තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > දීඝනිකාය (ටීකා) > පාථිකවග්ග-ටීකා

141. පාවාරෙන්ති ¶ ¶ ¶ සඤ්ඡාදෙන්ති සරීරං එතෙනාති පාවාරො, වත්ථං. පාවරණං වා පාවාරො, ‘‘වත්ථං දුස්ස’’න්ති පරියායසද්දා එතෙති දුස්සමෙව පාවාරො, සො එතස්ස බහුවිධො අනෙකකොටිප්පභෙදො භණ්ඩභූතො අත්ථීති දුස්සපාවාරිකො. සො කිර පුබ්බෙ දහරකාලෙ දුස්සපාවාරභණ්ඩමෙව බහුං පරිග්ගහෙත්වා වාණිජ්ජං අකාසි, තෙන නං සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨිතම්පි ‘‘පාවාරිකො’’ ත්වෙව සඤ්ජානන්ති. භගවතීති ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා, තෙන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ථෙරෙන වුත්තවචනං සබ්බං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘කස්මා එවං අවොචා’’ති තථාවචනෙ කාරණං පුච්ඡිත්වා ‘‘සොමනස්සපවෙදනත්ථ’’න්ති කස්මා පයොජනං විස්සජ්ජිතං, තයිදං අම්බං පුට්ඨස්ස ලබුජං බ්යාකරණසදිසන්ති? නයිදමෙවං චින්තෙතබ්බං. යා හිස්ස ථෙරස්ස තදා භගවති සොමනස්සුප්පත්ති, සා නිද්ධාරිතරූපා කාරණභාවෙන චොදිතා, තස්මා එවං අවොචාති, සා එව ච යස්මා නිද්ධාරිතරූපා පවෙදනවසෙන භගවතො සම්මුඛා තථාවචනං පයොජෙති, තස්මා ‘‘අත්තනො උප්පන්නසොමනස්සපවෙදනත්ථ’’න්ති පයොජනභාවෙන විස්සජ්ජිතං.

තත්රාති තස්මිං සොමනස්සපවෙදනෙ. විහාරෙ නිවාසපරිවත්තනවසෙන සුනිවත්ථනිවාසනො. ආභුජිත්වාති ආබන්ධිත්වා.

සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘අහො සන්තො වතායං අරියවිහාරො’’ති සමාපත්තිසුඛපච්චවෙක්ඛණමුඛෙන අත්තනො ගුණෙ අනුස්සරිතුං ආරද්ධො, ආරභිත්වා ච නෙසං තං තං සාමඤ්ඤවිසෙසවිභාගවසෙන අනුස්සරි. තථා හි ‘‘සමාධී’’ති සාමඤ්ඤතො ගහිතස්සෙව ‘‘පඨමං ඣාන’’න්තිආදිනා ¶ විසෙසවිභාගො, ‘‘පඤ්ඤා’’ති සාමඤ්ඤතො ච ගහිතස්සෙව ‘‘විපස්සනාඤාණ’’න්තිආදිනා විසෙසවිභාගො උද්ධටො. ‘‘ලොකියාභිඤ්ඤාසු දිබ්බචක්ඛුඤාණස්සෙව ගහණං ථෙරස්ස ¶ ඉතරෙහි සාතිසයන්ති දස්සෙතු’’න්ති වදන්ති, පුබ්බෙනිවාසඤාණම්පි පන ‘‘කප්පසතසහස්සාධිකස්සා’’තිආදිනා කිච්චවසෙන දස්සිතමෙව, ලක්ඛණහාරවසෙන වා ඉතරෙසං පෙත්ථ ගහිතතා වෙදිතබ්බා.

අත්ථප්පභෙදස්ස ¶ සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. තථා ධම්මප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. නිරුත්තිපභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තියං පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. පටිභානප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථාන කරණසමත්ථං පටිභානෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ, (විසුද්ධි. 2.428) තං සංවණ්ණනාසු (විසුද්ධි. ටී. 2.428) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සාවකවිසයෙ පරමුක්කංසගතං ඤාණං සාවකපාරමිඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විය සබ්බඤෙය්යධම්මෙසු. තස්සාපි හි විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථි, සාවකපාරමියා පන සම්මදෙව පරිපූරිතත්තා අග්ගමග්ගසමධිගමෙනෙවස්ස සමධිගමො හොති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙව සම්මාසම්බුද්ධානං යාව නිසින්නපල්ලඞ්කා අනුස්සරතොති යොජනා.

භගවතො සීලං නිස්සාය ගුණෙ අනුස්සරිතුමාරද්ධොති යොජනා. යස්මා ගුණානං බහුභාවතො නෙසං එකජ්ඣං ආපාථාගමනං නත්ථි, සති ච තස්මිං අනිරූපිතරූපෙනෙව අනුස්සරණෙන භවිතබ්බං, තස්මා ථෙරො සවිසයෙ ඨත්වා තෙ අනුපදං සරූපතො අනුස්සරි, අනුස්සරන්තො ච සබ්බපඨමං සීලං අනුස්සරි, තං දස්සෙන්තො ‘‘භගවතො සීලං නිස්සායා’’ති ආහ, සීලං ආරබ්භාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. යස්මා චෙත්ථ ථෙරො එකෙකවසෙන ¶ භගවතො ගුණෙ අනුස්සරිත්වා තතො පරං චතුක්කපඤ්චකාදිවසෙන අනුස්සරි, තස්මා ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදෙ’’ති වත්වා තතො පරං බොජ්ඣඞ්ගභාවනාසාමඤ්ඤෙන ඉන්ද්රියෙසු වත්තබ්බෙසු තානි අග්ගහෙත්වා ‘‘චත්තාරො මග්ගෙ’’තිආදි වුත්තං. චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං මහාසීහනාදසුත්තෙ (ම. නි. 1.152) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. චත්තාරො අරියවංසා අරියවංසසුත්තෙ (අ. නි. 4.28) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

