📜

11. දසුත්තරසුත්තවණ්ණනා

350. ආවුසොභික්ඛවෙති සාවකානං ආලපනන්ති සාවකානං ආමන්තනවසෙන ආලපනසමුදාචාරො, න කෙවලං ‘‘භික්ඛවෙ’’ති, සො පන බුද්ධානං ආලපනං. තෙනාහ ‘‘බුද්ධා හී’’තිආදි. සත්ථුසමුදාචාරවසෙන අසමුදාචාරො එවෙත්ථ සත්ථු උච්චට්ඨානෙ ඨපනං. සම්පති ආගතත්තා කත්ථචි න නිබද්ධො වාසො එතෙසන්ති අනිබද්ධවාසා, අන්තෙවාසිකා. කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සප්පායසෙනාසනං ගවෙසන්තා යං කිඤ්චි දිසං ගච්ඡන්තීති දිසාගමනීයා. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධකාලෙ’’තිආදි වුත්තං.

අසුභකම්මට්ඨානන්ති එකාදසවිධං අසුභකම්මට්ඨානං. තත්ථාපි පුග්ගලවෙමත්තතං ඤත්වා තදනුරූපං තදනුරූපමෙව දෙති. මොහචරිතස්සපි කාමං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං සප්පායං, කම්මට්ඨානභාවනාය පන භාජනභූතං කාතුං සම්මොහවිගමාය පඨමං උද්දෙසපරිපුච්ඡාධම්මස්සවනධම්මසාකච්ඡාසු නියොජෙතබ්බොති වුත්තං ‘‘මොහචරිතස්ස…පෙ… ආචික්ඛතී’’ති. සද්ධාචරිතස්ස විසෙසතො පුරිමා ඡ අනුස්සතියො සප්පායා, තාසං පන අනුයුඤ්ජනෙ අයං පුබ්බභාගපටිපත්තීති දස්සෙතුං ‘‘පසාදනීයසුත්තන්තෙ’’තිආදි වුත්තං. ඤාණචරිතස්සාති බුද්ධිචරිතස්ස, තස්ස පන මරණස්සති, උපසමානුස්සති, චතුධාතුවවත්ථානං, ආහාරෙපටිකූලසඤ්ඤා විසෙසතො සප්පායා, තෙසං පන උපකාරධම්මදස්සනත්ථං ‘‘අනිච්චතාදි…පෙ… කථෙතී’’ති වුත්තං. තත්ථෙවාති සත්ථු සන්තිකෙ එව. තෙමාසිකං පටිපදන්ති තීහි මාසෙහි සන්නිට්ඨාපෙතබ්බං පටිපදං.

ඉමෙ භික්ඛූති ඉමිස්සා ධම්මදෙසනාය භාජනභූතා භික්ඛූ. ‘‘එවං ආගන්ත්වා ගච්ඡන්තෙපන භික්ඛූ’’ති ඉදං ‘‘බුද්ධකාලෙ’’තිආදිනා තදුද්දෙසිකවසෙන වුත්තභික්ඛූ සන්ධාය වුත්තං, න ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ’’ති අනන්තරං වුත්තභික්ඛූ. තෙනාහ ‘‘පෙසෙතී’’ති. අපලොකෙථාති ආපුච්ඡථ. ‘‘පණ්ඩිතා’’තිආදි සෙවනභජනෙසු කාරණවචනං. ‘‘සොතාපත්තිඵලෙ විනෙතී’’තිආදි යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. ආයස්මා හි ධම්මසෙනාපති භික්ඛූ යෙභුය්යෙන සොතාපත්තිඵලං පාපෙත්වා විස්සජ්ජෙති ‘‘එවමෙතෙ නියතා සම්බොධිපරායණා’’ති. ආයස්මා පන මහාමොග්ගල්ලානො ‘‘සබ්බාපි භවූපපත්ති ජිගුච්ඡිතබ්බාවා’’ති භික්ඛූ යෙභුය්යෙන උත්තමත්ථංයෙව පාපෙති.

සාවකෙහි විනෙතුං සක්කුණෙය්යා සාවකවෙනෙය්යා නාම න සාවකෙහෙව විනෙතබ්බාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සාවකවෙනෙය්යා නාමා’’තිආදි. දසධා මාතිකං ඨපෙත්වාති එකකතො පට්ඨාය යාව දසකා දසධා දසධා මාතිකං ඨපෙත්වා විභත්තොති දසුත්තරො. දසුත්තරො ගතොතිපි දසුත්තරොති එකකතො පට්ඨාය යාව දසකා දසහි උත්තරො අධිකො හුත්වා ගතො පවත්තොතිපි දසුත්තරො. එකෙකස්මිං පබ්බෙති එකකතො පට්ඨාය යාව දසකා දසසු පබ්බෙසු එකෙකස්මිං පබ්බෙ. දස දස පඤ්හාති ‘‘කතමො ධම්මො බහුකාරො අප්පමාදො කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’තිආදිනා දස දස පඤ්හා. විසෙසිතාති විස්සජ්ජිතා. දසුත්තරං පවක්ඛාමීති දෙසියමානං දෙසනං නාමකිත්තනමුඛෙන පටිජානාති වණ්ණභණනත්ථං. පවක්ඛාමීති පකාරෙහි වක්ඛාමි. තථා හෙත්ථ පඤ්ඤාසාධිකානං පඤ්චන්නං පඤ්හසතානං වසෙන දෙසනා පවත්තා. ධම්මන්ති ඉධ ධම්ම-සද්දො පරියත්තිපරියායො ‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං පරියාපුණාතී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.73) විය. සුත්තලක්ඛණො චායං ධම්මොති ආහ ‘‘ධම්මන්තිසුත්ත’’න්ති. ස්වායං ධම්මො යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානස්ස නිබ්බානාවහො. තතො එව වට්ටදුක්ඛසමුච්ඡෙදාය හොති, ස චායමස්ස ආනුභාවො සබ්බෙසං ඛන්ධානං පමොචනුපායභාවතොති දස්සෙන්තො ‘‘නිබ්බානප්පත්තියා’’තිආදිමාහ. තෙන වුත්තං ‘‘නිබ්බානප්පත්තියා’’තිආදි.

උච්චං කරොන්තොති උදග්ගං උළාරං පණීතං කත්වා දස්සෙන්තො, පග්ගණ්හන්තොති අත්ථො. පෙමං ජනෙන්තොති භත්තිං උප්පාදෙන්තො. ඉදඤ්ච දෙසනාය පග්ගණ්හනං බුද්ධානම්පි ආචිණ්ණං එවාති දස්සෙන්තො ‘‘එකායනො’’තිආදිමාහ.

එකධම්මවණ්ණනා

351. (ක) කාර-සද්දො උප-සද්දෙන විනාපි උපකාරත්ථං වදති, ‘‘බහුකාරා, භික්ඛවෙ, මාතාපිතරො පුත්තාන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 2.34) වියාති ආහ ‘‘බහුකාරොති බහූපකාරො’’ති.

