📜

3. චක්කවත්තිසුත්තවණ්ණනා

අත්තදීපසරණතාවණ්ණනා

80. උත්තානං වුච්චති පාකටං, තප්පටික්ඛෙපෙන අනුත්තානං අපාකටං, පටිච්ඡන්නං, අපචුරං, දුවිඤ්ඤෙය්යඤ්ච. අනුත්තානානං පදානං වණ්ණනා අනුත්තානපදවණ්ණනා. උත්තානපදවණ්ණනාය පයොජනාභාවතො අනුත්තානග්ගහණං. ‘‘මාතුලා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමො එකො රුක්ඛො, තස්සා ආසන්නප්පදෙසෙ මාපිතත්තා නගරම්පි ‘‘මාතුලා’’ ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තෙන වුත්තං ‘‘මාතුලායන්ති එවං නාමකෙ නගරෙ’’ති. අවිදූරෙති තස්ස නගරස්ස අවිදූරෙ.

කාමඤ්චෙත්ථ සුත්තෙ ‘‘භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, රාජා දළ්හනෙමි නාම අහොසී’’තිආදිනා අතීතවංසදීපිකා කථා ආදිතො පට්ඨාය ආගතා, ‘‘අඩ්ඪතෙය්යවස්සසතායුකානං මනුස්සානං වස්සසතායුකා පුත්තා භවිස්සන්තී’’තිආදිනා පන සවිසෙසං අනාගතත්ථපටිසංයුත්තා කථා ආගතාති වුත්තං ‘‘අනාගතවංසදීපිකාය සුත්තන්තකථායා’’ති. අනාගතත්ථදීපනඤ්හි අච්ඡරියං, තත්ථාපි අනාගතස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස පටිපත්තිකිත්තනං අච්ඡරියතමං. සමාගමෙනාති සන්නිපාතෙන.

‘‘භත්තග්ගං අමනාප’’න්තිආදි කෙවලං තෙසං පරිවිතක්කමත්තං. අමනාපන්ති අමනුඤ්ඤං. බුද්ධෙසු කතො අප්පකොපි අපරාධො අප්පකො කාරො විය ගරුතරවිපාකොති ආහ ‘‘බුද්ධෙහි සද්ධිං…පෙ… සදිසං හොතී’’ති. තත්රාති තස්මිං මාතුලනගරස්ස සමීපෙ, තස්සං වා පරිසායං.

අත්තදීපාති එත්ථ කාමං යො පරො න හොති, සො අත්තාති සසන්තානො ‘‘අත්තා’’ති වුච්චති, හිතසුඛෙසිභාවෙන පන අත්තනිබ්බිසෙසත්තා ධම්මො ඉධ ‘‘අත්තා’’ති අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘අත්තා නාම ලොකියලොකුත්තරො ධම්මො’’ති. ද්විධා ආපො ගතො එත්ථාති දීපො, ඔඝෙන අනජ්ඣොත්ථතො භූමිභාගො. ඉධ පන කාමොඝාදීහි අනජ්ඣොත්ථරණීයත්තා දීපො වියාති දීපො, අත්තා දීපො පතිට්ඨා එතෙසන්ති අත්තදීපා. තෙනාහ ‘‘අත්තානං දීප’’න්තිආදි. දීපභාවො චෙත්ථ පටිසරණතාති ආහ ‘‘ඉදං තස්සෙව වෙවචන’’න්ති. අඤ්ඤසරණපටික්ඛෙපවචනන්ති අඤ්ඤසරණභාවපටික්ඛෙපවචනං. ඉදඤ්හි න අඤ්ඤං සරණං කත්වා විහරණස්සෙව පටික්ඛෙපවචනං, අථ ඛො අඤ්ඤස්ස සරණසභාවස්සෙව පටික්ඛෙපවචනං තප්පටික්ඛෙපෙ ච තෙන ඉතරස්සාපි පටික්ඛෙපසිද්ධිතො. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. ඉදානි තමෙවත්ථං සුත්තන්තරෙන සාධෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි. යදි එත්ථ පාකතිකො අත්තා ඉච්ඡිතො, කථං තස්ස දීපසරණභාවො, තස්මා අධිප්පායිකො එත්ථ අත්තා භවෙය්යාති පුච්ඡති ‘‘කො පනෙත්ථ අත්තා නාමා’’ති. ඉතරො යථාධිප්පෙතං අත්තානං දස්සෙන්තො ‘‘ලොකියලොකුත්තරො ධම්මො’’ති. දුතියවාරොපි පඨමවාරස්සෙව පරියායභාවෙන දෙසිතොති දස්සෙතුං ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං.

ගොචරෙති භික්ඛූනං ගොචරට්ඨානභූතෙ. තෙනාහ ‘‘චරිතුං යුත්තට්ඨානෙ’’ති. සකෙති කථං පනායං භික්ඛූනං සකොති ආහ ‘‘පෙත්තිකෙ විසයෙ’’ති. පිතිතො සම්මාසම්බුද්ධතො ආගතත්තා ‘‘අයං තුම්හාකං ගොචරො’’ති තෙන උද්දිට්ඨත්තා පෙත්තිකෙ විසයෙති. චරන්තන්ති සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘අයමෙවත්ථො’’ති, චරන්තානන්ති ච අත්ථො, තෙනායං විභත්තිවිපල්ලාසෙනපි වචනවිපල්ලාසෙනපීති දස්සෙති. කිලෙසමාරස්ස ඔතාරාලාභෙනෙව ඉතරමාරානම්පි ඔතාරාලාභො වෙදිතබ්බො. අයං පනත්ථොති ගොචරෙ චරණං සන්ධායාහ, වත්ථු පන බ්යතිරෙකමුඛෙන ආගතං.

