📜

4. අග්ගඤ්ඤසුත්තවණ්ණනා

වාසෙට්ඨභාරද්වාජවණ්ණනා

111. එත්ථාති ‘‘පුබ්බාරාමෙ, මිගාරමාතුපාසාදෙ’’ති එතස්මිං පදද්වයෙ. කොයං පුබ්බාරාමො, කථඤ්ච පුබ්බාරාමො, කා ච මිගාරමාතා, කථඤ්චස්සා පාසාදො අහොසීති එතස්මිං අන්තොලීනෙ අනුයොගෙ. අයං ඉදානි වුච්චමානා අනුපුබ්බිකථා ආදිතො පට්ඨාය සඞ්ඛෙපෙනෙව අනුපුබ්බිකථා. පදුමුත්තරං භගවන්තං එකං උපාසිකං අග්ගුපට්ඨායිකට්ඨානෙ ඨපෙන්තිං දිස්වාන තත්ථ සඤ්ජාතගාරවබහුමානා තමෙවත්ථං පුරක්ඛත්වා භගවන්තං නිමන්තෙත්වා. මෙණ්ඩකපුත්තස්සාති මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපුත්තස්ස. සොතාපන්නා අහොසි තථා කතාධිකාරත්තා.

මාතුට්ඨානෙ ඨපෙසි අත්තනො සීලාචාරසම්පත්තියා ගරුට්ඨානියත්තා. උපයොගන්ති තත්ථ තත්ථ අප්පෙතබ්බට්ඨානෙ අප්පනාවසෙන විනියොගං අගමංසු. අඤ්ඤෙහි ච වෙළුරියලොහිතඞ්කමසාරගල්ලාදීහි. භස්සතීති ඔතරති. සුද්ධපාසාදොව න සොභතීති කෙවලො එකපාසාදො එව විහාරො න සොභති. නියූහානි බහූනි නීහරිත්වා කත්තබ්බසෙනාසනානි ‘‘දුවඩ්ඪගෙහානී’’ති වදන්ති. මජ්ඣෙ ගබ්භො සමන්තතො අනුපරියායතොති එවං ද්වික්ඛත්තුං වඩ්ඪෙත්වා කතසෙනාසනානි දුවඩ්ඪගෙහානි. චූළපාසාදාති ඛුද්දකපාසාදා.

උත්තරදෙවීවිහාරො නාම නගරස්ස පාචීනද්වාරසමීපෙ කතවිහාරො.

තිත්ථියලිඞ්ගස්ස අග්ගහිතත්තා නෙව තිත්ථියපරිවාසං වසන්ති. අනුපසම්පන්නභාවතො ආපත්තියා ආපන්නාය අභාවතො න ආපත්තිපරිවාසං වසන්ති. භික්ඛුභාවන්ති උපසම්පදං. තෙවිජ්ජසුත්තන්ති ඉමස්මිං දීඝනිකායෙ තෙවිජ්ජසුත්තං සුත්වා.

113. අනුවත්තමානාචඞ්කමිංසු අනනුචඞ්කමනෙ යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස පුච්ඡනාදීනං අසක්කුණෙය්යත්තා. තෙසන්ති තෙසං ද්වින්නං. තෙනාහ ‘‘පණ්ඩිතතරො’’ති. අත්ථාති භවත්ථ. කුලසම්පන්නාති සම්පන්නකුලා උදිතොදිතෙ බ්රාහ්මණකුලෙ උප්පන්නා. බ්රාහ්මණකුලාති කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනුපද්දුතා එව බ්රාහ්මණකුලා. තෙනාහ ‘‘භොගාදිසම්පන්න’’න්තිආදි. ඉමෙ බ්රාහ්මණා උච්චා හුත්වා ‘‘ඉමං වසලං පබ්බජ්ජං පබ්බජිංසූ’’තිආදිනා ජාතිආදීනි ඝට්ටෙන්තා අක්කොසන්ති. පරිභාසන්තීති පරිභවිත්වා භාසන්ති. අත්තනො අනුරූපායාති අත්තනො අජ්ඣාසයස්ස අනුරූපාය. අන්තරන්තරා විච්ඡිජ්ජ පවත්තියමානා පරිභාසා පරිපුණ්ණා නාම න හොති ඛණ්ඩභාවතො, තබ්බිපරියායතො පරිපුණ්ණා නාම හොතීති ආහ ‘‘අන්තරා’’තිආදි.

අප්පතිට්ඨතායාති අපස්සයරහිතත්තා. විභින්නොති විනට්ඨො.

ඉතරෙ තයො වණ්ණාති ඛත්තියාදයො වණ්ණා හීනා. නනු ඛත්තියාව සෙට්ඨා වණ්ණා යථා බුද්ධා එතරහි ඛත්තියකුලෙ එව උප්පන්නාති? සච්චමෙතං, තෙ පන අත්තනො මිච්ඡාභිමානෙන, මිච්ඡාගාහෙන ච ‘‘බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණො’’ති වදන්ති, තං තෙසං වචනමත්තං. ‘‘සුජ්ඣන්තීති සුද්ධා හොන්ති, න නින්දං ගරහං පාපුණන්තී’’ති වදන්ති. සුජ්ඣන්ති වා සංසාරතො සුජ්ඣන්ති, න සෙසා වණ්ණා අසුක්කජාතිකත්තා, මන්තජ්ඣෙනාභාවතො චාති. බ්රහ්මුනො මුඛතො ජාතා වෙදවචනතො ජාතාති මුඛතො ජාතා. තතො එව බ්රහ්මුනො මහාබ්රහ්මුනො වෙදවචනතො විජාතාති බ්රහ්මජා. තෙන දුවිධෙනාපි නිම්මිතාති බ්රහ්මනිම්මිතා. වෙදවෙදඞ්ගාදිබ්රහ්මදායජ්ජං අරහන්තීති බ්රහ්මදායාදා. මුණ්ඩකෙ සමණකෙති එත්ථ ක-කාරො ගරහායන්ති ආහ ‘‘නින්දන්තා ජිගුච්ඡන්තා වදන්තී’’ති. ඉබ්භෙති සුද්දෙ, තෙ පන ඝරබන්ධනෙන බද්ධා නිහීනතරාති ආහ ‘‘ගහපතිකෙ’’ති. කණ්හෙති කණ්හජාතිකෙ. බන්ධනට්ඨෙන බන්ධු, කස්ස පන බන්ධූති ආහ ‘‘මාරස්ස බන්ධුභූතෙ’’ති. පාදාපච්චෙති පාදතො ජාතාපච්චෙ. අයං කිර බ්රාහ්මණානං ලද්ධි ‘‘බ්රාහ්මණා බ්රහ්මුනො මුඛතො ජාතා, ඛත්තියා උරතො, ඌරූහි වෙස්සා, පාදතො සුද්දා’’ති.