(ඛ) වඩ්ඪනෙ වුත්තෙ නානන්තරියතාය උප්පාදනං වුත්තමෙව හොතීති ‘‘භාවෙතබ්බොති වඩ්ඪෙතබ්බො’’ති වුත්තො. උප්පාදනපුබ්බිකා හි වඩ්ඪනාති. නනු ච ‘‘එකො ධම්මො උප්පාදෙතබ්බො’’ති උප්පාදනං පෙත්ථ විසුං ගහිතං එවාති? අඤ්ඤවිසයත්තා තස්ස නායං විරොධො. තථා හි ‘‘එකො ධම්මො පරිඤ්ඤෙය්යො’’ති තීහිපි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤෙය්යතං වත්වාපි ‘‘එකො ධම්මො පහාතබ්බො’’ති පහාතබ්බතා වුත්තා.

(ග) තීහි පරිඤ්ඤාහීති ඤාතතීරණපහානපරිඤ්ඤාහි.

(ඝ) පහානානුපස්සනායාති පජහනවසෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. මිස්සකවසෙන චෙතං අනුපස්සනාගහණං දට්ඨබ්බං.

(ඞ) සීලසම්පදාදීනං පරිහානාවහො පරිහානාය සංවත්තනකො.

(ච) ඣානාදිවිසෙසං ගමෙතීති විසෙසගාමී.

(ඡ) දුප්පච්චක්ඛකරොති අනුපචිතඤාණසම්භාරෙහි පච්චක්ඛං කාතුං අසක්කුණෙය්යො.

(ඣ) අභිජානිතබ්බොති අභිමුඛං ඤාණෙන ජානිතබ්බො.

සබ්බත්ථ මාතිකාසූති දුකාදිවසෙන වුත්තාසු සබ්බාසු මාතිකාසු. එත්ථ ච ආයස්මා ධම්මසෙනාපති තෙ භික්ඛූ භාවනාය නියොජෙත්වා උත්තමත්ථෙ පතිට්ඨාපෙතුකාමො පඨමං තාව භාවනාය උපකාරධම්මං උද්දෙසවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘එකො ධම්මො බහුකාරො’’ති වත්වා තෙන උපකාරකෙන උපකත්තබ්බං දස්සෙන්තො ‘‘එකො ධම්මො භාවෙතබ්බො’’ති ආහ. අයඤ්ච භාවනා විපස්සනාවසෙන ඉච්ඡිතාති ආහ ‘‘එකො ධම්මො පරිඤ්ඤෙය්යො’’ති. පරිඤ්ඤා ච නාම යාවදෙව පහාතබ්බපජහනත්ථාති ආහ ‘‘එකො ධම්මො පහාතබ්බො’’ති. පජහන්තෙන ච හානභාගියං නීහරිත්වා විසෙසභාගියෙ අවට්ඨාතබ්බන්ති ආහ ‘‘එකො ධම්මො හානභාගියො, එකො ධම්මො විසෙසභාගියො’’ති. විසෙසභාගියෙ අවට්ඨානඤ්ච දුප්පටිවිජ්ඣනෙන, දුප්පටිවිජ්ඣපටිවිජ්ඣනඤ්චෙ ඉජ්ඣති, නිප්ඵාදෙතබ්බනිප්ඵාදනං සිද්ධමෙව හොතීති ආහ ‘‘එකො ධම්මො දුප්පටිවිජ්ඣො, එකො ධම්මො උප්පාදෙතබ්බො’’ති. තයිදං ද්වයං අභිඤ්ඤෙය්යාදිජානනෙන හොතීති ආහ ‘‘එකො ධම්මො අභිඤ්ඤෙය්යො’’ති. අභිඤ්ඤෙය්යඤ්චෙ අභිඤ්ඤාතං, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකතමෙව හොතීති. එත්තාවතා ච නිට්ඨිතකිච්චොව හොති, නාස්ස උත්තරි කිඤ්චි කරණීයන්ති එවං තාව මහාථෙරො එකකවසෙන තෙසං භික්ඛූනං පටිපත්තිවිධිං උද්දිසන්තො ඉමානි දස පදානි ඉමිනා අනුක්කමෙන උද්දිසි.

(ක) එවං අනියමතො උද්දිට්ඨධම්මෙ සරූපතො නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘කතමො එකො ධම්මො’’තිආදිනා දෙසනං ආරභි. තෙන වුත්තං ‘‘ඉති ආයස්මා සාරිපුත්තො’’තිආදි. එස නයො දුකාදීසු. වෙළුකාරොති වෙනො. සො හි වෙළුවිකාරෙහි කිලඤ්ජාදිකරණෙන ‘‘වෙළුකාරො’’ති වුත්තො. අන්තො, බහි ච සබ්බගතගණ්ඨිං නීහරණෙන නිග්ගණ්ඨිං කත්වා. එකෙකකොට්ඨාසෙති එකකාදීසු දසසු කොට්ඨාසෙසු එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ.

සබ්බත්ථකං උපකාරකන්ති සබ්බත්ථකමෙව සම්මා පටිපත්තියා උපකාරවන්තං. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. විපස්සනාගබ්භං ගණ්හාපනෙති යථා උපරි විපස්සනා පරිපච්චති තික්ඛා විසදා හුත්වා මග්ගෙන ඝටෙති, එවං පුබ්බභාගවිපස්සනාවඩ්ඪනෙ. අත්ථපටිසම්භිදාදීසූති අත්ථපටිසම්භිදාදීසු නිප්ඵාදෙතබ්බෙසු, තෙසං සම්භාරසම්භරණන්ති අත්ථො. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. ඨානාට්ඨානෙසූති ඨානෙ, අට්ඨානෙ ච ජානිතබ්බෙ. මහාවිහාරසමාපත්තියන්ති මහතියං ඣානාදිවිහාරසමාපත්තියං. විපස්සනාඤාණාදීසූති ආදි-සද්දෙන මනොමයිද්ධි ආදිකානි සඞ්ගණ්හාති. අට්ඨසු විජ්ජාසූති අම්බට්ඨසුත්තෙ (දී. නි. 1.279) ආගතනයාසු අට්ඨසු විජ්ජාසු.

තෙනෙව භගවා ථොමෙතීති යොජනා. නන්ති අප්පමාදං.

ථාමසම්පන්නෙනාති ඤාණබලසමන්නාගතෙන. දීපෙත්වාති ‘‘එවම්පි අප්පමාදො කුසලානං ධම්මානං සම්පාදනෙ බහුපකාරො’’ති පකාසෙත්වා. යං කිඤ්චි අනවජ්ජපක්ඛිකමත්ථං අප්පමාදෙ පක්ඛිපිත්වා කථෙතුං යුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘යං කිඤ්චී’’තිආදි වුත්තං.