පධානියඞ්ගාදයො සඞ්ගීති (දී. නි. 3.317) දසුත්තරසුත්තෙසු (දී. නි. 3.355) ආගමිස්සන්ති. ඡ සාරණීය ධම්මා පරිනිබ්බානසුත්තෙ (දී. නි. 2.141) ආගතා එව. සුඛං සුපනාදයො (අ. නි. 11.15; පටි. ම. 2.22) එකාදස මෙත්තානිසංසා ¶ . ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදිනා සං. නි. 5.1081, මහාව. 15, පටි. ම. 2.30) චතූසු අරියසච්චෙසු තිපරිවත්තවසෙන ආගතා ද්වාදස ධම්මචක්කාකාරා. මග්ගඵලෙසු පවත්තානි ¶ අට්ඨ ඤාණානි, ඡ අසාධාරණඤාණානි චාති චුද්දස බුද්ධඤාණානි. පඤ්චදස විමුත්තිපරිපාචනියා ධම්මා මෙඝියසුත්තවණ්ණනායං (උදා. අට්ඨ. 31) ගහෙතබ්බා, සොළසවිධා ආනාපානස්සති ආනාපානස්සතිසුත්තෙ (ම. නි. 3.148), අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා (මහානි. 69, 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5; දී. නි. අට්ඨ. 3.305) එවං වෙදිතබ්බා –

අතීතංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, අනාගතංසෙ, පච්චුප්පන්නංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං. ඉමෙහි තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්ති, සබ්බං වචීකම්මං, සබ්බං මනොකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්ති. ඉමෙහි ඡහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො නත්ථි ඡන්දස්ස හානි, නත්ථි ධම්මදෙසනාය හානි, නත්ථි වීරියස්ස හානි, නත්ථි සමාධිස්ස හානි, නත්ථි පඤ්ඤාය හානි, නත්ථි විමුත්තියා හානි. ඉමෙහි ද්වාදසහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො නත්ථි දවා, නත්ථි රවා, නත්ථි අප්ඵුට්ඨං, නත්ථි වෙගායිතත්තං, නත්ථි අබ්යාවටමනො, නත්ථි අප්පටිසඞ්ඛානුපෙක්ඛාති.

තත්ථ ¶ ‘‘නත්ථි දවාති ඛිඩ්ඩාධිප්පායෙන කිරියා නත්ථි. නත්ථි රවාති සහසා කිරියා නත්ථී’’ති වදන්ති. සහසා පන කිරියා දවා, ‘‘අඤ්ඤං කරිස්සාමී’’ති අඤ්ඤස්ස කරණං රවා. නත්ථි අප්ඵුටන්ති ඤාණෙන අඵුසිතං නත්ථි. නත්ථි වෙගායිතත්තන්ති තුරිතකිරියා නත්ථි. නත්ථි අබ්යාවටමනොති නිරත්ථකචිත්තසමුදාචාරො නත්ථි. නත්ථි අප්පටිසඞ්ඛානුපෙක්ඛාති අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා නත්ථි. කෙචි පන ‘‘නත්ථි ධම්මදෙසනාය හානී’’ති අපඨිත්වා ‘‘නත්ථි ඡන්දස්ස හානි, නත්ථි වීරියස්ස හානි, නත්ථි සතියා [සත්තියා (විභ. මූලටී. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා)] හානී’’ති පඨන්ති.

ජරාමරණාදීසු එකාදසසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු පච්චෙකං චතුසච්චයොජනාවසෙන පවත්තානි චතුචත්තාලීස ඤාණානියෙව (සං. නි. 2.33) සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානභාවතො ඤාණවත්ථූනි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යතො ¶ ඛො භික්ඛවෙ අරියසාවකො එවං ජරාමරණං පජානාති, එවං ජරාමරණසමුදයං පජානාති, එවං ජරාමරණනිරොධං පජානාති, එවං ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානාතී’’තිආදි (සං. නි. 2.33).

ජරාමරණසමුදයොති ¶ චෙත්ථ ජාති අධිප්පෙතා. සෙසපදෙසු භවාදයො වෙදිතබ්බා.

කුසලචිත්තුප්පාදෙසු ඵස්සාදයො පරොපණ්ණාස කුසලධම්මා.

‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ඤාණං, ‘‘අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණ’’න්ති ඤාණං, අතීතම්පි අද්ධානං ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ඤාණං, ‘‘අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණ’’න්ති ඤාණං, අනාගතම්පි අද්ධානං ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ඤාණං, ‘‘අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණ’’න්ති ඤාණං. ‘‘යම්පි ඉදං ධම්මට්ඨිතිඤාණං, තම්පි ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්ම’’න්ති ඤාණන්ති එවං ¶ ජරාමරණාදීසු එකාදසසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු පච්චෙකං සත්ත සත්ත කත්වා සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනි (සං. නි. 2.34) වෙදිතබ්බානි. තත්ථ යම්පීති ඡබ්බිධම්පි පච්චවෙක්ඛණඤාණං විපස්සනාරම්මණභාවෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා වුත්තං. ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති ඡපි ඤාණානි සඞ්ඛිපිත්වා වුත්තං ඤාණං. ‘‘ඛයධම්ම’’න්තිආදිනා පන පකාරෙන පවත්තඤාණස්ස දස්සනං, විපස්සනාදස්සනතො විපස්සනා පටිවිපස්සනාදස්සනමත්තමෙවාති න තං ‘‘අඞ්ග’’න්ති වදන්ති, පාළියං (සං. නි. 2.34) පන සබ්බත්ථ ඤාණවසෙන අඞ්ගානං වුත්තත්තා ‘‘නිරොධධම්මන්ති ඤාණ’’න්ති ඉති-සද්දෙන පකාසෙත්වා වුත්තං විපස්සනාඤාණං සත්තමං ඤාණන්ති අයමත්ථො දිස්සති. න හි යම්පි ඉදං ධම්මට්ඨිතිඤාණං, තම්පි ඤාණන්ති සම්බන්ධො හොති ඤාණග්ගහණෙන එතස්මිං ඤාණභාවදස්සනස්ස අනධිප්පෙතත්තා, ‘‘ඛයධම්මං…පෙ… නිරොධධම්ම’’න්ති එතෙසං සම්බන්ධභාවප්පසඞ්ගො චාති. චතුවීසති…පෙ… වජිරඤාණන්ති එත්ථ කෙචි තාව ආහු ‘‘භගවා දෙවසිකං ද්වාදසකොටිසතසහස්සක්ඛත්තුං මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, ද්වාදසකොටිසතසහස්සක්ඛත්තුමෙව ච අරහත්තඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තාසං පුරෙචරං, සහවචරඤ්ච ඤාණං පටිපක්ඛෙහි අභෙජ්ජතං, මහත්තඤ්ච උපාදාය මහාවජිරඤාණං නාම. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘තථාගතං ¶ , භික්ඛවෙ, අරහන්තං සම්මාසම්බුද්ධං ද්වෙ විතක්කා බහුලං සමුදාචරන්ති – ඛෙමො ච විතක්කො, පවිවෙකො ච විතක්කො’ති (ඉතිවු. 38).