සකුණෙ හන්තීති සකුණග්ඝි, මහාසෙනසකුණො. අජ්ඣප්පත්තාති අභිභවනවසෙන පත්තා උපගතා. න ම්යායන්ති මෙ අයං සකුණග්ඝි නාලං අභවිස්ස. නඞ්ගලකට්ඨකරණන්ති නඞ්ගලෙන කසිතප්පදෙසො. ලෙඩ්ඩුට්ඨානන්ති ලෙඩ්ඩූනං උට්ඨපිතට්ඨානං. සකෙ බලෙති අත්තනො බලහෙතු. අපත්ථද්ධාති අවගාළ්හත්ථම්භා සඤ්ජාතත්ථම්භා. අස්සරමානාති අව්හායන්තී.

මහන්තං ලෙඩ්ඩුන්ති නඞ්ගලෙන භින්නට්ඨානෙ සුක්ඛතාය තිඛිණසිඞ්ගඅයොඝනසදිසං මහන්තං ලෙඩ්ඩුං. අභිරුහිත්වාති තස්ස අධොභාගෙන අත්තනා පවිසිත්වා නිලීනයොග්ගප්පදෙසං සල්ලක්ඛෙත්වා තස්සුපරි චඞ්කමන්තො අස්සරමානො අට්ඨාසි. ‘‘එහි ඛො’’තිආදි තස්ස අස්සරමානාකාරදස්සනං. සන්නය්හාති වාතග්ගහණවසෙන උභො පක්ඛෙ සමං ඨපෙත්වා. පච්චුපාදීති පාවිසි. තත්ථෙවාති යත්ථ පුබ්බෙ ලාපො ඨිතො, තත්ථෙව ලෙඩ්ඩුම්හි . උරන්ති අත්තනො උරප්පදෙසං. පච්චතාළෙසීති පති අතාළෙසි සාරම්භවසෙන වෙගෙන ගන්ත්වා පහරණතො විධාරෙන්තී පතාළෙසි. ආරම්මණන්ති පච්චයං. ‘‘අවසර’’න්ති කෙචි.

‘‘කුසලාන’’න්ති එවං පවත්තාය දෙසනාය කො අනුසන්ධි? යථාඅනුසන්ධි එව. ආදිතො හි ‘‘අත්තදීපා, භික්ඛවෙ, විහරථා’’තිආදිනා (දී. නි. 3.80) යෙව අත්තධම්මපරියායෙන ලොකියලොකුත්තරධම්මා ගහිතා, තෙ යෙවෙත්ථ කුසලග්ගහණෙන ගහිතාති. අනවජ්ජලක්ඛණානන්ති අවජ්ජපටිපක්ඛසභාවානං. ‘‘අවජ්ජරහිතසභාවාන’’න්ති කෙචි. තත්ථ පුරිමෙ අත්ථවිකප්පෙ විපාකධම්මධම්මා එව ගහිතා, දුතියෙ පන විපාකධම්මාපි. යදි එවං, කථං තෙසං සමාදාය වත්තනන්ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘විපාකධම්මා සීලාදි විය සමාදාය වත්තිතබ්බා’’ති. සමාදානන්ති පන අත්තනො සන්තානෙ සම්මා ආදානං පච්චයවසෙන පවත්ති යෙවාති දට්ඨබ්බං. විපාකධම්මා හි පච්චයවිසෙසෙහි සත්තසන්තානෙ සම්මදෙව ආහිතා ආයුආදිසම්පත්තිවිසෙසභූතා උපරූපරිකුසලවිසෙසුප්පත්තියා උපනිස්සයා හොන්තීති වදන්ති. පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති එත්ථ පුඤ්ඤන්ති උත්තරපදලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පුඤ්ඤඵලං වඩ්ඪතී’’ති. පුඤ්ඤඵලන්ති ච එකදෙසසරූපෙකසෙසෙන වුත්තං ‘‘පුඤ්ඤඤ්ච පුඤ්ඤඵලඤ්ච පුඤ්ඤඵල’’න්ති ආහ ‘‘උපරූපරි පුඤ්ඤම්පි පුඤ්ඤවිපාකොපි වෙදිතබ්බො’’ති.