(ඛ) කායගතාසතීති රස්සං අකත්වා නිද්දෙසො, නිද්දෙසෙන වා එතං සමාසපදං දට්ඨබ්බං. ‘‘අට්ඨිකානි පුඤ්ජකිතානි තෙරොවස්සිකානි…පෙ… පූතීනි චුණ්ණිකජාතානී’’ති (දී. නි. 2.379) එවං පවත්තමනසිකාරො ‘‘චුණ්ණිකමනසිකාරො’’ති වදන්ති. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘චුණ්ණිකඉරියාපථෙසු පවත්තමනසිකාරො’’ති. එත්ථ උප්පන්නසතියාති එතස්මිං යථාවුත්තෙ එකූනතිංසවිධෙ ඨානෙ උප්පන්නාය සතියා. සුඛසම්පයුත්තාති නිප්පරියායතො සුඛසම්පයුත්තා, පරියායතො පන චතුත්ථජ්ඣානෙ උපෙක්ඛාපි ‘‘සුඛ’’න්ති වත්තබ්බතං ලභති සන්තසභාවත්තා.

(ග) පච්චයභූතො ආරම්මණාදිවිසයොපි ආරම්මණභාවෙන වණො විය ආසවෙ පග්ඝරති, සො සම්පයොගසම්භවාභාවෙපි සහ ආසවෙහීති සාසවො. තථා උපාදානානං හිතොති උපාදානියො. ඉතරථා පන පච්චයභාවෙන විධි පටික්ඛෙපො.

(ඝ) අස්මීති මානොති ‘‘අස්මී’’ති පවත්තො මානො.

(ච) විපරියායෙනාති ‘‘අනිච්චෙ අනිච්ච’’න්තිආදිනා නයෙන පවත්තො පථමනසිකාරො.

(ඡ) ඉධ පන විපස්සනානන්තරො මග්ගො ‘‘ආනන්තරිකො චෙතොසමාධී’’ති අධිප්පෙතො. කස්මා? විපස්සනාය අනන්තරත්තා, අත්තනො වා පවත්තියා අනන්තරං ඵලදායකත්තා. සද්දත්ථතො පන අනන්තරං ඵලං අනන්තරං, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තා, තං වා අරහති, අනන්තරපයොජනොති වා ආනන්තරිකො.

(ජ) ඵලන්ති ඵලපඤ්ඤා. පච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා අධිප්පෙතා අකුප්පාරම්මණතාය.

(ඣ) අත්තනො ඵලං ආහරතීති ආහාරො, පච්චයොති ආහ ‘‘ආහාරට්ඨිතිකාති පච්චයට්ඨිතිකා’’ති. අයං එකො ධම්මොති අයං පච්චයසඞ්ඛාතො එකො ධම්මොති පච්චයතාසමඤ්ඤෙන එකං කත්වා වදති. ඤාතපරිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤායාති ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය අභිඤ්ඤාය.

(ඤ) අකුප්පා චෙතොවිමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති අකුප්පභාවෙන උක්කංසගතත්තා. අඤ්ඤථා සබ්බාපි ඵලසමාපත්තියො අකුප්පා එව පටිපක්ඛෙහි අකොපනීයත්තා.

අභිඤ්ඤායාති ‘‘අභිඤ්ඤෙය්යො’’ති එත්ථ ලද්ධඅභිඤ්ඤාය. පරිඤ්ඤායාති එත්ථාපි එසෙව නයො. පහාතබ්බසච්ඡිකාතබ්බෙහීති පහාතබ්බසච්ඡිකාතබ්බපදෙහි. පහානපරිඤ්ඤාව කථිතා පහානසච්ඡිකිරියානං එකාවාරතාය පරිඤ්ඤාය සහෙව ඉජ්ඣනතො. සච්ඡිකාතබ්බොති විසෙසතො ඵලං කථිතං. එකස්මිංයෙව සත්තමෙ එව පදෙ ලබ්භති. ඵලං පන අනෙකෙසුපි පදෙසු ලබ්භති පඨමට්ඨමනවමදසමෙසු ලබ්භනතො. යස්මා තං නිප්පරියායතො දසමෙ එව ලබ්භති, ඉතරෙසු පරියායතො තස්මා ‘‘ලබ්භති එවා’’ති සාසඞ්කං වදති.

සභාවතො විජ්ජමානාති යෙන බහුකාරාදිසභාවෙන දෙසිතා, තෙන සභාවෙන පරමත්ථතො උපලබ්භමානා . යාථාවාති අවිපරීතා. තථාසභාවාති තංසභාවා. න තථා න හොන්තීති අවිතථත්තා තථාව හොන්ති. තතො එව වුත්තප්පකාරතො අඤ්ඤථා න හොන්තීති පඤ්චහිපි පදෙහි තෙසං ධම්මානං යථාභූතමෙව වදති. සම්මාති ඤායෙන. යං පන ඤාතං, තං හෙතුයුත්තං කාරණයුත්තමෙව හොතීති ආහ ‘‘හෙතුනා කාරණෙනා’’ති. ඔකප්පනං ජනෙසීති ජිනවචනභාවෙන අභිප්පසාදං උප්පාදෙසි.

එකධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ද්වෙධම්මවණ්ණනා

352. (ක) ‘‘සබ්බත්ථා’’ ති ඉදං ‘‘සීලපූරණාදීසූ’’ති එතෙන සද්ධිං සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘සීලපූරණාදීසු සබ්බත්ථ අප්පමාදො විය උපකාරකා’’ති එතෙන සතිසම්පජඤ්ඤානම්පි අප්පමාදස්ස විය සබ්බත්ථ උපකාරකතා පකාසිතා හොති අත්ථතො නාතිවිලක්ඛණත්තා තතො තෙසං. සතිඅවිප්පවාසො හි අප්පමාදො, සො ච අත්ථතො සබ්බත්ථ අවිජහිතා සති එව, සා ච ඛො ඤාණසම්පයුත්තා එව දට්ඨබ්බා, ඉතරාය තථාරූපසමත්ථතාභාවතො.

(ඛ) තෙසං පඤ්චසතමත්තානං භික්ඛූනං පුබ්බභාගපටිපත්තිවසෙන දෙසිතත්තා පුබ්බභාගා කථිතා.

(ඡ) අයොනිසොමනසිකාරො සංකිලෙසස්ස මූලකාරණභාවෙන පවත්තො හෙතු, පරිබ්රූහනභාවෙන පවත්තො පච්චයො. යොනිසොමනසිකාරෙපි එසෙව නයො. යථා ච සත්තානං සංකිලෙසාය, විසුද්ධියා ච පච්චයභූතා අයොනිසොමනසිකාරො, යොනිසොමනසිකාරොති ‘‘ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා දුප්පටිවිජ්ඣා’’ති එත්ථ නීහරිත්වා වුත්තා, එවං ඉමෙහි ධම්මා නීහරිත්වා වත්තබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘තථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අසුභජ්ඣානාදයො චත්තාරො විසංයොගා නාම කාමයොගාදිපටිපක්ඛභාවතො . ‘‘එවං පභෙදා’’ති ඉමිනා ‘‘අවිජ්ජාභාගිනො ධම්මා, විජ්ජාභාගිනො ධම්මා, කණ්හා ධම්මා, සුක්කා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 101, 104) එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

(ඣ) පච්චයෙහි සමෙච්ච සම්භුය්ය කතත්තා පඤ්චක්ඛන්ධා සඞ්ඛතා ධාතු. කෙනචි අනභිසඞ්ඛතත්තා නිබ්බානං අසඞ්ඛතා ධාතු.