ඛෙමවිතක්කො හි භගවතො මහාකරුණාසමාපත්තිං පූරෙත්වා ඨිතො, පවිවෙකවිතක්කො අරහත්තඵලසමාපත්තිං. බුද්ධානඤ්හි භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො, මත්ථකප්පත්තො සමාපත්තීසු ¶ වසීභාවො, තස්මා සමාපජ්ජනවුට්ඨානානි කතිපයචිත්තක්ඛණෙහෙව ඉජ්ඣන්ති. පඤ්ච රූපාවචරසමාපත්තියො චතස්සො අරූපසමාපත්තියො අප්පමඤ්ඤාසමාපත්තියා සද්ධිං දස, නිරොධසමාපත්ති, අරහත්තඵලසමාපත්ති ¶ චාති ද්වාදසෙතා සමාපත්තියො භගවා පච්චෙකං දිවසෙ දිවසෙ කොටිසතසහස්සක්ඛත්තුං පුරෙභත්තං සමාපජ්ජති, තථා පච්ඡාභත්ත’’න්ති. ‘‘එවං සමාපජ්ජිතබ්බසමාපත්තිසඤ්චාරිතඤාණං මහාවජිරඤාණං නාමා’’ති කෙචි.

අපරෙ පන ‘‘යං තං භගවතා අභිසම්බොධිදිවසෙ පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන පටිලොමනයෙන ජරාමරණතො පට්ඨාය ඤාණං ඔතාරෙත්වා අනුපදධම්මවිපස්සනං ආරභන්තෙන යථා නාම පුරිසො සුවිදුග්ගං මහාගහනං මහාවනං ඡින්දන්තො අන්තරන්තරා නිසානසිලායං ඵරසුං සුනිසිතං කරොති, එවමෙව නිසානසිලාසදිසියො සමාපත්තියො අන්තරන්තරා සමාපජ්ජිත්වා ඤාණස්ස තික්ඛවිසදසූරභාවං සම්පාදෙතුං අනුලොමපටිලොමතො පච්චෙකං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගවසෙන සම්මසන්තො දිවසෙ දිවසෙ ලක්ඛකොටිලක්ඛකොටිඵලසමාපත්තියො සමාපජ්ජති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘චතුවීසති…පෙ… මහාවජිරඤාණං නිස්සායා’ති’’. නනු භගවතො සමාපත්තිසමාපජ්ජනෙ පරිකම්මෙ පයොජනං නත්ථීති? නයිදං එකන්තිකං. තථා හි වෙදනාපටිප්පණාමනාදීසු සවිසෙසං පරිකම්මපුබ්බඞ්ගමෙන සමාපත්තියො සමාපජ්ජි. අපරෙ පන ‘‘ලොකියසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙ පරිකම්මෙන පයොජනං නත්ථි. ලොකුත්තරසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙ තජ්ජං පරිකම්මං ඉච්ඡිතබ්බමෙවා’’ති වදන්ති.

