📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

දීඝනිකායෙ

පාථිකවග්ගටීකා

1. පාථිකසුත්තවණ්ණනා

සුනක්ඛත්තවත්ථුවණ්ණනා

1. අපුබ්බපදවණ්ණනාති අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන හෙට්ඨා අග්ගහිතතාය අපුබ්බස්ස අභිනවස්ස පදස්ස වණ්ණනා අත්ථවිභාවනා. ‘‘හිත්වා පුනප්පුනාගතමත්ථ’’න්ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) හි වුත්තං. මල්ලෙසූති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. ඡායූදකසම්පන්නෙ වනසණ්ඩෙ විහරතීති අනුපියසාමන්තා කතස්ස විහාරස්ස අභාවතො. යදි න තාව පවිට්ඨො, කස්මා ‘‘පාවිසී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘පවිසිස්සාමී’’තිආදි, තෙන අවස්සං භාවිනි භූතෙ විය උපචාරා හොන්තීති දස්සෙති. ඉදානි තමත්ථං උපමාය විභාවෙන්තො ‘‘යථා කි’’න්තිආදිමාහ. එතන්ති එතං ‘‘අතිප්පගො ඛො’’තිආදිකං චින්තනං අහොසි. අතිවියපගො ඛොති අතිවිය පාතොව. ඡන්නකොපීනතාය, පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජුපගමෙන ච ඡන්නපරිබ්බාජකං, න නග්ගපරිබ්බාජකං.

2. යස්මා භගවතො උච්චාකුලප්පසුතතං, මහාභිනික්ඛමනනික්ඛන්තතං, අනඤ්ඤසාධාරණදුක්කරචරණං, විවෙකවාසං, ලොකසම්භාවිතතං, ඔවාදානුසාසනීහි ලොකස්ස බහුපකාරතං, පරප්පවාදමද්දනං, මහිද්ධිකතං , මහානුභාවතන්ති එවමාදිකං තංතංඅත්තපච්චක්ඛගුණවිසෙසං නිස්සාය යෙභුය්යෙන අඤ්ඤතිත්ථියාපි භගවන්තං දිස්වා ආදරගාරවබහුමානං දස්සෙන්තියෙව, තස්මා වුත්තං ‘‘භගවන්තං දිස්වා මානථද්ධතං අකත්වා’’තිආදි. ලොකසමුදාචාරවසෙනාති ලොකොපචාරවසෙන. චිරස්සන්ති චිරකාලෙන. ආදීනි වදන්ති උපචාරවසෙන. තස්සාති භග්ගවගොත්තස්ස පරිබ්බාජකස්ස. ගිහිසහායොති ගිහිකාලතො පට්ඨාය සහායො. පච්චක්ඛාතොති යෙනාකාරෙන පච්චක්ඛානා, තං දස්සෙතුං ‘‘පච්චක්ඛාමී’’තිආදි වුත්තං.

3. උද්දිස්සාති සත්ථුකාරභාවෙන උද්දිස්සාති අයමෙත්ථ අධිප්පායොති තං දස්සෙන්තො ‘‘භගවා මෙ’’තිආදිමාහ. යදා සුනක්ඛත්තස්ස ‘‘භගවන්තං පච්චක්ඛාමී’’ති චිත්තං උප්පන්නං, වාචා භින්නා, තදා එවස්ස භගවතා සද්ධිං කොචි සම්බන්ධො නත්ථි අසක්යපුත්තියභාවතො සාසනතො පරිබාහිරත්තා. අයං තාවෙත්ථ සාසනයුත්ති, සා පනායං ඨපෙත්වා සාසනයුත්තිකොවිදෙ අඤ්ඤෙසං න සම්මදෙව විසයොති භගවා සබ්බසාධාරණවසෙනස්ස අත්තනා සම්බන්ධාභාවං දස්සෙතුං ‘‘අපි නූ’’ති ආදිං වත්වා සුනක්ඛත්තං ‘‘කො සන්තො කං පච්චාචික්ඛසී’’ති ආහ. යස්මා මුඛාගතොයං සම්බන්ධො, න පූජාගතාදිකො, යො ච යාචකයාචිතබ්බතාවසෙන හොති, තදුභයඤ්චෙත්ථ නත්ථීති දස්සෙන්තො භගවා සුනක්ඛත්තං ‘‘කො සන්තො කං පච්චාචික්ඛසී’’ති අවොච, තස්මා තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යාචකො වා’’තිආදි වුත්තං. යාචිතකො වා යාචකං පච්චාචික්ඛෙය්යාති සම්බන්ධො. ත්වං පන නෙව යාචකො ‘‘අහං භන්තෙ භගවන්තං උද්දිස්ස විහරිස්සාමී’’ති එවං මම සන්තිකං අනුපගතත්තා. න යාචිතකො ‘‘එහි ත්වං සුනක්ඛත්ත මමං උද්දිස්ස විහරාහී’’ති එවං මයා අපත්ථිතත්තා.