‘‘මාතාපිතූන’’න්තිආදි නිදස්සනමත්තං, තස්මා අඤ්ඤම්පි එවරූපං හෙතූපනිස්සයං කුසලං දට්ඨබ්බං. සිනෙහවසෙනාති උපනිස්සයභූතස්ස සිනෙහස්ස වසෙන, න සම්පයුත්තස්ස. න හි සිනෙහසම්පයුත්තං නාම කුසලං අත්ථි. මුදුමද්දවචිත්තන්ති මෙත්තාවසෙන අතිවිය මද්දවන්තං චිත්තං. යථා මත්ථකප්පත්තං වට්ටගාමිකුසලං දස්සෙතුං ‘‘මාතාපිතූනං …පෙ… මුදුමද්දවචිත්ත’’න්ති වුත්තං, එවං මත්ථකප්පත්තමෙව විවට්ටගාමිකුසලං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො සති…පෙ… බොධිපක්ඛියධම්මා’’ති වුත්තං. තදඤ්ඤෙපි පන දානසීලාදිධම්මා වට්ටස්ස උපනිස්සයභූතා වට්ටගාමිකුසලං විවට්ටස්ස උපනිස්සයභූතා විවට්ටගාමිකුසලන්ති වෙදිතබ්බා. පරියොසානන්ති ඵලවිසෙසාවහතාය ඵලදාය කොටි සිඛාප්පත්ති, දෙවලොකෙ ච පවත්තිසිරිවිභවොති පරියොසානං ‘‘මනුස්සලොකෙ’’ති විසෙසිතං, මනුස්සලොකවසෙනෙව චායං දෙසනා ආගතාති. මග්ගඵලනිබ්බානසම්පත්ති පරියොසානන්ති යොජනා. විවට්ටගාමිකුසලස්ස විපාකං සුත්තපරියොසානෙ දස්සිස්සති ‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛො නාම රාජා’’තිආදිනා (දී. නි. 3.108).

දළ්හනෙමිචක්කවත්තිරාජකථාවණ්ණනා

81. ඉධාති ඉමස්මිං ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මාන’’න්තිආදිනා (දී. නි. 3.110) සුත්තදෙසනාය ආරද්ධට්ඨානෙ වට්ටවිවට්ටගාමිභාවෙන සාධාරණෙ කුසලග්ගහණෙ. තත්ථ වට්ටගාමිකුසලානුසන්ධිවසෙන ‘‘භූතපුබ්බං භික්ඛවෙ’’ති දෙසනං ආරභි, ආරභන්තො ච දෙසියමානමත්තං . ධම්මපටිග්ගාහකානං භික්ඛූනං සඞ්ඛෙපතො එවං දීපෙත්වා ආරභීති දස්සෙතුං ‘‘භික්ඛවෙ’’තිආදි වුත්තං, පඨමං තථා අදීපෙන්තොපි භගවා අත්ථතො දීපෙති වියාති අධිප්පායො.

82. ඊසකම්පීති අප්පමත්තකම්පි. අවසක්කිතන්ති ඔගතභට්ඨං. නෙමිඅභිමුඛන්ති නෙමිප්පදෙසස්ස සම්මුඛා. බන්ධිංසු චක්කරතනස්ස ඔසක්කිතානොසක්කිතභාවං ජානිතුං. තදෙතන්ති යථාවුත්තට්ඨානා චවනං. අතිබලවදොසෙති රඤ්ඤො බලවති අනත්ථෙ උපට්ඨිතෙ සති.

අප්පමත්තොති රඤ්ඤො ආණාය පමාදං අකරොන්තො.

එකසමුද්දපරියන්තමෙවාති ජම්බුදීපමෙව සන්ධාය වදති. සො උත්තරතො අස්සකණ්ණපබ්බතෙන පරිච්ඡින්නං හුත්වා අත්තානං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතඑකසමුද්දපරියන්තො. පුඤ්ඤිද්ධිවසෙනාති චක්කවත්තිභාවාවහාය පුඤ්ඤිද්ධියා වසෙන.

83. එවං කත්වාති කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා. සුකතං කම්මන්ති දසකුසලකම්මපථමෙව වදති.

‘‘දසවිධං, ද්වාදසවිධ’’න්ති ච වුත්තවිභාගො පරතො ආගමිස්සති. පූරෙන්තෙනෙවාති පූරෙත්වා ඨිතෙනෙව. නිද්දොසෙති චක්කවත්තිවත්තස්ස පටිපක්ඛභූතානං දොසානං අපගමනෙ නිද්දොසෙ. චක්කවත්තීනං වත්තෙති චක්කවත්තිරාජූහි වත්තිතබ්බවත්තෙ. භාවිනි භූතෙ විය හි උපචාරො යථා ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’ති (සු. නි. 410). අධිගතචක්කවත්තිභාවාපි හි තෙ තත්ථ වත්තන්තෙවාති තථා වුත්තං.