(ඤ) තිස්සො විජ්ජා විජ්ජනට්ඨෙන, විදිතකරණට්ඨෙන ච විජ්ජා. විමුත්තීති අරහත්තඵලං පටිපක්ඛතො සබ්බසො විමුත්තත්තා.

අභිඤ්ඤාදීනීති අභිඤ්ඤාපඤ්ඤාදීනි. එකකසදිසානෙව පුරිමවාරෙ විය විභජ්ජ කථෙතබ්බතො. මග්ගො කථිතොති එත්ථ ‘‘මග්ගොව කථිතො’’ති එවමත්ථං අග්ගහෙත්වා ‘‘මග්ගො කථිතොවා’’ති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො ‘‘අනුප්පාදෙ ඤාණ’’න්ති ඉමිනා ඵලස්ස ගහිතත්තා. සච්ඡිකාතබ්බපදෙ ඵලං කථිතන්ති එත්ථාපි ‘‘ඵලමෙව කථිත’’න්ති අග්ගහෙත්වා ‘‘ඵලං කථිතමෙවා’’ති අත්ථො ගහෙතබ්බො විජ්ජාග්ගහණෙන තදඤ්ඤස්ස සඞ්ගහිතත්තා. එස නයො ඉතො පරෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු.

ද්වෙධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තයොධම්මවණ්ණනා

353. (ඡ) සොති අනාගාමිමග්ගො. සබ්බසො කාමානං නිස්සරණං සමුච්ඡෙදවසෙන පජහනතො. ආරුප්පෙ අරහත්තමග්ගො නාම අරූපජ්ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නො අග්ගමග්ගො. පුන උප්පත්තිනිවාරණතොති රූපානං උප්පත්තියා සබ්බසො නිවාරණතො. නිරුජ්ඣන්ති සඞ්ඛාරා එතෙනාති නිරොධො, අග්ගමග්ගො. තෙන හි කිලෙසවට්ටෙ නිරොධිතෙ ඉතරම්පි වට්ටද්වයං නිරොධිතමෙව හොති. තස්ස පන නිරොධස්ස පරියොසානත්තා අග්ගඵලං ‘‘නිරොධො’’ති වත්තබ්බතං ලබ්භතීති ආහ ‘‘අරහත්තඵලංනිරොධොති අධිප්පෙත’’න්ති. ‘‘අරහත්තඵලෙන හි නිබ්බානෙ දිට්ඨෙ’’ ති ඉදං අරහත්තමග්ගෙන නිබ්බානදස්සනස්සායං නිබ්බත්තීති කත්වා වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අරහත්තසඞ්ඛාතනිරොධස්ස පච්චයත්තා’’ ති ඉදම්පි වචනං සමත්ථිතං හොති.

(ජ) අතීතංසාරම්මණන්ති අතීතකොට්ඨාසාරම්මණං ඤාණං, අතීතා ඛන්ධායතනධාතුයො ආරබ්භ පවත්තනකඤාණන්ති අත්ථො. ‘‘මග්ගො කථිතොවා’’ති අවධාරණං දට්ඨබ්බං, තථා ‘‘සච්ඡිකාතබ්බෙ ඵලං කථිතමෙවා’’ති.

(ඤ) ආසවානං ඛයෙ ඤාණන්ති ච ආසවානං ඛයන්තෙ ඤාණන්ති අධිප්පායො, අඤ්ඤථා මග්ගො කථිතො සියා.

තයොධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුධම්මවණ්ණනා

354. (ක) දාරුමයං චක්කං දාරුචක්කං, තථා රතනචක්කං. ආණට්ඨෙන ධම්මො එව ධම්මචක්කං. ඉරියාපථානං අපරාපරප්පවත්තිතො ඉරියාපථචක්කං, තථා සම්පත්තිචක්කං වෙදිතබ්බං.

අනුච්ඡවිකෙ දෙසෙති පුඤ්ඤකිරියාය, සම්මාපටිපත්තියා අනුරූපදෙසෙ. සෙවනං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනං. භජනං භත්තිවසෙන පයිරුපාසනං. අත්තනො සම්මා ඨපනන්ති අත්තනො චිත්තසන්තානස්ස යොනිසො ඨපනං සද්ධාදීසු නිවෙසනන්ති ආහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. ඉදමෙවෙත්ථ පමාණන්ති ඉදමෙව පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාසඞ්ඛාතං සම්පත්තිචක්කමෙත්ථ එතෙසු සම්පත්තිචක්කෙසු පමාණභූතං ඉතරෙසං කාරණභාවතො. තෙනාහ ‘‘යෙන හී’’තිආදි. සො එව ච කතපුඤ්ඤො පුග්ගලො අත්තානං සම්මා ඨපෙති අකතපුඤ්ඤස්ස තදභාවතො. පඨමො ලොකියොව, තත්ථාපි කාමාවචරොව. ඉධාති ඉමස්මිං දසුත්තරසුත්තෙ. පුබ්බභාගෙ ලොකියාවාති මග්ගස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තනකා ලොකියා එව. තත්ථ කාරණං වුත්තමෙව.

(ච) කාමයොගවිසංයොගො අනාගාමිමග්ගො, දිට්ඨියොගවිසංයොගො සොතාපත්තිමග්ගො, ඉතරෙ ද්වෙ අරහත්තමග්ගොති එවං අනාගාමිමග්ගාදිවසෙන වෙදිතබ්බා.

(ඡ) පඨමස්සඣානස්ස ලාභින්ති ය්වායං අප්පගුණස්ස පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී, තං. කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්තීති තතො වුට්ඨිතං ආරම්මණවසෙන කාමසහගතා හුත්වා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති චොදෙන්ති තුදෙන්ති. තස්ස කාමානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සො පඨමජ්ඣානසමාධි හායති පරිහායති, තස්මා ‘‘හානභාගියො සමාධී’’ති වුත්තො. තදනුධම්මතාති තදනුරූපසභාවො. ‘‘සති සන්තිට්ඨතී’’ති ඉදං මිච්ඡාසතිං සන්ධාය වුත්තං. යස්ස හි පඨමජ්ඣානානුරූපසභාවා පඨමජ්ඣානං සන්තතො පණීතතො දිස්වා අස්සාදයමානා අපෙක්ඛමානා අභිනන්දමානා නිකන්ති හොති, තස්ස නිකන්තිවසෙන සො පඨමජ්ඣානසමාධි නෙව හායති, න වඩ්ඪති, ඨිතිකොට්ඨාසිකො හොති, තෙන වුත්තං ‘‘ඨිතිභාගියො සමාධී’’ති.