114. යස්මා පඨමකප්පිකකාලෙ චතුවණ්ණවවත්ථානං නත්ථි, සබ්බෙව සත්තා එකසදිසා, අපරභාගෙ පන තෙසං පයොගභෙදවසෙන අහොසි, තස්මා වුත්තං ‘‘පොරාණං…පෙ… අජානන්තා’’ති. ලද්ධිභින්දනත්ථායාති ‘‘බ්රාහ්මණා බ්රහ්මුනො පුත්තා ඔරසා මුඛතො ජාතා’’ති එවං පවත්තාය ලද්ධියා විනිවෙඨනත්ථං. පුත්තප්පටිලාභත්ථායාති ‘‘එවං මයං පෙත්තිකං ඉණං සොධෙස්සාමා’’ති ලද්ධියං ඨත්වා පුත්තප්පටිලාභාය. අයඤ්හෙත්ථ ධම්මිකානං බ්රාහ්මණානං අජ්ඣාසයො. සඤ්ජාතපුප්ඵාති රජස්සලා. ඉත්ථීනඤ්හි කුමාරිභාවප්පත්තිතො පට්ඨාය පච්ඡිමවයතො ඔරං අසති විබන්ධෙ අට්ඨමෙ අට්ඨමෙ සත්තාහෙ ගබ්භාසයසඤ්ඤිතෙ තතියෙ ආවත්තෙ කතිපයා ලොහිතපීළකා සණ්ඨහිත්වා අග්ගහිතපුප්ඵා එව භිජ්ජන්ති, තතො ලොහිතං පග්ඝරති, තත්ථ උතුසමඤ්ඤා, පුප්ඵසමඤ්ඤා ච. නෙසන්ති බ්රාහ්මණානං. සච්චවචනං සියාති ‘‘බ්රහ්මුනො පුත්තා’’තිආදිවචනං සච්චං යදි සියා, බ්රාහ්මණීනං…පෙ… මුඛං භවෙය්ය, න චෙතං අත්ථි.

චතුවණ්ණසුද්ධිවණ්ණනා

115. මුඛච්ඡෙදකවාදන්ති ‘‘බ්රාහ්මණා මහාබ්රහ්මුනො මුඛතො ජාතා’’ති වාදස්ස ඡෙදකවාදං. අරියභාවෙ අසමත්ථාති අනරියභාවාවහා. පකතිකාළකාති සභාවෙනෙව න සුද්ධා. කණ්හොති කිලිට්ඨො උපතාපකො. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛොති අත්ථො’’ති.

සුක්කභාවො නාම පරිසුද්ධතාති ආහ ‘‘නික්කිලෙසභාවෙන පණ්ඩරා’’ති. සුක්කොති න කිලිට්ඨො අනුපතාපකොති වුත්තං ‘‘සුඛොති අත්ථො’’ති.

116. උභයවොකිණ්ණෙති වචනවිපල්ලාසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘උභයෙසු වොකිණ්ණෙසූ’’ති. මිස්සීභූතෙසූති ‘‘කදාචි කණ්හා ධම්මා, කදාචි සුක්කා ධම්මා’’ති එවං එකස්මිං සන්තානෙ, එකස්මිංයෙව ච අත්තභාවෙ පවත්තියා මිස්සීභූතෙසු, න පන එකජ්ඣං පවත්තියා. එත්ථාති අනන්තරවුත්තධම්මාව අන්වාධිට්ඨාති ආහ ‘‘කණ්හසුක්කධම්මෙසූ’’ති. යස්මා ච තෙ බ්රාහ්මණා න චෙව තෙ ධම්මෙ අතික්කන්තා, යාය ච පටිපදාය අතික්කමෙය්යුං, සාපි තෙසං පටිපදා නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘වත්තමානාපී’’ති. නානුජානන්ති අයථාභුච්චවාදභාවතො. අනුජානනඤ්ච නාම අබ්භනුමොදනන්ති තදභාවං දස්සෙන්තෙන ‘‘නානුමොදන්ති, න පසංසන්තී’’ති වුත්තං. චතුන්නං වණ්ණානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. තෙසන්ති පන සම්බන්ධෙපි වා සාමිවචනං. තෙ ච බ්රාහ්මණා න එවරූපා න එදිසා, යාදිසො අරහා එකදෙසෙනාපි තෙන තෙසං සදිසතාභාවතො, තස්මා තෙන කාරණෙන නෙසං බ්රාහ්මණානං ‘‘බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණො’’ති වාදං විඤ්ඤූ යථාභූතවාදිනො බුද්ධාදයො අරියා නානුජානන්ති.

ආරකත්තාදීහීති එත්ථ කිලෙසානං ආරකත්තා පහීනභාවතො දූරත්තා අරහං, කිලෙසාරීනං හතත්තා අරහං, සංසාරචක්කස්ස අරානං හතත්තා අරහං, පච්චයාදීනං අරහත්තා අරහං, පාපකරණෙ රහාභාවෙන අරහන්ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.125 ආදයො), තං සංවණ්ණනාසු (විසුද්ධි. ටී. 1.124) ච වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො . ආසවානං ඛීණත්තාති චතුන්නම්පි ආසවානං අනවසෙසතො පහීනත්තා. බ්රහ්මචරියවාසන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියවාසං. තස්ස වාසස්ස පරියොසිතත්තා වුත්ථවාසො, දසන්නම්පි වා අරියවාසානං වුත්ථත්තා වුත්ථවාසො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘දසයිමෙ, භික්ඛවෙ, අරියාවාසා, යදරියා ආවසිංසු වා ආවසන්ති වා ආවසිස්සන්ති වා. කතමෙ දස? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති ඡළඞ්ගසමන්නාගතො එකාරක්ඛො චතුරාපස්සෙනො පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො සමවයසඨෙසනො අනාවිලසඞ්කප්පො පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, දස අරියාවාසා’’ති (අ. නි. 10.19).

වුස්සතීති වා වුසිතං, අරියමග්ගො, අරියඵලඤ්ච, තං එතස්ස අත්ථීති අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන අරහා ‘‘වුසිතවා’’ති වුත්තො. කරණීයං නාම පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනා දුක්ඛස්සන්තං කාතුකාමෙහි එකන්තතො කත්තබ්බත්තා, තං පන යස්මා චතූහි මග්ගෙහි පච්චෙකං චතූසු සච්චෙසු කාතබ්බං කතං, තස්මා වුත්තං ‘‘චතූහි…පෙ… කතකරණීයො’’ති. ඔසීදාපනට්ඨෙන භාරා වියාති භාරා, කිලෙසා, ඛන්ධා ච. වුත්තඤ්හි ‘‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති (සං. නි. 3.22) ඔහාරිතොති අපනීතො. සකො අත්ථො සදත්ථොති එත්ථ ද-කාරො පදසන්ධිකරො. කාමං දිට්ඨිආදයොපි සංයොජනානි එව, තථාපි තණ්හාය භවසංයොජනට්ඨො සාතිසයො. යථාහ ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනාන’’න්ති. (සං. නි. 2.125, 126, 127, 132, 134, 136, 142; 3.5.520; කථා. 75) තතො සා එව සුත්තෙ (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.93, 133; 3.373; සං. නි. 3.1081; පටි. ම. 1.34 ආදයො) සමුදයසච්චභාවෙන වුත්තා, තස්මා වුත්තං ‘‘භවසංයොජනං වුච්චති තණ්හා’’ති. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තොති සම්මා අඤ්ඤාය ජානනභූතාය අග්ගමග්ගපඤ්ඤාය සම්මා යථාභූතං යං යථා ජානිතබ්බං, තං තථා ජානිත්වා විමුත්තො. ඉමස්මිං ලොකෙති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ. ඉධත්තභාවෙති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ, පරත්තභාවෙති පරස්මිං අත්තභාවෙ, ඉධලොකෙ, පරලොකෙ චාති අත්ථො.