චක්කවත්තිඅරියවත්තවණ්ණනා

84. අඤ්ඤථා වත්තිතුං අදෙන්තො සො ධම්මො අධිට්ඨානං එතස්සාති තදධිට්ඨානං, තෙන තදධිට්ඨානෙන චෙතසා. සක්කරොන්තොති ආදරකිරියාවසෙන කරොන්තො. තෙනාහ ‘‘යථා’’තිආදි. ගරුං කරොන්තොති පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුකරණවසෙන ගරුං කරොන්තො. තෙනෙවාහ ‘‘තස්මිං ගාරවුප්පත්තියා’’ති. මානෙන්තොති සම්භාවනාවසෙන මනෙන පියායන්තො. තෙනාහ ‘‘තමෙවා’’තිආදි. එවං පූජයතො අපචායතො එවඤ්ච යථාවුත්තසක්කාරාදිසම්භවොති තං දස්සෙතුං ‘‘තං අපදිසිත්වා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ධම්මාධිපතිභූතො ආගතභාවෙනා’’ති ඉමිනා යථාවුත්තධම්මස්ස ජෙට්ඨකභාවෙන පුරිමපුරිමතරඅත්තභාවෙසු සක්කච්ච සමුපචිතභාවං දස්සෙති. ‘‘ධම්මවසෙනෙව සබ්බකිරියානං කරණෙනා’’ති එතෙන ඨානනිසජ්ජාදීසු යථාවුත්තධම්මනින්නපොණපබ්භාරභාවං දස්සෙති. අස්සාති රක්ඛාවරණගුත්තියා. පරං රක්ඛන්තො අඤ්ඤං දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථතො රක්ඛන්තො තෙනෙව පරත්ථසාධනෙන ඛන්තිආදිගුණෙන අත්තානං තතො එව රක්ඛති. මෙත්තචිත්තතාති මෙත්තචිත්තතාය. නිවාසනපාරුපනගෙහාදීනං සීතුණ්හාදිපටිබාහනෙන ආවරණං. අන්තො ජනස්මින්ති අබ්භන්තරභූතෙ පුත්තදාරාදිජනෙ.

‘‘සීලසංවරෙ පතිට්ඨාපෙහී’’ති ඉමිනා රක්ඛං දස්සෙති, ‘‘වත්ථගන්ධමාලාදීනි දෙහී’’ති ඉමිනා ආවරණං, ඉතරෙන ගුත්තිං. භත්තවෙතනසම්පදානෙනපීති පි-සද්දෙන සීලසංවරෙ පතිට්ඨාපනාදීනි සම්පිණ්ඩෙති. එසෙව නයො ඉතො පරෙසුපි පි-සද්දග්ගහණෙසු. නිගමො නිවාසො එතෙසන්ති නෙගමා, එවං ජානපදාති ආහ ‘‘නිගමවාසිනො’’තිආදි.

නවවිධා මානමදාති ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදි (සං. නි. 4.108; ධ. ස. 1121; විභ. 866; මහානි. 21, 178) නයප්පවත්තියා නවවිධා මානසඞ්ඛාතා මදා. මානො එව හෙත්ථ පමජ්ජනාකාරෙන පවත්තියා මානමදො. සොභනෙ කායිකවාචසිකකම්මෙ රතොති සූරතො උ-කාරස්ස දීඝං කත්වා, තස්ස භාවො සොරච්චං, කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො, සබ්බං වා කායවචීසුචරිතං. සුට්ඨු ඔරතොති සොරතො, තස්ස භාවො සොරච්චං, යථාවුත්තමෙව සුචරිතං. රාගාදීනන්ති රාගදොසමොහමානාදීනං. දමනාදීහීති දමනසමනපරිනිබ්බාපනෙහි. එකමත්තානන්ති එකං චිත්තං, එකච්චං අත්තනො චිත්තන්ති අත්ථො. රාගාදීනඤ්හි පුබ්බභාගියං දමනාදිපච්චෙකං ඉච්ඡිතබ්බං, න මග්ගක්ඛණෙ විය එකජ්ඣං පටිසඞ්ඛානමුඛෙන පජහනතො. එකමත්තානන්ති වා විවෙකවසෙන එකං එකාකිනං අත්තානං. කාලෙ කාලෙති තෙසං සන්තිකං උපසඞ්කමිතබ්බෙ කාලෙ කාලෙ.

ඉධ ඨත්වාති ‘‘ඉදං ඛො, තාත, ත’’න්ති එවං නිගමනවසෙන වුත්තට්ඨානෙ ඨත්වා. වත්තන්ති අරියචක්කවත්තිවත්තං. සමානෙතබ්බන්ති ‘‘දසවිධං, ද්වාදසවිධ’’න්ති ච හෙට්ඨා වුත්තගණනාය ච සමානං කාතබ්බං අනූනං අනධිකං කත්වා දස්සෙතබ්බං. අධම්මරාගස්සාති අයුත්තට්ඨානෙ රාගස්ස. විසමලොභස්සාති යුත්තට්ඨානෙපි අතිවිය බලවභාවෙන පවත්තලොභස්ස.

චක්කරතනපාතුභාවවණ්ණනා

85. වත්තමානස්සාති පරිපුණ්ණෙ චක්කවත්තිවත්තෙ වත්තමානස්ස, නො අපරිපුණ්ණෙති ආහ ‘‘පූරෙත්වා වත්තමානස්සා’’ති. කිත්තාවතා පනස්ස පාරිපූරී හොතීති? තත්ථ ‘‘කතාධිකාරස්ස තාව හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන ද්වාදසහිපි සංවච්ඡරෙහි පූරති, පඤ්චවීසතියා, පඤ්ඤාසාය වා සංවච්ඡරෙහි. අයඤ්ච භෙදො ධම්මච්ඡන්දස්සපි තික්ඛමජ්ඣමුදුතාවසෙන, ඉතරස්ස තතො භිය්යොපී’’ති වදන්ති.

දුතියාදිචක්කවත්තිකථාවණ්ණනා

90. අත්තනො මතියාති පරම්පරාගතං පුරාණං තන්තිං පවෙණිං ලඞ්ඝිත්වා අත්තනො ඉච්ඡිතාකාරෙන. තෙනාහ ‘‘පොරාණක’’න්තිආදි.