අවිතක්කසහගතාති අවිතක්කං දුතියජ්ඣානං සන්තතො පණීතතො මනසි කරොතො ආරම්මණවසෙන අවිතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා. සමුදාචරන්තීති පගුණපඨමජ්ඣානතො වුට්ඨිතං දුතියජ්ඣානාධිගමත්ථාය චොදෙන්ති තුදෙන්ති, තස්ස උපරි දුතියජ්ඣානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සො පඨමජ්ඣානසමාධි විසෙසභූතස්ස දුතියජ්ඣානස්ස උප්පත්තිපදට්ඨානතාය ‘‘විසෙසභාගියො සමාධී’’ති වුත්තො. නිබ්බිදාසහගතාති තමෙව පඨමජ්ඣානලාභිං ඣානතො වුට්ඨිතං නිබ්බිදාසඞ්ඛාතෙන විපස්සනාඤාණෙන සහගතා. විපස්සනාඤාණඤ්හි ඣානඞ්ගෙසු පභෙදෙන උපට්ඨහන්තෙසු නිබ්බින්දති උක්කණ්ඨති, තස්මා ‘‘නිබ්බිදා’’ති වුච්චති. සමුදාචරන්තීති නිබ්බානසච්ඡිකරණත්ථාය චොදෙන්ති තුදෙන්ති. විරාගූපසඤ්හිතොති විරාගසඞ්ඛාතෙන නිබ්බානෙන උපසඤ්හිතො. විපස්සනාඤාණඤ්හි ‘‘සක්කා ඉමිනා මග්ගෙන විරාගං නිබ්බානං සච්ඡිකාතු’’න්ති පවත්තිතො ‘‘විරාගූපසඤ්හිත’’න්ති වුච්චති, තංසම්පයුත්තා සඤ්ඤාමනසිකාරාපි විරාගූපසඤ්හිතා එව නාම. තස්ස තෙසං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සො පඨමජ්ඣානසමාධි අරියමග්ගපටිවෙධස්ස පදට්ඨානතාය ‘‘නිබ්බෙධභාගියො සමාධී’’ති වුත්තො. සබ්බසමාපත්තියොති දුතියජ්ඣානාදිකා සබ්බා සමාපත්තියො. අත්ථො වෙදිතබ්බොති හානභාගියාදිඅත්ථො තාව විත්ථාරෙත්වා වෙදිතබ්බො.

මග්ගො කථිතො චතුන්නං අරියසච්චානං උද්ධටත්තා. ඵලං කථිතං සරූපෙනෙව.

චතුධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චධම්මවණ්ණනා

355. (ඛ) ‘‘පඤ්චඞ්ගිකොසම්මාසමාධී’’ති සමාධිඅඞ්ගභාවෙන පඤ්ඤා උද්දිට්ඨාති පීතිඵරණතාදිවචනෙන හි තමෙව විභජති. තෙනාහ ‘‘පීතිං ඵරමානා උප්පජ්ජතී’’තිආදි.‘‘සො ඉමමෙව කායං විවෙකජෙන පීතිසුඛෙන අභිසන්දෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.427) නයෙන පීතියා, සුඛස්ස ච ඵරණං වෙදිතබ්බං. සරාගවිරාගතාදිවිභාගදස්සනවසෙන පරෙසං චෙතො ඵරමානා. ආලොකඵරණෙති කසිණාලොකස්ස ඵරණෙ සති තෙනෙව ආලොකෙන ඵරිතප්පදෙසෙ. තස්ස සමාධිස්ස රූපදස්සනපච්චයත්තා පච්චවෙක්ඛණඤාණං පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තං.

පීතිඵරණතා සුඛඵරණතාති ආරම්මණෙ ඨත්වා චතුත්ථජ්ඣානස්ස උප්පාදනතො තා ‘‘පාදා වියා’’ති වුත්තා. චෙතොඵරණතා ආලොකඵරණතාති තංතංකිච්චසාධනතො තා ‘‘හත්ථා වියා’’ති වුත්තා. අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාධානස්ස සරීරභාවතො ‘‘මජ්ඣිමකායො වියා’’ති වුත්තං. පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තං උත්තමඞ්ගභාවතො ‘‘සීසං වියා’’ති වුත්තං.

(ජ) සබ්බසො කිලෙසදුක්ඛදරථපරිළාහානං විගතත්තා ලොකියසමාධිස්ස සාතිසයමෙත්ථ සුඛන්ති වුත්තං ‘‘අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ සුඛත්තා පච්චුප්පන්නසුඛො’’ති. පුරිමස්ස පුරිමස්ස වසෙන පච්ඡිමං පච්ඡිමං ලද්ධාසෙවනතාය සන්තතරපණීතතරභාවප්පත්ති හොතීති ආහ ‘‘පුරිමො පුරිමො…පෙ… සුඛවිපාකො’’ති.

කිලෙසපටිප්පස්සද්ධියාති කිලෙසානං පටිප්පස්සම්භනෙන ලද්ධත්තා. කිලෙසපටිප්පස්සද්ධිභාවන්ති කිලෙසානං පටිප්පස්සම්භනභාවං. ලද්ධත්තා පත්තත්තා තබ්භාවං උපගතත්තා. ලොකියසමාධිස්ස පච්චනීකානි නීවරණපඨමජ්ඣානනිකන්තිආදීනි නිග්ගහෙතබ්බානි, අඤ්ඤෙ කිලෙසා වාරෙතබ්බා, ඉමස්ස පන අරහත්තසමාධිස්ස පටිප්පස්සද්ධසබ්බකිලෙසත්තා න නිග්ගහෙතබ්බං, වාරෙතබ්බඤ්ච අත්ථීති මග්ගානන්තරං සමාපත්තික්ඛණෙ ච අප්පයොගෙන අධිගතත්තා, ඨපිතත්තා ච අපරිහානවසෙන වා ඨපිතත්තා නසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිවාවටො. ‘‘සතිවෙපුල්ලප්පත්තත්තා’’ති එතෙන අප්පවත්තමානායපි සතියා සතිබහුලතාය සතො එව නාමාති දස්සෙති, ‘‘යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙනා’’ති එතෙන පරිච්ඡින්දනසතියා සතොති දස්සෙති. සෙසෙසු ඤාණඞ්ගෙසු. පඤ්චඤාණිකොති එත්ථ වුත්තසමාධිමුඛෙන පඤ්ච ඤාණානෙව උද්දිට්ඨානි, නිද්දිට්ඨානි ච.

මග්ගොකථිතො ඉන්ද්රියසීසෙන සම්මාවායාමාදීනං කථිතත්තා. ඵලං කථිතං අසෙක්ඛානං සීලක්ඛන්ධාදීනං කථිතත්තා.