‘‘අපරම්පරා’’ති ¶ පදං යෙසං දෙසනාය අත්ථි, තෙ අපරම්පරියාව. කුසලපඤ්ඤත්තියන්ති කුසලධම්මානං පඤ්ඤාපනෙ. අනුත්තරොති උත්තමො. උපනිස්සයෙ ඨත්වාති ඤාණූපනිස්සයෙ ඨත්වා යාදිසො පුබ්බූපනිස්සයො පුබ්බයොගො, ¶ තත්ථ පතිට්ඨාය. මහන්තතො සද්දහති පටිපක්ඛවිගමෙන ඤාණස්ස විය සද්ධායපි තික්ඛවිසදභාවාපත්තිතො. අවසෙසඅරහන්තෙහීති පකතිසාවකෙහි. අසීති මහාථෙරා පරමත්ථදීපනියං ථෙරගාථාවණ්ණනායං නාමතො උද්ධටා. චත්තාරො මහාථෙරාති මහාකස්සපඅනුරුද්ධමහාකච්චානමහාකොට්ඨිකත්ථෙරා. තෙසුපි අග්ගසාවකෙසු සාරිපුත්තත්ථෙරො පඤ්ඤාය විසිට්ඨභාවතො. සාරිපුත්තත්ථෙරතොපි එකො පච්චෙකබුද්ධො තික්ඛවිසදඤාණො අභිනීහාරමහන්තතාය සම්භතඤාණසම්භාරත්තා. සතිපි පච්චෙකබොධියා අවිසෙසෙසු බහූසු එකජ්ඣං සන්නිපතිතෙසු පුබ්බයොගවසෙන ලොකියෙ විසයෙ සියා කස්සචි ඤාණස්ස විසිට්ඨතාති දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොව බුද්ධගුණෙ මහන්තතො සද්දහතී’’ති ඉදං හෙට්ඨා ආගතදෙසනාසොතවසෙන වුත්තං. බුද්ධා හි බුද්ධගුණෙ මහත්තං පච්චක්ඛතොව පස්සන්ති, න සද්දහනවසෙන.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘සෙය්යථාපි නාමා’’තිආදි ආරද්ධං. ගම්භීරො උත්තානොති ¶ ගම්භීරො වා උත්තානො වාති ජානනත්ථං. ‘‘එවමෙවා’’තිආදි යථාදස්සිතාය උපමාය උපමෙය්යෙන සංසන්දනං. බුද්ධගුණෙසු අප්පමත්තවිසයම්පි ලොකියමහාජනස්ස ඤාණං අපවත්තිතරූපෙනෙව පවත්තති අනවත්තිතසභාවත්තාති වුත්තං ‘‘එකබ්යාම…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති. තත්ථ ¶ ඤාතඋදකං වියාති පමාණතො ඤාතඋදකං විය. අරියානං පන තත්ථ අත්තනො විසයෙ පවත්තනකඤාණං පවත්තිතරූපෙනෙව පවත්තති අත්තනො පටිවෙධානුරූපං, අභිනීහාරානුරූපඤ්ච අවත්තිතසභාවත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘දසබ්යාමයොත්තෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පටිවිද්ධසච්චානම්පි පටිපක්ඛවිධමනපුබ්බයොගවිසෙසවසෙන ඤාණං සාතිසයං, මහානුභාවඤ්ච හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං සොතාපන්නඤාණස්ස දසබ්යාමඋදකං ඔපම්මභාවෙන දස්සෙත්වා තතො පරෙසං දසුත්තරදිගුණදසගුණඅසීතිගුණවිසිට්ඨං උදකං ඔපම්මං කත්වා දස්සිතං. නනු එවං සන්තෙ බුද්ධගුණා පරිමිතපරිච්ඡින්නා, ථෙරෙන ච තෙ පරිච්ඡිජ්ජ ඤාතාති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජතීති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ යථා සො පුරිසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සො පුරිසොති සො චතුරාසීතිබ්යාමසහස්සප්පමාණෙන යොත්තෙන චතුරාසීතිබ්යාමසහස්සට්ඨානෙ මහාසමුද්දෙ උදකං මිනිත්වා ඨිතො පුරිසො. සො හි ථෙරස්ස උපමාභාවෙන ගහිතො. ධම්මන්වයෙනාති ¶ අනුමානඤාණෙන. තඤ්හි සිද්ධං ධම්මං අනුගන්ත්වා පවත්තනතො ‘‘ධම්මන්වයො’’ති වුච්චති, තථා අන්වයවසෙන අත්ථස්ස බුජ්ඣනතො අන්වයබුද්ධි, අනුමෙය්යං අනුමිනොතීති අනුමානං, නිදස්සනෙ දිට්ඨනයෙන අනුමෙය්යං ගණ්හාතීති ‘‘නයග්ගාහො’’ති ච වුච්චති. තෙනාහ ‘‘ධම්මන්වයෙනා’’තිආදි. ස්වායං ධම්මන්වයො න යස්ස කස්සචි හොති, අථ ඛො තථාරූපස්ස අග්ගසාවකස්සෙවාති ආහ ‘‘සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා’’ති. යදි ථෙරො බුද්ධගුණෙ එකදෙසතො පච්චක්ඛෙ කත්වා තදඤ්ඤෙ නයග්ගාහෙන ගණ්හි, නනු එවං සන්තෙ බුද්ධගුණා පරිමිතපරිච්ඡින්නා ආපන්නාති? නයිදං එවන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අනන්තා අපරිමාණා’’ති.

‘‘සද්දහතී’’ති වත්වා පුන තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘ථෙරෙන හි…පෙ… බහුතරා’’ති ආහ. කථං පනායමත්ථො එවං දට්ඨබ්බොති එවං අධිප්පායභෙදකං උපමාය සඤ්ඤාපෙතුං ‘‘යථා කථං වියා’’තිආදි වුත්තං ‘‘උපමායමිධෙකච්චෙ ¶ විඤ්ඤූ පුරිසා භාසිතස්ස අත්ථං ආජානන්තී’’ති (සං. නි. 2.67) ඉතො නව ඉතො නවාති ඉතො මජ්ඣට්ඨානතො යාව දක්ඛිණතීරා නව ඉතො මජ්ඣට්ඨානතො යාව උත්තරතීරා නව. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං සුත්තෙන සමත්ථෙතුං ‘‘බුද්ධොපී’’ති ගාථමාහ.

යමකයුගළමහානදීමහොඝො වියාති ද්වින්නං එකතො සමාගතත්තා යුගළභූතානං මහානදීනං මහොඝො විය.