117. අන්තරවිරහිතාති විභාගවිරහිතා. තෙනාහ ‘‘අත්තනො කුලෙන සදිසා’’ති. අනුයන්තීති අනුයන්තා, අනුයන්තා එව ආනුයන්තා, අනුවත්තකා. තෙනාහ ‘‘වසවත්තිනො’’ති.

118. නිවිට්ඨාති සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං අනුපවිසනවසෙන නිවිට්ඨා. තතො එව තස්මිං අධිකං නිවිසනතො අභිනිවිට්ඨා. අචලට්ඨිතාති අචලභාවෙ ඨිතා.

යන්ති යං කථෙතබ්බධම්මං අනුපධාරෙත්වා, තදත්ථඤ්ච අප්පච්චක්ඛං කත්වා කථනං, එතං අට්ඨානං අකාරණං තස්ස බොධිමූලෙයෙව සමුච්ඡින්නත්තා. විච්ඡින්දජනනත්ථන්ති රතනත්තයසද්ධාය විච්ඡින්දස්ස උප්පාදනත්ථං, අඤ්ඤථත්තායාති අත්ථො. සොති මාරො. මුසාවාදං කාතුං නාසක්ඛීති ආගතඵලස්ස අරියසාවකස්ස පුරතො මුසා වත්තුං න විසහි, තස්මා ආම මාරොස්මීති පටිජානි. සිලාපථවියන්ති රතනමයසිලාපථවියං. සිනෙරුං කිර පරිවාරෙත්වා ඨිතො භූමිප්පදෙසො සත්තරතනමයො, ‘‘සුවණ්ණමයො’’ති කෙචි, සා විත්ථාරතො, උබ්බෙධතො අනෙකයොජනසහස්සපරිමාණා අතිවිය නිච්චලා. කිං ත්වං එත්ථාති කිං කාරණා ත්වං එත්ථ. ‘‘ඨිතො’’ති අච්ඡරං පහරි. ඨාතුං අසක්කොන්තොති අරියසාවකස්ස පුරතො ඨාතුං අසක්කොන්තො. අයඤ්හි අරියධම්මාධිගමස්ස ආනුභාවො, යං මාරොපි නාම මහානුභාවො උජුකං පටිප්පරිතුං න සක්කොති.

මග්ගො එව මූලං මග්ගමූලං, තස්ස. සඤ්ජාතත්තා උප්පන්නත්තා. තෙන මග්ගමූලෙන පතිට්ඨිතසන්තානෙ ලද්ධපතිට්ඨා. භගවතො දෙසනාධම්මං නිස්සාය අරියාය ජාතියා ජාතො ‘‘භගවන්තං නිස්සාය අරියභූමියං ජාතො’’ති වුත්තො. ‘‘උරෙ වසිත්වා’’ති ඉදං ධම්මඝොසස්ස උරතො සමුට්ඨානතාය වුත්තං. උරෙ වායාමජනිතාභිජාතිතාය වා ඔරසො. මුඛතො ජාතෙන ජාතො ‘‘මුඛතො ජාතො’’ති වුත්තො. කාරණකාරණෙපි හි කාරණෙ විය වොහාරො හොති ‘‘තිණෙහි භත්තං සිද්ධ’’න්ති. කෙචි පන ‘‘විමොක්ඛමුඛස්ස වසෙන ජාතත්තා මුඛතො ජාතො’’ති වදන්ති, තත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. පුරිමෙනත්ථෙන යොනිජො, සෙදජො, මුඛජොති තීසු සම්බන්ධෙසු මුඛජෙන සම්බන්ධෙන භගවතො පුත්තභාවො විභාවිතො. අත්ථද්වයෙනාපි ධම්මජභාවොයෙව දීපිතො. අරියධම්මප්පත්තිතො ලද්ධවිසෙසො හුත්වා පවත්තො තදුත්තරකාලිකො ඛන්ධසන්තානො ‘‘අරියධම්මතො ජාතො’’ති වෙදිතබ්බො, අරියධම්මං වා මග්ගඵලං නිස්සාය, උපනිස්සාය ච ජාතො සබ්බොපි ධම්මප්පබන්ධො ‘‘අරියධම්මතො ජාතො’’ති ගහෙතබ්බො. තෙසං පන අරියධම්මානං අපරියොසිතකිච්චතාය අරියභාවෙන අභිනිබ්බත්තිමත්තං උපාදාය ‘‘අරියධම්මතො ජාතත්තා’’ති වුත්තං. පරියොසිතකිච්චතාය තථා නිබ්බත්තිපාරිපූරිං උපාදාය ‘‘නිම්මිතත්තා’’ති වුත්තං, යතො ‘‘ධම්මජො ධම්මනිම්මිතො’’ති වුත්තං. ‘‘නවලොකුත්තරධම්මදායං ආදියතීති ධම්මදායාදො’’ තිපි පාඨො. අස්සාති ‘‘භගවතොම්හිපුත්තො’’තිආදිනා වුත්තස්ස වාක්යස්ස. අත්ථං දස්සෙන්තොති භාවත්ථං පකාසෙන්තො. තථාගතස්ස අනඤ්ඤසාධාරණසීලාදිධම්මක්ඛන්ධස්ස සමූහනිවෙසවසෙන ධම්මකායතාය න කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථි, සත්ථුට්ඨානියස්ස පන ධම්මකායතං දස්සෙතුං ‘‘කස්මා තථාගතො ධම්මකායොති වුත්තො’’ති සයමෙව පුච්ඡං සමුට්ඨාපෙත්වා ‘‘තථාගතො හී’’තිආදිනා තමත්ථං විස්සජ්ජෙති. හදයෙන චින්තෙත්වාති ‘‘ඉමං ධම්මං ඉමස්ස දෙසෙස්සාමී’’ති තස්ස උපගතස්ස වෙනෙය්යජනස්ස බොධනත්ථං චිත්තෙන චින්තෙත්වා. වාචාය අභිනීහරීති සද්ධම්මදෙසනාවාචාය කරවීකරුතමඤ්ජුනා බ්රහ්මස්සරෙන වෙනෙය්යසන්තානාභිමුඛං තදජ්ඣාසයානුරූපං හිතමත්ථං නීහරි උපනෙසි. තෙනාති තෙන කාරණෙන එවංසද්ධම්මාධිමුත්තිභාවෙන. අස්සාති තථාගතස්ස. ධම්මමයත්තාති ධම්මභූතත්තා. ඉධාධිප්පෙතධම්මො සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතොති ආහ ‘‘ධම්මකායත්තා එව බ්රහ්මකායො’’ති. සබ්බසො අධම්මං පජහිත්වා අනවසෙසතො ධම්මො එව භූතොති ධම්මභූතො. තථාරූපො ච යස්මා සභාවතො ධම්මො එවාති වත්තබ්බතං අරහතීති ආහ ‘‘ධම්මසභාවො’’ති.