කො සමානොති යාචකයාචිතකෙසු කො නාම හොන්තො. කන්ති යාචකයාචිතකෙසු එව කං නාම හොන්තං මං පච්චාචික්ඛසි. තුච්ඡපුරිසාති ඣානමග්ගාදිඋත්තරිමනුස්සධම්මෙසු කස්සචිපි අභාවා රිත්තපුරිසා. නනු චායං සුනක්ඛත්තො ලොකියජ්ඣානානි, එකච්චාභිඤ්ඤඤ්ච උප්පාදෙසීති? කිඤ්චාපි උප්පාදෙසි, තතො පන භගවති ආඝාතුප්පාදනෙන සහෙව පරිහීනො අහොසි. අපරාධො නාම සුප්පටිපත්තියා විරජ්ඣනහෙතුභූතො කිලෙසුප්පාදොති ආහ ‘‘යත්තකො තෙ අපරාධො,තත්තකො දොසො’’ති. යාවඤ්චාති අවධිපරිච්ඡෙදභාවදස්සනං ‘‘යාවඤ්ච තෙන භගවතා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.3) විය. තෙති තයා. ඉදන්ති නිපාතමත්තං. අපරද්ධන්ති අපරජ්ඣිතං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘පච්චාචික්ඛාමිදානාහං භන්තෙ භගවන්ත’’න්තිආදීනි වදන්තෙන තුච්ඡපුරිස තයා යාවඤ්චිදං අපරද්ධං, න තස්ස අපරාධස්ස පමාණං අත්ථීති.

4. මනුස්සධම්මාති භාවනානුයොගෙන විනා මනුස්සෙහි අනුට්ඨාතබ්බධම්මා. සො හි මනුස්සානං චිත්තාධිට්ඨානමත්තෙන ඉජ්ඣනතො තෙසං සම්භාවිතධම්මො විය ඨිතො තථා වුත්තො, මනුස්සග්ගහණඤ්චෙත්ථ තෙසු බහුලං පවත්තනතො. ඉද්ධිභූතං පාටිහාරියං, න ආදෙසනානුසාසනීපාටිහාරියන්ති අධිප්පායො. කතෙති පවත්තිතෙ. නිය්යාතීති නිග්ගච්ඡති, වට්ටදුක්ඛතො නිග්ගමනවසෙන පවත්තතීති අත්ථො. ධම්මෙ හි නිග්ගච්ඡන්තෙ තංසමඞ්ගිපුග්ගලො ‘‘නිග්ගච්ඡතී’’ති වුච්චති, අට්ඨකථායං පන නි-සද්දො උපසග්ගමත්තං, යාති ඉච්චෙව අත්ථොති දස්සෙතුං ගච්ඡතීති අත්ථො වුත්තො. තත්රාති පධානභාවෙන වුත්තස්ස අත්ථස්ස භුම්මවසෙන පටිනිද්දෙසොති තස්මිං ධම්මෙ සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය නිය්යන්තෙති අයමෙත්ථ අත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තස්මිං…පෙ… සංවත්තමානෙ’’ති.

5. අග්ගන්ති ඤායතීති අග්ගඤ්ඤං. ලොකපඤ්ඤත්තින්ති ලොකස්ස පඤ්ඤාපනං. ලොකස්ස අග්ගන්ති ලොකුප්පත්තිසමයෙ ‘‘ඉදං නාම ලොකස්ස අග්ග’’න්ති එවං ජානිතබ්බං බුජ්ඣිතබ්බං. අග්ගමරියාදන්ති ආදිමරියාදං.

6. එත්තකං විප්පලපිත්වාති ‘‘න දානාහං භන්තෙ භගවන්තං උද්දිස්ස විහරිස්සාමී’’ති, ‘‘න හි පන මෙ භන්තෙ භගවා උත්තරිමනුස්සධම්මා ඉද්ධිපාටිහාරියං කරොතී’’ති, ‘‘න හි පන මෙ භන්තෙ භගවා අග්ගඤ්ඤං පඤ්ඤපෙතී’’ති ච එත්තකං විප්පලපිත්වා. ඉදං කිර සො භගවා සත්ථුකිච්චං ඉද්ධිපාටිහාරියං, අග්ගඤ්ඤපඤ්ඤාපනඤ්ච කාතුං න සක්කොතීති පකාසෙන්තො කථෙසි. තෙනාහ ‘‘සුනක්ඛත්තො කිරා’’තිආදි. උත්තරවචනවසෙන පතිට්ඨාභාවතො අප්පතිට්ඨො. තතො එව නිරවො නිස්සද්දො.

ආදීනවදස්සනත්ථන්ති දිට්ඨධම්මිකස්ස ආදීනවස්ස දස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘සයමෙව ගරහං පාපුණිස්සසී’’ති. සම්පරායිකා පන ආදීනවා අනෙකවිධා, තෙ දස්සෙන්තො සුනක්ඛත්තො න සද්දහෙය්යාති දිට්ඨධම්මිකස්සෙව ගහණං . අනෙකකාරණෙනාති ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහ’’න්තිආදිනා (දී. නි. 1.157, 255) අනෙකවිධෙන වණ්ණකාරණෙන. එවං මෙ අවණ්ණො න භවිස්සතීති අජ්ඣාසයෙන අත්තනො බාලතාය වණ්ණාරහානං අවණ්ණං කථෙත්වා. එවං භගවා මක්ඛිභාවෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා පුන තස්ස කථනෙ කාරණං විභාවෙතුං ‘‘ඉති ඛො තෙ’’තිආදිමාහාති තං දස්සෙතුං ‘‘තතො’’තිආදි වුත්තං. එවඤ්හි සුනක්ඛත්තස්ස අප්පකොපි වචනොකාසො න භවිස්සතීති. අපක්කමීති අත්තනා යථාඨිතා වුට්ඨාය අපසක්කි. අපක්කන්තො සාසනතො භට්ඨො. තෙනාහ ‘‘චුතො’’ති. එවමෙවාති අපක්කමන්තො ච න යථා තථා අපක්කමි, යථා පන කායස්ස භෙදා අපායෙ නිබ්බත්තෙය්ය, එවමෙව අපක්කමි.