අනුච්ඡවිකං ¶ කත්වාති යොයං මම පසාදො බුද්ධගුණෙ ආරබ්භ ඔගාළ්හො හුත්වා උප්පන්නො, තං අනුච්ඡවිකං අනුරූපං කත්වා. පටිග්ගහෙතුං සම්පටිච්ඡිතුං අඤ්ඤො කොචි න සක්ඛිස්සති යාථාවතො අනවබුජ්ඣනතො. පටිග්ගහෙතුං සක්කොති තස්ස හෙතුතො, පච්චයතො, සභාවතො, කිච්චතො, ඵලතො සම්මදෙව පටිවිජ්ඣනතො. පූරත්තන්ති පුණ්ණභාවො. පග්ඝරණකාලෙති විකිරණකාලෙ, පතනකාලෙති අත්ථො. ‘‘පසන්නො’’ති ඉමිනා පසාදස්ස වත්තමානතා දීපිතාති ‘‘උප්පන්නසද්ධො’’ති ඉමිනාපි සද්ධාය පච්චුප්පන්නතා පකාසිතාති ආහ ‘‘එවං සද්දහාමීති අත්ථො’’ති. අභිඤ්ඤායතීති අභිඤ්ඤො, අධිකො අභිඤ්ඤො භිය්යොභිඤ්ඤො, සො එව අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන ‘‘භිය්යොභිඤ්ඤතරො’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘භිය්යතරො අභිඤ්ඤාතො’’ති. දුතියවිකප්පෙ පන අභිජානාතීති අභිඤ්ඤා, අභිවිසිට්ඨා පඤ්ඤා, භිය්යො අභිඤ්ඤා ¶ එතස්සාති භිය්යොභිඤ්ඤො, සො එව අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන භිය්යොභිඤ්ඤතරො, ස්වායමස්ස අතිසයො අභිඤ්ඤාය භිය්යොභාවකතොති ආහ ‘‘භිය්යතරාභිඤ්ඤො වා’’ති. සම්බුජ්ඣති එතායාති සම්බොධි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, අග්ගමග්ගඤාණඤ්ච. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානඤ්හි අග්ගමග්ගඤාණං, අග්ගමග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සම්බොධි නාම. තත්ථ පධානවසෙන තදත්ථදස්සනෙ ¶ පඨමවිකප්පො, පදට්ඨානවසෙන දුතියවිකප්පො. කස්මා පනෙත්ථ අරහත්තමග්ගඤාණස්සෙව ගහණං, නනු හෙට්ඨිමානිපි භගවතො මග්ගඤාණානි සවාසනමෙව යථාසකං පටිපක්ඛවිධමනවසෙන පවත්තානි. සවාසනප්පහානඤ්හි ඤෙය්යාවරණප්පහානන්ති? සච්චමෙතං, තං පන අපරිපුණ්ණං පටිපක්ඛවිධමනස්ස විප්පකතභාවතොති ආහ ‘‘අරහත්තමග්ගඤාණෙ වා’’ති. අග්ගමග්ගවසෙන චෙත්ථ අරියානං බොධිත්තයපාරිපූරීති දස්සෙතුං ‘‘අරහත්තමග්ගෙනෙව හී’’තිආදි වුත්තං. නිප්පදෙසාති අනවසෙසා. ගහිතා හොන්තීති අරහත්තමග්ගෙන ගහිතෙන අධිගතෙන ගහිතා අධිගතා හොන්ති. සබ්බන්ති තෙහි අධිගන්තබ්බං. තෙනාති සම්බොධිනා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානෙන අරහත්තමග්ගඤාණෙන.

142. ඛාදනීයානං උළාරතා සාතරසානුභාවෙනාති ආහ ‘‘මධුරෙ ආගච්ඡතී’’ති. පසංසාය උළාරතා විසිට්ඨභාවෙනාති ආහ ‘‘සෙට්ඨෙ’’ති, ඔභාසස්ස උළාරතා මහන්තභාවෙනාති වුත්තං ‘‘විපුලෙ’’ති. උසභස්ස අයන්ති ආසභී, ඉධ පන ආසභී වියාති ආසභී. තෙනාහ ‘‘උසභස්ස වාචාසදිසී’’ති. යෙන පන ගුණෙනස්සා තංසදිසතා, තං දස්සෙතුං ‘‘අචලා අසම්පවෙධී’’ති වුත්තං. යතො කුතොචි අනුස්සවනං අනුස්සවො. විජ්ජාට්ඨානෙසු කතපරිචයානං ආචරියානං තං තමත්ථං විඤ්ඤාපෙන්තී පවෙණී ආචරියපරම්පරා. කෙවලං අත්තනො මතියා ‘‘ඉතිකිර එවංකිරා’’ති පරිකප්පනා ඉතිකිර. පිටකස්ස ගන්ථස්ස සම්පදානතො සයං සම්පදානභාවෙන ගහණං පිටකසම්පදානං. යථාසුතානං අත්ථානං ආකාරස්ස පරිවිතක්කනං ආකාරපරිවිතක්කො. තථෙව ‘‘එවමෙත’’න්ති දිට්ඨියා නිජ්ඣානක්ඛමනං දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්ති. ආගමාධිගමෙහි ¶ විනා තක්කමග්ගං නිස්සාය තක්කනං තක්කො. අනුමානවිධිං නිස්සාය නයග්ගාහො. යස්මා බුද්ධවිසයෙ ¶ ඨත්වා භගවතො අයං ථෙරස්ස චොදනා, ථෙරස්ස ච සො අවිසයො, තස්මා ‘‘පච්චක්ඛතො ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා වියා’’ති වුත්තං. සීහනාදො වියාති සීහනාදො, තංසදිසතා චස්ස සෙට්ඨභාවෙන, සො ¶ චෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘සීහනාදො’’තිආදිමාහ. නෙව දන්ධායන්තෙනාති න මන්දායන්තෙන. න භග්ගරායන්තෙනාති අපරිසඞ්කන්තෙන.

අනුයොගදාපනත්ථන්ති අනුයොගං සොධාපෙතුං. විමද්දක්ඛමඤ්හි සීහනාදං නදන්තො අත්ථතො තත්ථ අනුයොගං සොධෙති නාම. අනුයුඤ්ජන්තො ච නං සොධාපෙති නාම. දාතුන්ති සොධෙතුං. කෙචි ‘‘දානත්ථ’’න්ති අත්ථං වදන්ති, තදයුත්තං. න හි යො සීහනාදං නදති, සො එව තත්ථ අනුයොගං දෙතීති යුජ්ජති. නිඝංසනන්ති විමද්දනං. ධමමානන්ති තාපයමානං, තාපනඤ්චෙත්ථ ගග්ගරියා ධමාපනසීසෙන වදති. සබ්බෙ තෙති සබ්බෙ තෙ අතීතෙ නිරුද්ධෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ, තෙනෙතං දස්සෙති – යෙ තෙ අහෙසුං අතීතං අද්ධානං තව අභිනීහාරතො ඔරං සම්මාසම්බුද්ධා, තෙසං තාව සාවකඤාණගොචරෙ ධම්මෙ පරිච්ඡින්දන්තො මාරාදයො විය බුද්ධානං ලොකියචිත්තචාරං ත්වං ජානෙය්යාසි. යෙ පන තෙ අබ්භතීතා තතො පරතො ඡින්නවටුමා ඡින්නපපඤ්චා පරියාදිණ්ණවට්ටා සබ්බදුක්ඛවීතිවත්තා සම්මාසම්බුද්ධා, තෙසං සබ්බෙසම්පි සාවකඤාණස්ස අවිසයභූතෙ ධම්මෙ කථං ජානිස්සසීති.