119. සෙට්ඨච්ඡෙදකවාදන්ති ‘‘බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණො’’ති (දී. නි. 3.116) එවං වුත්තසෙට්ඨභාවච්ඡෙදකවාදං. අපරෙනපි නයෙනාති යථාවුත්තසෙට්ඨච්ඡෙදකවාදතො අපරෙනපි පොරාණකලොකුප්පත්තිදස්සනනයෙන. සෙට්ඨච්ඡෙද…පෙ… දස්සෙතුන්ති සොපි හි ‘‘බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණො, හීනා අඤ්ඤෙ වණ්ණා’’ති, ‘‘බ්රාහ්මණා බ්රහ්මුනො පුත්තා ඔරසා මුඛතො ජාතා බ්රහ්මජා’’ති (දී. නි. 3.114) ච එවං පවත්තාය මිච්ඡාදිට්ඨියා විනිවෙඨනො ජාතිබ්රාහ්මණානං සෙට්ඨභාවස්ස ඡෙදනතො සෙට්ඨච්ඡෙදනවාදො නාම හොතීති දස්සෙතුන්ති අත්ථො.

ඉත්ථභාවන්ති ඉමං පකාරතං මනුස්සභාවං. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨති, පකරණවසෙන වා අයමත්ථො අවච්ඡින්නො දට්ඨබ්බො. මනෙනෙවනිබ්බත්තාති බාහිරපච්චයෙන විනා කෙවලං උපචාරඣානමනසාව නිබ්බත්තා. යාය උපචාරජ්ඣානචෙතනාය තෙ තත්ථ නිබ්බත්තා, නීවරණවික්ඛම්භනාදිනා උළාරො තස්සා පවත්තිවිසෙසො, තස්මා ඣානඵලකප්පො තස්සා ඵලවිසෙසොති ආහ ‘‘බ්රහ්මලොකෙ වියා’’තිආදි. ‘‘සයංපභා’’ති පදානං තත්ථ සූරියාලොකාදීහි විනා අන්ධකාරං විධමන්තා සයමෙව පභාසන්තීති සයංපභා, අන්තලික්ඛෙ ආකාසෙ චරන්තීති අන්තලික්ඛචරා, තදඤ්ඤකාමාවචරසත්තානං විය සරීරස්ස විචරණට්ඨානස්ස අසුභතාභාවතො සුභං, සුභෙව තිට්ඨන්තීති සුභට්ඨායිනොති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

රසපථවිපාතුභාවවණ්ණනා

120. සබ්බං චක්කවාළන්ති අනවසෙසං කොටිසතසහස්සං චක්කවාළං. සමතනීති සඤ්ඡාදෙන්තී විප්ඵරි, සා පන තස්මිං උදකෙ පතිට්ඨිතා අහොසීති ආහ ‘‘පතිට්ඨහී’’ති. වණ්ණෙනසම්පන්නාති සම්පන්නවණ්ණා. මක්ඛිකණ්ඩකරහිතන්ති මක්ඛිකාහි ච තාසං අණ්ඩකෙහි ච රහිතං.

අතීතානන්තරෙපි කප්පෙ ලොලොයෙව. කස්මා? එවං චිරපරිචිතලොලතාවසෙන සබ්බපඨමං තථා අකාසීති දස්සෙති. කිමෙවිදන්ති ‘‘වණ්ණතො, ගන්ධතො ච තාව ඤාතං, රසතො පන කිමෙවිදං භවිස්සතී’’ති සංසයජාතො වදති. තිට්ඨතීති අට්ඨාසි.

චන්දිමසූරියාදිපාතුභාවවණ්ණනා

121. ආලුප්පකාරකන්ති එත්ථ ආලොපපරියායො ආලුප්ප-සද්දොති ආහ ‘‘ආලොපං කත්වා’’ති. පච්චක්ඛභූතානම්පි චන්දිමසූරියානං පවත්තියං ලොකියානං සම්මොහො හොති, තං විධමිතුං ‘‘කො පන තෙස’’න්තිආදිනා අට්ඨ පඤ්හාවිස්සජ්ජනානි ගහිතානි. තත්ථ තෙසන්ති චන්දිමසූරියානං. කස්මින්ති කස්මිං ඨානෙ. ‘‘කො උපරී’’ති එතෙනෙව කො හෙට්ඨාති අයමත්ථො වුත්තොයෙව. තථා ‘‘කො සීඝං ගච්ඡතී’’ති ඉමිනා කො සණිකං ගච්ඡතීති අයම්පි අත්ථො වුත්තොයෙව. වීථියොති ගමනවීථියො. එකතොති එකස්මිං ඛණෙ පාතුභවන්ති. සූරියමණ්ඩලෙ පන අත්ථඞ්ගතෙ චන්දමණ්ඩලං පඤ්ඤායිත්ථ. ඡන්දං ඤත්වා වාති රුචිං ඤත්වා විය.

උභයන්ති අන්තො, බහි ච.

උජුකන්ති ආයාමතො, විත්ථාරතො, උබ්බෙධතො ච. පරිමණ්ඩලතොති පරික්ඛෙපතො.

උජුකං සණිකං ගච්ඡති අමාවාසියං සූරියෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො දිවසෙ දිවසෙ ථොකං ථොකං ඔහීයන්තො පුණ්ණමාසියං උපඩ්ඪමග්ගමෙව ඔහීයනතො. තිරියං සීඝං ගච්ඡති එකස්මිම්පි මාසෙ කදාචි දක්ඛිණතො, කදාචි උත්තරතො දස්සනතො. ‘‘ද්වීසු පස්සෙසූ’’ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. චන්දස්ස පුරතො, පච්ඡතො, සමඤ්ච තාරකා ගච්ඡන්තියෙව. අත්තනො ඨානන්ති අත්තනො ගමනට්ඨානං. න විජහන්ති අත්තනො වීථියාව ගච්ඡනතො. සූරියස්ස උජුකං ගමනස්ස සීඝතා චන්දස්ස ගමනං උපාදාය වෙදිතබ්බා. තිරියං ගමනං දක්ඛිණදිසතො උත්තරදිසාය, උත්තරදිසතො ච දක්ඛිණදිසාය ගමනං දන්ධං ඡහි ඡහි මාසෙහි ඉජ්ඣනතො. සොති සූරියො. කාළපක්ඛඋපොසථතොති කාළපක්ඛෙ උපොසථෙ චන්දෙන සහෙව ගන්ත්වා තතො පරං. පාටිපදදිවසෙති සුක්කපක්ඛපාටිපදදිවසෙ. ඔහාය ගච්ඡති අත්තනො සීඝගාමිතාය, තස්ස ච දන්ධගාමිතාය. ලෙඛාවිය පඤ්ඤායති පච්ඡිමදිසායං. යාව උපොසථදිවසාති යාව සුක්කපක්ඛඋපොසථදිවසා. ‘‘චන්දො අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා’’ති ඉදං උපරිභාගතො පතිතසූරියාලොකතාය හෙට්ඨතො පවත්තාය සූරියස්ස දූරභාවෙන දිවසෙ දිවසෙ අනුක්කමෙන පරිහායමානාය අත්තනො ඡායාය වසෙන අනුක්කමෙන චන්දමණ්ඩලප්පදෙසස්ස වඩ්ඪමානස්ස විය දිස්සමානතාය වුත්තං, තස්මා අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා විය. උපොසථදිවසෙ පුණ්ණමායං පරිපුණ්ණො හොති, පරිපුණ්ණමණ්ඩලො හුත්වා දිස්සතීති අත්ථො. ධාවිත්වා ගණ්හාති චන්දස්ස දන්ධගතිතාය, අත්තනො ච සීඝගතිතාය. අනුක්කමෙන හායිත්වාති එත්ථ ‘‘අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා’’ති එත්ථ වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පන ඡායාය හායමානතාය මණ්ඩලං වඩ්ඪමානං විය දිස්සති, ඉධ ඡායාය වඩ්ඪමානතාය මණ්ඩලං හායමානං විය දිස්සති.

යාය වීථියා සූරියෙ ගච්ඡන්තෙ වස්සවලාහකා දෙවපුත්තා සූරියාභිතාපසන්තත්තා අත්තනො විමානතො න නික්ඛමන්ති, කීළාපසුතා හුත්වා න විචරන්ති, තදා කිර සූරියස්ස විමානං පකතිමග්ගතො අධො ඔතරිත්වා විචරති, තස්ස ඔරුය්හ චරණෙනෙව චන්දවිමානම්පි අධො ඔරුය්හ චරති තග්ගතිකත්තා, තස්මා සා වීථි උදකාභාවෙන අජානුරූපතාය ‘‘අජවීථී’’ති සමඤ්ඤං ගතා. යාය පන වීථියා සූරියෙ ගච්ඡන්තෙ වස්සවලාහකා දෙවපුත්තා සූරියාභිතාපාභාවතො අභිණ්හං අත්තනො විමානතො බහි නික්ඛමිත්වා කීළාපසුතා ඉතො චිතො ච විචරන්ති, තදා කිර සූරියවිමානං පකතිමග්ගතො උද්ධං ආරුහිත්වා විචරති, තස්ස උද්ධං ආරුය්හ චරණෙනෙව චන්දවිමානම්පි උද්ධං ආරුය්හ චරති තග්ගතිකත්තා, තග්ගතිකතා ච සමානගතිනා වාතමණ්ඩලෙන විමානස්ස ඵෙල්ලිතබ්බත්තා, තස්මා සා වීථි උදකබහුභාවෙන නාගානුරූපතාය ‘‘නාගවීථී’’ති සමඤ්ඤං ගතා. යදා සූරියො උද්ධමනාරුහන්තො, අධො ච අනොතරන්තො පකතිමග්ගෙනෙව ගච්ඡති, තදා වස්සවලාහකා යථාකාලං, යථාරුචි ච විමානතො නික්ඛමිත්වා සුඛෙන විචරන්ති, තෙන කාලෙන කාලං වස්සනතො ලොකෙ උතුසමතා හොති, තාය උතුසමතාය හෙතුභූතාය සා චන්දිමසූරියානං ගති ගවානුරූපතාය ‘‘ගොවීථී’’ති සමඤ්ඤං ගතා. තෙන වුත්තං ‘‘අජවීථී’’තිආදි.

එවං ‘‘කති නෙසං වීථියො’’ති පඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘කථං විචරන්තී’’ති පඤ්හං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘චන්දිමසූරියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සිනෙරුතො බහි නික්ඛමන්තීති සිනෙරුසමීපෙන තං පදක්ඛිණං කත්වා ගච්ඡන්තා තතො ගමනවීථිතො බහි අත්තනො තිරියගමනෙන චක්කවාළාභිමුඛා නික්ඛමන්ති. අන්තො විචරන්තීති එවං ඡ මාසෙ ඛණෙ ඛණෙ සිනෙරුතො අපසක්කනවසෙන තතො නික්ඛමිත්වා චක්කවාළසමීපං පත්තා, තතොපි ඡ මාසෙ ඛණෙ ඛණෙ අපසක්කනවසෙන නික්ඛමිත්වා සිනෙරුසමීපං පාපුණන්තා අන්තො විචරන්ති. ඉදානි තමෙවත්ථං සඞ්ඛෙපෙන වුත්තං විවරිතුං ‘‘තෙහී’’තිආදි වුත්තං. සිනෙරුස්ස, චක්කවාළස්ස ච යං ඨානං වෙමජ්ඣං, තස්ස, සිනෙරුස්ස ච යං ඨානං වෙමජ්ඣං, තෙන ගච්ඡන්තා ‘‘සිනෙරුසමීපෙනවිචරන්තී’’ති වුත්තා, න සිනෙරුස්ස අග්ගාළින්දඅල්ලීනා. චක්කවාළසමීපෙන චරිත්වාති එත්ථාපි එසෙව නයො. මජ්ඣෙනාති සිනෙරුස්ස, චක්කවාළස්ස ච උජුකං වෙමජ්ඣෙන මග්ගෙන. චිත්රමාසෙ මජ්ඣෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො.

එකප්පහාරෙනාති එකවෙලාය, එකෙනෙව වා අත්තනො එකප්පහාරෙන. මජ්ඣන්හිකොති ඨිතමජ්ඣන්හිකො කාලො හොති. තදා හි සූරියමණ්ඩලං උග්ගච්ඡන්තං හුත්වාපි ඉමස්මිං දීපෙ ඨිතස්ස උපඩ්ඪමෙව දිස්සති, උත්තරකුරූසු ඨිතස්ස ඔගච්ඡන්තං හුත්වා. එවඤ්හි එකවෙලායමෙව තීසු දීපෙසු ආලොකකරණං.

යෙසු කත්තිකාදිනක්ඛත්තසමඤ්ඤා, තානිපි තාරකරූපානි යෙවාති වුත්තං ‘‘සෙසතාරකරූපානි චා’’ති, නක්ඛත්තසඤ්ඤිතතාරකරූපතො අවසිට්ඨතාරකරූපානීති අත්ථො. උභයානිපි තානි දෙවතානං වසනකවිමානානීති වෙදිතබ්බානි. රා-සද්දො තියති ඡිජ්ජති එත්ථාති රත්ති, සත්තානං සද්දස්ස වූපසමනකාලොති අත්ථො. දිබ්බන්ති සත්තා කීළන්ති ජොතන්ති එත්ථාති දිවා. සත්තානං ආයුං මිනන්තො විය සියති අන්තං කරොතීති මාසො. තං තං කිරියං අරති වත්තෙතීති උතු. තං තං සත්තං, ධම්මප්පවත්තිඤ්ච සඞ්ගම්ම වදන්තො විය සරති වත්තෙතීති සංවච්ඡරො.

122. විවජ්ජනං විවජ්ජො, සො එව වෙවජ්ජං, වණ්ණස්ස වෙවජ්ජං වණ්ණවෙවජ්ජං, වණ්ණසම්පත්තියා විගමො, තස්ස පන අත්ථිතා ‘‘වණ්ණවෙවජ්ජතා’’ති වුත්තා. තෙනාහ ‘‘විවජ්ජභාවො’’ති. තෙසන්ති වණ්ණවන්තානං සත්තානං. අතිමානප්පච්චයාති දුබ්බණ්ණවම්භනවසෙන අතික්කම්ම අත්තනො වණ්ණං පටිච්ච මානපච්චයා, මානසම්පග්ගණ්හනනිමිත්තන්ති අත්ථො. සාතිසයො රසො එතිස්සා අත්ථීති රසාති ලද්ධමානාය, අනුභාසිංසූති අනුරොධවසෙන භාසිංසු. ලොකුප්පත්තිවංසකථන්ති ලොකුප්පත්තිවංසජං පවෙණීකථං, ආදිකාලෙ උප්පන්නං පවෙණීආගතකථන්ති අත්ථො. ‘‘අනුපතන්තී’’තිපි පාඨො, සො එවත්ථො.

භූමිපප්පටකපාතුභාවාදිවණ්ණනා

123. එදිසො හුත්වාති අහිච්ඡත්තකසදිසො හුත්වා.

124. පදාලතාති ‘‘පදා’’ති එවංනාමා එකා ලතා, සා පන යස්මා සම්පන්නවණ්ණගන්ධරසා, තස්මා ‘‘භද්දලතා’’ති වුත්තා. නාළිකාති නාළිවල්ලි. අහායීති නස්සි.

125. අකට්ඨපාකොති අකට්ඨෙයෙව ඨානෙ උප්පජ්ජිත්වා පච්චනකො, නීවාරො විය සඤ්ජාතො හුත්වා නිප්පජ්ජනකොති අත්ථො. කණො ‘‘කුණ්ඩක’’න්ති ච වුච්චති. ථුසන්ති තණ්ඩුලං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතත්තචො, තදභාවතො ‘‘අකණො, අථුසො’’ති සාලි වුත්තො. ‘‘පටිවිරූළ්හ’’න්ති ඉදං පක්කභාවස්ස කාරණවචනං. පටිවිරූළ්හතො හි තං පක්කන්ති. යස්මිං ඨානෙ සායං පක්කො සාලි ගහිතො, තදෙව ඨානං දුතියදිවසෙ පාතො පක්කෙන සාලිනා පරිපුණ්ණං හුත්වා තිට්ඨතීති ආහ ‘‘සායං ගහිතට්ඨානං පාතො පක්කං හොතී’’තිආදි. අලායිතන්ති ලායිතට්ඨානම්පි තෙසං කම්මප්පච්චයා අලායිතමෙව හුත්වා අනූනං පරිපුණ්ණමෙව පඤ්ඤායති, න කෙවලං පඤ්ඤායනමෙව, අථ ඛො තථාභූතමෙව හුත්වා තිට්ඨති.

ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගාදිපාතුභාවවණ්ණනා

126. ‘‘මනුස්සකාලෙ’’ති ඉදං පුබ්බෙ මනුස්සභූතානංයෙව තත්ථ ඉදානි නිකන්තිවසෙන උප්පත්ති හොතීති කත්වා වුත්තං, දෙවතානම්පි පුරිමජාතියං ඉත්ථිභාවෙ ඨිතානං තත්ථ විරාගාදිපුරිසත්තප්පච්චයෙ අසති තදා ඉත්ථිලිඞ්ගමෙව පාතුභවති. පුරිසත්තපච්චයෙති ‘‘අත්තනොපි අනිස්සරතා, සබ්බකාලං පරායත්තවුත්තිතා, රජස්සලතා වඤ්චතා, ගබ්භධාරණං, පඨමාය පකතියා නිහීනපකතිතා, සූරවීරතාභාවො, ‘අප්පකා ජනා’ති ‘හීළෙතබ්බතා’ති එවමාදි ආදීනවපච්චවෙක්ඛණපුබ්බකම්පි ඉත්ථිභාවෙ ‘අලං ඉත්ථිභාවෙන, න හි ඉත්ථිභාවෙ ඨත්වා චක්කවත්තිසිරිං, න සක්කමාරබ්රහ්මසිරියො පච්චනුභවිතුං, න පච්චෙකබොධිං, න සම්මාසම්බොධිං අධිගන්තුං සක්කා’ති එවං ඉත්ථිභාවවිරජ්ජනං, ‘යථාවුත්තආදීනවවිරහතො උත්තමපකතිභාවතො සම්පදමිදං පුරිසත්තං නාම සෙට්ඨං උත්තමං, එත්ථ ඨත්වා සක්කා එතා සම්පත්තියො සම්පාපුණිතු’න්ති එවං පුරිසත්තභාවෙ සම්භාවනාපුබ්බකං පත්ථනාඨපනං, ‘තත්ථ නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා’ති’’ එවමාදිකෙ පුරිසභාවස්ස පච්චයභූතෙ ධම්මෙ. පූරෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා. පච්චක්ඛං භූතං, සදිසඤ්ච දිට්ඨධම්මිකං, සම්පරායිකඤ්ච සුවිපුලං අනත්ථං අචින්තෙත්වා පුරිසස්ස කාමෙසු මිච්ඡාචරණං කෙවලං ඉත්ථියං ආසාපත්ති ඵලෙනෙවාති ආසාආපත්ති ඉත්ථිභාවාවහාපි හොතියෙව. තන්නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන තන්නිකන්තියා නිමිත්තභාවාපත්තිතොති වුත්තං ‘‘පුරිසො ඉත්ථත්තභාවං ලභන්තො කාමෙසුමිච්ඡාචාරං නිස්සාය ලභතී’’ති. තදාති යථාවුත්තෙ පඨමකප්පිකකාලෙ. පකතියාති සභාවෙන. මාතුගාමස්සාති පුරිමත්තභාවෙ මාතුගාමභූතස්ස. පුරිසස්සාති එත්ථාපි ‘‘පකතියා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. උපනිජ්ඣායතන්ති උපෙච්ච නිජ්ඣායන්තානං. යථා අඤ්ඤමඤ්ඤස්මිං සාරාගො උප්පජ්ජති, එවං සාපෙක්ඛභාවෙන ඔලොකෙන්තානං. රාගපරිළාහොති රාගජො පරිළාහො.

නිබ්බුය්හමානායාති පරිණතා හුත්වා නිය්යමානාය.

මෙථුනධම්මසමාචාරවණ්ණනා

127. ගොමයපිණ්ඩමත්තම්පි නාලත්ථාති සම්මදෙව විවාහකම්මං නාලත්ථාති අධිප්පායෙන වදන්ති. පාතබ්යතන්ති තස්මිං අසද්ධම්මෙ කිලෙසකාමෙන පිවිතබ්බතං කිඤ්චි පිවිතබ්බවත්ථුං පිවන්තා විය අතිවිය තොසෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බතං ආපජ්ජිංසු, පාතබ්යතන්ති වා පරිභුඤ්ජනකතං ආපජ්ජිංසු උපගච්ඡිංසු. පරිභොගත්ථො හි අයං පා-සද්දො, කත්තුසාධනො ච තබ්ය-සද්දො, යථාරුචි පරිභුඤ්ජිංසූති අත්ථො.

සන්නිධිකාරකන්ති සන්නිධිකාරං, ක-කාරො පදවඩ්ඪනමත්තන්ති ආහ ‘‘සන්නිධිං කත්වා’’ති. අපදානන්ති අවඛණ්ඩනං. එකෙකස්මිං ඨානෙති යත්ථ යත්ථ වහිතං, තස්මිං තස්මිං එකෙකස්මිං ඨානෙ. ගුම්බගුම්බාති පුඤ්ජපුඤ්ජා.

සාලිවිභාගවණ්ණනා

128. සීමං ඨපෙය්යාමාති ‘‘අයං භූමිභාගො අසුකස්ස, අයං භූමිභාගො අසුකස්සා’’ති එවං පරිච්ඡෙදං කරෙය්යාම. තං අග්ගං කත්වාති තං ආදිං කත්වා.

මහාසම්මතරාජවණ්ණනා

130. පකාසෙතබ්බන්ති දොසවසෙන පකාසෙතබ්බං. ඛිපිතබ්බන්ති ඛෙපං කාතබ්බං. තෙනාහ ‘‘හාරෙතබ්බ’’න්ති, සත්තනිකායතො නීහරිතබ්බං.

නෙසන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං.

131. අක්ඛරන්ති නිරුත්තිං. සා හි මහාජනෙන සම්මතොති නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බතො නිරුත්ති , තස්මිංයෙව නිරූළ්හභාවතො , අඤ්ඤත්ථ අසඤ්චරණතො අක්ඛරන්ති ච වුච්චති, තථා සඞ්ඛාතබ්බතො සඞ්ඛා, සමඤ්ඤායතීති සමඤ්ඤා, පඤ්ඤාපනතො පඤ්ඤත්ති, වොහරණතො වොහාරො. උප්පන්නොති පවත්තො. න කෙවලං අක්ඛරමෙවාති න කෙවලං සමඤ්ඤාකරණමෙව. ඛෙත්තසාමිනොති තං තං භූමිභාගං පරිග්ගහෙත්වා ඨිතසත්තා. තීහි සඞ්ඛෙහීති තිවිධකිරියාභිසඞ්ඛතෙහි තීහි සඞ්ඛෙහි ඛත්තියාදීහි තීහි වණ්ණෙහි පරිග්ගහිතෙහි. ‘‘ඛත්තියානුයන්තබ්රාහ්මණගහපතිකනෙගමජානපදෙහි තීහි ගහපතීහි පරිග්ගහිතෙහී’’ති ච වදන්ති. අග්ගන්ති ඤාතෙනාති අග්ගං කුලන්ති ඤාතෙන. ඛත්තියකුලඤ්හි ලොකෙ සබ්බසෙට්ඨං. යථාහ ‘‘ඛත්තියො සෙට්ඨො ජනෙතස්මිං, යෙ ගොත්තපටිසාරිනො’’ති, (දී. නි. 1.277; 3.140; ම. නි. 2.30; සං. නි. 1.182, 245) අභෙදොපචාරෙන පන අක්ඛරස්ස ඛත්තියසද්දස්සපි සෙට්ඨතාති පාළියං ‘‘අග්ගඤ්ඤෙන අක්ඛරෙනා’’ති වුත්තං. ඉදානි අභෙදොපචාරෙන විනා එව අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අග්ගෙ වා’’තිආදි වුත්තං.

බ්රාහ්මණමණ්ඩලාදිවණ්ණනා

132. යෙන අනාරම්භභාවෙන බාහිතාකුසලා ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති වුත්තා, තමෙව තාව දස්සෙතුං පාළියං ‘‘වීතඞ්ගාරා’’තිආදි වුත්තන්ති තදත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘පචිත්වා’’තිආදිමාහ. තමෙනන්ති වචනවිපල්ලාසෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘තෙ එතෙ’’ති. අභිසඞ්ඛරොන්තාති චිත්තමන්තභාවෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අභිවිසිට්ඨෙ කරොන්තා, බ්රාහ්මණාකප්පභාවෙන සඞ්ඛරොන්තා ච. වාචෙන්තාති පරෙසං කථෙන්තා, යෙ තථා ගන්ථෙ කාතුං න ජානන්ති. අච්ඡන්තීති ආසන්ති, උපවිසන්තීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘වසන්තී’’ති. අච්ඡෙන්තීති කාලං ඛෙපෙන්ති. හීනසම්මතං ඣානභාවනානුයොගං ඡඩ්ඩෙත්වා ගන්ථෙ පසුතතාදීපනතො. සෙට්ඨසම්මතං ජාතං ‘‘වෙදධරා සොත්තියා සුබ්රාහ්මණාති එවං සෙට්ඨසම්මතං ජාතං.

133. මෙථුනධම්මං සමාදියිත්වාති ජායාපතිකභාවෙන ද්වයං ද්වයං නිවාසං අජ්ඣුපගන්ත්වා. වාණිජකම්මාදිකෙති ආදි-සද්දෙන කසිකම්මාදිං සඞ්ගණ්හාති.

134. ලුද්දාචාරකම්මඛුද්දාචාරකම්මුනාති පරවිහෙඨනාදිලුද්දාචාරකම්මුනා, නළකාරදාරුකම්මාදිඛුද්දාචාරකම්මුනා ච. සුද්දන්ති එත්ථ සු-ඉති සීඝත්ථෙ නිපාතො. දා-ඉති ගරහණත්ථෙති ආහ ‘‘සුද්දං සුද්දං ලහුං ලහුං කුච්ඡිතං ගච්ඡන්තී’’ති.

135. අහූති කාලවිපල්ලාසවසෙන වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘හොති ඛො’’ති ආහ. ඉමිනාති ‘‘ඉමෙහි ඛො, වාසෙට්ඨ, චතූහි මණ්ඩලෙහි සමණමණ්ඩලස්ස අභිනිබ්බත්ති හොතී’’ති ඉමිනා වචනෙන. ඉමං දස්සෙතීති සමණමණ්ඩලං නාම…පෙ… සුද්ධිං පාපුණන්තීති ඉමං අත්ථජාතං දස්සෙති. යදි ඉමෙහි…පෙ… අභිනිබ්බත්ති හොති, එවං සන්තෙ ඉමානෙව චත්තාරි මණ්ඩලානි පධානානි, සමණමණ්ඩලං අප්පධානං තතො අභිනිබ්බත්තත්තාති? නයිදමෙවන්ති දස්සෙතුං ‘‘ඉමානී’’තිආදි වුත්තං. සමණමණ්ඩලං අනුවත්තන්ති ගුණෙහි විසිට්ඨභාවතො. ගුණො හි විඤ්ඤූනං අනුවත්තනහෙතු, න කොලපුත්තියං, වණ්ණපොක්ඛරතා, වාක්කරණමත්තං වා. තෙනාහ ‘‘ධම්මෙනෙව අනුවත්තන්ති, නො අධම්මෙනා’’ති. සො ධම්මො ච ලොකුත්තරොව අධිප්පෙතො, යෙන සංසාරතො විසුජ්ඣති, තස්මා සමණමණ්ඩලන්ති ච සාසනිකමෙව සමණගණං වදතීති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘සමණමණ්ඩලඤ්හී’’තිආදි.

දුච්චරිතාදිකථාවණ්ණනා

136. මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන සමාදින්නකම්මං නාම ‘‘කො අනුබන්ධිතබ්බො. අජොතග්ගිසොට්ඨිමිසො’’තිආදිනා යඤ්ඤවිධානාදිවසෙන පවත්තිතං හිංසාදිපාපකම්මං. මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මස්සාති ‘‘එස සද්ධාධිගතො දෙවයානො, යෙන යන්ති පුත්තිනො විසොකා’’තිආදිනා පවත්තිතස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිසහගතකම්මස්ස. සමාදානං තස්ස තථා පවත්තනං, තස්සා වා දිට්ඨියා උපගමනං.

137. ද්වයකාරීති කුසලාකුසලද්වයස්ස කත්තා. තයිදං ද්වයං යස්මා එකජ්ඣං නප්පවත්තති, තස්මා ආහ ‘‘කාලෙනා’’තිආදි. එකක්ඛණෙ උභයවිපාකදානට්ඨානං නාම නත්ථි එකස්මිං ඛණෙ චිත්තද්වයූපසඤ්හිතාය සත්තසන්තතියා අභාවතො. යථා පන ද්වයකාරිනො සුඛදුක්ඛපටිසංවෙදිතා සම්භවති, තං දස්සෙතුං ‘‘යෙන පනා’’තිආදි වුත්තං. එවංභූතොති විකලාවයවො. ද්වෙපිහි කුසලාකුසලකම්මානි කතූපචිතානි සභාවතො බලවන්තානෙව හොන්ති, තස්මා මරණකාලෙ උපට්ඨහන්ති . තෙසු අකුසලං බලවතරං හොති පච්චයලාභතො. නිකන්තිආදයො හි පච්චයවිසෙසා අකුසලස්සෙව සභාගා, න කුසලස්ස, තස්මා කතූපචිතභාවෙන සමානබලෙසුපි කුසලාකුසලෙසු පච්චයලාභෙන විපච්චිතුං ලද්ධොකාසතාය කුසලතො අකුසලං බලවතරං හොතීති, තථාභූතම්පි තං යථා විපාකදානෙ ලද්ධොකාසස්ස කුසලස්සාපි අවසරො හොති, තථා ලද්ධපච්චයං පටිසන්ධිදානාභිමුඛං කුසලං පටිබාහිත්වා පටිසන්ධිං දෙන්තං තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තාපෙතීති. ‘‘අකුසලං බලවතරං හොතී’’ති එත්ථ ‘‘අකුසලං චෙ බලවතරං හොති, තං කුසලං පටිබාහිත්වා’’ති වුත්තනයෙනෙව අත්ථං වත්වා තෙසු කුසලං චෙ බලවතරං හොති, තඤ්ච අකුසලං පටිබාහිත්වා මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තාපෙති, අකුසලං පවත්තිවෙදනීයං හොති, අථ නං තං කාණම්පි කරොති ඛුජ්ජම්පි පීඨසප්පිම්පි කුච්ඡිරොගාදීහි වා උපද්දුතං. එවං සො පවත්තියං නානප්පකාරං දුක්ඛං පච්චනුභවතීති ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදී හොතී’’ති. තත්රායං විනිච්ඡයො – වුත්තකාලෙ වා කාරෙන සමානබලෙසු කුසලාකුසලකම්මෙසු උපට්ඨහන්තෙසු මරණස්ස ආසන්නවෙලායං යදි බලවතරානි කුසලජවනානි ජවන්ති, යථාඋපට්ඨිතං අකුසලං පටිබාහිත්වා කුසලං වුත්තනයෙන පටිසන්ධිං දෙති. අථ බලවතරානි අකුසලජවනානි ජවන්ති, යථාඋපට්ඨිතං කුසලං පටිබාහිත්වා අකුසලං වුත්තනයෙනෙව පටිසන්ධිං දෙති. තං කිස්ස හෙතු? උභින්නං කම්මානං සමානබලවභාවතො, පච්චයන්තරසාපෙක්ඛතො චාති, සබ්බං වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

බොධිපක්ඛියභාවනාවණ්ණනා

138. බොධි වුච්චති මග්ගසම්මාදිට්ඨි, චත්තාරි අරියසච්චානි බුජ්ඣතීති කත්වා, සභාවතො, තංසභාවතො ච තස්සා පක්ඛෙ භවාති බොධිපක්ඛියා, සතිවීරියාදයො ධම්මා, තෙසං බොධිපක්ඛියානං. පටිපාටියාති බොධිපක්ඛියදෙසනාපටිපාටියා. භාවනං අනුගන්ත්වාති අනුක්කමෙන පවත්තං භාවනං පත්වා. තෙනාහ ‘‘පටිපජ්ජිත්වා’’ති. සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා වසෙන ඛීණාසවස්ස සෙට්ඨභාවං ලොකස්ස පාකටං කත්වා දස්සෙතුං සක්කා, න ඉතරාය සබ්බසො අපඤ්ඤත්තිභාවූපගමනෙ තස්ස අදස්සනතොති වුත්තං ‘‘පරිනිබ්බාතීති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායතී’’ති. විනිවත්තෙත්වාති තතො චතුවණ්ණතො නීහරිත්වා.

140. තමෙවත්ථන්ති ‘‘ඛීණාසවොව දෙවමනුස්සෙසු සෙට්ඨො’’ති වුත්තමෙවත්ථං.

සෙට්ඨච්ඡෙදකවාදමෙවාති ජාතිබ්රාහ්මණානං සෙට්ඨභාවසමුච්ඡෙදකමෙව කථං. දස්සෙත්වා භාසිත්වා. සුත්තන්තං විනිවත්තෙත්වාති පුබ්බෙ ලොකියධම්මසන්දස්සනවසෙන පවත්තං අග්ගඤ්ඤසුත්තං ‘‘සත්තන්නං බොධිපක්ඛියානං ධම්මානං භාවනමන්වායා’’තිආදිනා තතො විනිවත්තෙත්වා නීහරිත්වා තෙන අසංසට්ඨං කත්වා. ආවජ්ජන්තාති සමන්නාහරන්තා. අනුමජ්ජන්තාති පුබ්බෙනාපරං අත්ථතො විචරන්තාති.

අග්ගඤ්ඤසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.