කොරඛත්තියවත්ථුවණ්ණනා

7. ද්වීහි පදෙහීති ද්වීහි වාක්යෙහි ආරද්ධං බ්යතිරෙකවසෙන තදුභයත්ථනිද්දෙසවසෙන උපරිදෙසනාය පවත්තත්තා. අනුසන්ධිදස්සනවසෙනාති යථානුසන්ධිසඞ්ඛාතඅනුසන්ධිදස්සනවසෙන.

එකං සමයන්ති ච භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘එකස්මිං සමයෙ’’ති ච. ථූලූ නාම ජනපදොති ජනපදීනං රාජකුමාරානං වසෙන තථාලද්ධනාමො. කුක්කුරවතං සමාදානවසෙන එතස්මිං අත්ථීති කුක්කුරවතිකොති ආහ ‘‘සමාදින්නකුක්කුරවතො’’ති. අඤ්ඤම්පීති ‘‘චතුක්කොණ්ඩිකස්සෙව විචරණං, තථා කත්වාව ඛාදනං, භුඤ්ජනං, වාමපාදං උද්ධරිත්වා මුත්තස්ස විස්සජ්ජන’’න්ති එවමාදිකං අඤ්ඤම්පි සුනඛෙහි කාතබ්බකිරියං. චතූහි සරීරාවයවෙහි කුණ්ඩනං ගමනං චතුක්කොණ්ඩො, සො එතස්මිං අත්ථීති චතුක්කොණ්ඩිකො. සො පන යස්මා චතූහි සරීරාවයවෙහි සඞ්ඝට්ටිතගමනො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘චතුසඞ්ඝට්ටිතො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘ද්වෙ ජණ්ණූනී’’තිආදි. භක්ඛසන්ති වා භක්ඛිතබ්බං, අසිතබ්බඤ්ච. තෙනෙවාහ ‘‘යං කිඤ්චි ඛාදනීයං භොජනීය’’න්ති. කාමං ඛාදනඤ්ච නාම මුඛෙන කාතබ්බං, හත්ථෙන පන තත්ථ උපනාමනං නිවාරෙතුං අවධාරණං කතන්ති ආහ ‘‘හත්ථෙන අපරාමසිත්වා’’ති, අග්ගහෙත්වාති අත්ථො. සුන්දරරූපොති සුන්දරභාවො. වතාති පත්ථනත්ථෙ නිපාතො ‘‘අහො වතාහං ලාභී අස්ස’’න්තිආදීසු විය. ‘‘සමණෙන නාම එවරූපෙන භවිතබ්බං අහො වතාහං එදිසො භවෙය්ය’’න්ති එවං තස්ස පත්ථනා අහොසි. තෙනාහ ‘‘එවං කිරා’’තිආදි.

ගරහත්ථෙඅපි-කාරො ‘‘අපි සිඤ්චෙ පලණ්ඩක’’න්තිආදීසු විය. අරහන්තෙ ච බුද්ධෙ, බුද්ධසාවකෙ ‘‘අරහන්තො ඛීණාසවා න හොන්තී’’ති එවං තස්ස දිට්ඨි උප්පන්නා. යථාහ මහාසීහනාදසුත්තෙ ‘‘නත්ථි සමණස්ස ගොතමස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මා අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසා’’ති (ම. නි. 1.146). සත්තමංදිවසන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං. අලසකෙනාති අජීරණෙන ආමරොගෙන.

අට්ඨිතචමත්තතාය පුරාණපණ්ණසදිසො.බීරණත්ථම්බකන්ති බීරණගච්ඡා.

මත්තා එතස්ස අත්ථීති මත්තං, භොජනමත්තවන්තන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පමාණයුත්ත’’න්ති. මන්තා මන්තාති මන්තාය මන්තාය.

8. එකද්වීහිකාය ගණනාය. නිරාහාරොව අහොසි භගවතො වචනං අඤ්ඤථා කාතුකාමො, තථාභූතොපි සත්තමෙ දිවසෙ උපට්ඨාකෙන උපනීතං භක්ඛසං දිස්වා ‘‘ධී’’ති උපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො භොජනතණ්හාය ආකඩ්ඪියමානහදයො තං කුච්ඡිපූරං භුඤ්ජිත්වා භගවතා වුත්තනියාමෙනෙව කාලමකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘අථස්සා’’තිආදි. සචෙපි…පෙ… චින්තෙය්යාති යදි එසො අචෙලො ‘‘ධී’’ති පච්චුපට්ඨපෙත්වා ‘‘අජ්ජපි අහං න භුඤ්ජෙය්ය’’න්ති චින්තෙය්ය, තථාචින්තනෙ සතිපි දෙවතාවිග්ගහෙන තං දිවසං…පෙ… කරෙය්ය. කස්මා? අද්වෙජ්ඣවචනා හි තථාගතා, න තෙසං වචනං විතථං හොති.