අනාගතබුද්ධානං පනාති පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතනො, තෙන අතීතෙසු තාව ඛන්ධානං භූතපුබ්බත්තා තත්ථ සියා ඤාණස්ස සවිසයෙ ගති, අනාගතෙසු පන සබ්බසො අසඤ්ජාතෙසු කථන්ති ඉමමත්ථං ජොතෙති. තෙනාහ ‘‘අනාගතාපී’’තිආදි ¶ . ‘‘චිත්තෙන පරිච්ඡින්දිත්වා විදිතා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු අතීතානාගතෙ සත්තාහෙ එව පවත්තං චිත්තං චෙතොපරියඤාණස්ස විසයො, න තතො පරන්ති? නයිදං චෙතොපරියඤාණකිච්චවසෙන වුත්තං, අථ ඛො පුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසඤාණවසෙන වුත්තං, තස්මා නායං දොසො.

විදිතට්ඨානෙ න කරොති සික්ඛාපදෙනෙව තාදිසස්ස පටික්ඛෙපස්ස පටික්ඛිත්තත්තා, සෙතුඝාතතො ච. කථං පන ථෙරො ද්වයසම්භවෙ පටික්ඛෙපමෙව අකාසි, න විභජ්ජ බ්යාකාසීති ආහ ‘‘ථෙරො කිරා’’තිආදි. පාරං පරියන්තං මිනොතීති පාරමී, සා එව ඤාණන්ති පාරමිඤාණං, සාවකානං පාරමිඤාණං සාවකපාරමිඤාණං, තස්මිං. සාවකානං උක්කංසපරියන්තගතෙ ජානනෙ නායං අනුයොගො, අථ ඛො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ සබ්බඤ්ඤුතාය ජානනෙ. කෙචි පන ‘‘සාවකපාරමිඤාණෙති සාවකපාරමිඤාණවිසයෙ’’ති අත්ථං වදන්ති. තථා සෙසපදෙසුපි. සීල ¶ ..පෙ… සමත්ථන්ති සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිසඞ්ඛාතකාරණානං ¶ ජානනසමත්ථං. බුද්ධසීලාදයො හි බුද්ධානං බුද්ධකිච්චස්ස, පරෙහි ‘‘බුද්ධා’’ති ජානනස්ස ච කාරණං.

143. අනුමානඤාණං විය සංසයපිට්ඨිකං අහුත්වා ‘‘ඉදමිද’’න්ති යථාසභාවතො ඤෙය්යං ධාරෙති නිච්ඡිනොතීති ධම්මො, පච්චක්ඛඤාණන්ති ආහ ‘‘ධම්මස්ස පච්චක්ඛතො ඤාණස්සා’’ති. අනුඑතීති අන්වයොති ආහ ‘‘අනුයොගං අනුගන්ත්වා’’ති. පච්චක්ඛසිද්ධඤ්හි අත්ථං අනුගන්ත්වා අනුමානඤාණස්ස පවත්ති දිට්ඨෙන අදිට්ඨස්ස අනුමානන්ති වෙදිතබ්බො. විදිතෙ වෙදකම්පි ඤාණං අත්ථතො විදිතමෙව හොතීති ‘‘අනුමානඤාණං නයග්ගාහො විදිතො’’ති වුත්තං. විදිතොති විද්ධො පටිලද්ධො, අධිගතොති අත්ථො. අප්පමාණොති අපරිමාණො මහාවිසයත්තා. තෙනාහ ‘‘අපරියන්තො’’ති. තෙනාති අපරියන්තත්තා, තෙන වා අපරියන්තෙන ඤාණෙන, එතෙනෙව ථෙරො යං යං අනුමෙය්යමත්ථං ඤාතුකාමො ¶ හොති, තත්ථ තත්ථස්ස අසඞ්ගමප්පටිහටඅනුමානඤාණං පවත්තතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘සො ඉමිනා’’තිආදි. තත්ථ ඉමිනාති ඉමිනා කාරණෙන. පාකාරස්ස ථිරභාවං උද්ධමුද්ධං ආපෙතීති උද්ධාපං, පාකාරමූලං. ආදි-සද්දෙන පාකාරද්වාරබන්ධපරිඛාදීනං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පච්චන්තෙ භවං පච්චන්තිමං. පණ්ඩිතදොවාරිකට්ඨානියං කත්වා ථෙරො අත්තානං දස්සෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘එකද්වාරන්ති කස්මා ආහා’’ති චොදනං සමුට්ඨාපෙසි. යස්සා පඤ්ඤාය වසෙන පුරිසො ‘‘පණ්ඩිතො’’ති වුච්චති, තං පණ්ඩිච්චන්ති ආහ ‘‘පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො’’ති. තංතංඉතිකත්තබ්බතාසු ඡෙකභාවො බ්යත්තභාවො වෙය්යත්තියං. මෙධති සම්මොසං හිංසති විධමතීති මෙධා, සා එතස්ස අත්ථීති මෙධාවී. ඨානෙ ඨානෙ උප්පත්ති එතිස්සා අත්ථීති ඨානුප්පත්තිකා, ඨානසො උප්පජ්ජනකපඤ්ඤා. අනුපරියායන්ති එතෙනාති අනුපරියායො, සො එව පථොති අනුපරියායපථො, පරිතො පාකාරස්ස අනුසංයායනමග්ගො. පාකාරභාගා සන්ධාතබ්බා එත්ථාති පාකාරසන්ධි, පාකාරස්ස ඵුල්ලිතප්පදෙසො. සො පන හෙට්ඨිමන්තෙන ද්වින්නම්පි ඉට්ඨකානං විගමෙන එවං වුච්චතීති ආහ ‘‘ද්වින්නං ඉට්ඨකානං අපගතට්ඨාන’’න්ති. ඡින්නට්ඨානන්ති ඡින්නභින්නප්පදෙසො, ඡින්නට්ඨානං වා. තඤ්හි ‘‘විවර’’න්ති වුච්චති.