පඤ්චධම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡධම්මවණ්ණනා

356. මග්ගො කථිතොති එත්ථ වත්තබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

සත්තධම්මවණ්ණනා

357. (ඤ) හෙතුනාති ආදිඅන්තවන්තතො, අනච්චන්තිකතො, තාවකාලිකතො, නිච්චපටික්ඛෙපතොති එවං ආදිනා හෙතුනා. නයෙනාති ‘‘යථා ඉමෙ සඞ්ඛාරා එතරහි, එවං අතීතෙ, අනාගතෙ ච අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මා’’ති අතීතානාගතෙසු නයනනයෙන. කාමං ඛීණාසවස්ස සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං අනිච්චතාදි සුදිට්ඨා සුප්පටිවිද්ධා, තං පන අසම්මොහනවසෙන කිච්චතො, විපස්සනාය පන ආරම්මණකරණවසෙනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විපස්සනාඤාණෙන සුදිට්ඨා හොන්තී’’ති. කිලෙසවසෙන උප්පජ්ජමානො පරිළාහො වත්ථුකාමසන්නිස්සයො , වත්ථුකාමාවස්සයො චාති වුත්තං ‘‘ද්වෙපි සපරිළාහට්ඨෙන අඞ්ගාරකාසු වියා’’ති. නින්නස්සෙවාති [නින්නස්ස (අට්ඨකථායං)] නින්නභාවස්සෙව. අන්තො වුච්චති ලාමකට්ඨෙන තණ්හා. බ්යන්තං විගතන්තං භූතන්ති බ්යන්තීභූතන්ති ආහ ‘‘නිරතිභූතං, [නියතිභූතං (අට්ඨකථායං) විගතන්තිභූතං (?)] නිත්තණ්හන්ති අත්ථො’’ති. ඉධ සත්තකෙ. භාවෙතබ්බපදෙ මග්ගො කථිතො බොජ්ඣඞ්ගානං වුත්තත්තා.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨධම්මවණ්ණනා

358. (ක) ආදිබ්රහ්මචරියිකායාති ආදිබ්රහ්මචරියා එව ආදිබ්රහ්මචරියිකා යථා ‘‘විනයො එව වෙනයිකො’’ති, තස්සා ආදිබ්රහ්මචරියිකාය. කා පන සාති ආහ ‘‘පඤ්ඤායා’’ති. සික්ඛත්තයසඞ්ගහස්සාති අධිසීලසික්ඛාදිසික්ඛත්තයසඞ්ගහස්ස. උපචාරජ්ඣානසහගතා තරුණසමථපඤ්ඤාව උදයබ්බයානුපස්සනාවසෙන පවත්තා තරුණවිපස්සනාපඤ්ඤා [තරුණසමථවිපස්සනාපඤ්ඤා (අට්ඨකථායං)]. ආදිභූතායාති පඨමාවයවභූතාය, දෙසනාවසෙන චෙතං වුත්තං. උප්පත්තිකාලෙ පන නත්ථි මග්ගධම්මානං ආදිමජ්ඣපරියොසානතා එකචිත්තුප්පාදපරියාපන්නත්තා එකජ්ඣංයෙව උප්පජ්ජනතො. පෙමන්ති දළ්හභත්ති, තං පන වල්ලභවසෙන පවත්තමානං ගෙහසිතසදිසං හොතීති ‘‘ගෙහසිතපෙම’’න්ති වුත්තං. ගරුකරණවසෙන පවත්තියා ගරු චිත්තං එතස්සාති ගරුචිත්තො, තස්ස භාවො ගරුචිත්තභාවො, ගරුම්හි ගරුකාරො. ‘‘කිලෙසා න උප්පජ්ජන්තී’’ති වත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ඔවාදානුසාසනිං ලභතී’’ති. ගරූනඤ්හි සන්තිකෙ ඔවාදානුසාසනිං ලභිත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජන්තස්ස කිලෙසා න උප්පජ්ජන්ති. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

(ඡ) පෙතාති පෙතමහිද්ධිකා. අසුරානන්ති දෙවාසුරානං. පෙතාසුරා පන පෙතා එවාති තෙසං පෙතෙහි සඞ්ගහො අවුත්තසිද්ධොව. ආවාහනං ගච්ඡන්තීති සම්භොගසංසග්ගමුඛෙන පෙතෙහෙව අසුරානං සඞ්ගහණෙ කාරණං දස්සෙති.

(ජ) අප්පිච්ඡස්සාති නිඉච්ඡස්ස. අභාවත්ථො හෙත්ථ අප්ප-සද්දො ‘‘අප්පඩංසමකසවාතාතපා’’තිආදීසු (අ. නි. 10.11) විය. පච්චයෙසු අප්පිච්ඡො පච්චයඅප්පිච්ඡො, චීවරාදිපච්චයෙසු ඉච්ඡාරහිතො. අධිගමඅප්පිච්ඡොති ඣානාදිඅධිගමවිභාවනෙ ඉච්ඡාරහිතො. පරියත්තිඅප්පිච්ඡොති පරියත්තියං බාහුසච්චවිභාවනෙ ඉච්ඡාරහිතො. ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡොති ධුතඞ්ගෙසු අප්පිච්ඡො ධුතඞ්ගවිභාවෙන ඉච්ඡාරහිතො. සන්තගුණනිගූහනෙනාති අත්තනි සංවිජ්ජමානානං ඣානාදිගුණානඤ්චෙව බාහුසච්චගුණස්ස ච ධුතඞ්ගගුණස්ස ච නිගූහනෙන ඡාදනෙන. සම්පජ්ජතීති නිප්පජ්ජති සිජ්ඣති. නො මහිච්ඡස්සාති මහතියා ඉච්ඡාය සමන්නාගතස්ස, ඉච්ඡං වා මහන්තස්ස නො සම්පජ්ජති අනුධම්මස්සාපි අනිච්ඡනතො.

පවිවිත්තස්සාති පකාරෙහි විවිත්තස්ස. තෙනාහ ‘‘කායචිත්තඋපධිවිවෙකෙහි විවිත්තස්සා’’ති. ‘‘අට්ඨආරම්භවත්ථුවසෙනා’’ති එතෙන භාවනාභියොගවසෙන එකීභාවොව ඉධ ‘‘කායවිවෙකො’’ති අධිප්පෙතො, න ගණසඞ්ගණිකාභාවමත්තන්ති දස්සෙති. කම්මන්ති යොගකම්මං.

සත්තෙහි කිලෙසෙහි ච සඞ්ගණනං සමොධානං සඞ්ගණිකා, සා ආරමිතබ්බට්ඨෙන ආරාමො එතස්සාති සඞ්ගණිකාරාමො, තස්ස. තෙනාහ ‘‘ගණසඞ්ගණිකාය චෙවා’’තිආදි. ආරද්ධවීරියස්සාති පග්ගහිතවීරියස්ස, තඤ්ච ඛො උපධිවිවෙකෙ නින්නතාවසෙන ‘‘අයං ධම්මො’’ති වචනතො. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. විවට්ටසන්නිස්සිතංයෙව හි සමාධානං ඉධාධිප්පෙතං, තථා පඤ්ඤාපි. කම්මස්සකතාපඤ්ඤාය හි පතිට්ඨතො කම්මවසෙන ‘‘භවෙසු නානප්පකාරො අනත්ථො’’ති ජානන්තො කම්මක්ඛයකරඤාණං අභිපත්ථෙති, තදත්ථඤ්ච උස්සාහං කරොති. මානාදයො සත්තසන්තානං සංසාරෙ පපඤ්චෙන්ති විත්ථාරෙන්තීති පපඤ්චාති ආහ ‘‘නිප්පපඤ්චස්සාති විගතමානතණ්හාදිට්ඨිපපඤ්චස්සා’’ති.

මග්ගො කථිතො සරූපෙනෙව.

නවධම්මවණ්ණනා

359. (ඛ) විසුද්ධින්ති ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං, අච්චන්තවිසුද්ධිමෙව වා. චතුපාරිසුද්ධිසීලන්ති පාතිමොක්ඛසංවරාදිනිරුපක්කිලිට්ඨතාය චතුබ්බිධපරිසුද්ධිවන්තං සීලං. පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගන්ති පුග්ගලස්ස පරිසුද්ධියා පධානභූතං අඞ්ගං. තෙනාහ ‘‘පරිසුද්ධභාවස්ස පධානඞ්ග’’න්ති. සමථස්ස විසුද්ධිභාවො වොදානං පගුණභාවෙන පරිච්ඡින්නන්ති ආහ ‘‘අට්ඨ පගුණසමාපත්තියො’’ති. විගතුපක්කිලෙසඤ්හි ‘‘පගුණ’’න්ති වත්තබ්බතං ලබ්භති, න සඋපක්කිලෙසං හානභාගියාදිභාවප්පත්තිතො. සත්තදිට්ඨිමලවිසුද්ධිතො නාමරූපපරිච්ඡෙදො දිට්ඨිවිසුද්ධි. පච්චයපරිග්ගහො අද්ධත්තයකඞ්ඛාමලවිධමනතො කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි. යස්මා නාමරූපං නාම සප්පච්චයමෙව, තස්මා තං පරිග්ගණ්හන්තෙන අත්ථතො තස්ස සප්පච්චයතාපි පරිග්ගහිතා එව හොතීති වුත්තං ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධීති සප්පච්චයං නාමරූපදස්සන’’න්ති. යස්මා පන නාමරූපස්ස පච්චයං පරිග්ගණ්හන්තෙන තීසු අද්ධාසු කඞ්ඛාමලවිතරණපච්චයාකාරාවබොධවසෙනෙව හොති, තස්මා ‘‘පච්චයාකාරඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං යථා කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි ‘‘ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති වුච්චති. මග්ගාමග්ගෙ ඤාණන්ති මග්ගාමග්ගෙ වවත්ථපෙත්වා ඨිතඤාණං. ඤාණන්ති ඉධ තරුණවිපස්සනා කථිතා තෙසං භික්ඛූනං අජ්ඣාසයවසෙන ‘‘ඤාණදස්සනවිසුද්ධී’’ති වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය වුච්චමානත්තා. යදි ‘‘ඤාණදස්සනවිසුද්ධී’’ති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අධිප්පෙතා, ‘‘පඤ්ඤා’’ති ච අරහත්තඵලපඤ්ඤා, මග්ගො පන කථන්ති ? මග්ගො බහුකාරපදෙ විරාගග්ගහණෙන ගහිතො. වක්ඛති හි ‘‘ඉධ බහුකාරපදෙ මග්ගො කථිතො’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.359).

(ඡ) චක්ඛාදිධාතුනානත්තන්ති චක්ඛාදිරූපාදිචක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිධාතූනං වෙමත්තතං නිස්සාය. චක්ඛුසම්ඵස්සාදිනානත්තන්ති චක්ඛුසම්ඵස්සසොතසම්ඵස්සඝානසම්ඵස්සාදිසම්ඵස්සවිභාගං. සඤ්ඤානානත්තන්ති එත්ථ රූපසඤ්ඤාදිසඤ්ඤානානත්තම්පි ලබ්භතෙව, තං පන කාමසඤ්ඤාදිග්ගහණෙනෙව ගය්හති. කාමසඤ්ඤාදීති ආදි-සද්දෙන බ්යාපාදසඤ්ඤාදීනං ගහණං. සඤ්ඤානිදානත්තා පපඤ්චසඞ්ඛානං ‘‘සඤ්ඤානානත්තං පටිච්ච සඞ්කප්පනානත්ත’’න්ති වුත්තං, ‘‘යං සඞ්කප්පෙති, තං පපඤ්චෙතී’’ති වචනතො ‘‘සඞ්කප්පනානත්තං පටිච්ච ඡන්දනානත්ත’’න්ති වුත්තං. ඡන්දනානත්තන්ති ච තණ්හාඡන්දස්ස නානත්තං. රූපපරිළාහොති රූපවිසයො රූපාභිපත්ථනාවසෙන පවත්තො කිලෙසපරිළාහො. සද්දපරිළාහොති එත්ථාපි එසෙව නයො. කිලෙසො හි උප්පජ්ජමානො අප්පත්තෙපි ආරම්මණෙ පත්තො විය පරිළාහොව උප්පජ්ජති. තථාභූතස්ස පන කිලෙසඡන්දස්ස වසෙන රූපාදිපරියෙසනා හොතීති ආහ ‘‘පරිළාහනානත්තතාය රූපපරියෙසනාදිනානත්තං උප්පජ්ජතී’’ති. තථා පරියෙසන්තස්ස සචෙ තං රූපාදි ලබ්භෙය්ය, තං සන්ධායාහ ‘‘පරියෙසනාදිනානත්තතාය රූපපටිලාභාදිනානත්තං උප්පජ්ජතී’’ති.

(ජ) මරණානුපස්සනාඤාණෙති මරණස්ස අනුපස්සනාවසෙන පවත්තඤාණෙ, මරණානුස්සතිසහගතපඤ්ඤායාති අත්ථො. ආහාරං පරිග්ගණ්හන්තස්සාති ගමනාදිවසෙන ආහාරං පටික්කූලතො පරිග්ගණ්හන්තස්ස. උක්කණ්ඨන්තස්සාති නිබ්බින්දන්තස්ස කත්ථචිපි අසජ්ජන්තස්ස.

දසධම්මවණ්ණනා

360. (ඣ) නිජ්ජරකාරණානීති පජහනකාරණානි. ඉමස්මිං අභිඤ්ඤාපදෙ මග්ගො කථීයතීති කත්වා ‘‘අයං හෙට්ඨා..පෙ… පුන ගහිතා’’ති වුත්තං. තථා හි වක්ඛති ‘‘ඉධ අභිඤ්ඤාපදෙ මග්ගො කථිතො’’ (දී. නි. අට්ඨ. 3.360) කිඤ්චාපි නිජ්ජිණ්ණා මිච්ඡාදිට්ඨීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යථා මිච්ඡාදිට්ඨි විපස්සනාය නිජ්ජිණ්ණාපි න සමුච්ඡින්නාති සමුච්ඡෙදප්පහානදස්සනත්ථං පුන ගහිතා, එවං මිච්ඡාසඞ්කප්පාදයොපි විපස්සනාය පහීනාපි අසමුච්ඡින්නතාය ඉධ පුන ගහිතාති අයමත්ථො ‘‘මිච්ඡාසඞ්කප්පො’’තිආදීසු සබ්බපදෙසු වත්තබ්බොති දස්සෙති ‘‘එවං සබ්බපදෙසු නයො නෙතබ්බො’’ති ඉමිනා.

එත්ථචාති ‘‘සම්මාවිමුත්තිපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තී’’ති එතස්මිං පාළිපදෙ. එත්ථ ච සමුච්ඡෙදවසෙන, පටිප්පස්සද්ධිවසෙන ච පටිපක්ඛධම්මා සම්මදෙව විමුච්චනං සම්මාවිමුත්ති, තප්පච්චයා ච මග්ගඵලෙසු අට්ඨ ඉන්ද්රියානි භාවනාපාරිපූරිං උපගච්ඡන්තීති මග්ගසම්පයුත්තානිපි සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි උද්ධටානි. මග්ගවසෙන හි ඵලෙසු භාවනා පාරිපූරී නාමාති. අභිනන්දනට්ඨෙනාති අතිවිය සිනෙහනට්ඨෙනිදඤ්හි. සොමනස්සින්ද්රියං උක්කංසගතසාතසභාවං සම්පයුත්තධම්මෙ සිනෙහන්තං තෙමෙන්තං විය පවත්තති. පවත්තසන්තතිආධිපතෙය්යට්ඨෙනාති විපාකසන්තානස්ස ජීවනෙ අධිපතිභාවෙන. ‘‘එව’’න්තිආදි වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස නිගමනං.

අද්ධෙන සහ ඡට්ඨානි පඤ්හසතානි, පඤ්ඤාසාධිකානි සහ පඤ්හසතානීති අත්ථො.

එත්ථ ච ආයස්මා ධම්මසෙනාපති ‘‘දසසු නාථකරණධම්මෙසු පතිට්ඨාය දසකසිණායතනානි භාවෙන්තො දසආයතනමුඛෙන පරිඤ්ඤං පට්ඨපෙත්වා පරිඤ්ඤෙය්යධම්මෙ පරිජානන්තො දසමිච්ඡත්තෙ, දසඅකුසලකම්මපථෙ ච පහාය දසකුසලකම්මපථෙසු ච අවට්ඨිතො දසසු අරියාවාසෙසු ආවසිතුකාමො දසසඤ්ඤා උප්පාදෙන්තො දසනිජ්ජරවත්ථූනි අභිඤ්ඤාය දසඅසෙක්ඛධම්මෙ අධිගච්ඡතී’’ති තෙසං භික්ඛූනං ඔවාදං මත්ථකං පාපෙන්තො දෙසනං නිට්ඨපෙසි. පමොදවසෙන පටිග්ගණ්හනං අභිනන්දනන්ති ආහ ‘‘සාධු සාධූති අභිනන්දන්තා සිරසා සම්පටිච්ඡිංසූ’’ති. තාය අත්තමනතායාති තාය යථාදෙසිතදෙසනාගතාය පහට්ඨචිත්තතාය, තත්ථ යථාලද්ධඅත්ථවෙදධම්මවෙදෙහීති අත්ථො. ඉමමෙව සුත්තං ආවජ්ජමානාති ඉමස්මිං සුත්තෙ තත්ථ තත්ථ ආගතෙ අභිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදෙ ධම්මෙ අභිජානනාදිවසෙන සමන්නාහරන්තා. සහ පටිසම්භිදාහි…පෙ… පතිට්ඨහිංසූති අත්තනො උපනිස්සයසම්පන්නතාය, ථෙරස්ස ච දෙසනානුභාවෙන යථාරද්ධං විපස්සනං උස්සුක්කෙත්වා පටිසම්භිදාපරිවාරාය අභිඤ්ඤාය සණ්ඨහිංසූති.

සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය

දසුත්තරසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.

නිට්ඨිතා ච පාථිකවග්ගට්ඨකථාය ලීනත්ථප්පකාසනා.

පාථිකවග්ගටීකා නිට්ඨිතා.

නිගමනකථාවණ්ණනා

ථෙරානං මහාකස්සපාදීනං වංසො පවෙණී අන්වයො එතස්සාති ථෙරවංසන්වයො, තෙන; චතුමහානිකායෙසු ථෙරියෙනාති අත්ථො.

දසබලස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස ගුණගණානං පරිදීපනතො දසබලගුණගණපරිදීපනස්ස. අයඤ්හි ආගමො බ්රහ්මජාලාදීසු, මහාපදානාදීසු, සම්පසාදනීයාදීසු ච තත්ථ තත්ථ විසෙසතො බුද්ධගුණානං පකාසනවසෙන පවත්තොති. තථා හි වුත්තං ආදිතො ‘‘සද්ධාවහගුණස්සා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා).

මහාට්ඨකථාය සාරන්ති දීඝනිකායමහාඅට්ඨකථායං අත්ථසාරං.

එකූනසට්ඨිමත්තොති ථොකං ඌනභාවතො මත්ත-සද්දග්ගහණං.

මූලකට්ඨකථාසාරන්ති පුබ්බෙ වුත්තං දීඝනිකායමහාඅට්ඨකථාසාරමෙව පුන නිගමනවසෙන වදති. අථ වා මූලකට්ඨකථාසාරන්ති පොරාණට්ඨකථාසු අත්ථසාරං, තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘දීඝනිකායමහාඅට්ඨකථායං අත්ථසාරං ආදාය ඉමං සුමඞ්ගලවිලාසිනිං කරොන්තො සෙසමහානිකායානම්පි මූලකට්ඨකථාසු ඉධ විනියොගක්ඛමං අත්ථසාරං ආදායයෙව අකාසි’’න්ති.

‘‘මහාවිහාරවාසීන’’න්ති [මහාවිහාරෙ නිවාසිනං (අට්ඨකථායං)] ච ඉදං පුරිමපච්ඡිමපදෙහි සද්ධිං සම්බන්ධිතබ්බං ‘‘මහාවිහාරවාසීනං සමයං පකාසයන්තිං, මහාවිහාරවාසීනං මූලකට්ඨකථාසාරං ආදායා’’ති ච. තෙන පුඤ්ඤෙන. හොතු සබ්බො සුඛී ලොකොති කාමාවචරාදිවිභාගො සබ්බොපි සත්තලොකො යථාරහං බොධිත්තයාධිගමනවසෙන සම්පත්තෙන නිබ්බානසුඛෙන සුඛිතො හොතූති සදෙවකස්ස ලොකස්ස අච්චන්තසුඛාධිගමාය අත්තනො පුඤ්ඤං පරිණාමෙති.

පරිමාණතො සාධිකට්ඨවීසසහස්සනවුතිභාණවාරා නිට්ඨිතාති. පරිමාණතො සාධිකට්ඨවීසසහස්සමත්තගන්ථෙන දීඝනිකායටීකා රචිතාචරියධම්මපාලෙන.

මිච්ඡාදිට්ඨාදිචොරෙහි , සීලාදිධනසඤ්චයං;

රක්ඛණත්ථාය සක්කච්චං, මඤ්ජූසං විය කාරිතන්ති. (එත්ථන්තරෙ පාඨො පච්ඡා ලිඛිතො)

නිට්ඨිතා සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය ලීනත්ථප්පකාසනා.

දීඝනිකායටීකා නිට්ඨිතා.