ගතගතට්ඨානං අඞ්ගණමෙව හොතීති තෙහි තං කඩ්ඪිත්වා ගච්ඡන්තෙහි ගතගතප්පදෙසො උත්තරකසාමන්තා විවටඞ්ගණමෙව හුත්වා උපට්ඨාති. තෙති තිත්ථියා. සුසානංයෙව ගන්ත්වාති ‘‘බීරණත්ථම්බකං අතික්කමිස්සාමා’’ති ගච්ඡන්තාපි අනෙකවාරං තං අනුසංයායිත්වා පුනපි තංයෙව සුසානං උපගන්ත්වා.

9. ඉදන්ති ඉදං මතසරීරං. ‘‘තමෙව වා සරීරං කථාපෙසීති තං සරීරං අධිට්ඨහිත්වා ඨිතපෙතෙන කථාපෙසී’’ති කෙචි. කොරඛත්තියං වා අසුරයොනිතො ආනෙත්වා කථාපෙතු අඤ්ඤං වා පෙතං, කො එත්ථ විසෙසො. ‘‘අචින්තෙය්යො හි බුද්ධවිසයො’’ති පන වචනතො තදෙව සරීරං සුනක්ඛත්තෙන පහතමත්තං බුද්ධානුභාවෙන උට්ඨාය තමත්ථං ඤාපෙසීති දට්ඨබ්බං. පුරිමොයෙව පන අත්ථො අට්ඨකථාසු විනිච්ඡිතො. තථා හි වක්ඛති ‘‘නිබ්බත්තට්ඨානතො’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 3.10).

10. විපාකන්ති ඵලං, අත්ථනිබ්බත්තීති අත්ථො.

සමානෙතබ්බානීති සම්මා ආනෙතබ්බානි, සරූපතො ආනෙත්වා දස්සෙතබ්බානීති අත්ථො. පාටිහාරියානං පඨමාදිතා භගවතා වුත්තානුපුබ්බියා වෙදිතබ්බා. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පරචිත්තවිභාවනං, ආයුපරිච්ඡෙදවිභාවනං, බ්යාධිවිභාවනං, ගතිවිභාවනං, සරීරනික්ඛෙපවිභාවනං, සුනක්ඛත්තෙන සද්ධිං කථාවිභාවනඤ්චාති ඡ පාටිහාරියානී’’ති වදන්ති, තං යදි සුනක්ඛත්තස්ස චිත්තවිභාවනං සන්ධාය වුත්තං, එවං සති ‘‘සත්තා’’ති වත්තබ්බං තස්ස භාවිඅවණ්ණවිභාවනාය සද්ධිං. අථ අචෙලස්ස මරණචිත්තවිභාවනං, තං ‘‘සත්තමං දිවසං කාලං කරිස්සතී’’ති ඉමිනා සඞ්ගහිතන්ති විසුං න වත්තබ්බං, තස්මා අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං.

අචෙලකළාරමට්ටකවත්ථුවණ්ණනා

11. නික්ඛන්තදන්තමට්ටකොති නික්ඛන්තදන්තො මට්ටකො. සො කිර අචෙලකභාවතො පුබ්බෙ මට්ටකිතො හුත්වා විචරි විවරදන්තො ච, තෙන නං ‘‘කොරමට්ටකො’’ති සඤ්ජානන්ති. යං කිඤ්චි තස්ස දෙන්තො ‘‘සාධුරූපො අයං සමණො’’ති සම්භාවෙන්තො අග්ගං සෙට්ඨංයෙව දෙන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ලාභග්ගං පත්තො, අග්ගලාභං පත්තො’’ති. බහූ අචෙලකා තං පරිවාරෙත්වා විචරන්ති, ගහට්ඨා ච තං බහූ අඩ්ඪා විභවසම්පන්නා කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යසග්ගං අග්ගපරිවාරං පත්තො’’ති. වතානියෙව පජ්ජිතබ්බතො පදානි. අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො වතකොට්ඨාසා වා.සමත්තානීති සමං අත්තනි ගහිතානි. පුරත්ථිමෙනාති එන-සද්දසම්බන්ධෙන ‘‘වෙසාලි’’න්ති උපයොගවචනං, අවිදූරත්ථෙ ච එන-සද්දො පඤ්චම්යන්තොති ආහ ‘‘වෙසාලිතො අවිදූරෙ’’ති.

12. සාසනෙ පරිචයවසෙන තිලක්ඛණාහතං පඤ්හං පුච්ඡි.න සම්පායාසීති නාවබුජ්ඣි න සම්පාදෙසි. තෙනාහ ‘‘සම්මා ඤාණගතියා’’තිආදි. සම්පායනං වා සම්පාදනං. පඤ්හං පුට්ඨස්ස ච සම්පාදනං නාම සම්මදෙව කථනන්ති තදභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. කොපවසෙන තස්ස අක්ඛීනි කම්පනභාවං ආපජ්ජිංසූති ආහ ‘‘කම්පනක්ඛීනිපි පරිවත්තෙත්වා’’ති. කොපන්ති කොධං, සො පන චිත්තස්ස පකුප්පනවසෙන පවත්තතීති ආහ ‘‘කුප්පනාකාර’’න්ති . දොසන්ති ආඝාතං, සො පන ආරම්මණෙ දුස්සනවසෙන පවත්තීති ආහ ‘‘දුස්සනාකාර’’න්ති. අතුට්ඨාකාරන්ති තුට්ඨියා පීතියා පටිපක්ඛභූතප්පවත්තිආකාරං. කායවචීවිකාරෙහි පාකටමකාසි. මා වත නොති එත්ථ මාති පටික්ඛෙපො, නොති මය්හන්ති අත්ථොති ආහ ‘‘අහො වත මෙ න භවෙය්යා’’ති. මං වත නොති එත්ථ පන නොති සංසයෙති ආහ ‘‘අහොසි වත නු මමා’’ති.

14. පරිපුබ්බො දහිත-සද්දො වත්ථනිවාසනං වදතීති ආහ ‘‘පරිදහිතො නිවත්ථවත්ථො’’ති. යසනිමිත්තකතාය ලාභස්ස යසපරිහානියාව ලාභපරිහානි වුත්තා හොතීති පාළියං ‘‘යසා නිහීනො’’ති වුත්තං.

අචෙලපාථිකපුත්තවත්ථුවණ්ණනා

15. ‘‘අහං සබ්බං ජානාමී’’ති එවං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං වදති පටිජානාතීති ඤාණවාදො, තෙන මයා ඤාණවාදෙන සද්ධිං.අතික්කම්ම ගච්ඡතොති උපඩ්ඪභාගෙන පරිච්ඡින්නං පදෙසං අතික්කමිත්වා ඉද්ධිපාටිහාරියං කාතුං ගච්ඡතො. කිං පනායං අචෙලො පාථිකපුත්තො අත්තනො පමාණං න ජානාතීති? නො න ජානාති. යදි එවං, කස්මා සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජීති? ‘‘එවාහං ලොකෙ පාසංසො භවිස්සාමී’’ති කොහඤ්ඤෙ කත්වා සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජි. තෙන වුත්තං ‘‘නගරවාසිනො’’තිආදි. පට්ඨපෙත්වාති යුගග්ගාහං ආරභිත්වා.

16. හීනජ්ඣාසයත්තා…පෙ… උදපාදි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙ එව සත්තෙ සෙවන්ති භජන්ති පයිරුපාසන්තී’’ති (සං. නි. 2.98).

යස්මා තථාවුත්තා වාචා තථාරූපචිත්තහෙතුකා, තඤ්ච චිත්තං තථාරූපදිට්ඨිචිත්තහෙතුකං, තස්මා ‘‘තං වාචං අප්පහායා’’ති වත්වා යථා තස්සා අප්පහානං හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘තං චිත්තං අප්පහායා’’ති ආහ, තස්ස ච යථා අප්පහානං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘තං දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා’’ති අවොච. යස්මා වා තථාරූපා වාචා මහාසාවජ්ජා, චිත්තං තතො මහාසාවජ්ජතරං තංසමුට්ඨාපකභාවතො, දිට්ඨි පන තතො මහාසාවජ්ජතමා තදුභයස්ස මූලභාවතො, තස්මා තෙසං මහාසාවජ්ජතාය ඉමං විභාගං දස්සෙත්වා අයං අනුක්කමො ඨපිතොති වෙදිතබ්බො. තෙසං පන යථා පහානං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘අහ’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘නාහං බුද්ධො’’ති වදන්තොති සාඨෙය්යෙන විනා උජුකමෙව ‘‘අහං බුද්ධො න හොමී’’ති වදන්තො. චිත්තදිට්ඨිප්පහානෙපි එසෙව නයො. විපතෙය්යාති එත්ථ වි-සද්දො පඨමෙ විකප්පෙ උපසග්ගමත්තං, දුතියෙ පන විසරණත්ථොති ආහ ‘‘සත්තධා වා පන ඵලෙය්යා’’ති.

17. එකංසෙනාති එකන්තෙන, එකන්තිකං පන වචනපරියායවිනිමුත්තං හොතීති ආහ ‘‘නිප්පරියායෙනා’’ති. ඔධාරිතාති අවධාරිතා නියමෙත්වා භාසිතා. විගතරූපෙනාති අපගතසභාවෙන . තෙනාහ ‘‘විගච්ඡිතසභාවෙනා’’ති, ඉද්ධානුභාවෙන අපනීතසකභාවෙන. තෙන වුත්තං ‘‘අත්තනො’’තිආදි.

18. ද්වයං ගච්ඡතීති ද්වයගාමිනී. කීදිසං ද්වයන්ති ආහ ‘‘සරූපෙනා’’තිආදි. අයඤ්හි සො ගණ්ඩස්සුපරිඵොට්ඨබ්බාදොසං.

19. අජිතස්ස ලිච්ඡවිසෙනාපතිස්ස මහානිරයෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො ආගන්ත්වා අචෙලස්ස පාථිකපුත්තස්ස සන්තිකෙ පරොදනං. අභාවාති පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරස්ස පාටිහාරියකරණස්ස අභාවා. භගවා පන සන්නිපතිතපරිසායං පසාදජනනත්ථං තදනුරූපං පාටිහාරියමකාසියෙව. යථාහ ‘‘තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා’’තිආදි.

ඉද්ධිපාටිහාරියකථාවණ්ණනා

20. නිචයනං ධනධඤ්ඤානං සඤ්චයනං නිචයො, තත්ථ නියුත්තාති නෙචයිකා, ගහපති එව නෙචයිකා ගහපතිනෙචයිකා. එත්තකානි ජඞ්ඝසහස්සානීති පරිමාණාභාවතො සහස්සෙහිපි අපරිමාණගණනා. තෙනෙවාති ඉමස්ස වසෙන සන්නිපතිතාය එවං මහතියා පරිසාය බන්ධනමොක්ඛං කාතුං ලබ්භති, එතෙනෙව කාරණෙන.

21. චිත්තුත්රාසභයන්ති චිත්තස්ස උත්රාසනාකාරෙන පවත්තභයං, න ඤාණභයං, නාපි ‘‘භායති එතස්මා’’ති එවං වුත්තං ආරම්මණභයං. ඡම්භිතත්තන්ති තෙනෙව චිත්තුත්රාසභයෙන සකලසරීරස්ස ඡම්භිතභාවො. ලොමහංසොති තෙනෙව භයෙන, තෙන ච ඡම්භිතත්තෙන සකලසරීරෙ ලොමානං හට්ඨභාවො, සො පන තෙසං භිත්තියං නාගදන්තානං විය උද්ධංමුඛතාති ආහ ‘‘ලොමානං උද්ධග්ගභාවො’’ති. අන්තන්තෙන ආවිජ්ඣිත්වාති අත්තනො නිසීදනත්ථං නිගූළ්හට්ඨානං උපපරික්ඛන්තො පරිබ්බාජකාරාමං පරියන්තෙන අනුසංයායිත්වා, කස්සචිදෙව සුනක්ඛත්තස්ස වා සුනක්ඛත්තසදිසස්ස වා සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤං අප්පහාය සත්ථු සම්මුඛීභාවෙ සත්තධා තස්ස මුද්ධාඵලනං ධම්මතා. තෙන වුත්තං ‘‘මා නස්සතු බාලො’’තිආදි.

22. සංසප්පතීති තත්ථෙව පාසාණඵලකෙ බාලදාරකො විය උට්ඨාතුං අසක්කොන්තො අවසීදනවසෙන ඉතො චිතො ච සංසප්පති. තෙනාහ ‘‘ඔසීදතී’’ති. තත්ථෙව සඤ්චරතීති තස්මිංයෙව පාසාණෙ ආනිසදුපට්ඨිනො සඤ්චලනං නිසජ්ජවසෙනෙව සඤ්චරති, න උට්ඨාය පදසා.

23. විනට්ඨරූපොති සම්භාවනාය විනාසෙන, ලාභස්ස විනාසෙන ච විනට්ඨසභාවො.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

25. ගොයුත්තෙහීති බලවන්තබලීබද්දයොජිතෙහි.

26. තස්සාති ජාලියස්ස. අයඤ්හි මණ්ඩිසෙන පරිබ්බාජකෙන සද්ධිං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණි, තතො පුරෙතරං භගවතො ගුණානං අජානනකාලෙ අයං පවත්ති. තෙනෙවාහ ‘‘තිට්ඨතු තාව පාටිහාරියං…පෙ… පරාජයො භවිස්සතී’’ති.

27. තිණසීහොති තිණසදිසහරිතවණ්ණො සීහො. කාළසීහොති කාළවණ්ණො සීහො. පණ්ඩුසීහොති පණ්ඩුවණ්ණො සීහො. කෙසරසීහොති කෙසරවන්තො සෙතවණ්ණො, ලොහිතවණ්ණො වා සීහො. මිගරඤ්ඤොති එත්ථ මිග-සද්දො කිඤ්චාපි පසදකුරුඞ්ගාදීසු කෙසුචිදෙව චතුප්පදෙසු නිරුළ්හො, ඉධ පන සබ්බසාධාරණවසෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘මිගරඤ්ඤොති සබ්බචතුප්පදානං රඤ්ඤො’’ති වුත්තං. ආගන්ත්වා සෙති එත්ථාති ආසයො, නිවාසනට්ඨානං. සීහනාදන්ති පරිස්සයානං සහනතො, පටිපක්ඛස්ස ච හනනතො ‘‘සීහො’’ති ලද්ධනාමස්ස මිගාධිපස්ස ඝොසං, සො පන තෙන යස්මා කුතොචිපි අභීතභාවෙන පවත්තීයති, තස්මා වුත්තං ‘‘අභීතනාද’’න්ති. තත්ථ තත්ථ තාසු තාසු දිසාසු ගන්ත්වා චරිතබ්බතාය භක්ඛිතබ්බතාය ගොචරො ඝාසොති ආහ ‘‘ගොචරායාති ආහාරත්ථායා’’ති. වරංවරන්ති මිගසඞ්ඝෙ මිගසමූහෙ මුදුමංසතාය වරං වරං මහිංසවනවරාහාදිං වධිත්වාති යොජනා. තෙනාහ ‘‘ථූලං ථූල’’න්ති. වරවරභාවෙන හි තස්ස වරභාවො ඉච්ඡිතො. සූරභාවං සන්නිස්සිතං සූරභාවසන්නිස්සිතං, තෙන. සූරභාවෙනාපි හි ‘‘කිං ඉමෙ පාණකෙ දුබ්බලෙ හන්ත්වා’’ති අප්පථාමෙසු පාණෙසු කාරුඤ්ඤං උපතිට්ඨති.

28. විඝාසොති පරස්ස භක්ඛිතසෙසතාය විරූපො ඝාසො විඝාසො, උච්ඡිට්ඨං. තෙනාහ ‘‘භක්ඛිතාතිරිත්තමංස’’න්ති, තස්මිං විඝාසෙ, විඝාසනිමිත්තන්ති අත්ථො. අස්මිමානදොසෙනාති අස්මිමානදොසහෙතු, අහංකාරනිමිත්තන්ති අත්ථො. සො පනස්ස අස්මිමානො යථා උප්පජ්ජි, තං දස්සෙතුං ‘‘තත්රාය’’න්තිආදි වුත්තං.

‘‘සෙගාලකංයෙවා’’තිපි පාඨො, යථාවුත්තොව අත්ථො. භෙරණ්ඩකංයෙවාති භෙරණ්ඩසකුණරවසදිසංයෙව, භෙරණ්ඩො නාම එකො පක්ඛී ද්විමුඛො, තස්ස කිර සද්දො අතිවිය විරූපො අමනාපො. තෙනාහ ‘‘අප්පියඅමනාපසද්දමෙවා’’ති. සම්මාපටිපත්තියා විසෙසතො සුට්ඨු ගතාති සුගතා, සම්මාසම්බුද්ධා. තෙ අපදායන්ති සොධෙන්ති සත්තසන්තානං එතෙහීති සුගතාපදානානි, තිස්සො සික්ඛා. යස්මා තාහි තෙ ‘‘සුගතා’’ති ලක්ඛීයන්ති, තා ච තෙසං ඔවාදභූතා, තස්මා ‘‘සුගතලක්ඛණෙසූ’’තිආදි වුත්තං. යදි තා සුගතස්ස ලක්ඛණභූතා, සාසනභූතා ච, කථං පනෙස පාථිකපුත්තො තත්ථ තාසු සික්ඛාසු ජීවති, කො තස්ස තාහි සම්බන්ධොති ආහ ‘‘එතස්ස හී’’තිආදි. සම්බුද්ධානං දෙමාති දෙන්තීති බුද්ධසඤ්ඤාය දෙන්තීති අධිප්පායො. තෙන එස…පෙ… ජීවති නාම න සුගතන්වයඅජ්ඣුපගමනතො. ‘‘තථාගතෙ’’තිආදි එකත්තෙ පුථුවචනන්ති ආහ ‘‘තථාගත’’න්තිආදි. බහුවචනං එව ගරුස්මිං එකස්මිම්පි බහුවචනප්පයොගතො එකවචනං විය වුත්තං වචනවිපල්ලාසෙන.

29. සමෙක්ඛිත්වාති සමං කත්වා මිච්ඡාදස්සනෙන අපෙක්ඛිත්වා, තං පන අපෙක්ඛනං තථා මඤ්ඤනමෙවාති ආහ ‘‘මඤ්ඤිත්වා’’ති. පුබ්බෙ වුත්තං සමෙක්ඛනම්පි මඤ්ඤනං එවාති වුත්තං ‘‘අමඤ්ඤීති පුන අමඤ්ඤිත්ථා’’ති, තෙන අපරාපරං තස්ස මඤ්ඤනප්පවත්තිං දස්සෙති. භෙරණ්ඩකරවං කොසති වික්කොසතීති කොත්ථු.

30. තෙ තෙ පාණෙ බ්යාපාදෙන්තො ඝසතීති බ්යග්ඝොති ඉමිනා නිබ්බචනෙන ‘‘බ්යග්ඝො’’ති මිගරාජස්සපි සියා නාමන්ති ආහ ‘‘බ්යග්ඝොති මඤ්ඤතීති සීහොහමස්මීති මඤ්ඤතී’’ති. යදිපි යථාවුත්තනිබ්බචනවසෙන සීහොපි ‘‘බ්යග්ඝො’’ති වත්තබ්බතං අරහති, බ්යග්ඝ-සද්දො පන මිගරාජෙ එව නිරුළ්හොති දස්සෙන්තො ‘‘සීහෙන වා’’තිආදිමාහ.

31. සීහෙන විචරිතවනෙ සංවඩ්ඪත්තා වුත්තං ‘‘මහාවනෙ සුඤ්ඤවනෙ විවඩ්ඪො’’ති.

34. කිලෙසබන්ධනාති තණ්හාබන්ධනතො. තණ්හාබන්ධනඤ්හි ථිරං දළ්හබන්ධනං දුම්මොචනීයං. යථාහ –

‘‘සාරත්තරත්තා මණිකුණ්ඩලෙසු,

පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා;

එතං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරා,

ඔහාරිනං සිථිලං දුප්පමුඤ්ච’’න්ති. (ධ. ප. 346; ජා. 1.2.102);

කිලෙසබන්ධනාති වා දසවිධසංයොජනතො. මහාවිදුග්ගං නාම චත්තාරො ඔඝා මහන්තං ජලවිදුග්ගං විය අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි දුග්ගමට්ඨෙන.

අග්ගඤ්ඤපඤ්ඤත්තිකථාවණ්ණනා

36. ඉමස්ස පදස්ස. ඉදං නාම ලොකස්ස අග්ගන්ති ජානිතබ්බං, තං අග්ගඤ්ඤං, සො පන ලොකස්ස උප්පත්තික්කමො පවත්ති පවෙණී චාති ආහ ‘‘ලොකුප්පත්තිචරියවංස’’න්ති. සම්මාසම්බොධිතො උත්තරිතරං නාම කිඤ්චි නත්ථි පජානිතබ්බෙසු, තං පන කොටිං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘යාව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණා පජානාමී’’ති ආහ. ‘‘මම පජානනා’’ති අස්සාදෙන්තො තණ්හාවසෙන, ‘‘අහං පජානාමී’’ති අභිනිවිසන්තො දිට්ඨිවසෙන, ‘‘සුට්ඨු පජානාමි සම්මා පජානාමී’’ති පග්ගණ්හන්තො මානවසෙන න පරාමසාමීති යොජනා. ‘‘පච්චත්තඤ්ඤෙවා’’ති පදං ‘‘නිබ්බුති විදිතා’’ති පදද්වයෙනාපි යොජෙතබ්බං ‘‘පච්චත්තංයෙව උප්පාදිතා නිබ්බුති ච පච්චත්තංයෙව විදිතා’’ති, සයම්භුඤාණෙන නිබ්බත්තිතා නිබ්බුති සයමෙව විදිතාති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘පච්චත්ත’’න්ති පදං විවිධවිභත්තිකං හුත්වා ආවුත්තිනයෙන ආවත්තතීති දස්සෙතුං ‘‘අත්තනායෙව අත්තනී’’ති වුත්තං. අවිදිතනිබ්බානාති අප්පටිලද්ධනිබ්බානා මිච්ඡාපටිපන්නත්තා. පජානනම්පි හි තදධිගමවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. එති ඉට්ඨභාවෙන පවත්තතීති අයො, සුඛං. තප්පටික්ඛෙපෙන අනයො, දුක්ඛං. තදෙව හිතසුඛස්ස බ්යසනතො බ්යසනං.

37. තං දස්සෙන්තොති භගවාපි ‘‘අඤ්ඤතිත්ථියො තත්ථ සාරසඤ්ඤී’’ති තං දස්සෙන්තො. ආධිපච්චභාවෙනාති ආධිපච්චසභාවෙන. යස්ස ආචරියවාදස්ස වසෙන පුරිසො ‘‘ආචරියො’’ති වුච්චති, සො ආචරියවාදො ආචරියභාවොති ආහ ‘‘ආචරියභාවං ආචරියවාද’’න්ති. එත්ථාති ආචරියවාදෙ. ඉති කත්වාති ඉමිනා කාරණෙන. සොති ආචරියවාදො. ‘‘අග්ගඤ්ඤං’’ ත්වෙව වුත්තො අග්ගඤ්ඤවිසයත්තා. කෙන විහිතන්ති කෙන පකාරෙන විහිතං. තෙනාහ ‘‘කෙන විහිතං කින්ති විහිත’’න්ති. බ්රහ්මජාලෙති බ්රහ්මජාලසංවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.28). තත්ථ හි විත්ථාරතො වුත්තවිධිං ඉධ අතිදිසති, පාළි පන තත්ථ චෙව ඉධ ච එකසදිසා වාති.

41. ඛිඩ්ඩා පදොසිකා මූලභූතා එත්ථ සන්තීති ඛිඩ්ඩාපදොසිකං, ආචරියකං. තෙනෙවාහ ‘‘ඛිඩ්ඩාපදොසිකමූලක’’න්ති. මනොපදොසිකන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

47. යෙන වචනෙන අබ්භාචික්ඛන්ති, තස්ස අවිජ්ජමානතා නාම අත්ථවසෙනෙවාති ආහ ‘‘අසංවිජ්ජමානට්ඨෙනා’’ති. තුච්ඡා, මුසාති ච කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘තුච්ඡෙන, මුසාවාදෙනා’’ති. වචනස්ස අන්තොසාරං නාම අවිපරීතො අත්ථොති තදභාවෙනාහ ‘‘අන්තොසාරවිරහිතෙනා’’ති. අභිආචික්ඛන්තීති අභිභවිත්වා ඝට්ටෙන්තා කථෙන්ති, අක්කොසන්තීති අත්ථො. විපරීතසඤ්ඤොති අයාථාවසඤ්ඤො. සුභං විමොක්ඛන්ති ‘‘සුභ’’න්ති වුත්තවිමොක්ඛං. වණ්ණකසිණන්ති සුනීලකසුපීතකාදිවණ්ණකසිණං. සබ්බන්ති යං සුභං, අසුභඤ්ච වණ්ණකසිණං, තඤ්ච සබ්බං. න අසුභන්ති අසුභම්පි ‘‘අසුභ’’න්ති තස්මිං සමයෙ න සඤ්ජානාති, අථ ඛො ‘‘සුභං’’ ත්වෙව සඤ්ජානාතීති අත්ථො. විපරීතා අයාථාවගාහිතාය, අයාථාවවාදිතාය ච.

48. යස්මා සො පරිබ්බාජකො අවිස්සට්ඨමිච්ඡාගාහිතාය සම්මා අප්පටිපජ්ජිතුකාමො සම්මාපටිපන්නං විය මං සමණො ගොතමො, භික්ඛවො ච සඤ්ජානන්තූති අධිප්පායෙන ‘‘තථා ධම්මං දෙසෙතු’’න්තිආදිමාහ, තස්මා වුත්තං ‘‘මයා එතස්ස…පෙ… වට්ටතී’’ති. මම්මන්ති මම්මප්පදෙසං පීළාජනනට්ඨානං. සුට්ඨූති සක්කච්චං. යථා න විනස්සති, එවං අනුරක්ඛ.

වාසනායාති කිලෙසක්ඛයාවහාය පටිපත්තියා වාසනාය. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

පාථිකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.