කිලිට්ඨන්ති මලීනං. උපතාපෙන්තීති කිලෙසපරිළාහෙන සන්තාපෙන්ති. විබාධෙන්තීති පීළෙන්ති. උප්පන්නාය පඤ්ඤාය නීවරණෙහි න කිඤ්චි කාතුං සක්කාති ආහ ‘‘අනුප්පන්නාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙන්තී’’ති. තස්මාති පච්චයූපඝාතෙන ¶ උප්පජ්ජිතුං අප්පදානතො. චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුට්ඨු ඨපිතචිත්තාති චතුබ්බිධායපි ¶ සතිපට්ඨානභාවනාය සම්මදෙව ඨපිතචිත්තා. යථාසභාවෙන භාවෙත්වාති අවිපරීතසභාවෙන යථා පටිපක්ඛා සමුච්ඡිජ්ජන්ති, එවං භාවෙත්වා.

පුරිමනයෙ ¶ සතිපට්ඨානානි, බොජ්ඣඞ්ගා ච මිස්සකා අධිප්පෙතාති තතො අඤ්ඤථා වත්තුං ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. මිස්සකාති සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙන මිස්සකා. ‘‘චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුප්පතිට්ඨිතචිත්තා’’තිආදිතො වුත්තත්තා සතිපට්ඨානෙ විපස්සනාති ගහෙත්වා ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතං භාවෙත්වා’’ති වුත්තත්තා, මග්ගපරියාපන්නානංයෙව ච නෙසං නිප්පරියායබොජ්ඣඞ්ගභාවතො, තෙසු ච සබ්බසො අධිගතෙසු ලොකනාථෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි අධිගතමෙව හොතීති ‘‘බොජ්ඣඞ්ගෙ මග්ගො, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චාති ගහිතෙ සුන්දරො පඤ්හො භවෙය්යා’’ති මහාසිවත්ථෙරො ආහ, න පනෙවං ගහිතං පොරාණෙහීති අධිප්පායො. ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. ථෙරොති සාරිපුත්තත්ථෙරො.

තත්ථාති තෙසු පච්චන්තනගරාදීසු. නගරං විය නිබ්බානං තදත්ථිකෙහි උපගන්තබ්බතො, උපගතානඤ්ච පරිස්සයරහිතසුඛාධිගමනට්ඨානතො. පාකාරො විය සීලං තදුපගතානං පරිතො ආරක්ඛභාවතො. පරියායපථො විය හිරී සීලපාකාරස්ස අධිට්ඨානභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘පරියායපථොති ඛො භික්ඛු හිරියා එතං අධිවචන’’න්ති. ද්වාරං විය අරියමග්ගො නිබ්බානනගරප්පවෙසනඅඤ්ජසභාවතො. පණ්ඩිතදොවාරිකො විය ධම්මසෙනාපති නිබ්බානනගරපවිට්ඨපවිසනකානං සත්තානං සල්ලක්ඛණතො. දින්නොති දාපිතො, සොධිතොති අත්ථො.

144. නිප්ඵත්තිදස්සනත්ථන්ති ¶ සිද්ධිදස්සනත්ථං, අධිගමදස්සනත්ථන්ති අත්ථො. ‘‘පඤ්චනවුතිපාසණ්ඩෙ’’ති ඉදං යස්මා ථෙරො පරිබ්බාජකො හුත්වා තතො පුබ්බෙව නිබ්බානපරියෙසනං චරමානො තෙ තෙ පාසණ්ඩිනො උපසඞ්කමිත්වා නිබ්බානං පුච්ඡි, තෙ නාස්ස චිත්තං ආරාධෙසුං, තං සන්ධාය වුත්තං. තෙ පන පාසණ්ඩා හෙට්ඨා වුත්තා එව. තත්ථෙවාති තස්සයෙව භාගිනෙය්යස්ස දෙසියමානාය දෙසනාය. පරස්ස වඩ්ඪිතං භත්තං භුඤ්ජන්තො විය සාවකපාරමිඤාණං හත්ථගතං අකාසි අධිගච්ඡි. උත්තරුත්තරන්ති හෙට්ඨිමස්ස හෙට්ඨිමස්ස උත්තරණතො අතික්කමනතො උත්තරුත්තරං, තතො එව පධානභාවං පාපිතතාය ¶ පණීතපණීතං. උත්තරුත්තරන්ති වා උපරූපරි. පණීතපණීතන්ති පණීතතරං, පණීතතමඤ්චාති අත්ථො. කණ්හන්ති කාළකං සංකිලෙසධම්මං. සුක්කන්ති ඔදාතං වොදානධම්මං. සවිපක්ඛං කත්වාති පහාතබ්බපහායකභාවදස්සනවසෙන යථාක්කමං උභයං සවිපක්ඛං කත්වා. ‘‘අයං කණ්හධම්මො, ඉමස්ස අයං පහායකො’’ති එවං කණ්හං පටිබාහිත්වා දෙසනාවසෙන නීහරිත්වා සුක්කං, ‘‘අයං සුක්කධම්මො, ඉමිනා අයං පහාතබ්බො’’ති එවං සුක්කං පටිබාහිත්වා කණ්හං.සඋස්සාහන්ති ඵලුප්පාදනසමත්ථතාවසෙන සබ්යාපාරං. තෙනාහ ‘‘සවිපාක’’න්ති. විපාකධම්මන්ති අත්ථො.

තස්මිං ¶ දෙසිතෙ ධම්මෙති තස්මිං වුත්තනයෙන භගවා තුම්හෙහි දෙසිතෙ ධම්මෙ එකච්චං ධම්මං නාම සාවකපාරමිඤාණං ජානිත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා. තංජානනෙ හි වුත්තෙ චතුසච්චධම්මජානනං අවුත්තසිද්ධන්ති. ‘‘චතුසච්චධම්මෙසූ’’ති ඉදං පොරාණට්ඨකථායං වුත්තාකාරදස්සනං. විපක්ඛො පන පරතො ආගමිස්සති. එත්ථාති ‘‘ධම්මෙසු නිට්ඨං අගම’’න්ති එතස්මිං පදෙ. ථෙරසල්ලාපොති ථෙරානං සල්ලාපසදිසො විනිච්ඡයවාදො ¶ . කාළවල්ලවාසීති කාළවල්ලවිහාරවාසී. ඉදානීති එතරහි ‘‘ඉදාහං භන්තෙ’’තිආදිවචනකාලෙ. ඉමස්මිං පන ඨානෙති ‘‘ධම්මෙසු නිට්ඨං අගම’’න්ති ඉමස්මිං පදෙසෙ, ඉමස්මිං වා නිට්ඨානකාරණභූතෙ යොනිසො පරිවිතක්කනෙ. ‘‘ඉමස්මිං පන ඨානෙ බුද්ධගුණෙසු නිට්ඨඞ්ගතො’’ති කස්මා වුත්තං, නනු සාවකපාරමිඤාණසමධිගතකාලෙ එව ථෙරො බුද්ධගුණෙසු නිට්ඨඞ්ගතොති? සච්චමෙතං, ඉදානි පන තං පාකටං ජාතන්ති එවං වුත්තං. සබ්බන්ති ‘‘චතුසච්චධම්මෙසූ’’තිආදි සුමත්ථෙරෙන වුත්තං සබ්බං. අරහත්තෙ නිට්ඨඞ්ගතොති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අනුයොගපරිහාරා වෙදිතබ්බා. යදිපි ධම්මසෙනාපති ‘‘සාවකපාරමිඤාණං මයා සමධිගත’’න්ති ඉතො පුබ්බෙපි ජානාතියෙව, ඉදානි පන අසඞ්ඛ්යෙය්යාපරිමෙය්යභෙදෙ බුද්ධගුණෙ නයග්ගාහවසෙන පරිග්ගහෙත්වා කිච්චසිද්ධියා තස්මිං ඤාණෙ නිට්ඨඞ්ගතො අහොසීති දස්සෙන්තො ‘‘මහාසිවත්ථෙරො…පෙ… ධම්මෙසූති සාවකපාරමිඤාණෙ නිට්ඨඞ්ගතො’’ති අවොච.

බුද්ධගුණා පන නයතො ආගතා, තෙ නයග්ගාහතො යාථාවතො ජානන්තො සාවකපාරමිඤාණෙ තථාජානනවසෙන නිට්ඨඞ්ගතත්තා සාවකපාරමිඤාණමෙව තස්ස අපරාපරුප්පත්තිවසෙන, තෙන තෙන භාවෙතබ්බකිච්චබහුතාවසෙන ච ‘‘ධම්මෙසූ’’ති පුථුවචනෙන වුත්තං. අනන්තාපරිමෙය්යානං අනඤ්ඤවිසයානං ¶ බුද්ධගුණානං නයතො පරිග්ගණ්හනෙන ථෙරස්ස සාතිසයො භගවති පසාදො උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘භිය්යොසොමත්තායා’’තිආදි. ‘‘සුට්ඨු අක්ඛාතො’’ති වත්වා තං එවස්ස සුට්ඨු අක්ඛාතතං දස්සෙතුං ‘‘නිය්යානිකො මග්ගො’’ති වුත්තං. ස්වාක්ඛාතතා හි ධම්මස්ස යදත්ථං දෙසිතො, තදත්ථසාධනෙන වෙදිතබ්බා. ඵලත්ථාය නිය්යාතීති අනන්තරවිපාකත්තා, අත්තනො උප්පත්තිසමනන්තරමෙව ඵලනිප්ඵාදනවසෙන පවත්තතීති අත්ථො. වට්ටචාරකතො නිය්යාතීති වා නිය්යානිකො, නිය්යානසීලොති වා. රාගදොසමොහනිම්මදනසමත්ථොති ඉධාපි ¶ ‘‘පසන්නොස්මි භගවතීති දස්සෙතී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. වඞ්කාදීති ආදි-සද්දෙන ජිම්හකුටිලෙ, අඤ්ඤෙ ච පටිපත්තිදොසෙ සඞ්ගණ්හාති. භගවා තුම්හාකං බුද්ධසුබුද්ධතා විය ධම්මසුධම්මතා, සඞ්ඝසුප්පටිපත්ති ච ධම්මෙසු නිට්ඨඞ්ගමනෙන සාවකපාරමිඤාණෙ නිට්ඨඞ්ගතත්තා මය්හං සුට්ඨු විභූතා සුපාකටා ජාතාති දස්සෙන්තො ථෙරො ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝොති පසීදි’’න්ති අවොච.

145. අනුත්තරභාවොති ¶ සෙට්ඨභාවො. අනුත්තරො භගවා යෙන ගුණෙන, සො අනුත්තරභාවො, තං අනුත්තරියං. යස්මා තස්සාපි ගුණස්ස කිඤ්චි උත්තරිතරං නත්ථි එව, තස්මා වුත්තං ‘‘සා තුම්හාකං දෙසනා අනුත්තරාති වදතී’’ති. කුසලෙසු ධම්මෙසූති කුසලධම්මනිමිත්තං. නිමිත්තත්ථෙ හි එතං භුම්මං, තස්මා කුසලධම්මදෙසනාහෙතුපි භගවාව අනුත්තරොති අත්ථො. භූමිං දස්සෙන්තොති විසයං දස්සෙන්තො. කුසලධම්මදෙසනාය හි කුසලා ධම්මා විසයො. වුත්තපදෙති ‘‘කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති එවං වුත්තවාක්යෙ, එවං වා වුත්තධම්මකොට්ඨාසