්ස මිත්තාති පාපමිත්තො, තස්ස භාවො පාපමිත්තතා. විත්ථාරතො පනෙසා – ‘‘තත්ථ කතමා පාපමිත්තතා? යෙ තෙ පුග්ගලා අස්සද්ධා දුස්සීලා අප්පස්සුතා මච්ඡරිනො දුප්පඤ්ඤා. යා තෙසං සෙවනා නිසෙවනා සංසෙවනා භජනා සංභජනා භත්ති සංභත්ති තංසම්පවඞ්කතා’’ති (ධ. ස. 1333) එවං ආගතා. සාපි අත්ථතො දොවචස්සතා විය දට්ඨබ්බා.

සොවචස්සතා ච කල්යාණමිත්තතා ච වුත්තප්පටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බා. උභොපි පනෙතා ඉධ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා.

ආපත්තිකුසලතාති ‘‘පඤ්චපි ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තියො, සත්තපි ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තියො. යා තාසං ආපත්තීනං ආපත්තිකුසලතා පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1336) එවං වුත්තො ආපත්තිකුසලභාවො.

ආපත්තිවුට්ඨානකුසලතාති ‘‘යා තාහි ආපත්තීහි වුට්ඨානකුසලතා පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1337) එවං වුත්තා සහ කම්මවාචාය ආපත්තීහි වුට්ඨානපරිච්ඡෙදජානනා පඤ්ඤා.

සමාපත්තිකුසලතාති ¶ ‘‘අත්ථි සවිතක්කසවිචාරා සමාපත්ති, අත්ථි අවිතක්කවිචාරමත්තා සමාපත්ති, අත්ථි අවිතක්කඅවිචාරා සමාපත්ති. යා තාසං සමාපත්තීනං කුසලතා පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1338) එවං වුත්තා සහ පරිකම්මෙන අප්පනාපරිච්ඡෙදජානනා පඤ්ඤා. සමාපත්තිවුට්ඨානකුසලතාති ‘‘යා තාහි සමාපත්තීහි වුට්ඨානකුසලතා පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1339) එවං වුත්තා යථාපරිච්ඡින්නසමයවසෙනෙව සමාපත්තිතො වුට්ඨානසමත්ථා ‘‘එත්තකං ගතෙ සූරියෙ උට්ඨහිස්සාමී’’ති වුට්ඨානකාලපරිච්ඡෙදකා පඤ්ඤා.

ධාතුකුසලතාති ‘‘අට්ඨාරස ධාතුයො චක්ඛුධාතු…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතු. යා තාසං ධාතූනං කුසලතා පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1340) එවං වුත්තා අට්ඨාරසන්නං ¶ ධාතූනං සභාවපරිච්ඡෙදකා සවනධාරණසම්මසනපටිවෙධපඤ්ඤා. මනසිකාරකුසලතාති ‘‘යා තාසං ධාතූනං මනසිකාරකුසලතා පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1341) එවං වුත්තා තාසංයෙව ධාතූනං සම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා.

ආයතනකුසලතාති ‘‘ද්වාදසායතනානි චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මායතනං. යා තෙසං ආයතනානං ආයතනකුසලතා පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1342) එවං වුත්තා ද්වාදසන්නං ආයතනානං උග්ගහමනසිකාරපජානනා පඤ්ඤා. අපිච ධාතුකුසලතාපි උග්ගහමනසිකාරසවනසම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණෙසු ¶ වත්තති මනසිකාරකුසලතාපි ආයතනකුසලතාපි. අයං පනෙත්ථ විසෙසො, සවනඋග්ගහපච්චවෙක්ඛණා ලොකියා, පටිවෙධො ලොකුත්තරො, සම්මසනමනසිකාරා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා. පටිච්චසමුප්පාදකුසලතාති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… සමුදයො හොතීති යා තත්ථ පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1343) එවං වුත්තා ද්වාදසන්නං පච්චයාකාරානං උග්ගහාදිවසෙන පවත්තා පඤ්ඤා.

ඨානකුසලතාති ‘‘යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං හෙතුපච්චයා උප්පාදාය තං තං ඨානන්ති යා තත්ථ පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1344) එවං වුත්තා ‘‘චක්ඛුං වත්ථුං කත්වා රූපං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස චක්ඛුරූපං (ධ. ස. අට්ඨ. 1344) ඨානඤ්චෙව කාරණඤ්චා’’ති එවං ඨානපරිච්ඡින්දනසමත්ථා පඤ්ඤා. අට්ඨානකුසලතාති ‘‘යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං න හෙතූ න පච්චයා උප්පාදාය තං තං අට්ඨානන්ති යා තත්ථ පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 1345) එවං වුත්තා ‘‘චක්ඛුං වත්ථුං කත්වා රූපං ආරම්මණං කත්වා සොතවිඤ්ඤාණාදීනි නුප්පජ්ජන්ති, තස්මා තෙසං චක්ඛුරූපං න ඨානං න කාරණ’’න්ති එවං අට්ඨානපරිච්ඡින්දනසමත්ථා පඤ්ඤා අපිච එතස්මිං දුකෙ ‘‘කිත්තාවතා පන, භන්තෙ, ඨානාඨානකුසලො ¶ භික්ඛූති අලං වචනායාති. ඉධානන්ද, භික්ඛු අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො උපගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතීති පජානාති. ඨානඤ්ච ඛො එතං විජ්ජති, යං පුථුජ්ජනො කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො උපගච්ඡෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.127) ඉමිනාපි සුත්තෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අජ්ජවන්ති ¶ ගොමුත්තවඞ්කතා චන්දවඞ්කතා නඞ්ගලකොටිවඞ්කතාති තයො අනජ්ජවා. එකච්චො හි භික්ඛු පඨමවයෙ එකවීසතියා අනෙසනාසු ඡසු ච අගොචරෙසු චරති, මජ්ඣිමපච්ඡිමවයෙසු ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, අයං ගොමුත්තවඞ්කතා නාම. එකො පඨමවයෙපි පච්ඡිමවයෙපි චතුපාරිසුද්ධිසීලං පූරෙති, ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, මජ්ඣිමවයෙ පුරිමසදිසො, අයං චන්දවඞ්කතා නාම. එකො පඨමවයෙපි මජ්ඣිමවයෙපි චතුපාරිසුද්ධිසීලං පූරෙති, ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, පච්ඡිමවයෙ පුරිමසදිසො අයං නඞ්ගලකොටිවඞ්කතා නාම. එකො සබ්බමෙතං වඞ්කතං පහාය තීසුපි වයෙසු පෙසලො ලජ්ජී ¶ කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති. තස්ස යො සො උජුභාවො, ඉදං අජ්ජවං නාම. අභිධම්මෙපි වුත්තං – ‘‘තත්ථ කතමො අජ්ජවො. යා අජ්ජවතා අජිම්හතා අවඞ්කතා අකුටිලතා, අයං වුච්චති අජ්ජවො’’ති (ධ. ස. 1346). ලජ්ජවන්ති ‘‘තත්ථ කතමො ලජ්ජවො? යො හිරීයති හිරීයිතබ්බෙන හිරීයති පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා. අයං වුච්චති ලජ්ජවො’’ති එවං වුත්තො ලජ්ජීභාවො.

ඛන්තීති ‘‘තත්ථ කතමා ඛන්ති? යා ඛන්ති ඛමනතා අධිවාසනතා අචණ්ඩික්කං අනස්සුරොපො අත්තමනතා චිත්තස්සා’’ති (ධ. ස. 1348) එවං වුත්තා අධිවාසනඛන්ති. සොරච්චන්ති ‘‘තත්ථ කතමං සොරච්චං? යො කායිකො අවීතික්කමො, වාචසිකො අවීතික්කමො, කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො. ඉදං වුච්චති සොරච්චං. සබ්බොපි සීලසංවරො සොරච්ච’’න්ති (ධ. ස. 1349) එවං වුත්තො සුරතභාවො.

සාඛල්යන්ති ‘‘තත්ථ කතමං සාඛල්යං? යා සා වාචා අණ්ඩකා කක්කසා පරකටුකා පරාභිසජ්ජනී කොධසාමන්තා අසමාධිසංවත්තනිකා, තථාරූපිං වාචං පහාය යා සා වාචා නෙළා කණ්ණසුඛා පෙමනීයා හදයඞ්ගමා පොරී බහුජනකන්තා බහුජනමනාපා, තථාරූපිං වාචං භාසිතා හොති. යා තත්ථ සණ්හවාචතා සඛිලවාචතා අඵරුසවාචතා. ඉදං වුච්චති සාඛල්ය’’න්ති (ධ. ස. 1350) එවං වුත්තො සම්මොදකමුදුකභාවො. පටිසන්ථාරොති අයං ලොකසන්නිවාසො ආමිසෙන ධම්මෙන චාති ද්වීහි ඡිද්දො, තස්ස තං ඡිද්දං යථා න පඤ්ඤායති, එවං පීඨස්ස විය ¶ පච්චත්ථරණෙන ආමිසෙන ධම්මෙන ච පටිසන්ථරණං. අභිධම්මෙපි වුත්තං ‘‘තත්ථ කතමො පටිසන්ථාරො ¶ ? ආමිසපටිසන්ථාරො ච ධම්මපටිසන්ථාරො ච. ඉධෙකච්චො පටිසන්ථාරකො හොති ආමිසපටිසන්ථාරෙන වා ධම්මපටිසන්ථාරෙන වා. අයං වුච්චති පටිසන්ථාරො’’ති (ධ. ස. 1351). එත්ථ ච ආමිසෙන සඞ්ගහො ආමිසපටිසන්ථාරො නාම. තං කරොන්තෙන මාතාපිතූනං භික්ඛුගතිකස්ස වෙය්යාවච්චකරස්ස රඤ්ඤො චොරානඤ්ච අග්ගං අග්ගහෙත්වාපි දාතුං වට්ටති. ආමසිත්වා දින්නෙ හි රාජානො ච චොරා ච අනත්ථම්පි කරොන්ති ජීවිතක්ඛයම්පි පාපෙන්ති, අනාමසිත්වා දින්නෙ අත්තමනා හොන්ති. චොරනාගවත්ථුආදීනි චෙත්ථ වත්ථූනි කථෙතබ්බානි. තානි සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථායං ¶ (පාචි. අට්ඨ. 185-7) විත්ථාරිතානි. සක්කච්චං උද්දෙසදානං පාළිවණ්ණනා ධම්මකථාකථනන්ති එවං ධම්මෙන සඞ්ගහො ධම්මපටිසන්ථාරො නාම.

අවිහිංසාති කරුණාපි කරුණාපුබ්බභාගොපි. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘තත්ථ කතමා අවිහිංසා? යා සත්තෙසු කරුණා කරුණායනා කරුණායිතත්තං කරුණාචෙතොවිමුත්ති, අයං වුච්චති අවිහිංසා’’ති. සොචෙය්යන්ති මෙත්තාය ච මෙත්තාපුබ්බභාගස්ස ච වසෙන සුචිභාවො. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘තත්ථ කතමං සොචෙය්යං? යා සත්තෙසු මෙත්ති මෙත්තායනා මෙත්තායිතත්තං මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, ඉදං වුච්චති සොචෙය්ය’’න්ති.

මුට්ඨස්සච්චන්ති සතිවිප්පවාසො, යථාහ ‘‘තත්ථ කතමං මුට්ඨස්සච්චං? යා අසති අනනුස්සති අප්පටිස්සති අස්සරණතා අධාරණතා පිලාපනතා සම්මුස්සනතා, ඉදං වුච්චති මුට්ඨස්සච්චං’’ (ධ. ස. 1356). අසම්පජඤ්ඤන්ති, ‘‘තත්ථ කතමං අසම්පජඤ්ඤං? යං අඤ්ඤාණං අදස්සනං අවිජ්ජාලඞ්ගී මොහො අකුසලමූල’’න්ති එවං වුත්තා අවිජ්ජායෙව. සති සතියෙව. සම්පජඤ්ඤං ඤාණං.

ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතාති ‘‘තත්ථ කතමා ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා? ඉධෙකච්චො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නිමිත්තග්ගාහී හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1352) නයෙන විත්ථාරිතො ඉන්ද්රියසංවරභෙදො. භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතාති ‘‘තත්ථ කතමා භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා? ඉධෙකච්චො අප්පටිසඞ්ඛා අයොනිසො ආහාරං ආහාරෙති දවාය මදාය මණ්ඩනාය විභූසනාය. යා තත්ථ අසන්තුට්ඨිතා අමත්තඤ්ඤුතා අප්පටිසඞ්ඛා භොජනෙ’’ති එවං ආගතො භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුභාවො. අනන්තරදුකො වුත්තප්පටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො.

පටිසඞ්ඛානබලන්ති ¶ ‘‘තත්ථ කතමං පටිසඞ්ඛානබලං? යා පඤ්ඤා පජානනා’’ති එවං විත්ථාරිතං ¶ අප්පටිසඞ්ඛාය අකම්පනඤාණං. භාවනාබලන්ති භාවෙන්තස්ස උප්පන්නං බලං. අත්ථතො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගසීසෙන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා හොන්ති. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘තත්ථ කතමං භාවනාබලං? යා කුසලානං ධම්මානං ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, ඉදං වුච්චති භාවනාබලං. සත්තබොජ්ඣඞ්ගා භාවනාබල’’න්ති.

සතිබලන්ති අස්සතියා අකම්පනවසෙන සතියෙව. සමාධිබලන්ති උද්ධච්චෙ අකම්පනවසෙන සමාධියෙව. සමථො ¶ සමාධි. විපස්සනා පඤ්ඤා. සමථොව තං ආකාරං ගහෙත්වා පුන පවත්තෙතබ්බස්ස සමථස්ස නිමිත්තවසෙන සමථනිමිත්තං පග්ගාහනිමිත්තෙපි එසෙව නයො. පග්ගාහො වීරියං. අවික්ඛෙපො එකග්ගතා. ඉමෙහි පන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච පටිසඞ්ඛානබලඤ්ච භාවනාබලඤ්ච සතිබලඤ්ච සමාධිබලඤ්ච සමථො ච විප්පස්සනා ච සමථනිමිත්තඤ්ච පග්ගාහනිමිත්තඤ්ච පග්ගාහො ච අවික්ඛෙපො චාති ඡහි දුකෙහි පරතො සීලදිට්ඨිසම්පදාදුකෙන ච ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා ධම්මා කථිතා.

සීලවිපත්තීති ‘‘තත්ථ කතමා සීලවිපත්ති? කායිකො වීතික්කමො…පෙ… සබ්බම්පි දුස්සීල්යං සීලවිපත්තී’’ති එවං වුත්තො සීලවිනාසකො අසංවරො. දිට්ඨිවිපත්තීති ‘‘තත්ථ කතමා දිට්ඨිවිපත්ති? නත්ථි දින්නං නත්ථි යිට්ඨ’’න්ති එවං ආගතා සම්මාදිට්ඨිවිනාසිකා මිච්ඡාදිට්ඨි.

සීලසම්පදාති ‘‘තත්ථ කතමා සීලසම්පදා? කායිකො අවීතික්කමො’’ති එවං පුබ්බෙ වුත්තසොරච්චමෙව සීලස්ස සම්පාදනතො පරිපූරණතො ‘‘සීලසම්පදා’’ති වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘සබ්බොපි සීලසංවරො සීලසම්පදා’’ති ඉදං මානසිකපරියාදානත්ථං වුත්තං. දිට්ඨිසම්පදාති ‘‘තත්ථ කතමා දිට්ඨිසම්පදා? අත්ථි දින්නං අත්ථි යිට්ඨං…පෙ… සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තීති යා එවරූපා පඤ්ඤා පජානනා’’ති එවං ආගතං දිට්ඨිපාරිපූරිභූතං ඤාණං.

සීලවිසුද්ධීති විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථං සීලං. අභිධම්මෙ පනායං ‘‘තත්ථ කතමා සීලවිසුද්ධි? කායිකො අවීතික්කමො වාචසිකො අවීතික්කමො කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො, අයං වුච්චති සීලවිසුද්ධී’’ති එවං විභත්තා. දිට්ඨිවිසුද්ධීති විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථං දස්සනං. අභිධම්මෙ පනායං ‘‘තත්ථ කතමා දිට්ඨිවිසුද්ධි? කම්මස්සකතඤාණං සච්චානුලොමිකඤාණං මග්ගසමඞ්ගිස්සඤාණං ඵලසමඞ්ගිස්සඤාණ’’න්ති එවං වුත්තා. එත්ථ ච තිවිධං දුච්චරිතං අත්තනා ¶ කතම්පි පරෙන කතම්පි සකං නාම න හොති අත්ථභඤ්ජනතො. සුචරිතං සකං නාම අත්ථජනනතොති එවං ජානනං කම්මස්සකතඤාණං ¶ නාම. තස්මිං ඨත්වා බහුං වට්ටගාමිකම්මං ආයූහිත්වා ¶ සුඛතො සුඛෙනෙව අරහත්තං පත්තා ගණනපථං වීතිවත්තා. විපස්සනාඤාණං පන වචීසච්චඤ්ච අනුලොමෙති, පරමත්ථසච්චඤ්ච න විලොමෙතීති සච්චානුලොමිකං ඤාණන්ති වුත්තං.

‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධි ඛො පන යථාදිට්ඨිස්ස ච පධාන’’න්ති එත්ථ දිට්ඨිවිසුද්ධීති ඤාණදස්සනං කථිතං. යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති තංසම්පයුත්තමෙව වීරියං. අපි ච පුරිමපදෙන චතුමග්ගඤාණං. පච්ඡිමපදෙන තංසම්පයුත්තං වීරියං. අභිධම්මෙ පන ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධි ඛො පනාති යා පඤ්ඤා පජානනා අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි. යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො සම්මාවායාමො’’ති එවං අයං දුකො විභත්තො.

‘‘සංවෙගො ච සංවෙජනීයෙසු ඨානෙසූ’’ති එත්ථ ‘‘සංවෙගොති ජාතිභයං ජරාභයං බ්යාධිභයං මරණභය’’න්ති එවං ජාතිආදීනි භයතො දස්සනඤාණං. සංවෙජනීයං ඨානන්ති ජාතිජරාබ්යාධිමරණං. එතානි හි චත්තාරි ජාති දුක්ඛා, ජරා දුක්ඛා, බ්යාධි දුක්ඛො, මරණං දුක්ඛන්ති එවං සංවෙගුප්පත්තිකාරණත්තා සංවෙජනීයං ඨානන්ති වුත්තානි. සංවිග්ගස්ස ච යොනිසො පධානන්ති එවං සංවෙගජාතස්ස උපායපධානං. ‘‘ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙතී’’ති එවං ආගතවීරියස්සෙතං අධිවචනං.

අසන්තුට්ඨිතා ච කුසලෙසු ධම්මෙසූති යා කුසලානං ධම්මානං භාවනාය අසන්තුට්ඨස්ස භිය්යොකම්යතා, තාය හි සමඞ්ගීභූතො පුග්ගලො සීලං පූරෙත්වා ඣානං උප්පාදෙති. ඣානං ලභිත්වා විපස්සනං ආරභති. ආරද්ධවිපස්සකො අරහත්තං අගහෙත්වා අන්තරා වොසානං නාපජ්ජති. අප්පටිවානිතා ච පධානස්මින්ති ‘‘කුසලානං ධම්මානං භාවනාය සක්කච්චකිරියතා සාතච්චකිරියතා අට්ඨිතකිරියතා අනොලීනවුත්තිතා අනික්ඛිත්තඡන්දතා අනික්ඛිත්තධුරතා ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්ම’’න්ති එවං වුත්තා රත්තින්දිවං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා ජාගරියානුයොගවසෙන ආරද්ධෙ පධානස්මිං අරහත්තං අපත්වා අනිවත්තනතා.

විජ්ජාති ¶ තිස්සො විජ්ජා. විමුත්තීති ද්වෙ විමුත්තියො, චිත්තස්ස ච අධිමුත්ති, නිබ්බානඤ්ච. එත්ථ ච අට්ඨ සමාපත්තියො නීවරණාදීහි සුට්ඨු මුත්තත්තා අධිමුත්ති ¶ නාම. නිබ්බානං සබ්බසඞ්ඛතතො මුත්තත්තා විමුත්තීති වෙදිතබ්බං.

ඛයෙ ඤාණන්ති කිලෙසක්ඛයකරෙ අරියමග්ගෙ ඤාණං. අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති පටිසන්ධිවසෙන අනුප්පාදභූතෙ තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසානං වා අනුප්පාදපරියොසානෙ උප්පන්නෙ අරියඵලෙ ඤාණං. තෙනෙවාහ ¶ ‘‘ඛයෙ ඤාණන්ති මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං. අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති ඵලසමඞ්ගිස්ස ඤාණ’’න්ති. ඉමෙ ඛො, ආවුසොතිආදි එකකෙ වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති පඤ්චතිංසාය දුකානං වසෙන ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

දුකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිකවණ්ණනා

305. ඉති දුකවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි තිකවසෙන දස්සෙතුං පුන ආරභි. තත්ථ ලුබ්භතීති ලොභො. අකුසලඤ්ච තං මූලඤ්ච, අකුසලානං වා මූලන්ති අකුසලමූලං. දුස්සතීති දොසො. මුය්හතීති මොහො. තෙසං පටිපක්ඛනයෙන අලොභාදයො වෙදිතබ්බා.

දුට්ඨු චරිතානි, විරූපානි වා චරිතානීති දුච්චරිතානි. කායෙන දුච්චරිතං, කායතො වා පවත්තං දුච්චරිතන්ති කායදුච්චරිතං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. සුට්ඨු චරිතානි, සුන්දරානි වා චරිතානීති සුචරිතානි. ද්වෙපි චෙතෙ තිකා පණ්ණත්තියා වා කම්මපථෙහි වා කථෙතබ්බා. පඤ්ඤත්තියා තාව කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො කායදුච්චරිතං. අවීතික්කමො කායසුචරිතං. වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො වචීදුච්චරිතං, අවීතික්කමො වචීසුචරිතං. උභයත්ථ පඤ්ඤත්තස්ස සික්ඛාපදස්ස වීතික්කමොව මනොදුච්චරිතං, අවීතික්කමො මනොසුචරිතං. අයං පණ්ණත්තිකථා. පාණාතිපාතාදයො පන තිස්සො චෙතනා කායද්වාරෙපි වචීද්වාරෙපි උප්පන්නා කායදුච්චරිතං. චතස්සො මුසාවාදාදිචෙතනා වචීදුච්චරිතං. අභිජ්ඣා බ්යාපාදො මිච්ඡාදිට්ඨීති තයො චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා මනොදුච්චරිතං. පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස උප්පන්නා තිස්සො ¶ චෙතනාපි විරතියොපි කායසුචරිතං. මුසාවාදාදීහි විරමන්තස්ස චතස්සො චෙතනාපි විරතියොපි වචීසුචරිතං. අනභිජ්ඣා අබ්යාපාදො සම්මාදිට්ඨීති තයො චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා ¶ මනොසුචරිතන්ති අයං කම්මපථකථා.

කාමපටිසංයුත්තො විතක්කො කාමවිතක්කො. බ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො බ්යාපාදවිතක්කො. විහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො විහිංසාවිතක්කො. තෙසු ද්වෙ සත්තෙසුපි සඞ්ඛාරෙසුපි උප්පජ්ජන්ති. කාමවිතක්කො හි පියෙ මනාපෙ සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා විතක්කෙන්තස්ස උප්පජ්ජති. බ්යාපාදවිතක්කො ¶ අප්පියෙ අමනාපෙ සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා කුජ්ඣිත්වා ඔලොකනකාලතො පට්ඨාය යාව විනාසනා උප්පජ්ජති. විහිංසාවිතක්කො සඞ්ඛාරෙසු නුප්පජ්ජති. සඞ්ඛාරො හි දුක්ඛාපෙතබ්බො නාම නත්ථි. ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තු වා උච්ඡිජ්ජන්තු වා විනස්සන්තු වා මා වා අහෙසුන්ති චින්තනකාලෙ පන සත්තෙසු උප්පජ්ජති.

නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො විතක්කො නෙක්ඛම්මවිතක්කො. සො අසුභපුබ්බභාගෙ කාමාවචරො හොති. අසුභජ්ඣානෙ රූපාවචරො. තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරො. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො අබ්යාපාදවිතක්කො. සො මෙත්තාපුබ්බභාගෙ කාමාවචරො හොති. මෙත්තාඣානෙ රූපාවචරො. තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරො. අවිහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො අවිහිංසාවිතක්කො. සො කරුණාපුබ්බභාගෙ කාමාවචරො. කරුණාඣානෙ රූපාවචරො. තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරො. යදා අලොභො සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්ති. යදා මෙත්තා සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්ති. යදා කරුණා සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්තීති. කාමසඞ්කප්පාදයො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. දෙසනාමත්තමෙව හෙතං. අත්ථතො පන කාමවිතක්කාදීනඤ්ච කාමසඞ්කප්පාදීනඤ්ච නානාකරණං නත්ථි.

කාමපටිසංයුත්තා සඤ්ඤා කාමසඤ්ඤා. බ්යාපාදපටිසංයුත්තා සඤ්ඤා බ්යාපාදසඤ්ඤා. විහිංසාපටිසංයුත්තා සඤ්ඤා විහිංසාසඤ්ඤා. තාසම්පි කාමවිතක්කාදීනං ¶ විය උප්පජ්ජනාකාරො වෙදිතබ්බො. තංසම්පයුත්තායෙව හි එතා. නෙක්ඛම්මසඤ්ඤාදයොපි නෙක්ඛම්මවිතක්කාදිසම්පයුත්තායෙව. තස්මා තාසම්පි තථෙව කාමාවචරාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

කාමධාතුආදීසු ‘‘කාමපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො මිච්ඡාසඞ්කප්පො. අයං වුච්චති කාමධාතු. සබ්බෙපි අකුසලා ¶ ධම්මා කාමධාතූ’’ති අයං කාමධාතු. ‘‘බ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො මිච්ඡාසඞ්කප්පො. අයං වුච්චති බ්යාපාදධාතු. දසසු ආඝාතවත්ථූසු චිත්තස්ස ආඝාතො පටිඝාතො අනත්තමනතා චිත්තස්සා’’ති අයං බ්යාපාදධාතු. ‘‘විහිංසා පටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො මිච්ඡාසඞ්කප්පො. අයං වුච්චති විහිංසාධාතු. ඉධෙකච්චො පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා රජ්ජුයා වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා සත්තෙ විහෙඨෙතී’’ති අයං විහිංසාධාතු. තත්ථ ද්වෙ කථා සබ්බසඞ්ගාහිකා ච අසම්භින්නා ච. තත්ථ කාමධාතුයා ගහිතාය ඉතරා ද්වෙ ගහිතාව හොන්ති, තතො පන නීහරිත්වා අයං බ්යාපාදධාතු අයං විහිංසාධාතූති දස්සෙතීති අයං සබ්බසඞ්ගාහිකකථා නාම. කාමධාතුං කථෙන්තො පන භගවා බ්යාපාදධාතුං බ්යාපාදධාතුට්ඨානෙ ¶ , විහිංසාධාතුං විහිංසාධාතුට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අවසෙසං කාමධාතු නාමාති කථෙසීති අයං අසම්භින්නකථා නාම.

නෙක්ඛම්මධාතුආදීසු ‘‘නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො සම්මාසඞ්කප්පො. අයං වුච්චති නෙක්ඛම්මධාතු. සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා නෙක්ඛම්මධාතූ’’ති අයං නෙක්ඛම්මධාතු. ‘‘අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො…පෙ… අයං වුච්චති අබ්යාපාදධාතු. යා සත්තෙසු මෙත්ති…පෙ… මෙත්තාචෙතොවිමුත්තී’’ති අයං අබ්යාපාදධාතු. ‘‘අවිහිංසාපටිසංයුත්තො තක්කො…පෙ… අයං වුච්චති අවිහිංසාධාතු. යා සත්තෙසු කරුණා…පෙ… කරුණාචෙතොවිමුත්තී’’ති අයං අවිහිංසාධාතු. ඉධාපි වුත්තනයෙනෙව ද්වෙ කථා වෙදිතබ්බා.

අපරාපි තිස්සො ධාතුයොති අඤ්ඤාපි සුඤ්ඤතට්ඨෙන තිස්සො ධාතුයො. තාසු ‘‘තත්ථ කතමා කාමධාතු? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා’’ති එවං විත්ථාරිතො කාමභවො කාමධාතු නාම. ‘‘හෙට්ඨතො බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා ආකාසානඤ්චායතනුපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා’’ති එවං විත්ථාරිතා පන රූපාරූපභවා ඉතරා ද්වෙ ධාතුයො. ධාතුයා ආගතට්ඨානම්හි හි භවෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බා. භවස්ස ආගතට්ඨානෙ ධාතුයා පරිච්ඡින්දිතබ්බා. ඉධ භවෙන පරිච්ඡෙදො කථිතො. රූපධාතුආදීසු ¶ රූපාරූපධාතුයො රූපාරූපභවායෙව. නිරොධධාතුයා නිබ්බානං කථිතං.

හීනාදීසු හීනා ධාතූති ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා. අවසෙසා තෙභූමකධම්මා ¶ මජ්ඣිමධාතු. නව ලොකුත්තරධම්මා පණීතධාතු.

කාමතණ්හාති පඤ්චකාමගුණිකො රාගො. රූපාරූපභවෙසු පන රාගො ඣානනිකන්තිසස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො භවවසෙන පත්ථනා භවතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො විභවතණ්හා. අපිච ඨපෙත්වා පච්ඡිමං තණ්හාද්වයං සෙසතණ්හා කාමතණ්හා නාම. යථාහ ‘‘තත්ථ කතමා භවතණ්හා? භවදිට්ඨිසහගතො රාගො සාරාගො චිත්තස්ස සාරාගො. අයං වුච්චති භවතණ්හා. තත්ථ කතමා විභවතණ්හා? උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො සාරාගො චිත්තස්ස සාරාගො, අයං වුච්චති විභවතණ්හා. අවසෙසා තණ්හා කාමතණ්හා’’ති. පුන කාමතණ්හාදීසු පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමතණ්හා. රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඉතරා ද්වෙ තණ්හා. අභිධම්මෙ පනෙතා ‘‘කාමධාතුපටිසංයුත්තො…පෙ… අරූපධාතුපටිසංයුත්තො’’ති එවං විත්ථාරිතා. ඉමිනා වාරෙන කිං දස්සෙති? සබ්බෙපි තෙභූමකා ධම්මා රජනීයට්ඨෙන තණ්හාවත්ථුකාති සබ්බතණ්හා කාමතණ්හාය පරියාදියිත්වා තතො නීහරිත්වා ඉතරා ද්වෙ තණ්හා දස්සෙති. රූපතණ්හාදීසු රූපභවෙ ¶ ඡන්දරාගො රූපතණ්හා. අරූපභවෙ ඡන්දරාගො අරූපතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො නිරොධතණ්හා.

සංයොජනත්තිකෙ වට්ටස්මිං සංයොජයන්ති බන්ධන්තීති සංයොජනානි. සති රූපාදිභෙදෙ කායෙ දිට්ඨි, විජ්ජමානා වා කායෙ දිට්ඨීති සක්කායදිට්ඨි. විචිනන්තො එතාය කිච්ඡති, න සක්කොති සන්නිට්ඨානං කාතුන්ති විචිකිච්ඡා. සීලඤ්ච වතඤ්ච පරාමසතීති සීලබ්බතපරාමාසො. අත්ථතො පන ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා නයෙන ආගතා වීසතිවත්ථුකා දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි නාම. ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදිනා නයෙන ආගතා අට්ඨවත්ථුකා විමති විචිකිච්ඡා නාම. ‘‘ඉධෙකච්චො සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධි සීලබ්බතෙන සුද්ධීති සීලං පරාමසති, වතං පරාමසති, සීලබ්බතං පරාමසති. යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගත’’න්තිආදිනා නයෙන ආගතො විපරියෙසග්ගාහො සීලබ්බතපරාමාසො නාම.

තයො ¶ ආසවාති එත්ථ චිරපාරිවාසියට්ඨෙන වා ආසවනට්ඨෙන වා ආසවා. තත්ථ ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’’ති, ‘‘පුරිමා ¶ , භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති භවතණ්හාය භවදිට්ඨියා, ඉතො පුබ්බෙ භවදිට්ඨි නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’’ති එවං තාව චිරපාරිවාසියට්ඨෙන ආසවා වෙදිතබ්බා. චක්ඛුතො රූපෙ සවති ආසවති සන්දති පවත්තති. සොතතො සද්දෙ. ඝානතො ගන්ධෙ. ජිව්හාතො රසෙ. කායතො ඵොට්ඨබ්බෙ. මනතො ධම්මෙ සවති ආසවති සන්දති පවත්තතීති එවං ආසවනට්ඨෙන ආසවාති වෙදිතබ්බා.

පාළියං පන කත්ථචි ද්වෙ ආසවා ආගතා ‘‘දිට්ඨධම්මිකා ච ආසවා සම්පරායිකා ච ආසවා’’ති, කත්ථචි ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, ආසවා. කාමාසවො භවාසවො අවිජ්ජාසවො’’ති තයො. අභිධම්මෙ තෙයෙව දිට්ඨාසවෙන සද්ධිං චත්තාරො. නිබ්බෙධිකපරියායෙ ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආසවා නිරයගාමිනියා, අත්ථි ආසවා තිරච්ඡානයොනිගාමිනියා, අත්ථි ආසවා පෙත්තිවිසයගාමිනියා, අත්ථි ආසවා මනුස්සලොකගාමිනියා අත්ථි ආසවා දෙවලොකගාමිනියා’’ති එවං පඤ්ච. ඡක්කනිපාතෙ ආහුනෙය්යසුත්තෙ ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආසවා සංවරා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා පටිසෙවනා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා පරිවජ්ජනා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා අධිවාසනා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා විනොදනා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා භාවනා පහාතබ්බා’’ති එවං ඡ. සබ්බාසවපරියායෙ තෙයෙව දස්සනාපහාතබ්බෙහි සද්ධිං සත්ත. ඉමස්මිං පන සඞ්ගීතිසුත්තෙ තයො. තත්ථ ‘‘යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො’’ති එවං වුත්තො පඤ්චකාමගුණිකො ¶ රාගො කාමාසවො නාම. ‘‘යො භවෙසු භවච්ඡන්දො’’ති එවං වුත්තො සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො, භවවසෙන වා පත්ථනා භවාසවො නාම. ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා නයෙන ආගතා අවිජ්ජා අවිජ්ජාසවො නාමාති. කාමභවාදයො කාමධාතුආදිවසෙන වුත්තායෙව.

කාමෙසනාදීසු ‘‘තත්ථ කතමා කාමෙසනා? යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමජ්ඣොසානං, අයං වුච්චති කාමෙසනා’’ති එවං වුත්තො කාමගවෙසනරාගො කාමෙසනා නාම. ‘‘තත්ථ කතමා භවෙසනා? යො භවෙසු ¶ භවච්ඡන්දො භවජ්ඣොසානං, අයං වුච්චති භවෙසනා’’ති එවං වුත්තො භවගවෙසනරාගො භවෙසනා නාම. ‘‘තත්ථ කතමා බ්රහ්මචරියෙසනා? සස්සතො ලොකොති වා…පෙ… නෙව හොති න නහොති තථාගතො පරම්මරණාති වා, යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං විපරියෙසග්ගාහො ¶ , අයං වුච්චති බ්රහ්මචරියෙසනා’’ති එවං වුත්තා දිට්ඨිගතිකසම්මතස්ස බ්රහ්මචරියස්ස ගවෙසනදිට්ඨි බ්රහ්මචරියෙසනා නාම. න කෙවලඤ්ච භවරාගදිට්ඨියොව, තදෙකට්ඨං කම්මම්පි එසනායෙව. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තත්ථ කතමා කාමෙසනා? කාමරාගො තදෙකට්ඨං අකුසලං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, අයං වුච්චති කාමෙසනා. තත්ථ කතමා භවෙසනා? භවරාගො තදෙකට්ඨං අකුසලං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, අයං වුච්චති භවෙසනා. තත්ථ කතමා බ්රහ්මචරියෙසනා? අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි තදෙකට්ඨං අකුසලං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, අයං වුච්චති බ්රහ්මචරියෙසනා’’ති.

විධාසු ‘‘කථංවිධං සීලවන්තං වදන්ති, කථංවිධං පඤ්ඤවන්තං වදන්තී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.95) ආකාරසණ්ඨානං විධා නාම. ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථු දුවිධෙන ඤාණවත්ථූ’’තිආදීසු (විභ. 751) කොට්ඨාසො. ‘‘සෙය්යොහමස්මීති විධා’’තිආදීසු (විභ. 920) මානො විධා නාම. ඉධ සො අධිප්පෙතො. මානො හි සෙය්යාදිවසෙන විදහනතො විධාති වුච්චති. සෙය්යොහමස්මීති ඉමිනා සෙය්යසදිසහීනානං වසෙන තයො මානා වුත්තා. සදිසහීනෙසුපි එසෙව නයො.

අයඤ්හි මානො නාම සෙය්යස්ස තිවිධො, සදිසස්ස තිවිධො, හීනස්ස තිවිධොති නවවිධො හොති. තත්ථ ‘‘සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො රාජූනඤ්චෙව පබ්බජිතානඤ්ච උප්පජ්ජති.

රාජා හි රට්ඨෙන වා ධනවාහනෙහි වා ‘‘කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති එතං මානං කරොති ¶ . පබ්බජිතොපි සීලධුතඞ්ගාදීහි ‘‘කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති එතං මානං කරොති. ‘‘සෙය්යස්ස සදිසොහමස්මී’’ති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. රාජා හි රට්ඨෙන වා ධනවාහනෙහි වා අඤ්ඤරාජූහි සද්ධිං මය්හං කිං නානාකරණන්ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි සීලධුතඞ්ගාදීහිපි අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා මය්හං කිං නානාකරණන්ති එතං මානං කරොති. ‘‘සෙය්යස්ස හීනොහමස්මී’’ති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. යස්ස ¶ හි රඤ්ඤො රට්ඨං වා ධනවාහනාදීනි වා නාතිසම්පන්නානි හොන්ති, සො මය්හං රාජාති වොහාරමුඛමත්තමෙව, කිං රාජා නාම අහන්ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි අප්පලාභසක්කාරො අහං ධම්මකථිකො බහුස්සුතො මහාථෙරොති කථාමත්තකමෙව, කිං ධම්මකථිකො නාමාහං කිං බහුස්සුතො කිං මහාථෙරො යස්ස මෙ ලාභසක්කාරො නත්ථීති ¶ එතං මානං කරොති.

‘‘සදිසස්ස සෙය්යොහමස්මී’’ති මානාදයො අමච්චාදීනං උප්පජ්ජන්ති. අමච්චො වා හි රට්ඨියො වා භොගයානවාහනාදීහි කො මයා සදිසො අඤ්ඤො රාජපුරිසො අත්ථීති වා මය්හං අඤ්ඤෙහි සද්ධිං කිං නානාකරණන්ති වා අමච්චොති නාමමෙව මය්හං, ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි මෙ නත්ථි, කිං අමච්චො නාමාහන්ති වා එතෙ මානෙ කරොති.

‘‘හීනස්ස සෙය්යොහමස්මී’’ති මානාදයො දාසාදීනං උප්පජ්ජන්ති. දාසො හි මාතිතො වා පිතිතො වා කො මයා සදිසො අඤ්ඤො දාසො නාම අත්ථි, අඤ්ඤෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තා කුච්ඡිහෙතු දාසා ජාතා, අහං පන පවෙණීආගතත්තා සෙය්යොති වා පවෙණීආගතභාවෙන උභතොසුද්ධිකදාසත්තෙන අසුකදාසෙන නාම සද්ධිං කිං මය්හං නානාකරණන්ති වා කුච්ඡිවසෙනාහං දාසබ්ය උපගතො, මාතාපිතුකොටියා පන මෙ දාසට්ඨානං නත්ථි, කිං දාසො නාම අහන්ති වා එතෙ මානෙ කරොති. යථා ච දාසො, එවං පුක්කුසචණ්ඩාලාදයොපි එතෙ මානෙ කරොන්තියෙව.

එත්ථ ච සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීති, ච සදිසස්ස සදිසොහමස්මීති ච හීනස්ස හීනොහමස්මීති ච ඉමෙ තයො මානා යාථාවමානා නාම අරහත්තමග්ගවජ්ඣා. සෙසා ඡ මානා අයාථාවමානා නාම පඨමමග්ගවජ්ඣා.

තයො අද්ධාති තයො කාලා. අතීතො අද්ධාතිආදීසු ද්වෙපරියායා සුත්තන්තපරියායො ච අභිධම්මපරියායො ච. සුත්තන්තපරියායෙන පටිසන්ධිතො පුබ්බෙ අතීතො අද්ධා නාම. චුතිතො පච්ඡා අනාගතො අද්ධා නාම. සහ චුතිපටිසන්ධීහි තදන්තරං පච්චුප්පන්නො අද්ධා නාම. අභිධම්මපරියායෙන තීසු ඛණෙසු භඞ්ගතො උද්ධං අතීතො අද්ධා නාම. උප්පාදතො පුබ්බෙ අනාගතො ¶ අද්ධා නාම. ඛණත්තයෙ පච්චුප්පන්නො අද්ධා නාම. අතීතාදිභෙදො ච නාම අයං ධම්මානං හොති, න කාලස්ස. අතීතාදිභෙදෙ ¶ පන ධම්මෙ උපාදාය ඉධ පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි කාලො තෙනෙව වොහාරෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

තයො අන්තාති තයො කොට්ඨාසා. ‘‘කායබන්ධනස්ස අන්තො ජීරතී’’තිආදීසු (චූළව. 278) හි අන්තොයෙව අන්තො. ‘‘එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) පරභාගො අන්තො. ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකාන’’න්ති (සං. නි. 3.80) එත්ථ ලාමකභාවො අන්තො. ‘‘සක්කායො ඛො, ආවුසො, පඨමො අන්තො’’තිආදීසු (අ. නි. 6.61) කොට්ඨාසො අන්තො. ඉධ කොට්ඨාසො අධිප්පෙතො. සක්කායොති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. සක්කායසමුදයොති ¶ තෙසං නිබ්බත්තිකා පුරිමතණ්හා. සක්කායනිරොධොති උභින්නං අප්පවත්තිභූතං නිබ්බානං. මග්ගො පන නිරොධාධිගමස්ස උපායත්තා නිරොධෙ ගහිතෙ ගහිතොවාති වෙදිතබ්බො.

දුක්ඛදුක්ඛතාති දුක්ඛභූතා දුක්ඛතා. දුක්ඛවෙදනායෙතං නාමං. සඞ්ඛාරදුක්ඛතාති සඞ්ඛාරභාවෙන දුක්ඛතා. අදුක්ඛමසුඛාවෙදනායෙතං නාමං. සා හි සඞ්ඛතත්තා උප්පාදජරාභඞ්ගපීළිතා, තස්මා අඤ්ඤදුක්ඛසභාවවිරහතො සඞ්ඛාරදුක්ඛතාති වුත්තා. විපරිණාමදුක්ඛතාති විපරිණාමෙ දුක්ඛතා. සුඛවෙදනායෙතං නාමං. සුඛස්ස හි විපරිණාමෙ දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්මා සුඛං විපරිණාමදුක්ඛතාති වුත්තං. අපිච ඨපෙත්වා දුක්ඛවෙදනං සුඛවෙදනඤ්ච සබ්බෙපි තෙභූමකා ධම්මා ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති වචනතො සඞ්ඛාරදුක්ඛතාති වෙදිතබ්බා.

මිච්ඡත්තනියතොති මිච්ඡාසභාවො හුත්වා නියතො. නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා සද්ධිං ආනන්තරියකම්මස්සෙතං නාමං. සම්මාසභාවෙ නියතො සම්මත්තනියතො. චතුන්නං අරියමග්ගානමෙතං නාමං. න නියතොති අනියතො. අවසෙසානං ධම්මානමෙතං නාමං.

තයො තමාති ‘‘තමන්ධකාරො සම්මොහො අවිජ්ජොඝො මහාභයො’’ති වචනතො අවිජ්ජා තමො නාම. ඉධ පන අවිජ්ජාසීසෙන විචිකිච්ඡා වුත්තා. ආරබ්භාති ආගම්ම. කඞ්ඛතීති කඞ්ඛං උප්පාදෙති. විචිකිච්ඡතීති විචිනන්තො කිච්ඡං ආපජ්ජති, සන්නිට්ඨාතුං න සක්කොති. නාධිමුච්ඡතීති තත්ථ අධිමුච්ඡිතුං න සක්කොති. න සම්පසීදතීති තං ආරබ්භ පසාදං ආරොපෙතුං න සක්කොති.

අරක්ඛෙය්යානීති ¶ ¶ න රක්ඛිතබ්බානි. තීසු ද්වාරෙසු පච්චෙකං රක්ඛණකිච්චං නත්ථි, සබ්බානි සතියා එව රක්ඛිතානීති දීපෙති. නත්ථි තථාගතස්සාති. ‘‘ඉදං නාම මෙ සහසා උප්පන්නං කායදුච්චරිතං, ඉමාහං යථා මෙ පරො න ජානාති ¶ , තථා රක්ඛාමි, පටිච්ඡාදෙමී’’ති එවං රක්ඛිතබ්බං නත්ථි තථාගතස්ස කායදුච්චරිතං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. කිං පන සෙසඛීණාසවානං කායසමාචාරාදයො අපරිසුද්ධාති? නො අපරිසුද්ධා. න පන තථාගතස්ස විය පරිසුද්ධා. අප්පස්සුතඛීණාසවො හි කිඤ්චාපි ලොකවජ්ජං නාපජ්ජති, පණ්ණත්තියං පන අකොවිදත්තා විහාරකාරං කුටිකාරං සහගාරං සහසෙය්යන්ති එවරූපා කායද්වාරෙ ආපත්තියො ආපජ්ජති. සඤ්චරිත්තං පදසොධම්මං උත්තරිඡප්පඤ්චවාචං භූතාරොචනන්ති එවරූපා වචීද්වාරෙ ආපත්තියො ආපජ්ජති. උපනික්ඛිත්තසාදියනවසෙන මනොද්වාරෙ රූපියප්පටිග්ගාහණාපත්තිං ආපජ්ජති, ධම්මසෙනාපතිසදිසස්සාපි හි ඛීණාසවස්ස මනොද්වාරෙ සඋපාරම්භවසෙන මනොදුච්චරිතං උප්පජ්ජති එව.

චාතුමවත්ථුස්මිඤ්හි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානානං පණාමිතකාලෙ තෙසං අත්ථාය චාතුමෙය්යකෙහි සක්යෙහි භගවති ඛමාපිතෙ ථෙරො භගවතා ‘‘කින්ති තෙ සාරිපුත්ත අහොසි මයා භික්ඛුසඞ්ඝෙ පණාමිතෙ’’ති පුට්ඨො අහං පරිසාය අබ්යත්තභාවෙන සත්ථාරා පණාමිතො. ඉතො දානි පට්ඨාය පරං න ඔවදිස්සාමීති චිත්තං උප්පාදෙත්වා ආහ ‘‘එවං ඛො මෙ, භන්තෙ, අහොසි භගවතා භික්ඛුසඞ්ඝො පණාමිතො, අප්පොස්සුක්කො දානි භගවා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං අනුයුත්තො විහරිස්සති, මයම්පි දානි අප්පොස්සුක්කා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං අනුයුත්තා විහරිස්සාමා’’ති.

අථස්ස තස්මිං මනොදුච්චරිතෙ උපාරම්භං ආරොපෙන්තො සත්ථා ආහ – ‘‘ආගමෙහි ත්වං, සාරිපුත්ත න ඛො තෙ, සාරිපුත්ත, පුනපි එවරූපං චිත්තං උප්පාදෙතබ්බ’’න්ති. එවං පරං න ඔවදිස්සාමි නානුසාසිස්සාමීති විතක්කිතමත්තම්පි ථෙරස්ස මනොදුච්චරිතං නාම ජාතං. භගවතො පන එත්තකං නාම නත්ථි, අනච්ඡරියඤ්චෙතං. සබ්බඤ්ඤුතං පත්තස්ස දුච්චරිතං න භවෙය්ය. බොධිසත්තභූමියං ඨිතස්ස ඡබ්බස්සානි පධානං අනුයුඤ්ජන්තස්සාපි පනස්ස නාහොසි. උදරච්ඡවියා පිට්ඨිකණ්ටකං අල්ලීනාය ‘‘කාලඞ්කතො සමණො ගොතමො’’ති දෙවතානං විමතියා උප්පජ්ජමානායපි ‘‘සිද්ධත්ථ කස්මා කිලමසි? සක්කා භොගෙ ¶ ච භුඤ්ජිතුං පුඤ්ඤානි ච කාතු’’න්ති මාරෙන පාපිමතා වුච්චමානස්ස ‘‘භොගෙ භුඤ්ජිස්සාමී’’ති විතක්කමත්තම්පි නුප්පජ්ජති. අථ නං මාරො බොධිසත්තකාලෙ ඡබ්බස්සානි බුද්ධකාලෙ එකං වස්සං ¶ අනුබන්ධිත්වා කිඤ්චි වජ්ජං අපස්සිත්වා ඉදං වත්වා පක්කාමි –

‘‘සත්තවස්සානි ¶ භගවන්තං, අනුබන්ධිං පදාපදං;

ඔතාරං නාධිගච්ඡිස්සං, සම්බුද්ධස්ස සතීමතො’’ති. (සු. නි. 448);

අපිච අට්ඨාරසන්නං බුද්ධධම්මානං වසෙනාපි භගවතො දුච්චරිතාභාවො වෙදිතබ්බො. අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා නාම නත්ථි තථාගතස්ස කායදුච්චරිතං, නත්ථි වචීදුච්චරිතං, නත්ථි මනොදුච්චරිතං, අතීතෙ බුද්ධස්ස අප්පටිහතඤාණං, අනාගතෙ, පච්චුප්පන්නෙ බුද්ධස්ස අප්පටිහතඤාණං, සබ්බං කායකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති, සබ්බං වචීකම්මං, සබ්බං මනොකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති, නත්ථි ඡන්දස්ස හානි, නත්ථි වීරියස්ස හානි, නත්ථි සතියා හානි, නත්ථි දවා, නත්ථි රවා, නත්ථි චලිතං නත්ථි සහසා, නත්ථි අබ්යාවටො මනො, නත්ථි අකුසලචිත්තන්ති.

කිඤ්චනාති පලිබොධා. රාගො කිඤ්චනන්ති රාගො උප්පජ්ජමානො සත්තෙ බන්ධති පලිබුන්ධති තස්මා කිඤ්චනන්ති වුච්චති. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො.

අග්ගීති අනුදහනට්ඨෙන අග්ගි. රාගග්ගීති රාගො උප්පජ්ජමානො සත්තෙ අනුදහති ඣාපෙති, තස්මා අග්ගීති වුච්චති. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ වත්ථූනි එකා දහරභික්ඛුනී චිත්තලපබ්බතවිහාරෙ උපොසථාගාරං ගන්ත්වා ද්වාරපාලරූපකං ඔලොකයමානා ඨිතා. අථස්සා අන්තො රාගො උප්පන්නො. සා තෙනෙව ඣායිත්වා කාලමකාසි. භික්ඛුනියො ගච්ඡමානා ‘‘අයං දහරා ඨිතා, පක්කොසථ, න’’න්ති ආහංසු. එකා ගන්ත්වා කස්මා ඨිතාසීති හත්ථෙ ගණ්හි. ගහිතමත්තා පරිවත්තිත්වා පපතා. ඉදං තාව රාගස්ස අනුදහනතාය වත්ථු. දොසස්ස පන අනුදහනතාය මනොපදොසිකා දෙවා. මොහස්ස අනුදහනතාය ඛිඩ්ඩාපදොසිකා දෙවා දට්ඨබ්බා. මොහවසෙන හි තාසං සතිසම්මොසො හොති. තස්මා ඛිඩ්ඩාවසෙන ආහාරකාලං අතිවත්තිත්වා කාලඞ්කරොන්ති.

ආහුනෙය්යග්ගීතිආදීසු ¶ ආහුනං වුච්චති සක්කාරො, ආහුනං අරහන්තීති ආහුනෙය්යා. මාතාපිතරො හි පුත්තානං බහූපකාරතාය ආහුනං ¶ අරහන්ති. තෙසු විප්පටිපජ්ජමානා පුත්තා නිරයාදීසු නිබ්බත්තන්ති. තස්මා කිඤ්චාපි මාතාපිතරො නානුදහන්ති, අනුදහනස්ස පන පච්චයා හොන්ති. ඉති අනුදහනට්ඨෙන ආහුනෙය්යග්ගීති වුච්චන්ති. ස්වායමත්ථො මිත්තවින්දකවත්ථුනා දීපෙතබ්බො –

මිත්තවින්දකො හි මාතරා ‘‘තාත, අජ්ජ උපොසථිකො හුත්වා විහාරෙ සබ්බරත්තිං ධම්මස්සවනං ¶ සුණ, සහස්සං තෙ දස්සාමී’’ති වුත්තො ධනලොභෙන උපොසථං සමාදාය විහාරං ගන්ත්වා ඉදං ඨානං අකුතොභයන්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ධම්මාසනස්ස හෙට්ඨා නිපන්නො සබ්බරත්තිං නිද්දායිත්වා ඝරං අගමාසි. මාතා පාතොව යාගුං පචිත්වා උපනාමෙසි. සො සහස්සං ගහෙත්වාව පිවි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘ධනං සංහරිස්සාමී’’ති. සො නාවාය සමුද්දං පක්ඛන්දිතුකාමො අහොසි. අථ නං මාතා ‘‘තාත, ඉමස්මිං කුලෙ චත්තාලීසකොටිධනං අත්ථි, අලං ගමනෙනා’’ති නිවාරෙසි. සො තස්සා වචනං අනාදියිත්වා ගච්ඡති එව. මාතා පුරතො අට්ඨාසි. අථ නං කුජ්ඣිත්වා ‘‘අයං මය්හං පුරතො තිට්ඨතී’’ති පාදෙන පහරිත්වා පතිතං අන්තරං කත්වා අගමාසි.

මාතා උට්ඨහිත්වා ‘‘මාදිසාය මාතරි එවරූපං කම්මං කත්වා ගතස්ස තෙ ගතට්ඨානෙ සුඛං භවිස්සතීති එවංසඤ්ඤී නාම ත්වං පුත්තා’’ති ආහ. තස්ස නාවං ආරුය්හ ගච්ඡතො සත්තමෙ දිවසෙ නාවා අට්ඨාසි. අථ තෙ මනුස්සා ‘‘අද්ධා එත්ථ පාපපුරිසො අත්ථි සලාකං දෙථා’’ති ආහංසු. සලාකා දිය්යමානා තස්සෙව තික්ඛත්තුං පාපුණාති. තෙ තස්ස උළුම්පං දත්වා තං සමුද්දෙ පක්ඛිපිංසු. සො එකං දීපං ගන්ත්වා විමානපෙතීහි සද්ධිං සම්පත්තිං අනුභවන්තො තාහි ‘‘පුරතො පුරතො මා අගමාසී’’ති වුච්චමානොපි තද්දිගුණං තද්දිගුණං සම්පත්තිං පස්සන්තො අනුපුබ්බෙන ඛුරචක්කධරං එකං අද්දස. තස්ස තං චක්කං පදුමපුප්ඵං විය උපට්ඨාසි. සො තං ආහ – ‘‘අම්භො, ඉදං තයා පිළන්ධිතං පදුමං මය්හං දෙහී’’ති. ‘‘න ඉදං සාමි පදුමං, ඛුරචක්කං එත’’න්ති. සො ‘‘වඤ්චෙසි මං, ත්වං කිං මයා පදුමං අදිට්ඨපුබ්බ’’න්ති වත්වා ත්වං ලොහිතචන්දනං විලිම්පිත්වා පිළන්ධනං පදුමපුප්ඵං මය්හං න දාතුකාමොති ආහ. සො චින්තෙසි ‘‘අයම්පි මයා කතසදිසං කම්මං කත්වා තස්ස ඵලං ¶ අනුභවිතුකාමො’’ති. අථ නං ‘‘හන්ද රෙ’’ති වත්වා තස්ස මත්ථකෙ චක්කං පක්ඛිපි. තෙන වුත්තං –

‘‘චතුබ්භි ¶ අට්ඨජ්ඣගමා, අට්ඨාහිපි ච සොළස;

සොළසාහි ච බාත්තිංස, අත්රිච්ඡං චක්කමාසදො;

ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති. (ජා. 1.1.104).

ගහපතීති පන ගෙහසාමිකො වුච්චති. සො මාතුගාමස්ස සයනවත්ථාලඞ්කාරාදිඅනුප්පදානෙන බහූපකාරො. තං අතිචරන්තො මාතුගාමො නිරයාදීසු නිබ්බත්තති, තස්මා සොපි පුරිමනයෙනෙව අනුදහනට්ඨෙන ගහපතග්ගීති වුත්තො.

තත්ථ වත්ථු – කස්සපබුද්ධස්ස කාලෙ සොතාපන්නස්ස උපාසකස්ස භරියා අතිචාරිනී අහොසි ¶ . සො තං පච්චක්ඛතො දිස්වා ‘‘කස්මා ත්වං එවං කරොසී’’ති ආහ. සා ‘‘සචාහං එවරූපං කරොමි, අයං මෙ සුනඛො විලුප්පමානො ඛාදතූ’’ති වත්වා කාලඞ්කත්වා කණ්ණමුණ්ඩකදහෙ වෙමානිකපෙතී හුත්වා නිබ්බත්තා. දිවා සම්පත්තිං අනුභවති, රත්තිං දුක්ඛං. තදා බාරාණසීරාජා මිගවං චරන්තො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අනුපුබ්බෙන කණ්ණමුණ්ඩකදහං සම්පත්තො තාය සද්ධිං සම්පත්තිං අනුභවති. සා තං වඤ්චෙත්වා රත්තිං දුක්ඛං අනුභවති. සො ඤත්වා ‘‘කත්ථ නු ඛො ගච්ඡතී’’ති පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො ගන්ත්වා අවිදූරෙ ඨිතො කණ්ණමුණ්ඩකදහතො නික්ඛමිත්වා තං ‘‘පටපට’’න්ති ඛාදමානං එකං සුනඛං දිස්වා අසිනා ද්විධා ඡින්දි. ද්වෙ අහෙසුං. පුන ඡින්නෙ චත්තාරො. පුන ඡින්නෙ අට්ඨ. පුන ඡින්නෙ සොළස අහෙසුං. සා ‘‘කිං කරොසි සාමී’’ති ආහ. සො ‘‘කිං ඉද’’න්ති ආහ. සා ‘‘එවං අකත්වා ඛෙළපිණ්ඩං භූමියං නිට්ඨුභිත්වා පාදෙන ඝංසාහී’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. සුනඛා අන්තරධායිංසු. තං දිවසං තස්සා කම්මං ඛීණං. රාජා විප්පටිසාරී හුත්වා ගන්තුං ආරද්ධො. සා ‘‘මය්හං, සාමි, කම්මං ඛීණං මා අගමා’’ති ආහ. රාජා අසුත්වාව ගතො.

දක්ඛිණෙය්යග්ගීති එත්ථ පන දක්ඛිණාති චත්තාරො පච්චයා, භික්ඛුසඞ්ඝො දක්ඛිණෙය්යො. සො ගිහීනං තීසු සරණෙසු පඤ්චසු සීලෙසු දසසු සීලෙසු මාතාපිතුඋපට්ඨානෙ ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණඋපට්ඨානෙති එවමාදීසු කල්යාණධම්මෙසු නියොජනෙන බහූපකාරො, තස්මිං මිච්ඡාපටිපන්නා ගිහී භික්ඛුසඞ්ඝං ¶ අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා නිරයාදීසු නිබ්බත්තන්ති, තස්මා සොපි පුරිමනයෙනෙව අනුදහනට්ඨෙන දක්ඛිණෙය්යග්ගීති ¶ වුත්තො. ඉමස්ස පනත්ථස්ස විභාවනත්ථං විමානවත්ථුස්මිං රෙවතීවත්ථු විත්ථාරෙතබ්බං.

‘‘තිවිධෙන රූපසඞ්ගහො’’ති එත්ථ තිවිධෙනාති තීහි කොට්ඨාසෙහි. සඞ්ගහොති ජාතිසඤ්ජාතිකිරියගණනවසෙන චතුබ්බිධො සඞ්ගහො. තත්ථ සබ්බෙ ඛත්තියා ආගච්ඡන්තූතිආදිකො (ම. නි. 1.462) ජාතිසඞ්ගහො. සබ්බෙ කොසලකාතිආදිකො සඤ්ජාතිසඞ්ගහො. සබ්බෙ හත්ථාරොහාතිආදිකො කිරියසඞ්ගහො. චක්ඛායතනං කතමං ඛන්ධගණනං ගච්ඡතීති? චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡතීති. හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතන්ති අයං ගණනසඞ්ගහො, සො ඉධ අධිප්පෙතො. තස්මා තිවිධෙන රූපසඞ්ගහොති තීහි කොට්ඨාසෙහි රූපගණනාති අත්ථො.

සනිදස්සනාදීසු අත්තානං ආරබ්භ පවත්තෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙන සහ නිදස්සනෙනාති සනිදස්සනං. චක්ඛුපටිහනනසමත්ථතො සහ පටිඝෙනාති සප්පටිඝං. තං අත්ථතො රූපායතනමෙව. චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං නාස්ස නිදස්සනන්ති අනිදස්සනං. සොතාදිපටිහනනසමත්ථතො සහ පටිඝෙනාති ¶ සප්පටිඝං. තං අත්ථතො චක්ඛායතනාදීනි නව ආයතනානි. වුත්තප්පකාරං නාස්ස නිදස්සනන්ති අනිදස්සනං. නාස්ස පටිඝොති අප්පටිඝං. තං අත්ථතො ඨපෙත්වා දසායතනානි අවසෙසං සුඛුමරූපං.

තයො සඞ්ඛාරාති සහජාතධම්මෙ චෙව සම්පරායෙ ඵලධම්මෙ ච සඞ්ඛරොන්ති රාසී කරොන්තීති සඞ්ඛාරා. අභිසඞ්ඛරොතීති අභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤො අභිසඞ්ඛාරො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො.

‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? කුසලා චෙතනා කාමාවචරා රූපාවචරා දානමයා සීලමයා භාවනාමයා’’ති එවං වුත්තානං අට්ඨන්නං කාමාවචරකුසලමහාචිත්තචෙතනානං, පඤ්චන්නං රූපාවචරකුසලචෙතනානඤ්චෙතං අධිවචනං. එත්ථ ච දානසීලමයා අට්ඨෙව චෙතනා හොන්ති. භාවනාමයා තෙරසාපි. යථා හි පගුණං ධම්මං සජ්ඣායමානො එකං ද්වෙ අනුසන්ධිං ගතොපි න ජානාති, පච්ඡා ආවජ්ජන්තො ජානාති, එවමෙව කසිණපරිකම්මං ¶ කරොන්තස්ස පගුණජ්ඣානං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ඤාණවිප්පයුත්තාපි භාවනා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘භාවනාමයා තෙරසාපී’’ති.

තත්ථ දානමයාදීසු ‘‘දානං ආරබ්භ දානමධිකිච්ච යා උප්පජ්ජති ¶ චෙතනා සඤ්චෙතනා චෙතයිතත්තං, අයං වුච්චති දානමයො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. සීලං ආරබ්භ, භාවනං ආරබ්භ, භාවනමධිකිච්ච යා උප්පජ්ජති චෙතනා සඤ්චෙතනා චෙතයිතත්තං, අයං වුච්චති භාවනාමයො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො’’ති අයං සඞ්ඛෙපදෙසනා.

චීවරාදීසු පන චතූසු පච්චයෙසු රූපාදීසු වා ඡසු ආරම්මණෙසු අන්නාදීසු වා දසසු දානවත්ථූසු තං තං දෙන්තස්ස තෙසං උප්පාදනතො පට්ඨාය පුබ්බභාගෙ, පරිච්චාගකාලෙ, පච්ඡා සොමනස්සචිත්තෙන අනුස්සරණෙ චාති තීසු කාලෙසු පවත්තා චෙතනා දානමයා නාම. සීලපූරණත්ථාය පන පබ්බජිස්සාමීති විහාරං ගච්ඡන්තස්ස, පබ්බජන්තස්ස මනොරථං මත්ථකං පාපෙත්වා පබ්බජිතො වතම්හි සාධු සාධූති ආවජ්ජන්තස්ස, පාතිමොක්ඛං සංවරන්තස්ස, චීවරාදයො පච්චයෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, ආපාථගතෙසු රූපාදීසු චක්ඛුද්වාරාදීනි සංවරන්තස්ස, ආජීවං සොධෙන්තස්ස ච පවත්තා චෙතනා සීලමයා නාම.

පටිසම්භිදායං වුත්තෙන විපස්සනාමග්ගෙන ‘‘චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස…පෙ… මනං. රූපෙ. ධම්මෙ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං. චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං. චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං. රූපසඤ්ඤං ¶ , ජරාමරණං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස පවත්තා චෙතනා භාවනාමයා නාමා’’ති අයං විත්ථාරකථා.

අපුඤ්ඤො ච සො අභිසඞ්ඛාරො චාති අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. ද්වාදසඅකුසලචිත්තසම්පයුත්තානං චෙතනානං එතං අධිවචනං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘තත්ථ කතමො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? අකුසලචෙතනා කාමාවචරා, අයං වුච්චති අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො’’ති. ආනෙඤ්ජං නිච්චලං සන්තං විපාකභූතං අරූපමෙව අභිසඞ්ඛරොතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. චතුන්නං අරූපාවචරකුසලචෙතනානං එතං අධිවචනං. යථාහ ‘‘තත්ථ කතමො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො? කුසලචෙතනා අරූපාවචරා, අයං වුච්චති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො’’ති.

පුග්ගලත්තිකෙ ¶ සත්තවිධො පුරිසපුග්ගලො, තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතීති සෙක්ඛො. ඛීණාසවො සික්ඛිතසික්ඛත්තා පුන න සික්ඛිස්සතීති අසෙක්ඛො. පුථුජ්ජනො සික්ඛාහි පරිබාහියත්තා නෙවසෙක්ඛො නාසෙක්ඛො.

ථෙරත්තිකෙ ¶ ජාතිමහල්ලකො ගිහී ජාතිත්ථෙරො නාම. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ථෙරකරණා ධම්මා. ඉධ, භික්ඛවෙ, ථෙරො සීලවා හොති, බහුස්සුතො හොති, චතුන්නං ඣානානං ලාභී හොති, ආසවානං ඛයා බහුස්සුතො හොති, චතුන්නං ඣානානං ලාභී හොති, ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ථෙරකරණා ධම්මා’’ති (අ. නි. 4.22). එවං වුත්තෙසු ධම්මෙසු එකෙන වා අනෙකෙහි වා සමන්නාගතො ධම්මථෙරො නාම. අඤ්ඤතරො ථෙරනාමකො භික්ඛූති එවං ථෙරනාමකො වා, යං වා පන මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතං සාමණෙරාදයො දිස්වා ථෙරො ථෙරොති වදන්ති, අයං සම්මුතිථෙරො නාම.

පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු දානමෙව දානමයං. පුඤ්ඤකිරියා ච සා තෙසං තෙසං ආනිසංසානං වත්ථු චාති පුඤ්ඤකිරියවත්ථු. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො. අත්ථතො පන පුබ්බෙ වුත්තදානමයචෙතනාදිවසෙනෙව සද්ධිං පුබ්බභාගඅපරභාගචෙතනාහි ඉමානි තීණි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි වෙදිතබ්බානි. එකමෙකඤ්චෙත්ථ පුබ්බභාගතො පට්ඨාය කායෙන කරොන්තස්ස කායකම්මං හොති. තදත්ථං වාචං නිච්ඡාරෙන්තස්ස වචීකම්මං. කායඞ්ගවාචඞ්ගං අචොපෙත්වා මනසා චින්තෙන්තස්ස මනොකම්මං. අන්නාදීනි දෙන්තස්ස චාපි අන්නදානාදීනි දෙමීති වා දානපාරමිං ආවජ්ජෙත්වා ¶ වා දානකාලෙ දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති. වත්තසීසෙ ඨත්වා දදතො සීලමයං. ඛයතො වයතො සම්මසනං පට්ඨපෙත්වා දදතො භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති.

අපරානිපි සත්ත පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි අපචිතිසහගතං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, වෙය්යාවච්චසහගතං, පත්තානුප්පදානං, පත්තබ්භනුමොදනං, දෙසනාමයං, සවනමයං, දිට්ඨිජුගතං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූති. තත්ථ මහල්ලකං දිස්වා පච්චුග්ගමනපත්තචීවරප්පටිග්ගහණඅභිවාදනමග්ගසම්පදානාදිවසෙන අපචිතිසහගතං වෙදිතබ්බං. වුඩ්ඪතරානං වත්තප්පටිපත්තිකරණවසෙන, ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං භික්ඛුං දිස්වා පත්තං ගහෙත්වා ගාමෙ භික්ඛං සමාදපෙත්වා උපසංහරණවසෙන, ‘‘ගච්ඡ භික්ඛූනං පත්තං ආහරා’’ති සුත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා පත්තාහරණාදිවසෙන ච වෙය්යාවච්චසහගතං ¶ වෙදිතබ්බං. චත්තාරො පච්චයෙ දත්වා සබ්බසත්තානං පත්ති හොතූති පවත්තනවසෙන පත්තානුප්පදානං වෙදිතබ්බං. පරෙහි දින්නාය පත්තියා සාධු සුට්ඨූති අනුමොදනාවසෙන ¶ පත්තබ්භනුමොදනං වෙදිතබ්බං. එකො ‘‘එවං මං ‘ධම්මකථිකො’ති ජානිස්සන්තී’’ති ඉච්ඡාය ඨත්වා ලාභගරුකො හුත්වා දෙසෙති, තං න මහප්ඵලං. එකො අත්තනො පගුණධම්මං අපච්චාසීසමානො පරෙසං දෙසෙති, ඉදං දෙසනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම. එකො සුණන්තො ‘‘ඉති මං ‘සද්ධො’ති ජානිස්සන්තී’’ති සුණාති, තං න මහප්ඵලං. එකො ‘‘එවං මෙ මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති හිතප්ඵරණෙන මුදුචිත්තෙන ධම්මං සුණාති, ඉදං සවනමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු. දිට්ඨිජුගතං පන සබ්බෙසං නියමලක්ඛණං. යංකිඤ්චි පුඤ්ඤං කරොන්තස්ස හි දිට්ඨියා උජුභාවෙනෙව මහප්ඵලං හොති.

ඉති ඉමෙසං සත්තන්නං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං පුරිමෙහෙව තීහි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. එත්ථ හි අපචිතිවෙය්යාවච්චානි සීලමයෙ. පත්තිදානපත්තබ්භනුමොදනානි දානමයෙ. දෙසනාසවනානි භාවනාමයෙ. දිට්ඨිජුගතං තීසුපි සඞ්ගහං ගච්ඡති.

චොදනාවත්ථූනීති චොදනාකාරණානි. දිට්ඨෙනාති මංසචක්ඛුනා වා දිබ්බචක්ඛුනා වා වීතික්කමං දිස්වා චොදෙති. සුතෙනාති පකතිසොතෙන වා දිබ්බසොතෙන වා පරස්ස සද්දං සුත්වා චොදෙති. පරිසඞ්කාය වාති දිට්ඨපරිසඞ්කිතෙන වා සුතපරිසඞ්කිතෙන වා මුතපරිසඞ්කිතෙන වා චොදෙති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

කාමූපපත්තියොති කාමූපසෙවනා කාමප්පටිලාභා වා. පච්චුපට්ඨිතකාමාති නිබද්ධකාමා නිබද්ධාරම්මණා. සෙය්යථාපි මනුස්සාති යථා මනුස්සා. මනුස්සා හි නිබද්ධෙයෙව වත්ථුස්මිං වසං වත්තෙන්ති ¶ . යත්ථ පටිබද්ධචිත්තා හොන්ති, සතම්පි සහස්සම්පි දත්වා මාතුගාමං ආනෙත්වා නිබද්ධභොගං භුඤ්ජන්ති. එකච්චෙ දෙවා නාම චතුදෙවලොකවාසිනො. තෙපි නිබද්ධවත්ථුස්මිංයෙව වසං වත්තෙන්ති. එකච්චෙ විනිපාතිකා නාම නෙරයිකෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා මච්ඡකච්ඡපාදයොපි හි නිබද්ධවත්ථුස්මිංයෙව වසං වත්තෙන්ති. මච්ඡො අත්තනො මච්ඡියා කච්ඡපො කච්ඡපියාති ¶ . නිම්මිනිත්වා නිම්මිනිත්වාති නීලපීතාදිවසෙන යාදිසං යාදිසං අත්තනො ¶ රූපං ඉච්ඡන්ති, තාදිසං තාදිසං නිම්මිනිත්වා ආයස්මතො අනුරුද්ධස්ස පුරතො මනාපකායිකා දෙවතා විය. නිම්මානරතීති එවං සයං නිම්මිතෙ නිම්මිතෙ නිම්මානෙ රති එතෙසන්ති නිම්මානරතී. පරනිම්මිතකාමාති පරෙහි නිම්මිතකාමා. තෙසඤ්හි මනං ඤත්වා පරෙ යථාරුචිතං කාමභොගං නිම්මිනන්ති, තෙ තත්ථ වසං වත්තෙන්ති. කථං පරස්ස මනං ජානන්තීති? පකතිසෙවනවසෙන. යථා හි කුසලො සූදො රඤ්ඤො භුඤ්ජන්තස්ස යං යං සො බහුං ගණ්හාති, තං තං තස්ස රුච්චතීති ජානාති, එවං පකතියා අභිරුචිතාරම්මණං ඤත්වා තාදිසකංයෙව නිම්මිනන්ති. තෙ තත්ථ වසං වත්තෙන්ති, මෙථුනං සෙවන්ති. කෙචි පන ථෙරා ‘‘හසිතමත්තෙන ඔලොකිතමත්තෙන ආලිඞ්ගිතමත්තෙන ච තෙසං කාමකිච්චං ඉජ්ඣතී’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථායං ‘‘එතං පන නත්ථී’’ති පටික්ඛිත්තං. න හි කායෙන අඵුසන්තස්ස ඵොට්ඨබ්බං කාමකිච්චං සාධෙති. ඡන්නම්පි හි කාමාවචරානං කාමා පාකතිකා එව. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ඡ එතෙ කාමාවචරා, සබ්බකාමසමිද්ධිනො;

සබ්බෙසං එකසඞ්ඛාතං, ආයු භවති කිත්තක’’න්ති. (විභ. 1023);

සුඛූපපත්තියොති සුඛප්පටිලාභා. උප්පාදෙත්වා උප්පාදෙත්වා සුඛං විහරන්තීති තෙ හෙට්ඨා පඨමජ්ඣානසුඛං නිබ්බත්තෙත්වා උපරි විපාකජ්ඣානසුඛං අනුභවන්තීති අත්ථො. සුඛෙන අභිසන්නාති දුතියජ්ඣානසුඛෙන තින්තා. පරිසන්නාති සමන්තතො තින්තා. පරිපූරාති පරිපුණ්ණා. පරිප්ඵුටාති තස්සෙව වෙවචනං. ඉදම්පි විපාකජ්ඣානසුඛමෙව සන්ධාය වුත්තං. අහොසුඛං අහොසුඛන්ති තෙසං කිර භවලොභො මහා උප්පජ්ජති. තස්මා කදාචි කරහචි එවං උදානං උදානෙන්ති. සන්තමෙවාති පණීතමෙව. තුසිතාති තතො උත්තරිං සුඛස්ස අපත්ථනතො සන්තුට්ඨා හුත්වා. සුඛං පටිවෙදෙන්තීති තතියජ්ඣානසුඛං අනුභවන්ති.

සෙක්ඛා පඤ්ඤාති සත්ත අරියපඤ්ඤා. අරහතො පඤ්ඤා අසෙක්ඛා. අවසෙසා පඤ්ඤා නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛා.

චින්තාමයාදීසු ¶ ¶ ¶ අයං විත්ථාරො – ‘‘තත්ථ කතමා චින්තාමයා පඤ්ඤා? යොගවිහිතෙසු වා කම්මායතනෙසු යොගවිහිතෙසු වා සිප්පායතනෙසු යොගවිහිතෙසු වා විජ්ජාට්ඨානෙසු කම්මස්සකතං වා සච්චානුලොමිකං වා රූපං අනිච්චන්ති වා…පෙ… විඤ්ඤාණං අනිච්චන්ති වා යං එවරූපං අනුලොමිකං ඛන්තිං දිට්ඨිං රුචිං මුත්තිං පෙක්ඛං ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං පරතො අසුත්වා පටිලභති, අයං වුච්චති චින්තාමයා පඤ්ඤා. තත්ථ කතමා සුතමයා පඤ්ඤා? යොගවිහිතෙසු වා කම්මායතනෙසු…පෙ… ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං පරතො සුත්වා පටිලභති, අයං වුච්චති සුතමයා පඤ්ඤා. (තත්ථ කතමා භාවනාමයා පඤ්ඤා?) සබ්බාපි සමාපන්නස්ස පඤ්ඤා භාවනාමයා පඤ්ඤා’’ති (විභ. 768-69).

සුතාවුධන්ති සුතමෙව ආවුධං. තං අත්ථතො තෙපිටකං බුද්ධවචනං. තඤ්හි නිස්සාය භික්ඛු පඤ්ඤාවුධං නිස්සාය සූරො යොධො අවිකම්පමානො මහාකන්තාරං විය සංසාරකන්තාරං අතික්කමති අවිහඤ්ඤමානො. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘සුතාවුධො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 7.67).

පවිවෙකාවුධන්ති ‘‘කායවිවෙකො චිත්තවිවෙකො උපධිවිවෙකො’’ති අයං තිවිධොපි විවෙකොව ආවුධං. තස්ස නානාකරණං කායවිවෙකො විවෙකට්ඨකායානං නෙක්ඛම්මාභිරතානං. චිත්තවිවෙකො ච පරිසුද්ධචිත්තානං පරමවොදානප්පත්තානං. උපධිවිවෙකො ච නිරුපධීනං පුග්ගලානං. ඉමස්මිඤ්හි තිවිධෙ විවෙකෙ අභිරතො, න කුතොචි භායති. තස්මා අයම්පි අවස්සයට්ඨෙන ආවුධන්ති වුත්තො. ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාව ආවුධං පඤ්ඤාවුධං. යස්ස සා අත්ථි, සො න කුතොචි භායති, න චස්ස කොචි භායති. තස්මා සාපි අවස්සයට්ඨෙනෙව ආවුධන්ති වුත්තා.

අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියන්ති ඉතො පුබ්බෙ අනඤ්ඤාතං අවිදිතං ධම්මං ජානිස්සාමීති පටිපන්නස්ස උප්පන්නං ඉන්ද්රියං. සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්සෙතං අධිවචනං. අඤ්ඤින්ද්රියන්ති අඤ්ඤාභූතං ආජානනභූතං ඉන්ද්රියං. සොතාපත්තිඵලතො පට්ඨාය ඡසු ඨානෙසු ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති අඤ්ඤාතාවීසු ජානනකිච්චපරියොසානප්පත්තෙසු ධම්මෙසු ඉන්ද්රියං. අරහත්තඵලඤාණස්සෙතං අධිවචනං.

මංසචක්ඛු ¶ ¶ චක්ඛුපසාදො. දිබ්බචක්ඛු ආලොකනිස්සිතං ඤාණං. පඤ්ඤාචක්ඛු ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤා.

අධිසීලසික්ඛාදීසු ¶ අධිසීලඤ්ච තං සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛා චාති අධිසීලසික්ඛා. ඉතරස්මිං ද්වයෙපි එසෙව නයො. තත්ථ සීලං අධිසීලං, චිත්තං අධිචිත්තං, පඤ්ඤා අධිපඤ්ඤාති අයං පභෙදො වෙදිතබ්බො –

සීලං නාම පඤ්චසීලදසසීලානි, පාතිමොක්ඛසංවරො අධිසීලං නාම. අට්ඨ සමාපත්තියො චිත්තං, විපස්සනාපාදකජ්ඣානං අධිචිත්තං. කම්මස්සකතඤාණං පඤ්ඤා, විපස්සනාපඤ්ඤා අධිපඤ්ඤා. අනුප්පන්නෙපි හි බුද්ධුප්පාදෙ පවත්තතීති පඤ්චසීලදසසීලානි සීලමෙව, පාතිමොක්ඛසංවරසීලං බුද්ධුප්පාදෙයෙව පවත්තතීති අධිසීලං. චිත්තපඤ්ඤාසුපි එසෙව නයො. අපිච නිබ්බානං පත්ථයන්තෙන සමාදින්නං පඤ්චසීලම්පි දසසීලම්පි අධිසීලමෙව. සමාපන්නා අට්ඨ සමාපත්තියොපි අධිචිත්තමෙව. සබ්බං වා ලොකියං සීලමෙව, ලොකුත්තරං අධිසීලං. චිත්තපඤ්ඤාසුපි එසෙව නයො.

භාවනාසු ඛීණාසවස්ස පඤ්චද්වාරිකකායො කායභාවනා නාම. අට්ඨ සමාපත්තියො චිත්තභාවනා නාම. අරහත්තඵලපඤ්ඤා පඤ්ඤාභාවනා නාම. ඛීණාසවස්ස හි එකන්තෙනෙව පඤ්චද්වාරිකකායො සුභාවිතො හොති. අට්ඨ සමාපත්තියො චස්ස න අඤ්ඤෙසං විය දුබ්බලා, තස්සෙව ච පඤ්ඤා භාවිතා නාම හොති පඤ්ඤාවෙපුල්ලපත්තියා. තස්මා එවං වුත්තං.

අනුත්තරියෙසු විපස්සනා දස්සනානුත්තරියං මග්ගො පටිපදානුස්සරියං. ඵලං විමුත්තානුත්තරියං. ඵලං වා දස්සනානුත්තරියං. මග්ගො පටිපදානුත්තරියං. නිබ්බානං විමුත්තානුත්තරියං. නිබ්බානං වා දස්සනානුත්තරියං, තතො උත්තරිඤ්හි දට්ඨබ්බං නාම නත්ථි. මග්ගො පටිපදානුත්තරියං. ඵලං විමුත්තානුත්තරියං. අනුත්තරියන්ති උත්තමං ජෙට්ඨකං.

සමාධීසු පඨමජ්ඣානසමාධි සවිතක්කසවිචාරො. පඤ්චකනයෙන දුතියජ්ඣානසමාධි අවිතක්කවිචාරමත්තො. සෙසො අවිතක්කඅවිචාරො.

සුඤ්ඤතාදීසු තිවිධා කථා ආගමනතො, සගුණතො, ආරම්මණතොති. ආගමනතො නාම එකො භික්ඛු අනත්තතො අභිනිවිසිත්වා අනත්තතො දිස්වා අනත්තතො වුට්ඨාති, තස්ස විපස්සනා සුඤ්ඤතා නාම හොති. කස්මා? අසුඤ්ඤතත්තකාරකානං කිලෙසානං ¶ අභාවා. විපස්සනාගමනෙන ¶ මග්ගසමාධි සුඤ්ඤතො නාම හොති. මග්ගාගමනෙන ඵලසමාධි සුඤ්ඤතො නාම. අපරො අනිච්චතො අභිනිවිසිත්වා අනිච්චතො දිස්වා අනිච්චතො වුට්ඨාති. තස්ස විපස්සනා අනිමිත්තා ¶ නාම හොති. කස්මා? නිමිත්තකාරකකිලෙසාභාවා. විපස්සනාගමනෙන මග්ගසමාධි අනිමිත්තො නාම හොති. මග්ගාගමනෙන ඵලං අනිමිත්තං නාම. අපරො දුක්ඛතො අභිනිවිසිත්වා දුක්ඛතො දිස්වා දුක්ඛතො වුට්ඨාති, තස්ස විපස්සනා අප්පණිහිතා නාම හොති. කස්මා? පණිධිකාරකකිලෙසාභාවා. විපස්සනාගමනෙන මග්ගසමාධි අප්පණිහිතො නාම. මග්ගාගමනෙන ඵලං අප්පණිහිතං නාමාති අයං ආගමනතො කථා. මග්ගසමාධි පන රාගාදීහි සුඤ්ඤතත්තා සුඤ්ඤතො, රාගනිමිත්තාදීනං අභාවා අනිමිත්තො, රාගපණිධිආදීනං අභාවා අප්පණිහිතොති අයං සගුණතො කථා. නිබ්බානං රාගාදීහි සුඤ්ඤතත්තා රාගාදිනිමිත්තපණිධීනඤ්ච අභාවා සුඤ්ඤතඤ්චෙව අනිමිත්තඤ්ච අප්පණිහිතඤ්ච. තදාරම්මණො මග්ගසමාධි සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො අප්පණිහිතො. අයං ආරම්මණතො කථා.

සොචෙය්යානීති සුචිභාවකරා සොචෙය්යප්පටිපදා ධම්මා. විත්ථාරො පනෙත්ථ ‘‘තත්ථ කතමං කායසොචෙය්යං? පාණාතිපාතා වෙරමණී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තානං තිණ්ණං සුචරිතානං වසෙන වෙදිතබ්බො.

මොනෙය්යානීති මුනිභාවකරා මොනෙය්යප්පටිපදා ධම්මා. තෙසං විත්ථාරො ‘‘තත්ථ කතමං කායමොනෙය්යං? තිවිධකායදුච්චරිතස්ස පහානං කායමොනෙය්යං, තිවිධං කායසුචරිතං කායමොනෙය්යං, කායාරම්මණෙ ඤාණං කායමොනෙය්යං, කායපරිඤ්ඤා කායමොනෙය්යං, කායපරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො කායමොනෙය්යං, කායස්මිං ඡන්දරාගප්පහානං කායමොනෙය්යං, කායසඞ්ඛාරනිරොධා චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති කායමොනෙය්යං. තත්ථ කතමං වචීමොනෙය්යං? චතුබ්බිධවචීදුච්චරිතස්ස පහානං වචීමොනෙය්යං, චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං වචීමොනෙය්යං, වාචාරම්මණෙ ඤාණං වචීමොනෙය්යං වාචාපරිඤ්ඤා වචීමොනෙය්යං පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො, වාචාය ඡන්දරාගප්පහානං, වචීසඞ්ඛාරනිරොධා දුතියජ්ඣානසමාපත්ති වචීමොනෙය්යං. තත්ථ කතමං මනොමොනෙය්යං? තිවිධමනොදුච්චරිතස්ස පහානං මනොමොනෙය්යං ¶ , තිවිධං මනොසුචරිතං මනොමොනෙය්යං, මනාරම්මණෙ ඤාණං මනොමොනෙය්යං, මනොපරිඤ්ඤා මනොමොනෙය්යං. පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො, මනස්මිං ඡන්දරාගප්පහානං ¶ , චිත්තසඞ්ඛාරනිරොධා සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්ති මනොමොනෙය්ය’’න්ති (මහානි. 14).

කොසල්ලෙසු ආයොති වුඩ්ඪි. අපායොති අවුඩ්ඪි. තස්ස තස්ස කාරණං උපායො. තෙසං පජානනා කොසල්ලං. විත්ථාරො පන විභඞ්ගෙ වුත්තොයෙව.

වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තත්ථ කතමං ආයකොසල්ලං? ඉමෙ ධම්මෙ මනසිකරොතො අනුප්පන්නා චෙව අකුසලා ¶ ධම්මා නුප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච අකුසලා ධම්මා නිරුජ්ඣන්ති. ඉමෙ වා පන මෙ ධම්මෙ මනසිකරොතො අනුප්පන්නා චෙව කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච කුසලා ධම්මා භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තන්තීති, යා තත්ථ පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි. ඉදං වුච්චති ආයකොසල්ලං. තත්ථ කතමං අපායකොසල්ලං? ඉමෙ ධම්මෙ මනසිකරොතො අනුප්පන්නා චෙව කුසලා ධම්මා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච කුසලා ධම්මා නිරුජ්ඣන්ති. ඉමෙ වා පන මෙ ධම්මෙ මනසිකරොතො අනුප්පන්නා චෙව අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච අකුසලා ධම්මා භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තන්තීති, යා තත්ථ පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි. ඉදං වුච්චති අපායකොසල්ලං. සබ්බාපි තත්රුපායා පඤ්ඤා උපායකොසල්ල’’න්ති (විභ. 771). ඉදං පන අච්චායිකකිච්චෙ වා භයෙ වා උප්පන්නෙ තස්ස තිකිච්ඡනත්ථං ඨානුප්පත්තියා කාරණජානනවසෙනෙව වෙදිතබ්බං.

මදාති මජ්ජනාකාරවසෙන පවත්තමානා. තෙසු ‘‘අහං නිරොගො සට්ඨි වා සත්තති වා වස්සානි අතික්කන්තානි, න මෙ හරීතකීඛණ්ඩම්පි ඛාදිතපුබ්බං, ඉමෙ පනඤ්ඤෙ අසුකං නාම ඨානං රුජ්ජති, භෙසජ්ජං ඛාදාමාති විචරන්ති, කො අඤ්ඤො මාදිසො නිරොගො නාමා’’ති එවං මානකරණං ආරොග්යමදො. ‘‘මහල්ලකකාලෙ පුඤ්ඤං කරිස්සාම, දහරම්හ තාවා’’ති යොබ්බනෙ ඨත්වා මානකරණං යොබ්බනමදො. ‘‘චිරං ජීවිං, චිරං ජීවාමි, චිරං ජීවිස්සාමි; සුඛං ජීවිං, සුඛං ජීවාමි, සුඛං ජීවිස්සාමී’’ති එවං මානකරණං ජීවිතමදො.

ආධිපතෙය්යෙසු අධිපතිතො ආගතං ආධිපතෙය්යං. ‘‘එත්තකොම්හි සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා, න මෙ එතං පතිරූප’’න්ති එවං අත්තානං අධිපත්තිං ¶ ජෙට්ඨකං කත්වා පාපස්ස අකරණං ¶ අත්තාධිපතෙය්යං නාම. ලොකං අධිපතිං කත්වා අකරණං ලොකාධිපතෙය්යං නාම. ලොකුත්තරධම්මං අධිපතිං කත්වා අකරණං ධම්මාධිපතෙය්යං නාම.

කථාවත්ථූනීති කථාකාරණානි. අතීතං වා අද්ධානන්ති අතීතං ධම්මං, අතීතක්ඛන්ධෙති අත්ථො. අපිච ‘‘යං, භික්ඛවෙ, රූපං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං, ‘අහොසී’ති තස්ස සඞ්ඛා, ‘අහොසී’ති තස්ස පඤ්ඤත්ති ‘අහොසී’ති තස්ස සමඤ්ඤා, න තස්ස සඞ්ඛා ‘අත්ථී’ති, න තස්ස සඞ්ඛා ‘භවිස්සතී’ති (සං. නි. 3.62) එවං ආගතෙන නිරුත්තිපථසුත්තෙනපෙත්ථ අත්ථො දීපෙතබ්බො.

විජ්ජාති තමවිජ්ඣනට්ඨෙන විජ්ජා. විදිතකරණට්ඨෙනාපි විජ්ජා. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණඤ්හි ¶ උප්පජ්ජමානං පුබ්බෙනිවාසං ඡාදෙත්වා ඨිතං තමං විජ්ඣති, පුබ්බෙනිවාසඤ්ච විදිතං කරොතීති විජ්ජා. චුතූපපාතඤාණං චුතිපටිසන්ධිච්ඡාදකං තමං විජ්ඣති, තඤ්ච විදිතං කරොතීති විජ්ජා. ආසවානං ඛයෙ ඤාණං චතුසච්චච්ඡාදකං තමං විජ්ඣති, චතුසච්චධම්මඤ්ච විදිතං කරොතීති විජ්ජා.

විහාරෙසු අට්ඨ සමාපත්තියො දිබ්බො විහාරො. චතස්සො අප්පමඤ්ඤා බ්රහ්මා විහාරො. ඵලසමාපත්ති අරියො විහාරො.

පාටිහාරියානි කෙවට්ටසුත්තෙ විත්ථාරිතානෙව.

‘‘ඉමෙ ඛො, ආවුසො’’තිආදීසු වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති සමසට්ඨියා තිකානං වසෙන අසීතිසතපඤ්හෙ කථෙන්තො ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුක්කවණ්ණනා

306. ඉති තිකවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි චතුක්කවසෙන දස්සෙතුං පුන දෙසනං ආරභි. තත්ථ ‘‘සතිපට්ඨානචතුක්කං’’ පුබ්බෙ විත්ථාරිතමෙව.

සම්මප්පධානචතුක්කෙ ¶ ඡන්දං ජනෙතීති ‘‘යො ඡන්දො ඡන්දිකතා කත්තුකම්යතා කුසලො ධම්මච්ඡන්දො’’ති එවං වුත්තං කත්තුකම්යතං ජනෙති. වායමතීති වායාමං කරොති. වීරියං ආරභතීති වීරියං ජනෙති. චිත්තං පග්ගණ්හාතීති චිත්තං උපත්ථම්භෙති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො ¶ . විත්ථාරො පන සම්මප්පධානවිභඞ්ගෙ ආගතොයෙව.

ඉද්ධිපාදෙසු ඡන්දං නිස්සාය පවත්තො සමාධි ඡන්දසමාධි. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා. සමන්නාගතන්ති තෙහි ධම්මෙහි උපෙතං. ඉද්ධියා පාදං, ඉද්ධිභූතං වා පාදන්ති ඉද්ධිපාදං ¶ . සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ ආගතො එව. විසුද්ධිමග්ගෙ පනස්ස අත්ථො දීපිතො. ඣානකථාපි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතාව.

307. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරායාති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සුඛවිහාරත්ථාය. ඉධ ඵලසමාපත්තිඣානානි, ඛීණාසවස්ස අපරභාගෙ නිබ්බත්තිතඣානානි ච කථිතානි.

ආලොකසඤ්ඤං මනසිකරොතීති දිවා වා රත්තිං වා සූරියචන්දපජ්ජොතමණිආදීනං ආලොකං ආලොකොති මනසිකරොති. දිවාසඤ්ඤං අධිට්ඨාතීති එවං මනසි කත්වා දිවාතිසඤ්ඤං ඨපෙති. යථා දිවා තථා රත්තින්ති යථා දිවා දිට්ඨො ආලොකො, තථෙව තං රත්තිං මනසිකරොති. යථා රත්තිං තථා දිවාති යථා රත්තිං ආලොකො දිට්ඨො, එවමෙව දිවා මනසිකරොති. ඉති විවටෙන චෙතසාති එවං අපිහිතෙන චිත්තෙන. අපරියොනද්ධෙනාති සමන්තතො අනද්ධෙන. සප්පභාසන්ති සඔභාසං. ඤාණදස්සනපටිලාභායාති ඤාණදස්සනපටිලාභත්ථාය. ඉමිනා කිං කථිතං? මිද්ධවිනොදනආලොකො කථිතො පරිකම්මආලොකො වා. ඉමිනා කිං කථිතං හොති? ඛීණාසවස්ස දිබ්බචක්ඛුඤාණං. තස්මිං වා ආගතෙපි අනාගතෙපි පාදකජ්ඣානසමාපත්තිමෙව සන්ධාය ‘‘සප්පභාසං චිත්තං භාවෙතී’’ති වුත්තං.

සතිසම්පජඤ්ඤායාති සත්තට්ඨානිකස්ස සතිසම්පජඤ්ඤස්ස අත්ථාය. විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්තීතිආදීසු ඛීණාසවස්ස වත්ථු විදිතං හොති ආරම්මණං විදිතං වත්ථාරම්මණං විදිතං. වත්ථාරම්මණවිදිතතාය එවං වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, එවං තිට්ඨන්ති, එවං නිරුජ්ඣන්ති. න කෙවලඤ්ච වෙදනා එව ඉධ වුත්තා ¶ සඤ්ඤාදයොපි ¶ , අවුත්තා චෙතනාදයොපි, විදිතා ච උප්පජ්ජන්ති චෙව තිට්ඨන්ති ච නිරුජ්ඣන්ති ච. අපි ච වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති, උපට්ඨානං විදිතං හොති. අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයො, තණ්හාසමුදයා කම්මසමුදයො, ඵස්සසමුදයා වෙදනායසමුදයො. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස සමුදයං පස්සති. එවං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. කථං වෙදනාය උපට්ඨානං විදිතං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතූපට්ඨානං විදිතං හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතූපට්ඨානං විදිතං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතූපට්ඨානං විදිතං හොති. එවං වෙදනාය උපට්ඨානං විදිතං හොති, ඛයතො භයතො සුඤ්ඤතො ජානාති. කථං වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති? අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධො.…පෙ… එවං වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. ඉමිනාපි නයෙනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉති ¶ රූපන්තිආදි වුත්තනයමෙව. අයං ආවුසො සමාධිභාවනාති අයං ආසවානං ඛයඤාණස්ස පාදකජ්ඣානසමාධිභාවනා.

308. අප්පමඤ්ඤාති පමාණං අගහෙත්වා අනවසෙසඵරණවසෙන අප්පමඤ්ඤාව. අනුපදවණ්ණනා පන භාවනාසමාධිවිධානඤ්ච එතාසං විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතමෙව. අරූපකථාපි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතාව.

අපස්සෙනානීති අපස්සයානි. සඞ්ඛායාති ඤාණෙන ඤත්වා. පටිසෙවතීති ඤාණෙන ඤත්වා සෙවිතබ්බයුත්තකමෙව සෙවති. තස්ස ච විත්ථාරො ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පරිභුඤ්ජතී’’තිආදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො. සඞ්ඛායෙකං අධිවාසෙතීති ඤාණෙන ඤත්වා අධිවාසෙතබ්බයුත්තකමෙව අධිවාසෙති. විත්ථාරො පනෙත්ථ ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො ඛමො හොති සීතස්සා’’තිආදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො. පරිවජ්ජෙතීති ඤාණෙන ඤත්වා පරිවජ්ජෙතුං යුත්තමෙව පරිවජ්ජෙති. තස්ස විත්ථාරො ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චණ්ඩං හත්ථිං පරිවජ්ජෙතී’’තිආදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො. විනොදෙතීති ඤාණෙන ඤත්වා විනොදෙතබ්බමෙව විනොදෙති, නුදති නීහරති අන්තො පවිසිතුං න දෙති. තස්ස විත්ථාරො ‘‘උප්පන්නං ¶ කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො.

අරියවංසචතුක්කවණ්ණනා

309. අරියවංසාති ¶ අරියානං වංසා. යථා හි ඛත්තියවංසො, බ්රාහ්මණවංසො, වෙස්සවංසො, සුද්දවංසො, සමණවංසො, කුලවංසො, රාජවංසො, එවං අයම්පි අට්ඨමො අරියවංසො අරියතන්ති අරියපවෙණී නාම හොති. සො ඛො පනායං අරියවංසො ඉමෙසං වංසානං මූලගන්ධාදීනං කාළානුසාරිතගන්ධාදයො විය අග්ගමක්ඛායති. කෙ පන තෙ අරියා යෙසං එතෙ වංසාති? අරියා වුච්චන්ති බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච තථාගතසාවකා ච, එතෙසං අරියානං වංසාති අරියවංසා. ඉතො පුබ්බෙ හි සතසහස්සකප්පාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො සරණඞ්කරො දීපඞ්කරොති චත්තාරො බුද්ධා උප්පන්නා, තෙ අරියා, තෙසං අරියානං වංසාති අරියවංසා. තෙසං බුද්ධානං පරිනිබ්බානතො අපරභාගෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා කොණ්ඩඤ්ඤො නාම බුද්ධො උප්පන්නො…පෙ… ඉමස්මිං කප්පෙ කකුසන්ධො, කොණාගමනො, කස්සපො, අම්හාකං භගවා ගොතමොති චත්තාරො බුද්ධා උප්පන්නා. තෙසං අරියානං වංසාති අරියවංසා. අපිච අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං අරියානං වංසාති අරියවංසා. තෙ ඛො ¶ පනෙතෙ අග්ගඤ්ඤා අග්ගාති ජානිතබ්බා. රත්තඤ්ඤා දීඝරත්තං පවත්තාති ජානිතබ්බා. වංසඤ්ඤා වංසාති ජානිතබ්බා.

පොරාණාති න අධුනුප්පත්තිකා. අසංකිණ්ණා අවිකිණ්ණා අනපනීතා. අසංකිණ්ණපුබ්බා අතීතබුද්ධෙහි න සංකිණ්ණපුබ්බා. ‘‘කිං ඉමෙහී’’ති න අපනීතපුබ්බා? න සඞ්කීයන්තීති ඉදානිපි න අපනීයන්ති. න සඞ්කීයිස්සන්තීති අනාගතබුද්ධෙහිපි න අපනීයිස්සන්ති, යෙ ලොකෙ විඤ්ඤූ සමණබ්රාහ්මණා, තෙහි අප්පටිකුට්ඨා, සමණෙහි බ්රාහ්මණෙහි විඤ්ඤූහි අනින්දිතා අගරහිතා.

සන්තුට්ඨො හොතීති පච්චයසන්තොසවසෙන සන්තුට්ඨො හොති. ඉතරීතරෙන චීවරෙනාති ථූලසුඛුමලූඛපණීතථිරජිණ්ණානං යෙන කෙනචි. අථ ඛො යථාලද්ධාදීනං ඉතරීතරෙන යෙන කෙනචි සන්තුට්ඨො හොතීති අත්ථො. චීවරස්මිඤ්හි තයො සන්තොසා – යථාලාභසන්තොසො, යථාබලසන්තොසො, යථාසාරුප්පසන්තොසොති. පිණ්ඩපාතාදීසුපි එසෙව නයො. තෙසං විත්ථාරකථා සාමඤ්ඤඵලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. ඉමෙ තයො සන්තොසෙ සන්ධාය ‘‘සන්තුට්ඨො හොති, ඉතරීතරෙන යථාලද්ධාදීසු යෙන කෙනචි චීවරෙන සන්තුට්ඨො හොතී’’ති වුත්තං.

එත්ථ ¶ ¶ ච චීවරං ජානිතබ්බං, චීවරක්ඛෙත්තං ජානිතබ්බං, පංසුකූලං ජානිතබ්බං, චීවරසන්තොසො ජානිතබ්බො, චීවරපටිසංයුත්තානි ධුතඞ්ගානි ජානිතබ්බානි. තත්ථ චීවරං ජානිතබ්බන්ති ඛොමාදීනි ඡ චීවරානි දුකූලාදීනි ඡ අනුලොමචීවරානි ජානිතබ්බානි. ඉමානි ද්වාදස කප්පියචීවරානි. කුසචීරං වාකචීරං ඵලකචීරං කෙසකම්බලං වාළකම්බලං පොත්ථකො චම්මං උලූකපක්ඛං රුක්ඛදුස්සං ලතාදුස්සං එරකදුස්සං කදලිදුස්සං වෙළුදුස්සන්ති එවමාදීනි පන අකප්පියචීවරානි. චීවරක්ඛෙත්තන්ති ‘‘සඞ්ඝතො වා ගණතො වා ඤාතිතො වා මිත්තතො වා අත්තනො වා ධනෙන පංසුකූලං වා’’ති එවං උප්පජ්ජනතො ඡ ඛෙත්තානි, අට්ඨන්නඤ්ච මාතිකානං වසෙන අට්ඨ ඛෙත්තානි ජානිතබ්බානි. පංසුකූලන්ති සොසානිකං, පාපණිකං, රථියං සඞ්කාරකූටකං, සොත්ථියං, සිනානං, තිත්ථං, ගතපච්චාගතං, අග්ගිදඩ්ඪං, ගොඛායිතං උපචිකඛායිතං, උන්දූරඛායිතං, අන්තච්ඡින්නං, දසාච්ඡින්නං, ධජාහටං, ථූපං, සමණචීවරං, සාමුද්දියං, ආභිසෙකියං, පන්ථිකං, වාතාහටං, ඉද්ධිමයං, දෙවදත්තියන්ති තෙවීසති පංසුකූලානි වෙදිතබ්බානි.

එත්ථ ච සොත්ථියන්ති ගබ්භමලහරණං. ගතපච්චාගතන්ති මතකසරීරං පාරුපිත්වා සුසානං නෙත්වා ආනීතචීවරං. ධජාහටන්ති ධජං උස්සාපෙත්වා තතො ආනීතං. ථූපන්ති වම්මිකෙ පූජිතචීවරං ¶ . සාමුද්දියන්ති සමුද්දවීචීහි ථලං පාපිතං. පන්ථිකන්ති පන්ථං ගච්ඡන්තෙහි චොරභයෙන පාසාණෙහි කොට්ටෙත්වා පාරුතචීවරං. ඉද්ධිමයන්ති එහිභික්ඛුචීවරං. සෙසං පාකටමෙව.

චීවරසන්තොසොති වීසති චීවරසන්තොසා, විතක්කසන්තොසො, ගමනසන්තොසො, පරියෙසනසන්තොසො, පටිලාභසන්තොසො, මත්තප්පටිග්ගහණසන්තොසො, ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසො, යථාලාභසන්තොසො, යථාබලසන්තොසො, යථාසාරුප්පසන්තොසො, උදකසන්තොසො, ධොවනසන්තොසො, කරණසන්තොසො, පරිමාණසන්තොසො, සුත්තසන්තොසො, සිබ්බනසන්තොසො, රජනසන්තොසො, කප්පසන්තොසො, පරිභොගසන්තොසො, සන්නිධිපරිවජ්ජනසන්තොසො, විස්සජ්ජනසන්තොසොති.

තත්ථ සාදකභික්ඛුනා තෙමාසං නිබද්ධවාසං වසිත්වා එකමාසමත්තං විතක්කෙතුං වට්ටති. සො හි පවාරෙත්වා චීවරමාසෙ චීවරං කරොති. පංසුකූලිකො ¶ අඩ්ඪමාසෙනෙව කරොති. ඉති මාසඩ්ඪමාසමත්තං විතක්කනං විතක්කසන්තොසො. විතක්කසන්තොසෙන පන සන්තුට්ඨෙන භික්ඛුනා පාචීනක්ඛණ්ඩරාජිවාසිකපංසුකූලිකත්ථෙරසදිසෙන ¶ භවිතබ්බං.

ථෙරො කිර චෙතියපබ්බතවිහාරෙ චෙතියං වන්දිස්සාමීති ආගතො චෙතියං වන්දිත්වා චින්තෙසි ‘‘මය්හං චීවරං ජිණ්ණං බහූනං වසනට්ඨානෙ ලභිස්සාමී’’ති. සො මහාවිහාරං ගන්ත්වා සඞ්ඝත්ථෙරං දිස්වා වසනට්ඨානං පුච්ඡිත්වා තත්ථ වුත්ථො පුනදිවසෙ චීවරං ආදාය ආගන්ත්වා ථෙරං වන්දි. ථෙරො කිං ආවුසොති ආහ. ගාමද්වාරං, භන්තෙ, ගමිස්සාමීති. අහම්පාවුසො, ගමිස්සාමීති. සාධු, භන්තෙති ගච්ඡන්තො මහාබොධිද්වාරකොට්ඨකෙ ඨත්වා පුඤ්ඤවන්තානං වසනට්ඨානෙ මනාපං ලභිස්සාමීති චින්තෙත්වා අපරිසුද්ධො මෙ විතක්කොති තතොව පටිනිවත්ති. පුනදිවසෙ අම්බඞ්ගණසමීපතො, පුනදිවසෙ මහාචෙතියස්ස උත්තරද්වාරතො, තථෙව පටිනිවත්තිත්වා චතුත්ථදිවසෙ ථෙරස්ස සන්තිකං අගමාසි. ථෙරො ඉමස්ස භික්ඛුනො විතක්කො න පරිසුද්ධො භවිස්සතීති චීවරං ගහෙත්වා තෙන සද්ධිංයෙව පඤ්හං පුච්ඡමානො ගාමං පාවිසි. තඤ්ච රත්තිං එකො මනුස්සො උච්චාරපලිබුද්ධො සාටකෙයෙව වච්චං කත්වා තං සඞ්කාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩෙසි. පංසුකූලිකත්ථෙරො තං නීලමක්ඛිකාහි සම්පරිකිණ්ණං දිස්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙසි. මහාථෙරො ‘‘කිං, ආවුසො, සඞ්කාරට්ඨානස්ස අඤ්ජලිං පග්ගණ්හාසී’’ති? ‘‘නාහං, භන්තෙ, සඞ්කාරට්ඨානස්ස අඤ්ජලිං පග්ගණ්හාමි, මය්හං පිතු දසබලස්ස පග්ගණ්හාමි, පුණ්ණදාසියා සරීරං පාරුපිත්වා ඡඩ්ඩිතං පංසුකූලං තුම්බමත්තෙ පාණකෙ විධුනිත්වා සුසානතො ගණ්හන්තෙන දුක්කරං කතං, භන්තෙ’’ති. මහාථෙරො ‘‘පරිසුද්ධො විතක්කො පංසුකූලිකස්සා’’ති චින්තෙසි. පංසුකූලිකත්ථෙරොපි තස්මිංයෙව ඨානෙ ඨිතො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ¶ තීණි ඵලානි පත්තො තං සාටකං ගහෙත්වා චීවරං කත්වා පාරුපිත්වා පාචීනක්ඛණ්ඩරාජිං ගන්ත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණි.

චීවරත්ථාය ගච්ඡන්තස්ස පන ‘‘කත්ථ ලභිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ගමනං ගමනසන්තොසො නාම.

පරියෙසන්තස්ස පන යෙන වා තෙන වා සද්ධිං අපරියෙසිත්වා ලජ්ජිං පෙසලං භික්ඛුං ගහෙත්වා පරියෙසනං පරියෙසනසන්තොසො නාම.

එවං ¶ පරියෙසන්තස්ස ආහරියමානං චීවරං දූරතො දිස්වා ‘‘එතං මනාපං භවිස්සති, එතං අමනාප’’න්ති එවං අවිතක්කෙත්වා ථූලසුඛුමාදීසු යථාලද්ධෙනෙව ¶ සන්තුස්සනං පටිලාභසන්තොසො නාම.

එවං ලද්ධං ගණ්හන්තස්සාපි ‘‘එත්තකං දුපට්ටස්ස භවිස්සති, එත්තකං එකපට්ටස්සා’’ති අත්තනො පහොනකමත්තෙනෙව සන්තුස්සනං මත්තප්පටිග්ගහණසන්තොසො නාම.

චීවරං පරියෙසන්තස්ස පන ‘‘අසුකස්ස ඝරද්වාරෙ මනාපං ලභිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා ද්වාරපටිපාටියා චරණං ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසො නාම.

ලූඛපණීතෙසු යෙන කෙනචි යාපෙතුං සක්කොන්තස්ස යථාලද්ධෙනෙව යාපනං යථාලාභසන්තොසො නාම.

අත්තනො ථාමං ජානිත්වා යෙන යාපෙතුං සක්කොති, තෙන යාපනං යථාබලසන්තොසො නාම.

මනාපං අඤ්ඤස්ස දත්වා අත්තනො යෙන කෙනචි යාපනං යථාසාරුප්පසන්තොසො නාම.

‘‘කත්ථ උදකං මනාපං, කත්ථ අමනාප’’න්ති අවිචාරෙත්වා යෙන කෙනචි ධොවනුපගෙන උදකෙන ධොවනං උදකසන්තොසො නාම. පණ්ඩුමත්තිකගෙරුකපූතිපණ්ණරසකිලිට්ඨානි පන උදකානි වජ්ජෙතුං වට්ටති.

ධොවන්තස්ස ¶ පන මුග්ගරාදීහි අපහරිත්වා හත්ථෙහි මද්දිත්වා ධොවනං ධොවනසන්තොසො නාම. තථා අසුජ්ඣන්තං පණ්ණානි පක්ඛිපිත්වා තාපිතඋදකෙනාපි ධොවිතුං වට්ටති.

එවං ධොවිත්වා කරොන්තස්ස ඉදං ථූලං, ඉදං සුඛුමන්ති අකොපෙත්වා පහොනකනීහාරෙනෙව කරණං කරණසන්තොසො නාම.

තිමණ්ඩලප්පටිච්ඡාදනමත්තස්සෙව කරණං පරිමාණසන්තොසො නාම.

චීවරකරණත්ථාය පන මනාපසුත්තං පරියෙසිස්සාමීති අවිචාරෙත්වා රථිකාදීසු වා දෙවට්ඨානෙ වා ආහරිත්වා පාදමූලෙ වා ඨපිතං යංකිඤ්චිදෙව සුත්තං ගහෙත්වා කරණං සුත්තසන්තොසො නාම.

කුසිබන්ධනකාලෙ ¶ පන අඞ්ගුලමත්තෙ සත්තවාරෙ න විජ්ඣිතබ්බං, එවං කරොන්තස්ස හි යො භික්ඛු සහායො න හොති, තස්ස වත්තභෙදොපි නත්ථි. තිවඞ්ගුලමත්තෙ පන සත්තවාරෙ විජ්ඣිතබ්බං, එවං කරොන්තස්ස මග්ගපටිපන්නෙනාපි සහායෙන භවිතබ්බං. යො න හොති, තස්ස වත්තභෙදො. අයං සිබ්බනසන්තොසො නාම.

රජන්තෙන පන කාළකච්ඡකාදීනි පරියෙසන්තෙන න රජිතබ්බං. සොමවක්කලාදීසු යං ලභති, තෙන රජිතබ්බං. අලභන්තෙන පන මනුස්සෙහි අරඤ්ඤෙ වාකං ගහෙත්වා ඡඩ්ඩිතරජනං වා භික්ඛූහි පචිත්වා ඡඩ්ඩිතකසටං වා ගහෙත්වා රජිතබ්බං, අයං රජනසන්තොසො නාම.

නීලකද්දමකාළසාමෙසු ¶ යංකිඤ්චි ගහෙත්වා හත්ථිපිට්ඨෙ නිසින්නස්ස පඤ්ඤායමානකපකරණං කප්පසන්තොසො නාම.

හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනමත්තවසෙන පරිභුඤ්ජනං පරිභොගසන්තොසො නාම.

දුස්සං පන ලභිත්වා සුත්තං වා සූචිං වා කාරකං වා අලභන්තෙන ඨපෙතුං වට්ටති, ලභන්තෙන න වට්ටති. කතම්පි සචෙ අන්තෙවාසිකාදීනං දාතුකාමො හොති, තෙ ච අසන්නිහිතා යාව ආගමනා ඨපෙතුං වට්ටති. ආගතමත්තෙසු දාතබ්බං. දාතුං අසක්කොන්තෙන අධිට්ඨාතබ්බං. අඤ්ඤස්මිං ¶ චීවරෙ සති පච්චත්ථරණම්පි අධිට්ඨාතුං වට්ටති. අනධිට්ඨිතමෙව හි සන්නිධි හොති. අධිට්ඨිතං න හොතීති මහාසීවත්ථෙරො ආහ. අයං සන්නිධිපරිවජ්ජනසන්තොසො නාම.

විස්සජ්ජන්තෙන පන න මුඛං ඔලොකෙත්වා දාතබ්බං. සාරණීයධම්මෙ ඨත්වා විස්සජ්ජිතබ්බන්ති අයං විස්සජ්ජනසන්තොසො නාම.

චීවරපටිසංයුත්තානි ධුතඞ්ගානි නාම පංසුකූලිකඞ්ගඤ්චෙව තෙචීවරිකඞ්ගඤ්ච. තෙසං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගතො වෙදිතබ්බා. ඉති චීවරසන්තොසමහාඅරියවංසං පූරයමානො භික්ඛු ඉමානි ද්වෙ ධුතඞ්ගානි ගොපෙති. ඉමානි ගොපෙන්තො චීවරසන්තොසමහාඅරියවංසෙන සන්තුට්ඨො හොති.

වණ්ණවාදීති එකො සන්තුට්ඨො හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණං න කථෙති, එකො න සන්තුට්ඨො හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණං කථෙති, එකො ¶ නෙව සන්තුට්ඨො හොති, න සන්තොසස්ස වණ්ණං කථෙති, එකො සන්තුට්ඨො චෙව හොති, සන්තොසස්ස ච වණ්ණං කථෙති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී’’ති වුත්තං.

අනෙසනන්ති දූතෙය්යපහිනගමනානුයොගප්පභෙදං නානප්පකාරං අනෙසනං. අප්පතිරූපන්ති අයුත්තං. අලද්ධා චාති අලභිත්වා. යථා එකච්චො ‘‘කථං නු ඛො චීවරං ලභිස්සාමී’’ති. පුඤ්ඤවන්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං එකතො හුත්වා කොහඤ්ඤං කරොන්තො උත්තසති පරිතසති, සන්තුට්ඨො භික්ඛු එවං අලද්ධා චීවරං න පරිතසති. ලද්ධා චාති ධම්මෙන සමෙන ලභිත්වා. අගධිතොති විගතලොභගිද්ධො. අමුච්ඡිතොති අධිමත්තතණ්හාය මුච්ඡං අනාපන්නො. අනජ්ඣාපන්නොති තණ්හාය අනොත්ථතො අපරියොනද්ධො. ආදීනවදස්සාවීති අනෙසනාපත්තියඤ්ච ගෙධිතපරිභොගෙ ච ආදීනවං පස්සමානො. නිස්සරණපඤ්ඤොති ‘‘යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතායා’’ති වුත්තං නිස්සරණමෙව පජානන්තො.

ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියාති ¶ යෙන කෙනචි චීවරෙන සන්තුට්ඨියා. නෙවත්තානුක්කංසෙතීති ‘‘අහං පංසුකූලිකො මයා උපසම්පදමාළෙයෙව පංසුකූලිකඞ්ගං ගහිතං, කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති අත්තුක්කංසනං න කරොති. න පරං වම්භෙතීති ‘‘ඉමෙ පනඤ්ඤෙ භික්ඛූ න පංසුකූලිකා’’ති වා ‘‘පංසුකූලිකඞ්ගමත්තම්පි එතෙසං නත්ථී’’ති වා එවං පරං න වම්භෙති. යො හි තත්ථ දක්ඛොති යො තස්මිං චීවරසන්තොසෙ, වණ්ණවාදාදීසු වා දක්ඛො ඡෙකො බ්යත්තො. අනලසොති සාතච්චකිරියාය ¶ ආලසියවිරහිතො. සම්පජානො පටිස්සතොති සම්පජානපඤ්ඤාය චෙව සතියා ච යුත්තො. අරියවංසෙ ඨිතොති අරියවංසෙ පතිට්ඨිතො.

ඉතරීතරෙන පිණ්ඩපාතෙනාති යෙන කෙනචි පිණ්ඩපාතෙන. එත්ථාපි පිණ්ඩපාතො ජානිතබ්බො. පිණ්ඩපාතක්ඛෙත්තං ජානිතබ්බං, පිණ්ඩපාතසන්තොසො ජානිතබ්බො, පිණ්ඩපාතපටිසංයුත්තං ධුතඞ්ගං ජානිතබ්බං. තත්ථ පිණ්ඩපාතොති ‘‘ඔදනො, කුම්මාසො, සත්තු, මච්ඡො, මංසං, ඛීරං, දධි, සප්පි, නවනීතං, තෙලං, මධු, ඵාණිතං, යාගු, ඛාදනීයං, සායනීයං, ලෙහනීය’’න්ති සොළස පිණ්ඩපාතා.

පිණ්ඩපාතක්ඛෙත්තන්ති ¶ සඞ්ඝභත්තං, උද්දෙසභත්තං, නිමන්තනං, සලාකභත්තං, පක්ඛිකං, උපොසථිකං, පාටිපදිකං, ආගන්තුකභත්තං, ගමිකභත්තං, ගිලානභත්තං, ගිලානුපට්ඨාකභත්තං, ධුරභත්තං, කුටිභත්තං, වාරභත්තං, විහාරභත්තන්ති පන්නරස පිණ්ඩපාතක්ඛෙත්තානි.

පිණ්ඩපාතසන්තොසොති පිණ්ඩපාතෙ විතක්කසන්තොසො, ගමනසන්තොසො, පරියෙසනසන්තොසො පටිලාභසන්තොසො, පටිග්ගහණසන්තොසො, මත්තප්පටිග්ගහණසන්තොසො, ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසො, යථාලාභසන්තොසො, යථාබලසන්තොසො, යථාසාරුප්පසන්තොසො, උපකාරසන්තොසො, පරිමාණසන්තොසො, පරිභොගසන්තොසො, සන්නිධිපරිවජ්ජනසන්තොසො, විස්සජ්ජනසන්තොසොති පන්නරස සන්තොසා.

තත්ථ සාදකො භික්ඛු මුඛං ධොවිත්වා විතක්කෙති. පිණ්ඩපාතිකෙන පන ගණෙන සද්ධිං චරතා සායං ථෙරූපට්ඨානකාලෙ ‘‘ස්වෙ කත්ථ පිණ්ඩාය චරිස්සාමාති අසුකගාමෙ, භන්තෙ’’ති, එත්තකං චින්තෙත්වා තතො පට්ඨාය න විතක්කෙතබ්බං. එකචාරිකෙන විතක්කමාළකෙ ඨත්වා විතක්කෙතබ්බං. තතො පරං විතක්කෙන්තො අරියවංසා චුතො හොති පරිබාහිරො. අයං විතක්කසන්තොසො නාම.

පිණ්ඩාය පවිසන්තෙන ‘‘කුහිං ලභිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා ¶ කම්මට්ඨානසීසෙන ගන්තබ්බං. අයං ගමනසන්තොසො නාම.

පරියෙසන්තෙන යං වා තං වා අගහෙත්වා ලජ්ජිං පෙසලමෙව ගහෙත්වා පරියෙසිතබ්බං. අයං පරියෙසනසන්තොසො නාම.

දූරතොව ¶ ආහරියමානං දිස්වා ‘‘එතං මනාපං, එතං අමනාප’’න්ති චිත්තං න උප්පාදෙතබ්බං. අයං පටිලාභසන්තොසො නාම.

‘‘ඉමං මනාපං ගණ්හිස්සාමි, ඉමං අමනාපං න ගණ්හිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා යංකිඤ්චි යාපනමත්තං ගහෙතබ්බමෙව, අයං පටිග්ගහණසන්තොසො නාම.

එත්ථ පන දෙය්යධම්මො බහු, දායකො අප්පං දාතුකාමො, අප්පං ගහෙතබ්බං. දෙය්යධම්මො බහු, දායකොපි බහුං දාතුකාමො, පමාණෙනෙව ගහෙතබ්බං. දෙය්යධම්මො න බහු, දායකොපි අප්පං දාතුකාමො, අප්පං ගහෙතබ්බං. දෙය්යධම්මො න බහු, දායකො පන බහුං දාතුකාමො, පමාණෙන ගහෙතබ්බං. පටිග්ගහණස්මිඤ්හි ¶ මත්තං අජානන්තො මනුස්සානං පසාදං මක්ඛෙති, සද්ධාදෙය්යං විනිපාතෙති, සාසනං න කරොති, විජාතමාතුයාපි චිත්තං ගහෙතුං න සක්කොති. ඉති මත්තං ජානිත්වාව පටිග්ගහෙතබ්බන්ති අයං මත්තප්පටිග්ගහණසන්තොසො නාම.

සද්ධකුලානියෙව අගන්ත්වා ද්වාරප්පටිපාටියා ගන්තබ්බං. අයං ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසො නාම. යථාලාභසන්තොසාදයො චීවරෙ වුත්තනයා එව.

පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං අනුපාලෙස්සාමීති එවං උපකාරං ඤත්වා පරිභුඤ්ජනං උපකාරසන්තොසො නාම.

පත්තං පූරෙත්වා ආනීතං න පටිග්ගහෙතබ්බං, අනුපසම්පන්නෙ සති තෙන ගාහාපෙතබ්බං, අසති හරාපෙත්වා පටිග්ගහණමත්තං ගහෙතබ්බං. අයං පරිමාණසන්තොසො නාම.

‘‘ජිඝච්ඡාය පටිවිනොදනං ඉදමෙත්ථ නිස්සරණ’’න්ති එවං පරිභුඤ්ජනං පරිභොගසන්තොසො නාම.

නිදහිත්වා න පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අයං සන්නිධිපරිවජ්ජනසන්තොසො නාම.

මුඛං අනොලොකෙත්වා සාරණීයධම්මෙ ඨිතෙන විස්සජ්ජෙතබ්බං. අයං විස්සජ්ජනසන්තොසො නාම.

පිණ්ඩපාතපටිසංයුත්තානි පන පඤ්ච ධුතඞ්ගානි – පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං, සපදානචාරිකඞ්ගං, එකාසනිකඞ්ගං ¶ , පත්තපිණ්ඩිකඞ්ගං, ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගන්ති. තෙසං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා. ඉති පිණ්ඩපාතසන්තොසමහාඅරියවංසං පූරයමානො භික්ඛු ඉමානි පඤ්ච ධුතඞ්ගානි ගොපෙති. ඉමානි ගොපෙන්තො පිණ්ඩපාතසන්තොසමහාඅරියවංසෙන සන්තුට්ඨො හොති. ‘‘වණ්ණවාදී’’තිආදීනි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

සෙනාසනෙනාති ඉධ සෙනාසනං ජානිතබ්බං, සෙනාසනක්ඛෙත්තං ¶ ජානිතබ්බං, සෙනාසනසන්තොසො ජානිතබ්බො, සෙනාසනපටිසංයුත්තං ධුතඞ්ගං ජානිතබ්බං. තත්ථ සෙනාසනන්ති මඤ්චො, පීඨං, භිසි, බිම්බොහනං, විහාරො, අඩ්ඪයොගො, පාසාදො, හම්මියං, ගුහා, ලෙණං, අට්ටො, මාළො ¶ , වෙළුගුම්බො, රුක්ඛමූලං, යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්තීති ඉමානි පන්නරස සෙනාසනානි.

සෙනාසනක්ඛෙත්තන්ති ‘‘සඞ්ඝතො වා ගණතො වා ඤාතිතො වා මිත්තතො වා අත්තනො වා ධනෙන පංසුකූලං වා’’ති ඡ ඛෙත්තානි.

සෙනාසනසන්තොසොති සෙනාසනෙ විතක්කසන්තොසාදයො පන්නරස සන්තොසා. තෙ පිණ්ඩපාතෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සෙනාසනපටිසංයුත්තානි පන පඤ්ච ධුතඞ්ගානි – ආරඤ්ඤිකඞ්ගං, රුක්ඛමූලිකඞ්ගං, අබ්භොකාසිකඞ්ගං, සොසානිකඞ්ගං, යථාසන්තතිකඞ්ගන්ති. තෙසං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා. ඉති සෙනාසනසන්තොසමහාඅරියවංසං පූරයමානො භික්ඛු ඉමානි පඤ්ච ධුතඞ්ගානි ගොපෙති. ඉමානි ගොපෙන්තො සෙනාසනසන්තොසමහාඅරියවංසෙන සන්තුට්ඨො හොති.

ගිලානපච්චයො පන පිණ්ඩපාතෙයෙව පවිට්ඨො. තත්ථ යථාලාභයථාබලයථාසාරුප්පසන්තොසෙනෙව සන්තුස්සිතබ්බං. නෙසජ්ජිකඞ්ගං භාවනාරාමඅරියවංසං භජති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘පඤ්ච සෙනාසනෙ වුත්තා, පඤ්ච ආහාරනිස්සිතා;

එකො වීරියසංයුත්තො, ද්වෙ ච චීවරනිස්සිතා’’ති.

ඉති ආයස්මා ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො පථවිං පත්ථරමානො විය සාගරකුච්ඡිං පූරයමානො විය ආකාසං විත්ථාරයමානො විය ච පඨමං චීවරසන්තොසං අරියවංසං කථෙත්වා චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය සූරියං උල්ලඞ්ඝෙන්තො විය ච දුතියං පිණ්ඩපාතසන්තොසං කථෙත්වා සිනෙරුං උක්ඛිපෙන්තො විය තතියං සෙනාසනසන්තොසං අරියවංසං කථෙත්වා ඉදානි සහස්සනයප්පටිමණ්ඩිතං චතුත්ථං ¶ භාවනාරාමං අරියවංසං කථෙතුං පුන චපරං ආවුසො භික්ඛු පහානාරාමො හොතීති දෙසනං ආරභි.

තත්ථ ආරමනං ආරාමො, අභිරතීති අත්ථො. පඤ්චවිධෙ පහානෙ ආරාමො අස්සාති පහානාරාමො. කාමච්ඡන්දං පජහන්තො රමති, නෙක්ඛම්මං භාවෙන්තො රමති, බ්යාපාදං පජහන්තො රමති…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො රමති, අරහත්තමග්ගං භාවෙන්තො රමතීති එවං පහානෙ රතොති පහානරතො ¶ . වුත්තනයෙනෙව ¶ භාවනාය ආරාමො අස්සාති භාවනාරාමො. භාවනාය රතොති භාවනාරතො.

ඉමෙසු පන චතූසු අරියවංසෙසු පුරිමෙහි තීහි තෙරසන්නං ධුතඞ්ගානං චතුපච්චයසන්තොසස්ස ච වසෙන සකලං විනයපිටකං කථිතං හොති. භාවනාරාමෙන අවසෙසං පිටකද්වයං. ඉමං පන භාවනාරාමතං අරියවංසං කථෙන්තෙන භික්ඛුනා පටිසම්භිදාමග්ගෙ නෙක්ඛම්මපාළියා කථෙතබ්බො. දීඝනිකායෙ දසුත්තරසුත්තන්තපරියායෙන කථෙතබ්බො. මජ්ඣිමනිකායෙ සතිපට්ඨානසුත්තන්තපරියායෙන කථෙතබ්බො. අභිධම්මෙ නිද්දෙසපරියායෙන කථෙතබ්බො.

තත්ථ පටිසම්භිදාමග්ගෙ නෙක්ඛම්මපාළියාති සො නෙක්ඛම්මං භාවෙන්තො රමති, කාමච්ඡන්දං පජහන්තො රමති. අබ්යාපාදං බ්යාපාදං. ආලොකසඤ්ඤං, ථිනමිද්ධං. අවික්ඛෙපං උද්ධච්චං. ධම්මවවත්ථානං, විචිකිච්ඡං. ඤාණං, අවිජ්ජං. පාමොජ්ජං, අරතිං. පඨමං ඣානං, පඤ්ච නීවරණෙ. දුතියං ඣානං, විතක්කවිචාරෙ. තතියං ඣානං, පීතිං. චතුත්ථං ඣානං, සුඛදුක්ඛෙ. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං භාවෙන්තො රමති, රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං පජහන්තො රමති. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං භාවෙන්තො රමති, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පජහන්තො රමති.

අනිච්චානුපස්සනං භාවෙන්තො රමති, නිච්චසඤ්ඤං පජහන්තො රමති. දුක්ඛානුපස්සනං, සුඛසඤ්ඤං. අනත්තානුපස්සනං, අත්තසඤ්ඤං. නිබ්බිදානුපස්සනං, නන්දිං. විරාගානුපස්සනං, රාගං. නිරොධානුපස්සනං, සමුදයං. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනං, ආදානං. ඛයානුපස්සනං, ඝනසඤ්ඤං. වයානුපස්සනං, ආයූහනං. විපරිණාමානුපස්සනං, ධුවසඤ්ඤං. අනිමිත්තානුපස්සනං, නිමිත්තං. අපණිහිතානුපස්සනං, පණිධිං. සුඤ්ඤතානුපස්සනං අභිනිවෙසං. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනං, සාරාදානාභිනිවෙසං. යථාභූතඤාණදස්සනං, සම්මොහාභිනිවෙසං. ආදීනවානුපස්සනං, ආලයාභිනිවෙසං. පටිසඞ්ඛානුපස්සනං, අප්පටිසඞ්ඛං. විවට්ටානුපස්සනං, සංයොගාභිනිවෙසං. සොතාපත්තිමග්ගං ¶ , දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ. සකදාගාමිමග්ගං, ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ. අනාගාමිමග්ගං, අණුසහගතෙ කිලෙසෙ. අරහත්තමග්ගං භාවෙන්තො රමති, සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො රමතීති එවං ¶ පටිසම්භිදාමග්ගෙ නෙක්ඛම්මපාළියා කථෙතබ්බො.

දීඝනිකායෙ ¶ දසුත්තරසුත්තන්තපරියායෙනාති එකං ධම්මං භාවෙන්තො රමති, එකං ධම්මං පජහන්තො රමති…පෙ… දස ධම්මෙ භාවෙන්තො රමති, දස ධම්මෙ පජහන්තො රමති. කතමං එකං ධම්මං භාවෙන්තො රමති? කායගතාසතිං සාතසහගතං. ඉමං එකං ධම්මං භාවෙන්තො රමති. කතමං එකං ධම්මං පජහන්තො රමති? අස්මිමානං. ඉමං එකං ධම්මං පජහන්තො රමති. කතමෙ ද්වෙ ධම්මෙ…පෙ… කතමෙ දස ධම්මෙ භාවෙන්තො රමති? දස කසිණායතනානි. ඉමෙ දස ධම්මෙ භාවෙන්තො රමති. කතමෙ දස ධම්මෙ පජහන්තො රමති? දස මිච්ඡත්තෙ. ඉමෙ දස ධම්මෙ පජහන්තො රමති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භාවනාරාමො හොතීති එවං දීඝනිකායෙ දසුත්තරසුත්තන්තපරියායෙන කථෙතබ්බො.

මජ්ඣිමනිකායෙ සතිපට්ඨානසුත්තන්තපරියායෙනාති එකායනො, භික්ඛවෙ, මග්ගො සත්තානං විසුද්ධියා, සොකපරිදෙවානං සමතික්කමාය, දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාය, ඤායස්ස අධිගමාය, නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය යදිදං චත්තාරො සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති… වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී… චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී… ‘අත්ථි ධම්මා’ති වා පනස්ස සති පච්චුපට්ඨිතා හොති යාවදෙව ඤාණමත්තාය පටිස්සතිමත්තාය අනිස්සිතො ච විහරති න ච කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියති. එවම්පි, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භාවනාරාමො හොති භාවනාරතො, පහානාරාමො හොති පහානරතො. පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ගච්ඡන්තො වා ගච්ඡාමීති පජානාති…පෙ… පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සෙය්යථාපි පස්සෙය්ය සරීරං සිවථිකාය ඡඩ්ඩිතං…පෙ… පූතීනි චුණ්ණකජාතානි. සො ඉමමෙව කායං උපසංහරති, අයම්පි ඛො කායො එවංධම්මො එවංභාවී එවංඅනතීතොති. ඉති අජ්ඣත්තං වා කායෙ කායානුපස්සී විහරති…පෙ… එවම්පි ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භාවනාරාමො හොතීති එවං මජ්ඣිමනිකායෙ සතිපට්ඨානසුත්තන්තපරියායෙන කථෙතබ්බො.

අභිධම්මෙ නිද්දෙසපරියායෙනාති සබ්බෙපි සඞ්ඛතෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතො ගණ්ඩතො…පෙ… සංකිලෙසිකධම්මතො පස්සන්තො රමති. අයං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භාවනාරාමො හොතීති එවං නිද්දෙසපරියායෙන කථෙතබ්බො.

නෙව ¶ අත්තානුක්කංසෙතීති අජ්ජ මෙ සට්ඨි වා සත්තති වා වස්සානි අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති විපස්සනාය කම්මං කරොන්තස්ස, කො මයා සදිසො අත්ථීති එවං අත්තුක්කංසනං න කරොති. න පරං වම්භෙතීති අනිච්චං දුක්ඛන්ති විපස්සනාමත්තකම්පි නත්ථි, කිං ඉමෙ විස්සට්ඨකම්මට්ඨානා චරන්තීති ¶ එවං පරං වම්භනං න කරොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

310. පධානානීති ¶ උත්තමවීරියානි. සංවරපධානන්ති චක්ඛාදීනි සංවරන්තස්ස උප්පන්නවීරියං. පහානපධානන්ති කාමවිතක්කාදයො පජහන්තස්ස උප්පන්නවීරියං. භාවනාපධානන්ති බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙන්තස්ස උප්පන්නවීරියං. අනුරක්ඛණාපධානන්ති සමාධිනිමිත්තං අනුරක්ඛන්තස්ස උප්පන්නවීරියං.

විවෙකනිස්සිතන්තිආදීසු විවෙකො විරාගො නිරොධොති තීණිපි නිබ්බානස්ස නාමානි. නිබ්බානඤ්හි උපධිවිවෙකත්තා විවෙකො. තං ආගම්ම රාගාදයො විරජ්ජන්තීති විරාගො. නිරුජ්ඣන්තීති නිරොධො. තස්මා ‘‘විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදීසු ආරම්මණවසෙන අධිගන්තබ්බවසෙන වා නිබ්බානනිස්සිතන්ති අත්ථො. වොස්සග්ගපරිණාමින්ති එත්ථ ද්වෙ වොස්සග්ගා පරිච්චාගවොස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො ච. තත්ථ විපස්සනා තදඞ්ගවසෙන කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච පරිච්චජතීති පරිච්චාගවොස්සග්ගො. මග්ගො ආරම්මණවසෙන නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො. තස්මා වොස්සග්ගපරිණාමින්ති යථා භාවියමානො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො වොස්සග්ගත්ථාය පරිණමති, විපස්සනාභාවඤ්ච මග්ගභාවඤ්ච පාපුණාති, එවං භාවෙතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

භද්රකන්ති භද්දකං. සමාධිනිමිත්තං වුච්චති අට්ඨිකසඤ්ඤාදිවසෙන අධිගතො සමාධියෙව. අනුරක්ඛතීති සමාධිපරිබන්ධකධම්මෙ රාගදොසමොහෙ සොධෙන්තො රක්ඛති. එත්ථ ච අට්ඨිකසඤ්ඤාදිකා පඤ්චෙව සඤ්ඤා වුත්තා. ඉමස්මිං පන ඨානෙ දසපි අසුභානි විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බානි. තෙසං විත්ථාරො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තොයෙව.

ධම්මෙ ඤාණන්ති එකපටිවෙධවසෙන චතුසච්චධම්මෙ ඤාණං චතුසච්චබ්භන්තරෙ නිරොධසච්චෙ ධම්මෙ ඤාණඤ්ච ¶ . යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං ධම්මෙ ඤාණං? චතූසු මග්ගෙසු චතූසු ඵලෙසු ඤාණ’’න්ති (විභ. 796). අන්වයෙ ඤාණන්ති චත්තාරි සච්චානි පච්චක්ඛතො දිස්වා යථා ඉදානි, එවං අතීතෙපි අනාගතෙපි ඉමෙව පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චං, අයමෙව තණ්හා සමුදයසච්චං, අයමෙව නිරොධො නිරොධසච්චං, අයමෙව මග්ගො මග්ගසච්චන්ති එවං තස්ස ඤාණස්ස අනුගතියං ඤාණං. තෙනාහ ¶ – ‘‘සො ඉමිනා ධම්මෙන ඤාතෙන දිට්ඨෙන පත්තෙන විදිතෙන පරියොගාළ්හෙන අතීතානාගතෙන නයං නෙතී’’ති. පරියෙ ඤාණන්ති පරෙසං චිත්තපරිච්ඡෙදෙ ¶ ඤාණං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං පරියෙ ඤාණං? ඉධ භික්ඛු පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච ජානාතී’’ති (විභ. 796) විත්ථාරෙතබ්බං. ඨපෙත්වා පන ඉමානි තීණි ඤාණානි අවසෙසං සම්මුතිඤාණං නාම. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං සම්මුතිඤාණං? ඨපෙත්වා ධම්මෙ ඤාණං ඨපෙත්වා අන්වයෙ ඤාණං ඨපෙත්වා පරිච්ඡෙදෙ ඤාණං අවසෙසං සම්මුතිඤාණ’’න්ති (විභ. 796).

දුක්ඛෙ ඤාණාදීහි අරහත්තං පාපෙත්වා එකස්ස භික්ඛුනො නිග්ගමනං චතුසච්චකම්මට්ඨානං කථිතං. තත්ථ ද්වෙ සච්චානි වට්ටං, ද්වෙ විවට්ටං, වට්ටෙ අභිනිවෙසො හොති, නො විවට්ටෙ. ද්වීසු සච්චෙසු ආචරියසන්තිකෙ පරියත්තිං උග්ගහෙත්වා කම්මං කරොති, ද්වීසු සච්චෙසු ‘‘නිරොධසච්චං නාම ඉට්ඨං කන්තං මනාපං, මග්ගසච්චං නාම ඉට්ඨං කන්තං මනාප’’න්ති සවනවසෙන කම්මං කරොති. ද්වීසු සච්චෙසු උග්ගහපරිපුච්ඡාසවනධාරණසම්මසනපටිවෙධො වට්ටති, ද්වීසු සවනපටිවෙධො වට්ටති. තීණි කිච්චවසෙන පටිවිජ්ඣති, එකං ආරම්මණවසෙන. ද්වෙ සච්චානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි, ද්වෙ ගම්භීරත්තා දුද්දසානි.

සොතාපත්තියඞ්ගාදිචතුක්කවණ්ණනා

311. සොතාපත්තියඞ්ගානීති සොතාපත්තියා අඞ්ගානි, සොතාපත්තිමග්ගස්ස පටිලාභකාරණානීති අත්ථො. සප්පුරිසසංසෙවොති බුද්ධාදීනං සප්පුරිසානං උපසඞ්කමිත්වා සෙවනං. සද්ධම්මස්සවනන්ති සප්පායස්ස තෙපිටකධම්මස්ස සවනං. යොනිසොමනසිකාරොති අනිච්චාදිවසෙන මනසිකාරො. ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තීති ලොකුත්තරධම්මස්ස අනුධම්මභූතාය පුබ්බභාගපටිපත්තියා පටිපජ්ජනං.

අවෙච්චප්පසාදෙනාති ¶ අචලප්පසාදෙන. ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතානි. ඵලධාතුආහාරචතුක්කානි උත්තානත්ථානෙව. අපිචෙත්ථ ලූඛපණීතවත්ථුවසෙන ඔළාරිකසුඛුමතා වෙදිතබ්බා.

විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති විඤ්ඤාණං එතාසු තිට්ඨතීති විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. ආරම්මණට්ඨිතිවසෙනෙතං වුත්තං. රූපූපායන්ති රූපං උපගතං හුත්වා. පඤ්චවොකාරභවස්මිඤ්හි අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං රූපක්ඛන්ධං නිස්සාය තිට්ඨති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. රූපාරම්මණන්ති රූපක්ඛන්ධගොචරං රූපපතිට්ඨිතං හුත්වා. නන්දූපසෙචනන්ති ¶ ¶ ලොභසහගතං සම්පයුත්තනන්දියාව උපසිත්තං හුත්වා. ඉතරං උපනිස්සයකොටියා. වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජතීති සට්ඨිපි සත්තතිපි වස්සානි එවං පවත්තමානං වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජති. වෙදනූපායාදීසුපි එසෙව නයො. ඉමෙහි පන තීහි පදෙහි චතුවොකාරභවෙ අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං වුත්තං. තස්ස යාවතායුකං පවත්තනවසෙන වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජනා වෙදිතබ්බා. චතුක්කවසෙන පන දෙසනාය ආගතත්තා විඤ්ඤාණූපායන්ති න වුත්තං. එවං වුච්චමානෙ ච ‘‘කතමං නු ඛො එත්ථ කම්මවිඤ්ඤාණං, කතමං විපාකවිඤ්ඤාණ’’න්ති සම්මොහො භවෙය්ය, තස්මාපි න වුත්තං. අගතිගමනානි විත්ථාරිතානෙව.

චීවරහෙතූති තත්ථ මනාපං චීවරං ලභිස්සාමීති චීවරකාරණා උප්පජ්ජති. ඉති භවාභවහෙතූති එත්ථ ඉතීති නිදස්සනත්ථෙ නිපාතො. යථා චීවරාදිහෙතු, එවං භවාභවහෙතූපීති අත්ථො. භවාභවොති චෙත්ථ පණීතපණීතතරානි තෙලමධුඵාණිතාදීනි අධිප්පෙතානි. ඉමෙසං පන චතුන්නං තණ්හුප්පාදානං පහානත්ථාය පටිපාටියාව චත්තාරො අරියවංසා දෙසිතාති වෙදිතබ්බා. පටිපදාචතුක්කං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අක්ඛමාදීසු පධානකරණකාලෙ සීතාදීනි න ඛමතීති අක්ඛමා. ඛමතීති ඛමා. ඉන්ද්රියදමනං දමා. ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා නයෙන විතක්කසමනං සමා.

ධම්මපදානීති ¶ ධම්මකොට්ඨාසානි. අනභිජ්ඣා ධම්මපදං නාම අලොභො වා අලොභසීසෙන අධිගතජ්ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානානි වා. අබ්යාපාදො ධම්මපදං නාම අකොපො වා මෙත්තාසීසෙන අධිගතජ්ඣානාදීනි වා. සම්මාසති ධම්මපදං නාම සුප්පට්ඨිතසති වා සතිසීසෙන අධිගතජ්ඣානාදීනි වා. සම්මාසමාධි ධම්මපදං නාම සමාපත්ති වා අට්ඨසමාපත්තිවසෙන අධිගතජ්ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානානි වා. දසාසුභවසෙන වා අධිගතජ්ඣානාදීනි අනභිජ්ඣා ධම්මපදං. චතුබ්රහ්මවිහාරවසෙන අධිගතානි අබ්යාපාදො ධම්මපදං. දසානුස්සතිආහාරෙපටිකූලසඤ්ඤාවසෙන අධිගතානි සම්මාසති ධම්මපදං. දසකසිණආනාපානවසෙන අධිගතානි සම්මාසමාධි ධම්මපදන්ති.

ධම්මසමාදානෙසු පඨමං අචෙලකපටිපදා. දුතියං තිබ්බකිලෙසස්ස අරහත්තං ගහෙතුං අසක්කොන්තස්ස අස්සුමුඛස්සාපි රුදතො පරිසුද්ධබ්රහ්මචරියචරණං. තතියං කාමෙසු පාතබ්යතා. චතුත්ථං චත්තාරො පච්චයෙ අලභමානස්සාපි ¶ ඣානවිපස්සනාවසෙන සුඛසමඞ්ගිනො සාසනබ්රහ්මචරියං.

ධම්මක්ඛන්ධාති ¶ එත්ථ ගුණට්ඨො ඛන්ධට්ඨො. සීලක්ඛන්ධොති සීලගුණො. එත්ථ ච ඵලසීලං අධිප්පෙතං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ඉති චතූසුපි ඨානෙසු ඵලමෙව වුත්තං.

බලානීති උපත්ථම්භනට්ඨෙන අකම්පියට්ඨෙන ච බලානි. තෙසං පටිපක්ඛෙහි කොසජ්ජාදීහි අකම්පනියතා වෙදිතබ්බා. සබ්බානිපි සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙන ලොකියලොකුත්තරානෙව කථිතානි.

අධිට්ඨානානීති එත්ථ අධීති උපසග්ගමත්තං. අත්ථතො පන තෙන වා තිට්ඨන්ති, තත්ථ වා තිට්ඨන්ති, ඨානමෙව වා තංතංගුණාධිකානං පුරිසානං අධිට්ඨානං, පඤ්ඤාව අධිට්ඨානං පඤ්ඤාධිට්ඨානං. එත්ථ ච පඨමෙන අග්ගඵලපඤ්ඤා. දුතියෙන වචීසච්චං. තතියෙන ආමිසපරිච්චාගො. චතුත්ථෙන කිලෙසූපසමො කථිතොති වෙදිතබ්බො. පඨමෙන ච කම්මස්සකතපඤ්ඤං විපස්සනාපඤ්ඤං වා ආදිං කත්වා ඵලපඤ්ඤා කථිතා. දුතියෙන වචීසච්චං ආදිං කත්වා පරමත්ථසච්චං නිබ්බානං. තතියෙන ආමිසපරිච්චාගං ආදිං කත්වා අග්ගමග්ගෙන කිලෙසපරිච්චාගො. චතුත්ථෙන සමාපත්තිවික්ඛම්භිතෙ ¶ කිලෙසෙ ආදිං කත්වා අග්ගමග්ගෙන කිලෙසවූපසමො. පඤ්ඤාධිට්ඨානෙන වා එකෙන අරහත්තඵලපඤ්ඤා කථිතා. සෙසෙහි පරමත්ථසච්චං. සච්චාධිට්ඨානෙන වා එකෙන පරමත්ථසච්චං කථිතං. සෙසෙහි අරහත්තපඤ්ඤාති මූසිකාභයත්ථෙරො ආහ.

පඤ්හබ්යාකරණාදිචතුක්කවණ්ණනා

312. පඤ්හබ්යාකරණානි මහාපදෙසකථාය විත්ථාරිතානෙව.

කණ්හන්ති කාළකං දසඅකුසලකම්මපථකම්මං. කණ්හවිපාකන්ති අපායෙ නිබ්බත්තනතො කාළකවිපාකං. සුක්කන්ති පණ්ඩරං කුසලකම්මපථකම්මං. සුක්කවිපාකන්ති සග්ගෙ නිබ්බත්තනතො පණ්ඩරවිපාකං. කණ්හසුක්කන්ති මිස්සකකම්මං. කණ්හසුක්කවිපාකන්ති සුඛදුක්ඛවිපාකං. මිස්සකකම්මඤ්හි කත්වා අකුසලෙන තිරච්ඡානයොනියං මඞ්ගලහත්ථිට්ඨානාදීසු උප්පන්නො කුසලෙන පවත්තෙ සුඛං වෙදයති. කුසලෙන රාජකුලෙපි නිබ්බත්තො අකුසලෙන පවත්තෙ දුක්ඛං වෙදයති. අකණ්හඅසුක්කන්ති කම්මක්ඛයකරං චතුමග්ගඤාණං අධිප්පෙතං. තඤ්හි ¶ යදි කණ්හං භවෙය්ය, කණ්හවිපාකං දදෙය්ය. යදි සුක්කං භවෙය්ය, සුක්කවිපාකං දදෙය්ය. උභයවිපාකස්ස පන අදානතො අකණ්හාසුක්කවිපාකත්තා අකණ්හං අසුක්කන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො.

සච්ඡිකරණීයාති ¶ පච්චක්ඛකරණෙන චෙව පටිලාභෙන ච සච්ඡිකාතබ්බා. චක්ඛුනාති දිබ්බචක්ඛුනා. කායෙනාති සහජාතනාමකායෙන. පඤ්ඤායාති අරහත්තඵලඤාණෙන.

ඔඝාති වට්ටස්මිං සත්තෙ ඔහනන්ති ඔසීදාපෙන්තීති ඔඝා. තත්ථ පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමොඝො. රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො භවොඝො. තථා ඣානනිකන්ති සස්සතදිට්ඨිසහගතො ච රාගො. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨොඝො.

වට්ටස්මිං යොජෙන්තීති යොගා. තෙ ඔඝා විය වෙදිතබ්බා.

විසංයොජෙන්තීති විසඤ්ඤොගා. තත්ථ අසුභජ්ඣානං කාමයොගවිසංයොගො. තං පාදකං කත්වා අධිගතො අනාගාමිමග්ගො එකන්තෙනෙව කාමයොගවිසඤ්ඤොගො නාම. අරහත්තමග්ගො භවයොගවිසඤ්ඤොගො නාම. සොතාපත්තිමග්ගො දිට්ඨියොගවිසඤ්ඤොගො නාම. අරහත්තමග්ගො අවිජ්ජායොගවිසඤ්ඤොගො නාම.

ගන්ථනවසෙන ¶ ගන්ථා. වට්ටස්මිං නාමකායඤ්චෙව රූපකායඤ්ච ගන්ථති බන්ධති පලිබුන්ධතීති කායගන්ථො.ඉදංසච්චාභිනිවෙසොති ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤන්ති එවං පවත්තො දිට්ඨාභිනිවෙසො.

උපාදානානීති ආදානග්ගහණානි. කාමොති රාගො, සොයෙව ගහණට්ඨෙන උපාදානන්ති කාමුපාදානං. දිට්ඨීති මිච්ඡාදිට්ඨි, සාපි ගහණට්ඨෙන උපාදානන්ති දිට්ඨුපාදානං. ඉමිනා සුද්ධීති එවං සීලවතානං ගහණං සීලබ්බතුපාදානං. අත්තාති එතෙන වදති චෙව උපාදියති චාති අත්තවාදුපාදානං.

යොනියොති කොට්ඨාසා. අණ්ඩෙ ජාතාති අණ්ඩජා. ජලාබුම්හි ජාතාති ජලාබුජා. සංසෙදෙ ජාතාති සංසෙදජා. සයනස්මිං පූතිමච්ඡාදීසු ච නිබ්බත්තානමෙතං අධිවචනං. වෙගෙන ආගන්ත්වා උපපතිතා වියාති ඔපපාතිකා. තත්ථ දෙවමනුස්සෙසු සංසෙදජඔපපාතිකානං අයං ¶ විසෙසො. සංසෙදජා මන්දා දහරා හුත්වා නිබ්බත්තන්ති. ඔපපාතිකා සොළසවස්සුද්දෙසිකා හුත්වා. මනුස්සෙසු හි භුම්මදෙවෙසු ච ඉමා චතස්සොපි යොනියො ලබ්භන්ති. තථා තිරච්ඡානෙසු සුපණ්ණනාගාදීසු. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තත්ථ, භික්ඛවෙ, අණ්ඩජා සුපණ්ණා අණ්ඩජෙව නාගෙ හරන්ති, න ජලාබුජෙ න සංසෙදජෙ න ඔපපාතිකෙ’’ති (සං. නි. 3.393). චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය උපරිදෙවා ඔපපාතිකායෙව ¶ . තථා නෙරයිකා. පෙතෙසු චතස්සොපි ලබ්භන්ති. ගබ්භාවක්කන්තියො සම්පසාදනීයෙ කථිතා එව.

අත්තභාවපටිලාභෙසු පඨමො ඛිඩ්ඩාපදොසිකවසෙන වෙදිතබ්බො. දුතියො ඔරබ්භිකාදීහි ඝාතියමානඋරබ්භාදිවසෙන. තතියො මනොපදොසිකාවසෙන. චතුත්ථො චාතුමහාරාජිකෙ උපාදාය උපරිසෙසදෙවතාවසෙන. තෙ හි දෙවා නෙව අත්තසඤ්චෙතනාය මරන්ති, න පරසඤ්චෙතනාය.

දක්ඛිණාවිසුද්ධාදිචතුක්කවණ්ණනා

313. දක්ඛිණාවිසුද්ධියොති දානසඞ්ඛාතා දක්ඛිණා විසුජ්ඣන්ති මහප්ඵලා හොන්ති එතාහීති දක්ඛිණාවිසුද්ධියො.

දායකතො විසුජ්ඣති, නො පටිග්ගාහකතොති යත්ථ දායකො සීලවා හොති, ධම්මෙනුප්පන්නං දෙය්යධම්මං දෙති, පටිග්ගාහකො දුස්සීලො. අයං දක්ඛිණා වෙස්සන්තරමහාරාජස්ස දක්ඛිණාසදිසා. පටිග්ගාහකතො ¶ විසුජ්ඣති, නො දායකතොති යත්ථ පටිග්ගාහකො සීලවා හොති, දායකො දුස්සීලො, අධම්මෙනුප්පන්නං දෙති, අයං දක්ඛිණා චොරඝාතකස්ස දක්ඛිණාසදිසා. නෙව දායකතො විසුජ්ඣති, නො පටිග්ගාහකතොති යත්ථ උභොපි දුස්සීලා දෙය්යධම්මොපි අධම්මෙන නිබ්බත්තො. විපරියායෙන චතුත්ථා වෙදිතබ්බා.

සඞ්ගහවත්ථූනීති සඞ්ගහකාරණානි. තානි හෙට්ඨා විභත්තානෙව.

අනරියවොහාරාති අනරියානං ලාමකානං වොහාරා.

අරියවොහාරාති අරියානං සප්පුරිසානං වොහාරා.

දිට්ඨවාදිතාති ¶ දිට්ඨං මයාති එවං වාදිතා. එත්ථ ච තංතංසමුට්ඨාපකචෙතනාවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අත්තන්තපාදිචතුක්කවණ්ණනා

314. අත්තන්තපාදීසු ¶ පඨමො අචෙලකො. දුතියො ඔරබ්භිකාදීසු අඤ්ඤතරො. තතියො යඤ්ඤයාජකො. චතුත්ථො සාසනෙ සම්මාපටිපන්නො.

අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු පඨමො යො සයං සීලාදිසම්පන්නො, පරං සීලාදීසු න සමාදපෙති ආයස්මා වක්කලිත්ථෙරො විය. දුතියො යො අත්තනා න සීලාදිසම්පන්නො, පරං සීලාදීසු සමාදපෙති ආයස්මා උපනන්දො විය. තතියො යො නෙවත්තනා සීලාදිසම්පන්නො, පරං සීලාදීසු න සමාදපෙති දෙවදත්තො විය. චතුත්ථො යො අත්තනා ච සීලාදිසම්පන්නො පරඤ්ච සීලාදීසු සමාදපෙති ආයස්මා මහාකස්සපො විය.

තමාදීසු තමොති අන්ධකාරභූතො. තමපරායණොති තමමෙව පරං අයනං ගති අස්සාති තමපරායණො. එවං සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච පඨමො නීචෙ චණ්ඩාලාදිකුලෙ දුජ්ජීවිතෙ හීනත්තභාවෙ නිබ්බත්තිත්වා තීණි දුච්චරිතානි පරිපූරෙති. දුතියො තථාවිධො හුත්වා තීණි සුචරිතානි පරිපූරෙති. තතියො උළාරෙ ඛත්තියකුලෙ බහුඅන්නපානෙ සම්පන්නත්තභාවෙ නිබ්බත්තිත්වා තීණි දුච්චරිතානි පරිපූරෙති. චතුත්ථො තාදිසොව හුත්වා තීණි සුචරිතානි පරිපූරෙති.

සමණමචලොති සමණඅචලො. ම-කාරො පදසන්ධිමත්තං. සො සොතාපන්නො වෙදිතබ්බො. සොතාපන්නො හි චතූහි වාතෙහි ඉන්දඛීලො විය පරප්පවාදෙහි අකම්පියො. අචලසද්ධාය සමන්නාගතොති සමණමචලො. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘කතමො ච පුග්ගලො සමණමචලො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා’’ති (පු. ප. 190) විත්ථාරො. රාගදොසානං පන තනුභූතත්තා සකදාගාමී සමණපදුමො ¶ නාම. තෙනාහ – ‘‘කතමො පන පුග්ගලො සමණපදුමො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො ¶ සමණපදුමො’’ති (පු. ප. 190). රාගදොසානං අභාවා ඛිප්පමෙව පුප්ඵිස්සතීති අනාගාමී සමණපුණ්ඩරීකො නාම. තෙනාහ – ‘‘කතමො ච පුග්ගලො සමණපුණ්ඩරීකො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං…පෙ… අයං වුච්චති පුග්ගලො සමණපුණ්ඩරීකො’’ති (පු. ප. 190). අරහා පන සබ්බෙසම්පි ගන්ථකාරකිලෙසානං අභාවා සමණෙසු සමණසුඛුමාලො නාම. තෙනාහ – ‘‘කතමො ච පුග්ගලො සමණෙසු සමණසුඛුමාලො? ඉධෙකච්චො ආසවානං ඛයා…පෙ… උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සමණෙසු සමණසුඛුමාලො’’ති.

‘‘ඉමෙ ඛො ¶ , ආවුසො’’තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති සමපඤ්ඤාසාය චතුක්කානං වසෙන ද්වෙපඤ්හසතානි කථෙන්තො ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

චතුක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චකවණ්ණනා

315. ඉති චතුක්කවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි පඤ්චකවසෙන දස්සෙතුං පුන දෙසනං ආරභි. තත්ථ පඤ්චසු ඛන්ධෙසු රූපක්ඛන්ධො ලොකියො. සෙසා ලොකියලොකුත්තරා. උපාදානක්ඛන්ධා ලොකියාව. විත්ථාරතො පන ඛන්ධකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා. කාමගුණා හෙට්ඨා විත්ථාරිතාව.

සුකතදුක්කටාදීහි ගන්තබ්බාති ගතියො. නිරයොති නිරස්සාදො. සහොකාසෙන ඛන්ධා කථිතා. තතො පරෙසු තීසු නිබ්බත්තා ඛන්ධාව වුත්තා. චතුත්ථෙ ඔකාසොපි.

ආවාසෙ මච්ඡරියං ආවාසමච්ඡරියං. තෙන සමන්නාගතො භික්ඛු ආගන්තුකං දිස්වා ‘‘එත්ථ චෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පරික්ඛාරො ඨපිතො’’තිආදීනි වත්වා සඞ්ඝිකම්පි ආවාසං නිවාරෙති. සො කාලඞ්කත්වා පෙතො වා අජගරො වා හුත්වා නිබ්බත්තති. කුලෙ මච්ඡරියං කුලමච්ඡරියං. තෙන සමන්නාගතො භික්ඛු තෙහි කාරණෙහි අත්තනො උපට්ඨාකකුලෙ අඤ්ඤෙසං ¶ පවෙසනම්පි නිවාරෙති. ලාභෙ මච්ඡරියං ලාභමච්ඡරියං. තෙන සමන්නාගතො ¶ භික්ඛු සඞ්ඝිකම්පි ලාභං මච්ඡරායන්තො යථා අඤ්ඤෙ න ලභන්ති, එවං කරොති. වණ්ණෙ මච්ඡරියං වණ්ණමච්ඡරියං. වණ්ණොති චෙත්ථ සරීරවණ්ණොපි ගුණවණ්ණොපි වෙදිතබ්බො. පරියත්තිධම්මෙ මච්ඡරියං ධම්මමච්ඡරියං. තෙන සමන්නාගතො භික්ඛු ‘‘ඉමං ධම්මං පරියාපුණිත්වා එසො මං අභිභවිස්සතී’’ති අඤ්ඤස්ස න දෙති. යො පන ධම්මානුග්ගහෙන වා පුග්ගලානුග්ගහෙන වා න දෙති, න තං මච්ඡරියං.

චිත්තං නිවාරෙන්ති පරියොනන්ධන්තීති නීවරණානි. කාමච්ඡන්දො නීවරණපත්තො අරහත්තමග්ගවජ්ඣො. කාමරාගානුසයො කාමරාගසංයොජනපත්තො අනාගාමිමග්ගවජ්ඣො. ථිනං චිත්තගෙලඤ්ඤං ¶ . මිද්ධං ඛන්ධත්තයගෙලඤ්ඤං. උභයම්පි අරහත්තමග්ගවජ්ඣං. තථා උද්ධච්චං. කුක්කුච්චං අනාගාමිමග්ගවජ්ඣං. විචිකිච්ඡා පඨමමග්ගවජ්ඣා.

සංයොජනානීති බන්ධනානි. තෙහි පන බද්ධෙසු පුග්ගලෙසු රූපාරූපභවෙ නිබ්බත්තා සොතාපන්නසකදාගාමිනො අන්තොබද්ධා බහිසයිතා නාම. තෙසඤ්හි කාමභවෙ බන්ධනං. කාමභවෙ අනාගාමිනො බහිබද්ධා අන්තොසයිතා නාම. තෙසඤ්හි රූපාරූපභවෙ බන්ධනං. කාමභවෙ සොතාපන්නසකදාගාමිනො අන්තොබද්ධා අන්තොසයිතා නාම. රූපාරූපභවෙ අනාගාමිනො බහිබද්ධා බහිසයිතා නාම. ඛීණාසවො සබ්බත්ථ අබන්ධනො.

සික්ඛිතබ්බං පදං සික්ඛාපදං, සික්ඛාකොට්ඨාසොති අත්ථො. සික්ඛාය වා පදං සික්ඛාපදං, අධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛාය අධිගමුපායොති අත්ථො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන සික්ඛාපදකථා විභඞ්ගප්පකරණෙ සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ආගතා එව.

අභබ්බට්ඨානාදිපඤ්චකවණ්ණනා

316. ‘‘අභබ්බො, ආවුසො, ඛීණාසවො භික්ඛු සඤ්චිච්ච පාණ’’න්තිආදි දෙසනාසීසමෙව, සොතාපන්නාදයොපි පන අභබ්බා. පුථුජ්ජනඛීණාසවානං නින්දාපසංසත්ථම්පි එවං වුත්තං. පුථුජ්ජනො නාම ගාරය්හො, මාතුඝාතාදීනිපි කරොති ¶ . ඛීණාසවො පන පාසංසො, කුන්ථකිපිල්ලිකඝාතාදීනිපි න කරොතීති.

බ්යසනෙසු වියස්සතීති බ්යසනං, හිතසුඛං ඛිපති විද්ධංසෙතීති අත්ථො. ඤාතීනං බ්යසනං ඤාතිබ්යසනං, චොරරොගභයාදීහි ඤාතිවිනාසොති අත්ථො. භොගානං බ්යසනං ¶ භොගබ්යසනං, රාජචොරාදිවසෙන භොගවිනාසොති අත්ථො. රොගො එව බ්යසනං රොගබ්යසනං. රොගො හි ආරොග්යං බ්යසති විනාසෙතීති බ්යසනං, සීලස්ස බ්යසනං සීලබ්යසනං. දුස්සීල්යස්සෙතං නාමං. සම්මාදිට්ඨිං විනාසයමානා උප්පන්නා දිට්ඨි එව බ්යසනං දිට්ඨිබ්යසනං. එත්ථ ච ඤාතිබ්යසනාදීනි තීණි නෙව අකුසලානි න තිලක්ඛණාහතානි. සීලදිට්ඨිබ්යසනද්වයං අකුසලං තිලක්ඛණාහතං. තෙනෙව ‘‘නාවුසො, සත්තා ඤාතිබ්යසනහෙතු වා’’තිආදිමාහ.

ඤාතිසම්පදාති ඤාතීනං සම්පදා පාරිපූරී බහුභාවො. භොගසම්පදායපි එසෙව නයො. ආරොග්යස්ස සම්පදා ආරොග්යසම්පදා. පාරිපූරී දීඝරත්තං අරොගතා. සීලදිට්ඨිසම්පදාසුපි එසෙව නයො ¶ . ඉධාපි ඤාතිසම්පදාදයො නො කුසලා, න තිලක්ඛණාහතා. සීලදිට්ඨිසම්පදා කුසලා, තිලක්ඛණාහතා. තෙනෙව ‘‘නාවුසො, සත්තා ඤාතිසම්පදාහෙතු වා’’තිආදිමාහ.

සීලවිපත්තිසීලසම්පත්තිකථා මහාපරිනිබ්බානෙ විත්ථාරිතාව.

චොදකෙනාති වත්ථුසංසන්දස්සනා, ආපත්තිසංසන්දස්සනා, සංවාසප්පටික්ඛෙපො, සාමීචිප්පටික්ඛෙපොති චතූහි චොදනාවත්ථූහි චොදයමානෙන. කාලෙන වක්ඛාමි නො අකාලෙනාති එත්ථ චුදිතකස්ස කාලො කථිතො, න චොදකස්ස. පරං චොදෙන්තෙන හි පරිසමජ්ඣෙ වා උපොසථපවාරණග්ගෙ වා ආසනසාලාභොජනසාලාදීසු වා න චොදෙතබ්බං. දිවාට්ඨානෙ නිසින්නකාලෙ ‘‘කරොතායස්මා ඔකාසං, අහං ආයස්මන්තං වත්තුකාමො’’ති එවං ඔකාසං කාරෙත්වා චොදෙතබ්බං. පුග්ගලං පන උපපරික්ඛිත්වා යො ලොලපුග්ගලො අභූතං වත්වා භික්ඛූනං අයසං ආරොපෙති, සො ඔකාසකම්මං විනාපි චොදෙතබ්බො. භූතෙනාති තච්ඡෙන සභාවෙන. සණ්හෙනාති මට්ඨෙන මුදුකෙන. අත්ථසඤ්හිතෙනාති අත්ථකාමතාය හිතකාමතාය උපෙතෙන.

පධානියඞ්ගපඤ්චකවණ්ණනා

317. පධානියඞ්ගානීති ¶ පධානං වුච්චති පදහනං, පධානමස්ස අත්ථීති පධානියො, පධානියස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගානි පධානියඞ්ගානි. සද්ධොති සද්ධාය සමන්නාගතො. සද්ධා පනෙසා ආගමනසද්ධා, අධිගමනසද්ධා, ඔකප්පනසද්ධා, පසාදසද්ධාති චතුබ්බිධා. තත්ථ සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං සද්ධා අභිනීහාරතො ආගතත්තා ආගමනසද්ධා නාම. අරියසාවකානං ¶ පටිවෙධෙන අධිගතත්තා අධිගමනසද්ධා නාම. බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝොති වුත්තෙ අචලභාවෙන ඔකප්පනං ඔකප්පනසද්ධා නාම. පසාදුප්පත්ති පසාදසද්ධා නාම. ඉධ ඔකප්පනසද්ධා අධිප්පෙතා. බොධින්ති චතුත්ථමග්ගඤාණං. තං සුප්පටිවිද්ධං තථාගතෙනාති සද්දහති. දෙසනාසීසමෙව චෙතං, ඉමිනා පන අඞ්ගෙන තීසුපි රතනෙසු සද්ධා අධිප්පෙතා. යස්ස හි බුද්ධාදීසු පසාදො බලවා, තස්ස පධානවීරියං ඉජ්ඣති. අප්පාබාධොති අරොගො. අප්පාතඞ්කොති නිද්දුක්ඛො. සමවෙපාකිනියාති සමවිපාචනීයා. ගහණියාති කම්මජතෙජොධාතුයා. නාතිසීතාය නාච්චුණ්හායාති අතිසීතගහණිකො සීතභීරූ හොති, අච්චුණ්හගහණිකො උණ්හභීරූ හොති, තෙසං පධානං න ඉජ්ඣති. මජ්ඣිමගහණිකස්ස ඉජ්ඣති. තෙනාහ – ‘‘මජ්ඣිමාය පධානක්ඛමායා’’ති. යථාභූතං අත්තානං ආවිකත්තාති යථාභූතං අත්තනො අගුණං පකාසෙතා. උදයත්ථගාමිනියාති උදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච ගන්තුං පරිච්ඡින්දිතුං සමත්ථාය, එතෙන පඤ්ඤාසලක්ඛණපරිග්ගාහකං උදයබ්බයඤාණං වුත්තං ¶ . අරියායාති පරිසුද්ධාය. නිබ්බෙධිකායාති අනිබ්බිද්ධපුබ්බෙ ලොභක්ඛන්ධාදයො නිබ්බිජ්ඣිතුං සමත්ථාය. සම්මා දුක්ඛක්ඛයගාමිනියාති තදඞ්ගවසෙන කිලෙසානං පහීනත්තා යං යං දුක්ඛං ඛීයති, තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස ඛයගාමිනියා. ඉති සබ්බෙහි ඉමෙහි පදෙහි විපස්සනාපඤ්ඤාව කථිතා. දුප්පඤ්ඤස්ස හි පධානං න ඉජ්ඣති.

සුද්ධාවාසාදිපඤ්චකවණ්ණනා

318. සුද්ධාවාසාති සුද්ධා ඉධ ආවසිංසු ආවසන්ති ආවසිස්සන්ති වාති සුද්ධාවාසා. සුද්ධාති කිලෙසමලරහිතා අනාගාමිඛීණාසවා. අවිහාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං මහාපදානෙ වුත්තමෙව.

අනාගාමීසු ¶ ආයුනො මජ්ඣං අනතික්කමිත්වා අන්තරාව කිලෙසපරිනිබ්බානං අරහත්තං පත්තො අන්තරාපරිනිබ්බායී නාම. මජ්ඣං උපහච්ච අතික්කමිත්වා පත්තො උපහච්චපරිනිබ්බායී ¶ නාම. අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන අකිලමන්තො සුඛෙන පත්තො අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී නාම. සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො දුක්ඛෙන පත්තො සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී නාම. ඉමෙ චත්තාරො පඤ්චසුපි සුද්ධාවාසෙසු ලබ්භන්ති. උද්ධංසොතොඅකනිට්ඨගාමීති එත්ථ පන චතුක්කං වෙදිතබ්බං. යො හි අවිහාතො පට්ඨාය චත්තාරො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො අවිහාතො දුතියං වා තතියං වා චතුත්ථං වා දෙවලොකං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාම. යො කාමභවතො අකනිට්ඨෙසු නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො හෙට්ඨා චතූසු දෙවලොකෙසු තත්ථ තත්ථෙව නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාමාති.

චෙතොඛිලපඤ්චකවණ්ණනා

319. චෙතොඛිලාති චිත්තස්ස ථද්ධභාවා. සත්ථරි කඞ්ඛතීති සත්ථු සරීරෙ වා ගුණෙ වා කඞ්ඛති. සරීරෙ කඞ්ඛමානො ‘‘ද්වත්තිංසමහාපුරිසවරලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං නාම සරීරං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’’ති කඞ්ඛති. ගුණෙ කඞ්ඛමානො ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නජානනසමත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤාණං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’’ති කඞ්ඛති. ආතප්පායාති වීරියකරණත්ථාය. අනුයොගායාති පුනප්පුනං යොගාය. සාතච්චායාති සතතකිරියාය. පධානායාති පදහනත්ථාය. අයං පඨමො චෙතොඛිලොති අයං සත්ථරි ¶ විචිකිච්ඡාසඞ්ඛාතො පඨමො චිත්තස්ස ථද්ධභාවො. ධම්මෙති පරියත්තිධම්මෙ ච පටිවෙධධම්මෙ ච. පරියත්තිධම්මෙ කඞ්ඛමානො ‘‘තෙපිටකං බුද්ධවචනං චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති වදන්ති, අත්ථි නු ඛො එතං නත්ථී’’ති කඞ්ඛති. පටිවෙධධම්මෙ කඞ්ඛමානො ‘‘විපස්සනානිස්සන්දො මග්ගො නාම, මග්ගනිස්සන්දො ඵලං නාම, සබ්බසඞ්ඛාරපටිනිස්සග්ගො නිබ්බානං නාමාති වදන්ති, තං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’’ති කඞ්ඛති. සඞ්ඝෙ කඞ්ඛතීති ‘‘උජුප්පටිපන්නොතිආදීනං පදානං වසෙන එවරූපං පටිපදං පටිපන්නො චත්තාරො මග්ගට්ඨා චත්තාරො ¶ ඵලට්ඨාති අට්ඨන්නං පුග්ගලානං සමූහභූතො සඞ්ඝො නාම අත්ථි නු ඛො නත්ථී’’ති කඞ්ඛති. සික්ඛාය කඞ්ඛමානො ‘‘අධිසීලසික්ඛා නාම, අධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛා නාමාති වදන්ති ¶ , සා අත්ථි නු ඛො නත්ථී’’ති කඞ්ඛති. අයං පඤ්චමොති අයං සබ්රහ්මචාරීසු කොපසඞ්ඛාතො පඤ්චමො චිත්තස්ස ථද්ධභාවො කචවරභාවො ඛාණුකභාවො.

චෙතසොවිනිබන්ධාදිපඤ්චකවණ්ණනා

320. චෙතසොවිනිබන්ධාති චිත්තං බන්ධිත්වා මුට්ඨියං කත්වා විය ගණ්හන්තීති චෙතසොවිනිබන්ධා. කාමෙති වත්ථුකාමෙපි කිලෙසකාමෙපි. කායෙති අත්තනො කායෙ. රූපෙති බහිද්ධාරූපෙ. යාවදත්ථන්ති යත්තකං ඉච්ඡති, තත්තකං. උදරාවදෙහකන්ති උදරපූරං. තඤ්හි උදරං අවදෙහනතො ‘‘උදරාවදෙහක’’න්ති වුච්චති. සෙය්යසුඛන්ති මඤ්චපීඨසුඛං. පස්සසුඛන්ති යථා සම්පරිවත්තකං සයන්තස්ස දක්ඛිණපස්සවාමපස්සානං සුඛං හොති, එවං උප්පන්නං සුඛං. මිද්ධසුඛන්ති නිද්දාසුඛං. අනුයුත්තොති යුත්තප්පයුත්තො විහරති. පණිධායාති පත්ථයිත්වා. බ්රහ්මචරියෙනාති මෙථුනවිරතිබ්රහ්මචරියෙන. දෙවො වා භවිස්සාමීති මහෙසක්ඛදෙවො වා භවිස්සාමි. දෙවඤ්ඤතරො වාති අප්පෙසක්ඛදෙවෙසු වා අඤ්ඤතරො.

ඉන්ද්රියෙසු පඨමපඤ්චකෙ ලොකියානෙව කථිතානි. දුතියපඤ්චකෙ පඨමදුතියචතුත්ථානි ලොකියානි, තතියපඤ්චමානි ලොකියලොකුත්තරානි. තතියපඤ්චකෙ සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙන ලොකියලොකුත්තරානි.

නිස්සරණියපඤ්චකවණ්ණනා

321. නිස්සරණියාති නිස්සටා විසඤ්ඤුත්තා. ධාතුයොති අත්තසුඤ්ඤසභාවා. කාමෙ මනසිකරොතොති කාමෙ මනසිකරොන්තස්ස, අසුභජ්ඣානතො වුට්ඨාය අගදං ගහෙත්වා විසං වීමංසන්තො ¶ විය වීමංසනත්ථං කාමාභිමුඛං චිත්තං පෙසෙන්තස්සාති අත්ථො. න පක්ඛන්දතීති න පවිසති. න පසීදතීති පසාදං නාපජ්ජති. න ¶ සන්තිට්ඨතීති න පතිට්ඨති. න විමුච්චතීති නාධිමුච්චති. යථා පන කුක්කුටපත්තං වා න්හාරුදද්දුලං වා අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තං පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති න සම්පසාරියති; එවං පතිලීයති න පසාරියති. නෙක්ඛම්මං ඛො පනාති ඉධ නෙක්ඛම්මං නාම දසසු අසුභෙසු පඨමජ්ඣානං, තදස්ස මනසිකරොතො චිත්තං පක්ඛන්දති. තස්ස තං චිත්තන්ති තස්ස තං ¶ අසුභජ්ඣානචිත්තං. සුගතන්ති ගොචරෙ ගතත්තා සුට්ඨු ගතං. සුභාවිතන්ති අහානභාගියත්තා සුට්ඨු භාවිතං. සුවුට්ඨිතන්ති කාමතො සුට්ඨු වුට්ඨිතං. සුවිමුත්තන්ති කාමෙහි සුට්ඨු විමුත්තං. කාමපච්චයා ආසවා නාම කාමහෙතුකා චත්තාරො ආසවා. විඝාතාති දුක්ඛා. පරිළාහාති කාමරාගපරිළාහා. න සො තං වෙදනං වෙදෙතීති සො තං කාමවෙදනං විඝාතපරිළාහවෙදනඤ්ච න වෙදයති. ඉදමක්ඛාතං කාමානං නිස්සරණන්ති ඉදං අසුභජ්ඣානං කාමෙහි නිස්සටත්තා කාමානං නිස්සරණන්ති අක්ඛාතං. යො පන තං ඣානං පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො තතියං මග්ගං පත්වා අනාගාමිඵලෙන නිබ්බානං දිස්වා පුන කාමා නාම නත්ථීති ජානාති, තස්ස චිත්තං අච්චන්තනිස්සරණමෙව. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

අයං පන විසෙසො, දුතියවාරෙ මෙත්තාඣානානි බ්යාපාදස්ස නිස්සරණං නාම. තතියවාරෙ කරුණාඣානානි විහිංසාය නිස්සරණං නාම. චතුත්ථවාරෙ අරූපජ්ඣානානි රූපානං නිස්සරණං නාම. අච්චන්තනිස්සරණෙ චෙත්ථ අරහත්තඵලං යොජෙතබ්බං.

පඤ්චමවාරෙ සක්කායං මනසිකරොතොති සුද්ධසඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හිත්වා අරහත්තං පත්තස්ස සුක්ඛවිපස්සකස්ස ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨාය වීමංසනත්ථං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාභිමුඛං චිත්තං පෙසෙන්තස්ස. ඉදමක්ඛාතං සක්කායනිස්සරණන්ති ඉදං අරහත්තමග්ගෙන ච ඵලෙන ච නිබ්බානං දිස්වා ඨිතස්ස භික්ඛුනො පුන සක්කායො නත්ථීති උප්පන්නං අරහත්තඵලසමාපත්තිචිත්තං සක්කායස්ස නිස්සරණන්ති අක්ඛාතං.

විමුත්තායතනපඤ්චකවණ්ණනා

322. විමුත්තායතනානීති විමුච්චනකාරණානි. අත්ථපටිසංවෙදිනොති පාළිඅත්ථං ජානන්තස්ස. ධම්මපටිසංවෙදිනොති ¶ පාළිං ජානන්තස්ස. පාමොජ්ජන්ති තරුණපීති. පීතීති තුට්ඨාකාරභූතා බලවපීති. කායොති නාමකායො පටිපස්සම්භති. සුඛං වෙදයතීති සුඛං පටිලභති. චිත්තං සමාධියතීති අරහත්තඵලසමාධිනා සමාධියති. අයඤ්හි තං ධම්මං සුණන්තො ආගතාගතට්ඨානෙ ¶ ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලානි ජානාති, තස්ස එවං ජානතො පීති උප්පජ්ජති. සො තස්සා පීතියා අන්තරා ඔසක්කිතුං න දෙන්තො උපචාරකම්මට්ඨානිකො හුත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘චිත්තං සමාධියතී’’ති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො ¶ . අයං පන විසෙසො, සමාධිනිමිත්තන්ති අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරො සමාධියෙව සමාධිනිමිත්තං. සුග්ගහිතං හොතීතිආදීසු ආචරියසන්තිකෙ කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හන්තෙන සුට්ඨු ගහිතං හොති. සුට්ඨු මනසිකතන්ති සුට්ඨු උපධාරිතං. සුප්පටිවිද්ධං පඤ්ඤායාති පඤ්ඤාය සුට්ඨු පච්චක්ඛං කතං. තස්මිං ධම්මෙති තස්මිං කම්මට්ඨානපාළිධම්මෙ.

විමුත්තිපරිපාචනීයාති විමුත්ති වුච්චති අරහත්තං, තං පරිපාචෙන්තීති විමුත්තිපරිපාචනීයා. අනිච්චසඤ්ඤාති අනිච්චානුපස්සනාඤාණෙ උප්පන්නසඤ්ඤා. අනිච්චෙ දුක්ඛසඤ්ඤාති දුක්ඛානුපස්සනාඤාණෙ උප්පන්නසඤ්ඤා. දුක්ඛෙ අනත්තසඤ්ඤාති අනත්තානුපස්සනාඤාණෙ උප්පන්නසඤ්ඤා. පහානසඤ්ඤාති පහානානුපස්සනාඤාණෙ උප්පන්නසඤ්ඤා. විරාගසඤ්ඤාති විරාගානුපස්සනාඤාණෙ උප්පන්නසඤ්ඤා.

‘‘ඉමෙ ඛො ආවුසො’’තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති ඡබ්බීසතියා පඤ්චකානං වසෙන තිංසසතපඤ්හෙ කථෙන්තො ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

පඤ්චකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡක්කවණ්ණනා

323. ඉති පඤ්චකවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි ඡක්කවසෙන දස්සෙතුං පුන දෙසනං ආරභි. තත්ථ අජ්ඣත්තිකානීති අජ්ඣත්තජ්ඣත්තිකානි. බාහිරානීති ¶ තතො අජ්ඣත්තජ්ඣත්තතො බහිභූතානි. විත්ථාරතො පන ආයතනකථා විසුද්ධිමග්ගෙ කථිතාව. විඤ්ඤාණකායාති විඤ්ඤාණසමූහා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති චක්ඛුපසාදනිස්සිතං කුසලාකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණං. එස නයො සබ්බත්ථ. චක්ඛුසම්ඵස්සොති චක්ඛුනිස්සිතො සම්ඵස්සො. සොතසම්ඵස්සාදීසුපි එසෙව නයො. මනොසම්ඵස්සොති ඉමෙ දස සම්ඵස්සෙ ඨපෙත්වා සෙසො සබ්බො මනොසම්ඵස්සො නාම. වෙදනාඡක්කම්පි එතෙනෙව නයෙන වෙදිතබ්බං. රූපසඤ්ඤාති රූපං ¶ ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නා සඤ්ඤා. එතෙනුපායෙන සෙසාපි වෙදිතබ්බා. චෙතනාඡක්කෙපි එසෙව නයො. තථා තණ්හාඡක්කෙ.

අගාරවොති ¶ ගාරවවිරහිතො. අප්පතිස්සොති අප්පතිස්සයො අනීචවුත්ති. එත්ථ පන යො භික්ඛු සත්ථරි ධරමානෙ තීසු කාලෙසු උපට්ඨානං න යාති. සත්ථරි අනුපාහනෙ චඞ්කමන්තෙ සඋපාහනො චඞ්කමති, නීචෙ චඞ්කමන්තෙ උච්චෙ චඞ්කමති, හෙට්ඨා වසන්තෙ උපරි වසති, සත්ථුදස්සනට්ඨානෙ උභො අංසෙ පාරුපති, ඡත්තං ධාරෙති, උපාහනං ධාරෙති, නහායති, උච්චාරං වා පස්සාවං වා කරොති. පරිනිබ්බුතෙ පන චෙතියං වන්දිතුං න ගච්ඡති, චෙතියස්ස පඤ්ඤායනට්ඨානෙ සත්ථුදස්සනට්ඨානෙ වුත්තං සබ්බං කරොති, අයං සත්ථරි අගාරවො නාම. යො පන ධම්මස්සවනෙ සංඝුට්ඨෙ සක්කච්චං න ගච්ඡති, සක්කච්චං ධම්මං න සුණාති, සමුල්ලපන්තො නිසීදති, සක්කච්චං න ගණ්හාති, න වාචෙති, අයං ධම්මෙ අගාරවො නාම. යො පන ථෙරෙන භික්ඛුනා අනජ්ඣිට්ඨො ධම්මං දෙසෙති, නිසීදති, පඤ්හං කථෙති, වුඩ්ඪෙ භික්ඛූ ඝට්ටෙන්තො ගච්ඡති, තිට්ඨති, නිසීදති, දුස්සපල්ලත්ථිකං වා හත්ථපල්ලත්ථිකං වා කරොති, සඞ්ඝමජ්ඣෙ උභො අංසෙ පාරුපති, ඡත්තුපාහනං ධාරෙති, අයං සඞ්ඝෙ අගාරවො නාම. එකභික්ඛුස්මිම්පි හි අගාරවෙ කතෙ සඞ්ඝෙ අගාරවො කතොව හොති. තිස්සො සික්ඛා පන අපූරයමානොව සික්ඛාය අගාරවො නාම. අප්පමාදලක්ඛණං අනනුබ්රූහයමානො අප්පමාදෙ අගාරවො නාම. දුවිධම්පි පටිසන්ථාරං අකරොන්තො පටිසන්ථාරෙ අගාරවො නාම. ඡ ගාරවා වුත්තප්පටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බා.

සොමනස්සූපවිචාරාති ¶ සොමනස්සසම්පයුත්තා විචාරා. සොමනස්සට්ඨානියන්ති සොමනස්සකාරණභූතං. උපවිචරතීති විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විචාරෙන පරිච්ඡින්දති. එස නයො සබ්බත්ථ. දොමනස්සූපවිචාරාපි එවමෙව වෙදිතබ්බා. තථා උපෙක්ඛූපවිචාරා. සාරණීයධම්මා හෙට්ඨා විත්ථාරිතා. දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතොති ඉමිනා පන පදෙන කොසම්බකසුත්තෙ පඨමමග්ගො කථිතො. ඉධ චත්තාරොපි මග්ගා.

විවාදමූලඡක්කවණ්ණනා

325. විවාදමූලානීති විවාදස්ස මූලානි. කොධනොති කුජ්ඣනලක්ඛණෙන කොධෙන සමන්නාගතො. උපනාහීති වෙරඅප්පටිනිස්සග්ගලක්ඛණෙන උපනාහෙන සමන්නාගතො. අහිතාය දුක්ඛාය දෙවමනුස්සානන්ති ද්වින්නං භික්ඛූනං විවාදො කථං දෙවමනුස්සානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තති. කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ විය ද්වීසු භික්ඛූසු විවාදං ආපන්නෙසු තස්මිං විහාරෙ ¶ තෙසං අන්තෙවාසිකා ¶ විවදන්ති. තෙසං ඔවාදං ගණ්හන්තො භික්ඛුනිසඞ්ඝො විවදති. තතො තෙසං උපට්ඨාකා විවදන්ති. අථ මනුස්සානං ආරක්ඛදෙවතා ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. තත්ථ ධම්මවාදීනං ආරක්ඛදෙවතා ධම්මවාදිනියො හොන්ති අධම්මවාදීනං අධම්මවාදිනියො. තතො ආරක්ඛදෙවතානං මිත්තා භුම්මා දෙවතා භිජ්ජන්ති. එවං පරම්පරා යාව බ්රහ්මලොකා ඨපෙත්වා අරියසාවකෙ සබ්බෙ දෙවමනුස්සා ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. ධම්මවාදීහි පන අධම්මවාදිනොව බහුතරා හොන්ති. තතො ‘‘යං බහුකෙහි ගහිතං, තං තච්ඡ’’න්ති ධම්මං විස්සජ්ජෙත්වා බහුතරාව අධම්මං ගණ්හන්ති. තෙ අධම්මං පුරක්ඛත්වා වදන්තා අපායෙසු නිබ්බත්තන්ති. එවං ද්වින්නං භික්ඛූනං විවාදො දෙවමනුස්සානං අහිතාය දුක්ඛාය හොති.

අජ්ඣත්තං වාති තුම්හාකං අබ්භන්තරපරිසාය. බහිද්ධා වාති පරෙසං පරිසාය.

මක්ඛීති පරෙසං ගුණමක්ඛනලක්ඛණෙන මක්ඛෙන සමන්නාගතො. පළාසීති යුගග්ගාහලක්ඛණෙන පළාසෙන සමන්නාගතො. ඉස්සුකීති පරසක්කාරාදීනි ඉස්සායනලක්ඛණාය ඉස්සාය සමන්නාගතො. මච්ඡරීති ආවාසමච්ඡරියාදීහි සමන්නාගතො. සඨොති කෙරාටිකො. මායාවීති ¶ කතපාපපටිච්ඡාදකො. පාපිච්ඡොති අසන්තසම්භාවනිච්ඡකො දුස්සීලො. මිච්ඡාදිට්ඨීති නත්ථිකවාදී අහෙතුකවාදී අකිරියවාදී. සන්දිට්ඨිපරාමාසීති සයං දිට්ඨිමෙව පරාමසති. ආධානග්ගාහීති දළ්හග්ගාහී. දුප්පටිනිස්සග්ගීති න සක්කා හොති ගහිතං විස්සජ්ජාපෙතුං.

පථවීධාතූති පතිට්ඨාධාතු. ආපොධාතූති ආබන්ධනධාතු. තෙජොධාතූති පරිපාචනධාතු. වායොධාතූති විත්ථම්භනධාතු. ආකාසධාතූති අසම්ඵුට්ඨධාතු. විඤ්ඤාණධාතූති විජානනධාතු.

නිස්සරණියඡක්කවණ්ණනා

326. නිස්සරණියා ධාතුයොති නිස්සටධාතුයොව. පරියාදාය තිට්ඨතීති පරියාදියිත්වා හාපෙත්වා තිට්ඨති. ‘මා හෙවන්තිස්ස වචනීයො’ති යස්මා අභූතං බ්යාකරණං බ්යාකරොති, තස්මා මා එවං භණීති ¶ වත්තබ්බො. යදිදං මෙත්තාචෙතොවිමුත්තීති යා අයං මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, ඉදං නිස්සරණං බ්යාපාදස්ස, බ්යාපාදතො නිස්සටාති අත්ථො. යො පන මෙත්තාය තිකචතුක්කජ්ඣානතො වුට්ඨිතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා තතියමග්ගං පත්වා ‘‘පුන බ්යාපාදො නත්ථී’’ති තතියඵලෙන නිබ්බානං පස්සති, තස්ස චිත්තං අච්චන්තං නිස්සරණං බ්යාපාදස්ස. එතෙනුපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අනිමිත්තා ¶ චෙතොවිමුත්තීති අරහත්තඵලසමාපත්ති. සා හි රාගනිමිත්තාදීනඤ්චෙව රූපනිමිත්තාදීනඤ්ච නිච්චනිමිත්තාදීනඤ්ච අභාවා ‘‘අනිමිත්තා’’ති වුත්තා. නිමිත්තානුසාරීති වුත්තප්පභෙදං නිමිත්තං අනුසරතීති නිමිත්තානුසාරී.

අස්මීති අස්මිමානො. අයමහමස්මීති පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අයං නාම අහං අස්මීති එත්තාවතා අරහත්තං බ්යාකතං හොති. විචිකිච්ඡාකථංකථාසල්ලන්ති විචිකිච්ඡාභූතං කථංකථාසල්ලං. ‘මා හෙවන්තිස්ස වචනීයො’ති සචෙ තෙ පඨමමග්ගවජ්ඣා විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, අරහත්තබ්යාකරණං මිච්ඡා හොති, තස්මා මා අභූතං භණීති වාරෙතබ්බො. අස්මිමානසමුග්ඝාතොති අරහත්තමග්ගො. අරහත්තමග්ගඵලවසෙන හි නිබ්බානෙ දිට්ඨෙ පුන අස්මිමානො නත්ථීති අරහත්තමග්ගො අස්මිමානසමුග්ඝාතොති වුත්තො.

අනුත්තරියාදිඡක්කවණ්ණනා

327. අනුත්තරියානීති ¶ අනුත්තරානි ජෙට්ඨකානි. දස්සනෙසු අනුත්තරියං දස්සනානුත්තරියං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ හත්ථිරතනාදීනං දස්සනං න දස්සනානුත්තරියං, නිවිට්ඨසද්ධස්ස පන නිවිට්ඨපෙමවසෙන දසබලස්ස වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස වා කසිණාසුභනිමිත්තාදීනං වා අඤ්ඤතරස්ස දස්සනං දස්සනානුත්තරියං නාම. ඛත්තියාදීනං ගුණකථාසවනං න සවනානුත්තරියං, නිවිට්ඨසද්ධස්ස පන නිවිට්ඨපෙමවසෙන තිණ්ණං වා රතනානං ගුණකථාසවනං තෙපිටකබුද්ධවචනසවනං වා සවනානුත්තරියං නාම. මණිරතනාදිලාභො න ලාභානුත්තරියං, සත්තවිධඅරියධනලාභො පන ලාභානුත්තරියං නාම. හත්ථිසිප්පාදිසික්ඛනං න සික්ඛානුත්තරියං, සික්ඛත්තයපූරණං පන සික්ඛානුත්තරියං නාම. ඛත්තියාදීනං පාරිචරියා න පාරිචරියානුත්තරියං, තිණ්ණං පන රතනානං පාරිචරියා පාරිචරියානුත්තරියං නාම. ඛත්තියාදීනං ගුණානුස්සරණං නානුස්සතානුත්තරියං, තිණ්ණං පන රතනානං ගුණානුස්සරණං අනුස්සතානුත්තරියං නාම.

අනුස්සතියොව ¶ අනුස්සතිට්ඨානානි නාම. බුද්ධානුස්සතීති බුද්ධස්ස ගුණානුස්සරණං. එවං අනුස්සරතො හි පීති උප්පජ්ජති. සො තං පීතිං ඛයතො වයතො පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. උපචාරකම්මට්ඨානං නාමෙතං ගිහීනම්පි ලබ්භති, එස නයො සබ්බත්ථ. විත්ථාරකථා පනෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

සතතවිහාරඡක්කවණ්ණනා

328. සතතවිහාරාති ¶ ඛීණාසවස්ස නිච්චවිහාරා. චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛුද්වාරාරම්මණෙ ආපාථගතෙ තං රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිස්වා ජවනක්ඛණෙ ඉට්ඨෙ අරජ්ජන්තො නෙව සුමනො හොති, අනිට්ඨෙ අදුස්සන්තො න දුම්මනො. අසමපෙක්ඛනෙ මොහං අනුප්පාදෙන්තො උපෙක්ඛකො විහරති මජ්ඣත්තො, සතියා යුත්තත්තා සතො, සම්පජඤ්ඤෙන යුත්තත්තා සම්පජානො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ඉති ඡසුපි ද්වාරෙසු උපෙක්ඛකො විහරතීති ඉමිනා ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා කථිතා. සම්පජානොති වචනතො පන චත්තාරි ඤාණසම්පයුත්තචිත්තානි ලබ්භන්ති. සතතවිහාරාති වචනතො අට්ඨපි මහාචිත්තානි ලබ්භන්ති අරජ්ජන්තො අදුස්සන්තොති වචනතො දසපි චිත්තානි ලබ්භන්ති. සොමනස්සං කථං ලබ්භතීති චෙ ආසෙවනතො ලබ්භති.

අභිජාතිඡක්කවණ්ණනා

329. අභිජාතියොති ¶ ජාතියො. කණ්හාභිජාතිකො සමානොති කණ්හෙ නීචකුලෙ ජාතො හුත්වා. කණ්හං ධම්මං අභිජායතීති කාළකං දසදුස්සීල්යධම්මං පසවති කරොති. සො තං අභිජායිත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තති. සුක්කං ධම්මන්ති අහං පුබ්බෙපි පුඤ්ඤානං අකතත්තා නීචකුලෙ නිබ්බත්තො. ඉදානි පුඤ්ඤං කරොමීති පුඤ්ඤසඞ්ඛාතං පණ්ඩරං ධම්මං අභිජායති. සො තෙන සග්ගෙ නිබ්බත්තති. අකණ්හං අසුක්කං නිබ්බානන්ති නිබ්බානඤ්හි සචෙ කණ්හං භවෙය්ය, කණ්හවිපාකං දදෙය්ය. සචෙ සුක්කං, සුක්කවිපාකං දදෙය්ය. ද්වින්නම්පි අප්පදානතො පන ‘‘අකණ්හං අසුක්ක’’න්ති වුත්තං. නිබ්බානඤ්ච නාම ඉමස්මිං අත්ථෙ අරහත්තං අධිප්පෙතං. තඤ්හි කිලෙසනිබ්බානන්තෙ ජාතත්තා නිබ්බානං නාම. තං එස අභිජායති පසවති කරොති. සුක්කාභිජාතිකො සමානොති සුක්කෙ උච්චකුලෙ ජාතො හුත්වා. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

නිබ්බෙධභාගියඡක්කවණ්ණනා

නිබ්බෙධභාගියාති ¶ නිබ්බෙධො වුච්චති නිබ්බානං, තං භජන්ති උපගච්ඡන්තීති නිබ්බෙධභාගියා. අනිච්චසඤ්ඤාදයො පඤ්චකෙ වුත්තා. නිරොධානුපස්සනාඤාණෙ සඤ්ඤා නිරොධසඤ්ඤා නාම.

‘‘ඉමෙ ¶ ඛො, ආවුසො’’තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති ද්වාවීසතියා ඡක්කානං වසෙන බාත්තිංසසතපඤ්හෙ කථෙන්තො ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

ඡක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සත්තකවණ්ණනා

330. ඉති ඡක්කවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි සත්තකවසෙන දස්සෙතුං පුන දෙසනං ආරභි.

තත්ථ සම්පත්තිපටිලාභට්ඨෙන සද්ධාව ධනං සද්ධාධනං. එස නයො සබ්බත්ථ. පඤ්ඤාධනං පනෙත්ථ සබ්බසෙට්ඨං. පඤ්ඤාය හි ඨත්වා තීණි සුචරිතානි පඤ්චසීලානි දසසීලානි පූරෙත්වා සග්ගූපගා හොන්ති, සාවකපාරමීඤාණං, පච්චෙකබොධිඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්ච පටිවිජ්ඣන්ති. ඉමාසං සම්පත්තීනං පටිලාභකාරණතො පඤ්ඤා ‘‘ධන’’න්ති වුත්තා. සත්තපි චෙතානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානෙව කථිතානි. බොජ්ඣඞ්ගකථා කථිතාව.

සමාධිපරික්ඛාරාති ¶ සමාධිපරිවාරා. සම්මාදිට්ඨාදීනි වුත්තත්ථානෙව. ඉමෙපි සත්ත පරික්ඛාරා ලොකියලොකුත්තරාව කථිතා.

අසතං ධම්මා අසන්තා වා ධම්මා ලාමකා ධම්මාති අසද්ධම්මා. විපරියායෙන සද්ධම්මා වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව. සද්ධම්මෙසු පන සද්ධාදයො සබ්බෙපි විපස්සකස්සෙව කථිතා. තෙසුපි පඤ්ඤා ලොකියලොකුත්තරා. අයං විසෙසො.

සප්පුරිසානං ධම්මාති සප්පුරිසධම්මා. තත්ථ සුත්තගෙය්යාදිකං ධම්මං ජානාතීති ධම්මඤ්ඤූ. තස්ස තස්සෙව භාසිතස්ස අත්ථං ජානාතීති අත්ථඤ්ඤූ. ‘‘එත්තකොම්හි සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤායා’’ති එවං අත්තානං ජානාතීති අත්තඤ්ඤූ. පටිග්ගහණපරිභොගෙසු මත්තං ජානාතීති මත්තඤ්ඤූ. අයං ¶ කාලො උද්දෙසස්ස, අයං කාලො පරිපුච්ඡාය, අයං කාලො යොගස්ස අධිගමායාති එවං කාලං ජානාතීති කාලඤ්ඤූ. එත්ථ ච පඤ්ච වස්සානි උද්දෙසස්ස කාලො. දස ¶ පරිපුච්ඡාය. ඉදං අතිසම්බාධං. දස වස්සානි පන උද්දෙසස්ස කාලො. වීසති පරිපුච්ඡාය. තතො පරං යොගෙ කම්මං කාතබ්බං. අට්ඨවිධං පරිසං ජානාතීති පරිසඤ්ඤූ. සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බං පුග්ගලං ජානාතීති පුග්ගලඤ්ඤූ.

331. නිද්දසවත්ථූනීති නිද්දසාදිවත්ථූනි. නිද්දසො භික්ඛු, නිබ්බීසො, නිත්තිංසො, නිච්චත්තාලීසො, නිප්පඤ්ඤාසො භික්ඛූති එවං වචනකාරණානි. අයං කිර පඤ්හො තිත්ථියසමයෙ උප්පන්නො. තිත්ථියා හි දසවස්සකාලෙ මතං නිගණ්ඨං නිද්දසොති වදන්ති. සො කිර පුන දසවස්සො න හොති. න කෙවලඤ්ච දසවස්සොව. නවවස්සොපි…පෙ… එකවස්සොපි න හොති. එතෙනෙව නයෙන වීසතිවස්සාදිකාලෙපි මතං නිබ්බීසො, නිත්තිංසො, නිච්චත්තාලීසො, නිප්පඤ්ඤාසොති වදන්ති. ආයස්මා ආනන්දො ගාමෙ විචරන්තො තං කථං සුත්වා විහාරං ගන්ත්වා භගවතො ආරොචෙසි. භගවා ආහ –

‘‘න ඉදං, ආනන්ද, තිත්ථියානං අධිවචනං මම සාසනෙ ඛීණාසවස්සෙතං අධිවචනං. ඛීණාසවො හි දසවස්සකාලෙ පරිනිබ්බුතො පුන දසවස්සො න හොති. න කෙවලඤ්ච දසවස්සොව, නවවස්සොපි…පෙ… එකවස්සොපි. න කෙවලඤ්ච එකවස්සොව, දසමාසිකොපි…පෙ… එකමාසිකොපි. එකදිවසිකොපි. එකමුහුත්තොපි න හොති එව. කස්මා? පුන පටිසන්ධියා අභාවා. නිබ්බීසාදීසුපි එසෙව නයො. ඉති භගවා මම සාසනෙ ඛීණාසවස්සෙතං අධිවචන’’න්ති ¶ –

වත්වා යෙහි කාරණෙහි සො නිද්දසො හොති, තානි දස්සෙතුං සත්ත නිද්දසවත්ථූනි දෙසෙති. ථෙරොපි තමෙව දෙසනං උද්ධරිත්වා සත්ත නිද්දසවත්ථූනි ඉධාවුසො, භික්ඛු, සික්ඛාසමාදානෙතිආදිමාහ. තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. සික්ඛාසමාදානෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොතීති සික්ඛත්තයපූරණෙ බහලච්ඡන්දො හොති. ආයතිඤ්ච සික්ඛාසමාදානෙ අවිගතපෙමොති ¶ අනාගතෙ පුනදිවසාදීසුපි සික්ඛාපූරණෙ අවිගතපෙමෙන සමන්නාගතො හොති. ධම්මනිසන්තියාති ධම්මනිසාමනාය. විපස්සනායෙතං අධිවචනං. ඉච්ඡාවිනයෙති තණ්හාවිනයනෙ. පටිසල්ලානෙති එකීභාවෙ. වීරියාරම්භෙති කායිකචෙතසිකස්ස වීරියස්ස පූරණෙ. සතිනෙපක්කෙති සතියඤ්චෙව නෙපක්කභාවෙ ච. දිට්ඨිපටිවෙධෙති මග්ගදස්සනෙ. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

සඤ්ඤාසු අසුභානුපස්සනාඤාණෙ සඤ්ඤා අසුභසඤ්ඤා. ආදීනවානුපස්සනාඤාණෙ සඤ්ඤා ආදීනවසඤ්ඤා නාම. සෙසා හෙට්ඨා වුත්තා එව. බලසත්තකවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තකපුග්ගලසත්තකානි වුත්තනයානෙව ¶ . අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයන්තීති අනුසයා. ථාමගතො කාමරාගො කාමරාගානුසයො. එස නයො සබ්බත්ථ. සංයොජනසත්තකං උත්තානත්ථමෙව.

අධිකරණසමථසත්තකවණ්ණනා

අධිකරණසමථෙසු අධිකරණානි සමෙන්ති වූපසමෙන්තීති අධිකරණසමථා. උප්පන්නුප්පන්නානන්ති උප්පන්නානං උප්පන්නානං. අධිකරණානන්ති විවාදාධිකරණං අනුවාදාධිකරණං ආපත්තාධිකරණං කිච්චාධිකරණන්ති ඉමෙසං චතුන්නං. සමථාය වූපසමායාති සමථත්ථඤ්චෙව වූපසමනත්ථඤ්ච. සම්මුඛාවිනයො දාතබ්බො…පෙ… තිණවත්ථාරකොති ඉමෙ සත්ත සමථා දාතබ්බා.

තත්රායං විනිච්ඡයනයො. අධිකරණෙසු තාව ධම්මොති වා අධම්මොති වා අට්ඨාරසහි වත්ථූහි විවදන්තානං භික්ඛූනං යො විවාදො, ඉදං විවාදාධිකරණං නාම. සීලවිපත්තියා ¶ වා ආචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තියා වා අනුවදන්තානං අනුවාදො උපවදනා චෙව චොදනා ච, ඉදං අනුවාදාධිකරණං නාම. මාතිකාය ආගතා පඤ්ච, විභඞ්ගෙ ද්වෙති සත්තපි ආපත්තික්ඛන්ධා, ඉදං ආපත්තාධිකරණං නාම. සඞ්ඝස්ස අපලොකනාදීනං චතුන්නං කම්මානං කරණං, ඉදං කිච්චාධිකරණං නාම.

තත්ථ විවාදාධිකරණං ද්වීහි සමථෙහි සම්මති සම්මුඛාවිනයෙන ච යෙභුය්යසිකාය ච. සම්මුඛාවිනයෙනෙව සම්මමානං යස්මිං විහාරෙ උප්පන්නං තස්මිංයෙව වා අඤ්ඤත්ථ වූපසමෙතුං ගච්ඡන්තානං අන්තරාමග්ගෙ වා යත්ථ ගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස නිය්යාතිතං තත්ථ සඞ්ඝෙන වා සඞ්ඝෙ වූපසමෙතුං අසක්කොන්තෙ තත්ථෙව ¶ උබ්බාහිකාය සම්මතපුග්ගලෙහි වා විනිච්ඡිතං සම්මති. එවං සම්මමානෙ ච පනෙතස්මිං යා සඞ්ඝසම්මුඛතා ධම්මසම්මුඛතා විනයසම්මුඛතා පුග්ගලසම්මුඛතා, අයං සම්මුඛාවිනයො නාම.

තත්ථ ච කාරකසඞ්ඝස්ස සඞ්ඝසාමග්ගිවසෙන සම්මුඛීභාවො සඞ්ඝසම්මුඛතා. සමෙතබ්බස්ස වත්ථුනො භූතතා ධම්මසම්මුඛතා. යථා තං සමෙතබ්බං, තථෙව සම්මනං විනයසම්මුඛතා. යො ච විවදති, යෙන ච විවදති, තෙසං උභින්නං අත්ථපච්චත්ථිකානං සම්මුඛීභාවො පුග්ගලසම්මුඛතා. උබ්බාහිකාය වූපසමෙ පනෙත්ථ සඞ්ඝසම්මුඛතා පරිහායති. එවං තාව සම්මුඛාවිනයෙනෙව සම්මති.

සචෙ ¶ පනෙවම්පි න සම්මති, අථ නං උබ්බාහිකාය සම්මතා භික්ඛූ ‘‘න මයං සක්කොම වූපසමෙතු’’න්ති සඞ්ඝස්සෙව නිය්යාතෙන්ති, තතො සඞ්ඝො පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං භික්ඛුං සලාකග්ගාහාපකං සම්මන්නති. තෙන ගුළ්හකවිවටකසකණ්ණජප්පකෙසු තීසු සලාකග්ගාහෙසු අඤ්ඤතරවසෙන සලාකං ගාහාපෙත්වා සන්නිපතිතපරිසාය ධම්මවාදීනං යෙභුය්යතාය යථා තෙ ධම්මවාදිනො වදන්ති, එවං වූපසන්තං අධිකරණං සම්මුඛාවිනයෙන ච යෙභුය්යසිකාය ච වූපසන්තං හොති.

තත්ථ සම්මුඛාවිනයො වුත්තනයො එව. යං පන යෙභුය්යසිකාකම්මස්ස කරණං, අයං යෙභුය්යසිකා නාම. එවං විවාදාධිකරණං ද්වීහි සමථෙහි සම්මති. අනුවාදාධිකරණං චතූහි සමථෙහි සම්මති – සම්මුඛාවිනයෙන ¶ ච සතිවිනයෙන ච අමූළ්හවිනයෙන ච තස්සපාපියසිකාය ච. සම්මුඛාවිනයෙනෙව සම්මමානං යො ච අනුවදති, යඤ්ච අනුවදති, තෙසං වචනං සුත්වා සචෙ කාචි ආපත්ති නත්ථි, උභො ඛමාපෙත්වා, සචෙ අත්ථි, අයං නාමෙත්ථ ආපත්තීති එවං විනිච්ඡිතං වූපසම්මති. තත්ථ සම්මුඛාවිනයලක්ඛණං වුත්තනයමෙව. යදා පන ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අමූලිකාය සීලවිපත්තියා අනුද්ධංසිතස්ස සතිවිනයං යාචමානස්ස සඞ්ඝො ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන සතිවිනයං දෙති, තදා සම්මුඛාවිනයෙන ච සතිවිනයෙන ච වූපසන්තං හොති. දින්නෙ පන සතිවිනයෙ පුන තස්මිං පුග්ගලෙ කස්සචි අනුවාදො න රුහති.

යදා උම්මත්තකො භික්ඛු උම්මාදවසෙන අස්සාමණකෙ අජ්ඣාචාරෙ ‘‘සරතායස්මා එවරූපිං ආපත්ති’’න්ති භික්ඛූහි චොදියමානො ‘‘උම්මත්තකෙන මෙ ¶ , ආවුසො, එතං කතං, නාහං තං සරාමී’’ති භණන්තොපි භික්ඛූහි චොදියමානොව පුන අචොදනත්ථාය අමූළ්හවිනයං යාචති, සඞ්ඝො චස්ස ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන අමූළ්හවිනයං දෙති, තදා සම්මුඛාවිනයෙන ච අමූළ්හවිනයෙන ච වූපසන්තං හොති. දින්නෙ පන අමූළ්හවිනයෙ පුන තස්මිං පුග්ගලෙ කස්සචි තප්පච්චයා අනුවාදො න රුහති.

යදා පන පාරාජිකෙන වා පාරාජිකසාමන්තෙන වා චොදියමානස්ස අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරතො පාපුස්සන්නතාය පාපියස්ස පුග්ගලස්ස ‘‘සචායං අච්ඡින්නමූලො භවිස්සති, සම්මා වත්තිත්වා ඔසාරණං ලභිස්සති. සචෙ ඡින්නමූලො අයමෙවස්ස නාසනා භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො සඞ්ඝො ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන තස්සපාපියසිකං කරොති, තදා සම්මුඛාවිනයෙන ච තස්සපාපියසිකාය ච වූපසන්තං හොතීති. එවං අනුවාදාධිකරණං චතූහි සමථෙහි සම්මති. ආපත්තාධිකරණං තීහි සමථෙහි සම්මති සම්මුඛාවිනයෙන ච පටිඤ්ඤාතකරණෙන ච තිණවත්ථාරකෙන ච. තස්ස සම්මුඛාවිනයෙනෙව වූපසමො නත්ථි. යදා පන එකස්ස වා භික්ඛුනො ¶ සන්තිකෙ සඞ්ඝගණමජ්ඣෙසු වා භික්ඛු ලහුකං ආපත්තිං දෙසෙති, තදා ආපත්තාධිකරණං සම්මුඛාවිනයෙන ච පටිඤ්ඤාතකරණෙන ච වූපසම්මති.

තත්ථ සම්මුඛාවිනයෙ තාව යො ච දෙසෙති, යස්ස ච දෙසෙති, තෙසං සම්මුඛීභාවො පුග්ගලසම්මුඛතා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

පුග්ගලස්ස ගණස්ස ච දෙසනාකාලෙ සඞ්ඝසම්මුඛතා පරිහායති. යා පනෙත්ථ අහං, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ¶ ආපන්නොති ච ආම, පස්සාමීති ච පටිඤ්ඤා, තාය පටිඤ්ඤාය ‘‘ආයතිං සංවරෙය්යාසී’’ති කරණං, තං පටිඤ්ඤාතකරණං නාම. සඞ්ඝාදිසෙසෙ හි පරිවාසාදියාචනා පටිඤ්ඤා. පරිවාසාදීනං දානං පටිඤ්ඤාතකරණං නාම. ද්වෙ පක්ඛජාතා පන භණ්ඩනකාරකා භික්ඛූ බහුං අස්සාමණකං අජ්ඣාචරිත්වා පුන ලජ්ජිධම්මෙ උප්පන්නෙ සචෙ මයං ඉමාහි ආපත්තීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං කාරෙස්සාම, සියාපි තං අධිකරණං කක්ඛළත්තාය සංවත්තෙය්යාති අඤ්ඤමඤ්ඤං ආපත්තියා කාරාපනෙ දොසං දිස්වා යදා තිණවත්ථාරකකම්මං කරොන්ති, තදා ආපත්තාධිකරණං සම්මුඛාවිනයෙන ච තිණවත්ථාරකෙන ච සම්මති.

තත්ථ හි යත්තකා හත්ථපාසූපගතා ‘‘න මෙතං ඛමතී’’ති එවං දිට්ඨාවිකම්මං අකත්වා නිද්දම්පි ඔක්කන්තා හොන්ති, සබ්බෙසං ඨපෙත්වා ථුල්ලවජ්ජඤ්ච ගිහිපටිසංයුත්තඤ්ච ¶ සබ්බාපත්තියො වුට්ඨහන්ති, එවං ආපත්තාධිකරණං තීහි සමථෙහි සම්මති. කිච්චාධිකරණං එකෙන සමථෙන සම්මති සම්මුඛාවිනයෙනෙව. ඉමානි චත්තාරි අධිකරණානි යථානුරූපං ඉමෙහි සත්තහි සමථෙහි සම්මන්ති. තෙන වුත්තං – උප්පන්නුප්පන්නානං අධිකරණානං සමථාය වූපසමාය සම්මුඛාවිනයො දාතබ්බො…පෙ… තිණවත්ථාරකොති. අයමෙත්ථ විනිච්ඡයනයො. විත්ථාරො පන සමථක්ඛන්ධකෙ ආගතොයෙව. විනිච්ඡයොපිස්ස සමන්තපාසාදිකායං වුත්තො.

‘‘ඉමෙ ඛො, ආවුසො’’තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති චුද්දසන්නං සත්තකානං වසෙන අට්ඨනවුති පඤ්හෙ කථෙන්තො ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

සත්තකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨකවණ්ණනා

333. ඉති ¶ සත්තකවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි අට්ඨකවසෙන දස්සෙතුං පුන දෙසනං ආරභි. තත්ථ මිච්ඡත්තාති අයාථාවා මිච්ඡාසභාවා. සම්මත්තාති යාථාවා සම්මාසභාවා.

334. කුසීතවත්ථූනීති කුසීතස්ස අලසස්ස වත්ථූනි පතිට්ඨා කොසජ්ජකාරණානීති අත්ථො. කම්මං කත්තබ්බං හොතීති චීවරවිචාරණාදිකම්මං කාතබ්බං හොති. න වීරියං ආරභතීති දුවිධම්පි වීරියං නාරභති. අප්පත්තස්සාති ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලධම්මස්ස අප්පත්තස්ස පත්තියා. අනධිගතස්සාති ¶ තස්සෙව අනධිගතස්ස අධිගමත්ථාය. අසච්ඡිකතස්සාති තස්සෙව අපච්චක්ඛකතස්ස සච්ඡිකරණත්ථාය. ඉදං පඨමන්ති ඉදං හන්දාහං නිපජ්ජාමීති එවං ඔසීදනං පඨමං කුසීතවත්ථු. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘මාසාචිතං මඤ්ඤෙ’’ති එත්ථ පන මාසාචිතං නාම තින්තමාසො. යථා තින්තමාසො ගරුකො හොති, එවං ගරුකොති අධිප්පායො. ගිලානා වුට්ඨිතො හොතීති ගිලානො හුත්වා පච්ඡා වුට්ඨිතො හොති.

335. ආරම්භවත්ථූනීති වීරියකාරණානි. තෙසම්පි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

336. දානවත්ථූනීති ¶ දානකාරණානි. ආසජ්ජ දානං දෙතීති පත්වා දානං දෙති. ආගතං දිස්වාව මුහුත්තංයෙව නිසීදාපෙත්වා සක්කාරං කත්වා දානං දෙති, දස්සාමි දස්සාමීති න කිලමෙති. ඉති එත්ථ ආසාදනං දානකාරණං නාම හොති. භයා දානං දෙතීතිආදීසුපි භයාදීනි දානකාරණානීති වෙදිතබ්බානි. තත්ථ භයං නාම අයං අදායකො අකාරකොති ගරහාභයං වා අපායභයං වා. අදාසි මෙති මය්හං පුබ්බෙ එස ඉදං නාම අදාසීති දෙති. දස්සති මෙති අනාගතෙ ඉදං නාම දස්සතීති දෙති. සාහු දානන්ති දානං නාම සාධු සුන්දරං, බුද්ධාදීහි පණ්ඩිතෙහි පසත්ථන්ති දෙති. චිත්තාලඞ්කාරචිත්තපරික්ඛාරත්ථං දානං දෙතීති සමථවිපස්සනාචිත්තස්ස අලඞ්කාරත්ථඤ්චෙව පරිවාරත්ථඤ්ච දෙති. දානඤ්හි චිත්තං මුදුකං කරොති. යෙන ලද්ධං හොති, සොපි ලද්ධං මෙති මුදුචිත්තො හොති, යෙන දින්නං, සොපි දින්නං මයාති මුදුචිත්තො හොති, ඉති උභින්නම්පි චිත්තං මුදුකං කරොති, තෙනෙව ‘‘අදන්තදමනං දාන’’න්ති වුච්චති. යථාහ –

‘‘අදන්තදමනං දානං, අදානං දන්තදූසකං;

දානෙන පියවාචාය, උන්නමන්ති නමන්ති චා’’ති.

ඉමෙසු ¶ ¶ පන අට්ඨසු දානෙසු චිත්තාලඞ්කාරදානමෙව උත්තමං.

337. දානූපපත්තියොති දානපච්චයා උපපත්තියො. දහතීති ඨපෙති. අධිට්ඨාතීති තස්සෙව වෙවචනං. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති. හීනෙ විමුත්තන්ති හීනෙසු පඤ්චකාමගුණෙසු විමුත්තං. උත්තරි අභාවිතන්ති තතො උත්තරි මග්ගඵලත්ථාය අභාවිතං. තත්රූපපත්තියා සංවත්තතීති යං පත්ථෙත්වා කුසලං කතං, තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තනත්ථාය සංවත්තති.

වීතරාගස්සාති මග්ගෙන වා සමුච්ඡින්නරාගස්ස සමාපත්තියා වා වික්ඛම්භිතරාගස්ස. දානමත්තෙනෙව හි බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිතුං න සක්කා. දානං පන සමාධිවිපස්සනාචිත්තස්ස අලඞ්කාරො පරිවාරො හොති. තතො දානෙන මුදුචිත්තො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති. තෙන වුත්තං ‘‘වීතරාගස්ස නො සරාගස්සා’’ති.

ඛත්තියානං පරිසා ඛත්තියපරිසා, සමූහොති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ.

ලොකස්ස ¶ ධම්මා ලොකධම්මා. එතෙහි මුත්තො නාම නත්ථි, බුද්ධානම්පි හොන්තියෙව. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘අට්ඨිමෙ, භික්ඛවෙ, ලොකධම්මා ලොකං අනුපරිවත්තන්ති, ලොකො ච අට්ඨ ලොකධම්මෙ අනුපරිවත්තතී’’ති (අ. නි. 8.5). ලාභො අලාභොති ලාභෙ ආගතෙ අලාභො ආගතො එවාති වෙදිතබ්බො. යසාදීසුපි එසෙව නයො.

338. අභිභායතනවිමොක්ඛකථා හෙට්ඨා කථිතා එව.

‘‘ඉමෙ ඛො, ආවුසො’’තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති එකාදසන්නං අට්ඨකානං වසෙන අට්ඨාසීති පඤ්හෙ කථෙන්තො ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

අට්ඨකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නවකවණ්ණනා

340. ඉති ¶ අට්ඨකවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි නවකවසෙන දස්සෙතුං පුන දෙසනං ආරභි. තත්ථ ආඝාතවත්ථූනීති ආඝාතකාරණානි. ආඝාතං බන්ධතීති කොපං බන්ධති කරොති උප්පාදෙති.

තං කුතෙත්ථ ලබ්භාති තං අනත්ථචරණං මා අහොසීති එතස්මිං පුග්ගලෙ කුතො ලබ්භා, කෙන කාරණෙන සක්කා ලද්ධුං ¶ ? පරො නාම පරස්ස අත්තනො චිත්තරුචියා අනත්ථං කරොතීති එවං චින්තෙත්වා ආඝාතං පටිවිනොදෙති. අථ වා සචාහං පටිකොපං කරෙය්යං, තං කොපකරණං එත්ථ පුග්ගලෙ කුතො ලබ්භා, කෙන කාරණෙන ලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. කුතො ලාභාතිපි පාඨො, සචාහං එත්ථ කොපං කරෙය්යං, තස්මිං මෙ කොපකරණෙ කුතො ලාභා, ලාභා නාම කෙ සියුන්ති අත්ථො. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ තන්ති නිපාතමත්තමෙව හොති.

341. සත්තාවාසාති සත්තානං ආවාසා, වසනට්ඨානානීති අත්ථො. තත්ථ සුද්ධාවාසාපි සත්තාවාසොව, අසබ්බකාලිකත්තා පන න ගහිතා. සුද්ධාවාසා හි බුද්ධානං ඛන්ධාවාරසදිසා. අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පෙ බුද්ධෙසු අනිබ්බත්තන්තෙසු ¶ තං ඨානං සුඤ්ඤං හොතීති අසබ්බකාලිකත්තා න ගහිතා. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

342. අක්ඛණෙසු ධම්මො ච දෙසියතීති චතුසච්චධම්මො දෙසියති. ඔපසමිකොති කිලෙසූපසමකරො. පරිනිබ්බානිකොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බානාවහො. සම්බොධගාමීති චතුමග්ගඤාණපටිවෙධගාමී. අඤ්ඤතරන්ති අසඤ්ඤභවං වා අරූපභවං වා.

343. අනුපුබ්බවිහාරාති අනුපටිපාටියා සමාපජ්ජිතබ්බවිහාරා.

344. අනුපුබ්බනිරොධාති අනුපටිපාටියා නිරොධා.

‘‘ඉමෙ, ඛො ආවුසො’’තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති ඡන්නං නවකානං වසෙන චතුපණ්ණාස පඤ්හෙ කථෙන්තො ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

නවකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දසකවණ්ණනා

345. ඉති ¶ නවකවසෙන සාමග්ගිරසං දස්සෙත්වා ඉදානි දසකවසෙන දස්සෙතුං පුන දෙසනං ආරභි. තත්ථ නාථකරණාති ‘‘සනාථා, භික්ඛවෙ, විහරථ මා අනාථා, දස ඉමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා නාථකරණා’’ති (අ. නි. 10.18) එවං අක්ඛාතා අත්තනො පතිට්ඨාකරා ධම්මා.

කල්යාණමිත්තොතිආදීසු සීලාදිගුණසම්පන්නා කල්යාණා අස්ස මිත්තාති කල්යාණමිත්තො. තෙ චස්ස ඨානනිසජ්ජාදීසු සහ අයනතො සහායාති කල්යාණසහායො. චිත්තෙන චෙව කායෙන ච කල්යාණමිත්තෙසු එව සම්පවඞ්කො ඔනතොති කල්යාණසම්පවඞ්කො. සුවචො ¶ හොතීති සුඛෙන වත්තබ්බො හොති සුඛෙන අනුසාසිතබ්බො. ඛමොති ගාළ්හෙන ඵරුසෙන කක්ඛළෙන වුච්චමානො ඛමති, න කුප්පති. පදක්ඛිණග්ගාහී අනුසාසනින්ති යථා එකච්චො ඔවදියමානො වාමතො ගණ්හාති, පටිප්ඵරති වා අසුණන්තො වා ගච්ඡති, එවං අකත්වා ‘‘ඔවදථ, භන්තෙ ¶ , අනුසාසථ, තුම්හෙසු අනොවදන්තෙසු කො අඤ්ඤො ඔවදිස්සතී’’ති පදක්ඛිණං ගණ්හාති.

උච්චාවචානීති උච්චානි ච අවචානි ච. කිං කරණීයානීති කිං කරොමීති එවං වත්වා කත්තබ්බකම්මානි. තත්ථ උච්චකම්මානි නාම චීවරස්ස කරණං රජනං චෙතියෙ සුධාකම්මං උපොසථාගාරචෙතියඝරබොධියඝරෙසු කත්තබ්බන්ති එවමාදි. අවචකම්මං නාම පාදධොවනමක්ඛනාදිඛුද්දකකම්මං. තත්රුපායායාති තත්රුපගමනීයා. අලං කාතුන්ති කාතුං සමත්ථො හොති. අලං සංවිධාතුන්ති විචාරෙතුං සමත්ථො.

ධම්මෙ අස්ස කාමො සිනෙහොති ධම්මකාමො, තෙපිටකං බුද්ධවචනං පියායතීති අත්ථො. පියසමුදාහාරොති පරස්මිං කථෙන්තෙ සක්කච්චං සුණාති, සයඤ්ච පරෙසං දෙසෙතුකාමො හොතීති අත්ථො. ‘‘අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ’’ති එත්ථ ධම්මො අභිධම්මො, විනයො අභිවිනයොති චතුක්කං වෙදිතබ්බං. තත්ථ ධම්මොති සුත්තන්තපිටකං. අභිධම්මොති සත්ත පකරණානි. විනයොති උභතොවිභඞ්ගා. අභිවිනයොති ඛන්ධකපරිවාරා. අථ වා සුත්තන්තපිටකම්පි අභිධම්මපිටකම්පි ධම්මො එව. මග්ගඵලානි අභිධම්මො. සකලං විනයපිටකං විනයො. කිලෙසවූපසමකාරණං අභිවිනයො. ඉති සබ්බස්මිම්පි එත්ථ ධම්මෙ අභිධම්මෙ විනයෙ අභිවිනයෙ ච. උළාරපාමොජ්ජොති බහුලපාමොජ්ජො හොතීති අත්ථො.

කුසලෙසු ¶ ධම්මෙසූති කාරණත්ථෙ භුම්මං, චතුභූමකකුසලධම්මකාරණා, තෙසං අධිගමත්ථාය අනික්ඛිත්තධුරො හොතීති අත්ථො.

346. කසිණදසකෙ සකලට්ඨෙන කසිණානි. තදාරම්මණානං ධම්මානං ඛෙත්තට්ඨෙන වා අධිට්ඨානට්ඨෙන වා ආයතනානි. උද්ධන්ති උපරි ගගනතලාභිමුඛං. අධොති ¶ හෙට්ඨා භූමිතලාභිමුඛං. තිරියන්ති ඛෙත්තමණ්ඩලමිව සමන්තා පරිච්ඡින්දිත්වා. එකච්චො හි උද්ධමෙව කසිණං වඩ්ඪෙති, එකච්චො අධො, එකච්චො සමන්තතො. තෙන තෙන වා කාරණෙන එවං පසාරෙති ආලොකමිව රූපදස්සනකාමො. තෙන වුත්තං ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්ජානාති උද්ධං අධො තිරිය’’න්ති. අද්වයන්ති ඉදං පන එකස්ස අඤ්ඤභාවානුපගමනත්ථං වුත්තං. යථා හි උදකං පවිට්ඨස්ස සබ්බදිසාසු උදකමෙව හොති, න අඤ්ඤං, එවමෙව පථවීකසිණං පථවීකසිණමෙව හොති ¶ , නත්ථි තස්ස අඤ්ඤො කසිණසම්භෙදොති. එස නයො සබ්බත්ථ. අප්පමාණන්ති ඉදං තස්ස තස්ස ඵරණඅප්පමාණවසෙන වුත්තං. තඤ්හි චෙතසා ඵරන්තො සකලමෙව ඵරති, න ‘‘අයමස්ස ආදි, ඉදං මජ්ඣ’’න්ති පමාණං ගණ්හාතීති. විඤ්ඤාණකසිණන්ති චෙත්ථ කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණං. තත්ථ කසිණවසෙන කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ කසිණුග්ඝාටිමාකාසවසෙන තත්ථ පවත්තවිඤ්ඤාණෙ උද්ධං අධො තිරියතා වෙදිතබ්බා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. කම්මට්ඨානභාවනානයෙන පනෙතානි පථවීකසිණාදීනි විත්ථාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තානෙව.

අකුසලකම්මපථදසකවණ්ණනා

347. කම්මපථෙසු කම්මානෙව සුගතිදුග්ගතීනං පථභූතත්තා කම්මපථා නාම. තෙසු පාණාතිපාතො අදින්නාදානං මුසාවාදාදයො ච චත්තාරො බ්රහ්මජාලෙ විත්ථාරිතා එව. කාමෙසුමිච්ඡාචාරොති එත්ථ පන කාමෙසූති මෙථුනසමාචාරෙසු මෙථුනවත්ථූසු වා. මිච්ඡාචාරොති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො.

තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතා, පිතුරක්ඛිතා, මාතාපිතුරක්ඛිතා, භාතුරක්ඛිතා, භගිනිරක්ඛිතා, ඤාතිරක්ඛිතා, ගොත්තරක්ඛිතා, ධම්මරක්ඛිතා, සාරක්ඛා, සපරිදණ්ඩාති මාතුරක්ඛිතාදයො දස. ධනක්කීතා, ඡන්දවාසිනී, භොගවාසිනී, පටවාසිනී, ඔදපත්තකිනී, ඔභතචුම්බටා, දාසී ච භරියා ච, කම්මකාරී ච භරියා ච, ධජාහටා, මුහුත්තිකාති එතා ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති. ඉත්ථීසු පන ද්වින්නං ¶ සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤෙ පුරිසා. ඉදං අගමනීයට්ඨානං නාම. සො පනෙස මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො. සීලාදිගුණසම්පන්නෙ ¶ මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා අගමනීයවත්ථු, තස්මිං සෙවනචිත්තං, සෙවනප්පයොගො, මග්ගෙනමග්ගප්පටිපත්තිඅධිවාසනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකො එව.

අභිජ්ඣායතීති අභිජ්ඣා, පරභණ්ඩාභිමුඛී හුත්වා තන්නින්නතාය පවත්තතීති අත්ථො. සා ‘‘අහො වත ඉදං මමස්සා’’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා පරභණ්ඩං, අත්තනො පරිණාමනඤ්ච. පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ¶ ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වතීදං මමස්සා’’ති අත්තනො න පරිණාමෙති.

හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති බ්යාපාදො. සො පරං විනාසාය මනොපදොසලක්ඛණො ඵරුසාවාචා විය අප්පසාවජ්ජො මහාසාවජ්ජො ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා පරසත්තො ච, තස්ස විනාසචින්තා ච. පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වතායං උච්ඡිජ්ඣෙය්ය විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස විනාසං න චින්තෙති.

යථාභුච්චගහණාභාවෙන මිච්ඡා පස්සතීති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා. සම්ඵප්පලාපො විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. අපිච අනියතා අප්පසාවජ්ජා, නියතා මහාසාවජ්ජා. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා වත්ථුනො ච ගහිතාකාරවිපරීතතා, යථා ච තං ගණ්හාති, තථාභාවෙන තස්සූපට්ඨානන්ති.

ඉමෙසං පන දසන්නං අකුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ධම්මතොති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාධම්මාව හොන්ති. අභිජ්ඣාදයො තයො චෙතනාසම්පයුත්තා.

කොට්ඨාසතොති පටිපාටියා සත්ත, මිච්ඡාදිට්ඨි චාති ඉමෙ අට්ඨ කම්මපථා එව හොන්ති, නො ¶ මූලානි. අභිජ්ඣාබ්යාපාදා කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා ලොභො අකුසලමූලං හොති. බ්යාපාදො දොසො අකුසලමූලං හොති.

ආරම්මණතොති පාණාතිපාතො ජීවිතින්ද්රියාරම්මණතො සඞ්ඛාරාරම්මණො හොති. අදින්නාදානං සත්තාරම්මණං වා සඞ්ඛාරාරම්මණං වා, මිච්ඡාචාරො ඵොට්ඨබ්බවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණො. ‘‘සත්තාරම්මණො’’තිපි එකෙ. මුසාවාදො සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා, තථා පිසුණවාචා. ඵරුසවාචා සත්තාරම්මණාව. සම්ඵප්පලාපො දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො ¶ වා. තථා අභිජ්ඣා. බ්යාපාදො සත්තාරම්මණොව. මිච්ඡාදිට්ඨි තෙභූමකධම්මවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණා.

වෙදනාතොති ¶ පාණාතිපාතො දුක්ඛවෙදනො හොති. කිඤ්චාපි හි රාජානො චොරං දිස්වා හසමානාපි ‘‘ගච්ඡථ නං ඝාතෙථා’’ති වදන්ති, සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන දුක්ඛසම්පයුත්තාව හොති. අදින්නාදානං තිවෙදනං. මිච්ඡාචාරො සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනො. සන්නිට්ඨාපකචිත්තෙ පන මජ්ඣත්තවෙදනො න හොති. මුසාවාදො තිවෙදනො. තථා පිසුණවාචා. ඵරුසවාචා දුක්ඛවෙදනා. සම්ඵප්පලාපො තිවෙදනො. අභිජ්ඣා සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනා තථා මිච්ඡාදිට්ඨි. බ්යාපාදො දුක්ඛවෙදනො.

මූලතොති පාණාතිපාතො දොසමොහවසෙන ද්විමූලකො හොති. අදින්නාදානං දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා. මිච්ඡාචාරො ලොභමොහවසෙන. මුසාවාදො දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා තථා පිසුණවාචා සම්ඵප්පලාපො ච. ඵරුසවාචා දොසමොහවසෙන. අභිජ්ඣා මොහවසෙන එකමූලා. තථා බ්යාපාදො. මිච්ඡාදිට්ඨි ලොභමොහවසෙන ද්විමූලාති.

කුසලකම්මපථදසකවණ්ණනා

පාණාතිපාතා වෙරමණිආදීනි සමාදානසම්පත්තසමුච්ඡෙදවිරතිවසෙන වෙදිතබ්බානි.

ධම්මතො පන එතෙසුපි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාපි වත්තන්ති විරතියොපි. අන්තෙ තයො චෙතනාසම්පයුත්තාව.

කොට්ඨාසතොති පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා එව, නො මූලානි. අන්තෙ තයො කම්මපථා චෙව මූලානි ¶ ච. අනභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා අලොභො කුසලමූලං හොති. අබ්යාපාදො අදොසො කුසලමූලං. සම්මාදිට්ඨි අමොහො කුසලමූලං.

ආරම්මණතොති පාණාතිපාතාදීනං ආරම්මණානෙව එතෙසං ආරම්මණානි. වීතික්කමිතබ්බතොයෙව හි වෙරමණී නාම හොති. යථා පන නිබ්බානාරම්මණො අරියමග්ගො කිලෙසෙ පජහති, එවං ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණාපෙතෙ කම්මපථා පාණාතිපාතාදීනි දුස්සීල්යානි පජහන්තීති වෙදිතබ්බා.

වෙදනාතොති ¶ සබ්බෙ සුඛවෙදනා හොන්ති මජ්ඣත්තවෙදනා වා. කුසලං පත්වා හි දුක්ඛවෙදනා නාම නත්ථි.

මූලතොති පටිපාටියා සත්ත ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභඅදොසඅමොහවසෙන තිමූලානි හොන්ති, ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලානි. අනභිජ්ඣා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලා, ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන එකමූලා. අලොභො පන අත්තනාව අත්තනො මූලං න හොති. අබ්යාපාදෙපි ¶ එසෙව නයො. සම්මාදිට්ඨි අලොභාදොසවසෙන ද්විමූලා එවාති.

අරියවාසදසකවණ්ණනා

348. අරියවාසාති අරියා එව වසිංසු වසන්ති වසිස්සන්ති එතෙසූති අරියවාසා. පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනොති පඤ්චහි අඞ්ගෙහි විප්පයුත්තොව හුත්වා ඛීණාසවො අවසි වසති වසිස්සතීති තස්මා අයං පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනතා, අරියස්ස වාසත්තා අරියවාසොති වුත්තො. එස නයො සබ්බත්ථ.

එවං ඛො, ආවුසො, භික්ඛු ඡළඞ්ගසමන්නාගතො හොතීති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය සමන්නාගතො හොති. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා නාම කෙති? ඤාණාදයො. ‘‘ඤාණ’’න්ති වුත්තෙ කිරියතො චත්තාරි ඤාණසම්පයුත්තචිත්තානි ලබ්භන්ති. ‘‘සතතවිහාරො’’ති වුත්තෙ අට්ඨ මහාචිත්තානි. ‘‘රජ්ජනදුස්සනං නත්ථී’’ති වුත්තෙ දස චිත්තානි ලබ්භන්ති. සොමනස්සං ආසෙවනවසෙන ලබ්භති.

සතාරක්ඛෙන චෙතසාති ඛීණාසවස්ස හි තීසු ද්වාරෙසු සබ්බකාලං සති ආරක්ඛකිච්චං සාධෙති ¶ . තෙනෙවස්ස ‘‘චරතො ච තිට්ඨතො ච සුත්තස්ස ච ජාගරස්ස ච සතතං සමිතං ඤාණදස්සනං පච්චුපට්ඨිතං හොතී’’ති වුච්චති.

පුථුසමණබ්රාහ්මණානන්ති බහූනං සමණබ්රාහ්මණානං. එත්ථ ච සමණාති පබ්බජ්ජුපගතා. බ්රාහ්මණාති භොවාදිනො. පුථුපච්චෙකසච්චානීති බහූනි පාටෙක්කසච්චානි, ඉදමෙව දස්සනං සච්චං, ඉදමෙව දස්සනං සච්චන්ති එවං පාටියෙක්කං ගහිතානි බහූනි සච්චානීති අත්ථො. නුන්නානීති නිහතානි. පණුන්නානීති සුට්ඨු නිහතානි. චත්තානීති විස්සට්ඨානි. වන්තානීති වමිතානි. මුත්තානීති ඡින්නබන්ධනානි ¶ කතානි. පහීනානීති පජහිතානි. පටිනිස්සට්ඨානීති යථා න පුන චිත්තං ආරුහන්ති, එවං පටිනිස්සජ්ජිතානි. සබ්බානෙව තානි ගහිතග්ගහණස්ස විස්සට්ඨභාවවෙවචනානි.

සමවයසට්ඨෙසනොති එත්ථ අවයාති අනූනා. සට්ඨාති විස්සට්ඨා. සම්මා අවයා සට්ඨා එසනා අස්සාති සමවයසට්ඨෙසනො. සම්මා විස්සට්ඨසබ්බඑසනොති අත්ථො. රාගා චිත්තං විමුත්තන්තිආදීහි මග්ගස්ස කිච්චනිප්ඵත්ති කථිතා.

රාගො ¶ මෙ පහීනොතිආදීහි පච්චවෙක්ඛණාය ඵලං කථිතං.

අසෙක්ඛධම්මදසකවණ්ණනා

අසෙක්ඛා සම්මාදිට්ඨීතිආදයො සබ්බෙපි ඵලසම්පයුත්තධම්මා එව. එත්ථ ච සම්මාදිට්ඨි, සම්මාඤාණන්ති ද්වීසු ඨානෙසු පඤ්ඤාව කථිතා. සම්මාවිමුත්තීති ඉමිනා පදෙන වුත්තාවසෙසා. ඵලසමාපත්තිධම්මා සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

‘‘ඉමෙ ඛො, ආවුසො’’තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉති ඡන්නං දසකානං වසෙන සමසට්ඨි පඤ්හෙ කථෙන්තො ථෙරො සාමග්ගිරසං දස්සෙසීති.

දසකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්හසමොධානවණ්ණනා

349. ඉධ ¶ පන ඨත්වා පඤ්හා සමොධානෙතබ්බා. ඉමස්මිඤ්හි සුත්තෙ එකකවසෙන ද්වෙ පඤ්හා කථිතා. දුකවසෙන සත්තති. තිකවසෙන අසීතිසතං. චතුක්කවසෙන ද්වෙසතානි. පඤ්චකවසෙන තිංසසතං. ඡක්කවසෙන බාත්තිංසසතං. සත්තකවසෙන අට්ඨනවුති. අට්ඨකවසෙන අට්ඨාසීති. නවකවසෙන චතුපණ්ණාස. දසකවසෙන සමසට්ඨීති එවං සහස්සං චුද්දස පඤ්හා කථිතා.

ඉමඤ්හි සුත්තන්තං ඨපෙත්වා තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ අඤ්ඤො සුත්තන්තො එවං බහුපඤ්හපටිමණ්ඩිතො නත්ථි. භගවා ඉමං සුත්තන්තං ආදිතො පට්ඨාය සකලං ¶ සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො බුද්ධබලං දීපෙත්වා අප්පටිවත්තියං සීහනාදං නදති. සාවකභාසිතොති වුත්තෙ ඔකප්පනා න හොති, ජිනභාසිතොති වුත්තෙ හොති, තස්මා ජිනභාසිතං කත්වා දෙවමනුස්සානං ඔකප්පනං ඉමස්මිං සුත්තන්තෙ උප්පාදෙස්සාමී’’ති. තතො වුට්ඨාය සාධුකාරං අදාසි. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො භගවා වුට්ඨහිත්වා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි, සාධු, සාධු, සාරිපුත්ත, සාධු ඛො ත්වං සාරිපුත්ත, භික්ඛූනං සඞ්ගීතිපරියායං අභාසී’’ති.

තත්ථ සඞ්ගීතිපරියායන්ති සාමග්ගියා කාරණං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සාධු, ඛො ත්වං, සාරිපුත්ත, මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සංසන්දිත්වා භික්ඛූනං සාමග්ගිරසං අභාසී’’ති. සමනුඤ්ඤො සත්ථා අහොසීති අනුමොදනෙන සමනුඤ්ඤො අහොසි. එත්තකෙන අයං සුත්තන්තො ජිනභාසිතො නාම ජාතො. දෙසනාපරියොසානෙ ඉමං සුත්තන්තං මනසිකරොන්තා තෙ භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසූති.

සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය

සඞ්ගීතිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.