නපබ්බන්තීති සමිද්ධියා න පූරෙන්ති, ඵීතා න හොන්තීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘න වඩ්ඪන්තී’’ති. තථා චාහ ‘‘කත්ථචි සුඤ්ඤා හොන්තී’’ති. තත්ථ තත්ථ රාජකිච්චෙ රඤ්ඤා අමා සහ වත්තන්තීති අමච්චා, යෙහි විනා රාජකිච්චං නප්පවත්තති. පරම්පරාගතා හුත්වා රඤ්ඤො පරිසාය භවාති පාරිසජ්ජා. තෙනාහ ‘‘පරිසාවචරා’’ති. තස්මිං ඨානන්තරෙ ඨපිතා හුත්වා රඤ්ඤො ආයං, වයඤ්ච යාථාවතො ගණෙන්තීති ගණකා. ජාතිකුලසුතාචාරාදිවසෙන පුථුත්තං ගතත්තා මහතී මත්තා එතෙසන්ති මහාමත්තා, තෙ පන මහානුභාවා අමච්චා එවාති ආහ ‘‘මහාඅමච්චා’’ති. යෙ රඤ්ඤො හත්ථානීකාදීසු අවට්ඨිතා, තෙ අනීකට්ඨාති ආහ ‘‘හත්ථිආචරියාදයො’’ති . මන්තං පඤ්ඤං අසිතා හුත්වා ජීවන්තීති මන්තස්සාජීවිනො, මතිසජීවාති අත්ථො, යෙ තත්ථ තත්ථ රාජකිච්චෙ උපදෙසදායිනො. තෙනාහ ‘‘මන්තා වුච්චති පඤ්ඤා’’තිආදි.

ආයුවණ්ණාදිපරිහානිකථාවණ්ණනා

91. බලවලොභත්තාති ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ඉදානි දලිද්දමනුස්සා නාම බහූ, තෙසං සබ්බෙසං ධනෙ අනුප්පදියමානෙ මය්හං කොසස්ස පරික්ඛයො හොතී’’ති එවං උප්පන්නබලවලොභත්තා. උපරූපරිභූමීසූති ඡකාමසග්ගසඞ්ඛාතාසු උපරූපරිකාමභූමීසු. කම්මස්ස ඵලං අග්ගං නාම, තං පනෙත්ථ උද්ධගාමීති ආහ ‘‘උද්ධං අග්ගං අස්සා’’ති. සග්ගෙ නියුත්තා, සග්ගප්පයොජනාති වා සොවග්ගිකා. දසන්නං විසෙසානන්ති දිබ්බආයුවණ්ණයසසුඛආධිපතෙය්යානඤ්චෙව දිබ්බරූපාදීනඤ්ච ඵලවිසෙසානං . වණ්ණග්ගහණෙන චෙත්ථ සකො අත්තභාවවණ්ණො ගහිතො, රූපග්ගහණෙන බහිද්ධා රූපාරම්මණං.

92. සුට්ඨුනිසිද්ධන්ති යථායං ඉමිනා අත්තභාවෙන අදින්නං ආදාතුං න සක්කොති, එවං සම්මදෙව තතො නිසෙධිතං කත්වා. මූලහතන්ති ජීවිතා වොරොපනෙන මූලෙ එව හතං.

96. රාගවසෙන චරණං චරිත්තං, චරිත්තමෙව චාරිත්තං, මෙථුනන්ති අධිප්පායො, තං පන ‘‘පරෙසං දාරෙසූ’’ති වුත්තත්තා ‘‘මිච්ඡාචාර’’න්ති ආහ.

100. පච්චනීකදිට්ඨීති ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිකාය (ම. නි. 1.441; 2.94; විභ. 793) සම්මාදිට්ඨියා පටිපක්ඛභූතා දිට්ඨි.

101. මාතුච්ඡාදිකා උපරි සයමෙව වක්ඛති. අතිබලවලොභොති අතිවිය බලවා බහලකිලෙසො, යෙන අකාලෙ, අදෙසෙ ච පවත්තති. මිච්ඡාධම්මොති මිච්ඡා විපරීතො අවිසභාගවත්ථුකො ලොභධම්මො. තෙනාහ ‘‘පුරිසාන’’න්තිආදි.

තස්ස භාවොති යෙන මෙත්තාකරුණාපුබ්බඞ්ගමෙන චිත්තෙන පුග්ගලො ‘‘මත්තෙය්යො’’ති වුච්චති, සො තස්ස යථාවුත්තචිත්තුප්පාදො, තංසමුට්ඨානා ච කිරියා මත්තෙය්යතා. තෙනාහ ‘‘මාතරි සම්මා පටිපත්තියා එතං නාම’’න්ති . යා සම්මා පජ්ජිතබ්බෙ සම්මා අප්පටිපත්ති, සොපි දොසො අගාරවකිරියාදිභාවතො. විප්පටිපත්තියං පන වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘තස්සා අභාවො චෙව තප්පටිපක්ඛතා ච අමත්තෙය්යතා’’ති. කුලෙ ජෙට්ඨානන්ති අත්තනො කුලෙ වුද්ධානං මහාපිතුචූළපිතුජෙට්ඨකභාතිකාදීනං.

දසවස්සායුකසමයවණ්ණනා

103. ‘‘ය’’න්ති ඉමිනා සමයො ආමට්ඨො, භුම්මත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘යස්මිං සමයෙ’’ති. අලං පතිනොති අලංපතෙය්යා. තස්සා පරියත්තතා භරියාභාවෙනාති ආහ ‘‘දාතුං යුත්තා’’ති. අග්ගරසානීති මධුරභාවෙන, භෙසජ්ජභාවෙන ච අග්ගභූතරසානි.

දිප්පිස්සන්තීති පටිපක්ඛභාවෙන සමුජ්ජලිස්සන්ති. තෙනාහ ‘‘කුසලන්තිපි න භවිස්සතී’’ති . අහො පුරිසොති මාතාදීසුපි ඊදිසො, අඤ්ඤෙසං කෙසං කිං විස්සජ්ජෙස්සති, අහො තෙජවපුරිසොති.

ගෙහෙ මාතුගාමං වියාති අත්තනො ගෙහෙ දාසිභරියාභූතමාතුගාමං විය. මිස්සීභාවන්ති මාතාදීසු භරියාය විය චාරිත්තසඞ්කරං.

බලවකොපොති හන්තුකාමතාවසෙන උප්පත්තියා බලවකොපො. ආඝාතෙතීති ආහනති, අත්තනො කක්ඛළඵරුසභාවෙන චිත්තං විබාධතීති අත්ථො. නිස්සයදහනරසො හි දොසො. බ්යාපාදෙතීති විනාසෙති, මනොපදූසනතො මනස්ස පකොපනතො. තිබ්බන්ති තික්ඛං, සා පනස්ස තික්ඛතා සරීරෙ අවහන්තෙපි සිනෙහවත්ථුං ලඞ්ඝිත්වාපි පවත්තියා වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘පියමානස්සපී’’තිආදි.

104. කප්පවිනාසො කප්පො උත්තරපදලොපෙන, අන්තරාව කප්පො අන්තරකප්පො. තණ්හාදිභෙදො කප්පො එතස්ස අත්ථීති කප්පො, සත්තලොකොති ආහ ‘‘අන්තරාව ලොකවිනාසො’’ති. ස්වායං අන්තරකප්පො කතිවිධො, කථඤ්චස්ස සම්භවො, කිං ගතිකොති අන්තොගධං චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අන්තරකප්පො ච නාමා’’තිආදි. ලොභුස්සදායාති ලොභාධිකාය පජාය වත්තමානාය.

එවං චින්තයිංසූති පුබ්බෙ යථානුස්සවානුස්සරණෙන, අත්තනො ච ආයුවිසෙසස්ස ලභනතො. ගුම්බලතාදීහි ගහනං ඨානන්ති ගුම්බලතාදීහි සඤ්ඡන්නතාය ගහනභූතං ඨානං. රුක්ඛෙහිගහනන්ති රුක්ඛෙහි නිරන්තරනිචිතෙහි ගහනභූතං . නදීවිදුග්ගන්ති ඡින්නතටාහි නදීහි ඔරතො, පාරතො ච විදුග්ගං. තෙනාහ ‘‘නදීන’’න්තිආදි. පබ්බතෙහි විසමං පබ්බතන්තරං. පබ්බතෙසු වා ඡින්නතටෙසු දුරාරොහං විසමට්ඨානං. සභාගෙති ජීවනවසෙන සමානභාගෙ සදිසෙ කරිස්සන්ති.

ආයුවණ්ණාදිවඩ්ඪනකථාවණ්ණනා

105. ආයතන්ති වා දීඝං චිරකාලිකං. මරණවසෙන හි ඤාතික්ඛයො ආයතො අපුනරාවත්තනතො, න රාජභයාදිනා උක්කමනවසෙන පුනරාවත්තියාපි තස්ස ලබ්භනතො. ඔසක්කෙය්යාමාති ඔරමෙය්යාම. විරමණම්පි අත්ථතො පජහනමෙව පරිච්චජනභාවතොති ආහ ‘‘පජහෙය්යාමාති අත්ථො’’ති. සීලගබ්භෙ වඩ්ඪිතත්තාති මාතු, පිතු ච සීලවන්තතාය තදවයවභූතෙ ගබ්භෙ වඩ්ඪි ‘‘සීලගබ්භෙ වඩ්ඪිතා’’ති වුත්තා, එතෙන උතුආහාරස්ස විය තදඤ්ඤස්සාපි බාහිරස්ස පච්චයස්ස වසෙන සත්තසන්තානස්ස විසෙසාධානං හොතීති දස්සෙති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං බ්රහ්මජාලටීකායං (දී. නි. ටී. 1.7) වුත්තමෙව. ඛෙත්තවිසුද්ධියාති අධිට්ඨානභූතවත්ථුවිසුද්ධියා. නනු ච තං විසෙසාධානං ජායමානං රූපසන්තතියා එව භවෙය්යාති? සච්චමෙතං, රූපසන්තතියා පන තථා ආහිතවිසෙසාය අරූපසන්තතිපි ලද්ධූපකාරා එව හොති තප්පටිබද්ධවුත්තිභාවතො. යථා කබළීකාරාහාරෙන උපත්ථම්භිතෙ රූපකායෙ සබ්බොපි අත්තභාවො අනුග්ගහිතො එව නාම හොති, යථා පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිනො පුඤ්ඤවිසෙසං උපනිස්සාය තස්ස ඉත්ථිරතනාදීනං අනඤ්ඤසාධාරණා තෙ තෙ විසෙසා සම්භවන්ති තබ්භාවෙ භාවතො, තදභාවෙ ච අභාවතො, එවමෙව තස්මිං කාලෙ මාතාපිතූනං යථාවුත්තපුඤ්ඤවිසෙසං උපනිස්සාය තෙසං පුත්තානං ජායමානානං දීඝායුකතා ඛෙත්තවිසුද්ධියාව හොතීති වෙදිතබ්බා සංවෙගධම්මඡන්දාදිසමුපබ්රූහිතාය තදා තෙසං කුසලචෙතනාය තථා උළාරභාවෙන සමුප්පජ්ජනතො. එත්ථාති ඉමස්මිං මනුස්සලොකෙ, තත්ථාති යථාවුත්තං කුසලධම්මං සමාදාය වත්තමානෙ සත්තනිකායෙ. තත්ථෙවාති තස්මිංයෙව සත්තනිකායෙ. ‘‘අත්තනොව සීලසම්පත්තියා’’ති වුත්තං සසන්තතිපරියාපන්නස්ස ධම්මස්ස තත්ථ විසෙසප්පච්චයභාවතො. ඛෙත්තවිසුද්ධිපි පන ඉධාපි පටික්ඛිපිතුං න සක්කා.

කොට්ඨාසාති චත්තාරීසවස්සායුකාතිආදයො අසීතිවස්සසහස්සායුකපරියොසානා එකාදස කොට්ඨාසා. අදින්නාදානාදීහීති ආදි-සද්දෙන කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිකාපරියොසානානං දසන්නං පාපකොට්ඨාසානං ගහණං.

සඞ්ඛරාජඋප්පත්තිවණ්ණනා

106. එවං උප්පජ්ජනකතණ්හාති එවං වචීභෙදං පාපනවසෙන පවත්තා භුඤ්ජිතුකාමතා. අනසනන්ති කායිකකිරියාඅසමත්ථතාහෙතුභූතො සරීරසඞ්කොචො. තෙනාහ ‘‘අවිප්ඵාරිකභාවො’’තිආදි. ඝනනිවාසතන්ති ගාමනිගමරාජධානීනං ඝනනිවිට්ඨතං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස නාතිදූරවත්තිතං. නිරන්තරපූරිතොති නිරන්තරං විය පුණ්ණො තත්රුපගානං සත්තානං බහුභාවතො.

මෙත්තෙය්යබුද්ධුප්පාදවණ්ණනා

107. කිඤ්චාපි පුබ්බෙ වඩ්ඪමානකවසෙන දෙසනා ආගතං, ඉදං පන න වඩ්ඪමානකවසෙන වුත්තං. කස්මාති චෙ ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. සත්තානං වඩ්ඪමානායුකකාලෙ බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති සංසාරෙ සංවෙගස්ස දුබ්බිභාවනීයත්තා . තතො වස්සසතසහස්සතො ඔරමෙව බුද්ධුප්පාදකාලො.

108. සමුස්සිතට්ඨෙන යූපො වියාති යූපො, යූපන්ති එත්ථ සත්තා අනෙකභූමිකූටාගාරොවරකාදිවන්තතායාති යූපො, පාසාදො. රඤ්ඤො හෙතුභූතෙනාති හෙතුඅත්ථෙ කරණවචනන්තිදස්සෙතිඋස්සාහසම්පත්තිආදිනා. මහතා රාජානුභාවෙන, මහතා ච කිත්තිසද්දෙන සමන්නාගතත්තා චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි මහාජනස්ස රඤ්ජනතො මහාපනාදො නාම රාජා ජාතො. ජාතකෙති මහාපනාදජාතකෙ (ජා. 1.3.40 මහාපනාදජාතකෙ).

පනාදො නාම සො රාජාති ‘‘අතීතෙ පනාදො නාම සො රාජා අස්සොසී’’ති අත්තභාවන්තරතාය අත්තානං පරං විය නිද්දිසති. ආයස්මා හි භද්දජිත්ථෙරො අත්තනා අජ්ඣාවුත්ථපුබ්බං සුවණ්ණපාසාදං දස්සෙත්වා එවමාහ. යස්ස යූපො සුවණ්ණයොති යස්ස රඤ්ඤො අයං යූපො පාසාදො සුවණ්ණයො සුවණ්ණමයො. තිරියං සොළසුබ්බෙධොති විත්ථාරතො සොළසසරපාතප්පමාණො, සො පන අඩ්ඪයොජනප්පමාණො හොති. උබ්භමාහුසහස්සධාති උබ්භං උච්චභාවං අස්ස පාසාදස්ස සහස්සධා සහස්සකණ්ඩප්පමාණං ආහු, සො පන යොජනතො පඤ්චවීසතියොජනප්පමාණො හොති. කෙචි පනෙත්ථ ගාථාසුඛත්ථං ‘‘ආහූ’’ති දීඝං කතං, අහු අහොසීති අත්ථං වදන්ති.

සහස්සකණ්ඩොති සහස්සභූමිකො, ‘‘සහස්සඛණ්ඩො’’ තිපි පාඨො, සො එව අත්ථො. සතගෙණ්ඩූති අනෙකසතනියූහකො. ධජාලූති තත්ථ තත්ථ නියූහසිඛරාදීසු පතිට්ඨපිතෙහි සත්තිධජවීරඞ්ගධජාදීහි ධජෙහි සම්පන්නො. හරිතාමයොති චාමීකරසුවණ්ණමයො. කෙචි පන හරිතාමයොති ‘‘හරිතමණිපරික්ඛටො’’ති වදන්ති. ගන්ධබ්බාති නටා. ඡසහස්සානි සත්තධාති ඡමත්තානි ගන්ධබ්බසහස්සානි සත්තධා තස්ස පාසාදස්ස සත්තසු ඨානෙසු රඤ්ඤො අභිරමාපනත්ථං නච්චිංසූති අත්ථො. තෙ එවං නච්චන්තාපි කිර රාජානං හාසෙතුං නාසක්ඛිංසු. අථ සක්කො දෙවරාජා දෙවනටං පෙසෙත්වා සමජ්ජං කාරෙසි, තදා රාජා හසීති.

කොටිගාමො නාම මාපිතො. වත්ථූති භද්දජිත්ථෙරස්ස වත්ථු. තං ථෙරගාථාවණ්ණනායං (ථෙරගා. අට්ඨ. භද්දජිත්ථෙරගාථාවණ්ණනාය) විත්ථාරතො ආගතමෙව. ඉතරස්සාති නළකාරදෙවපුත්තස්ස. ආනුභාවාති පුඤ්ඤානුභාවනිමිත්තං.

දානවසෙන දත්වාති තං පාසාදං අත්තනො පරිග්ගහභාවවියොජනෙන දානමුඛෙ නියොජෙත්වා. විස්සජ්ජෙත්වාති චිත්තෙනෙව පරිච්චජනවසෙන දත්වා පුන දක්ඛිණෙය්යානං සන්තකභාවකරණෙන නිරපෙක්ඛපරිච්චාගවසෙන විස්සජ්ජෙත්වා. එත්තකෙනාති ‘‘භූතපුබ්බං භික්ඛවෙ’’ති ආදිං කත්වා යාව ‘‘පබ්බජිස්සතී’’ති පදං එත්තකෙන දෙසනාමග්ගෙන.

භික්ඛුනො ආයුවණ්ණාදිවඩ්ඪනකථාවණ්ණනා

110. ඉදංභික්ඛුනො ආයුස්මින්ති ආයුස්මිං සාධෙතබ්බෙ ඉදං භික්ඛුනො ඉච්ඡිතබ්බං චිරජීවිතාය හෙතුභාවතොති. තෙනාහ ‘‘ඉදං ආයුකාරණ’’න්ති.

සම්පන්නසීලස්ස අවිප්පටිසාරපාමොජ්ජපීතිපස්සද්ධිසුඛසමාධියථාභූතඤාණාදිසම්භවතො තංසමුට්ඨානපණීතරූපෙහි කායස්ස ඵුටත්තා සරීරෙ වණ්ණධාතු විප්පසන්නා හොති, කල්යාණො ච කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතීති ආහ ‘‘සීලවතො හී’’තිආදි.

විවෙකජං පීතිසුඛාදීති ආදි-සද්දෙන සමාධිජං පීතිසුඛං, අපීතිජං කායසුඛං, සතිපාරිසුද්ධිජං උපෙක්ඛාසුඛඤ්ච සඞ්ගණ්හාති.

අප්පටික්කූලතාවහොති අප්පමාණානං සත්තානං, අත්තනො ච තෙසු අප්පටික්කූලභාවතො. හිතූපසංහාරාදිවසෙන පවත්තියා සබ්බදිසාසු ඵරණඅප්පමාණවසෙන සබ්බදිසාසු විප්ඵාරිකතා.

‘‘අරහත්තඵලසඞ්ඛාතං බල’’න්ති වුත්තං තස්ස අකුප්පධම්මතාය කෙනචි අනභිභවනීයභාවතො.

‘‘ලොකෙ’’ති ඉදං යථා ‘‘එකබලම්පී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධීයති, එවං ‘‘දුප්පසහං දුරභිසම්භව’’න්ති ඉමෙහිපි සම්බන්ධිතබ්බං. ලොකපරියාපන්නෙහෙව හි ධම්මෙහි තෙසං බලස්ස දුප්පසහතා, දුරභිසම්භවතා, න ලොකුත්තරෙහීති. එත්ථෙවාති එතස්මිං අරහත්තඵලෙ එව, තදත්ථන්ති අත්ථො.

ලොකුත්තරපුඤ්ඤම්පීති ලොකුත්තරපුඤ්ඤම්පි පුඤ්ඤඵලම්පි. යාව ආසවක්ඛයා පවඩ්ඪති විවට්ටගාමිකුසලධම්මානං සමාදානහෙතූති යොජනා. අමතපානං පිවිංසු හෙට්ඨිමමග්ගඵලසමධිගමවසෙනාති අධිප්පායො.

චක්කවත්තිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.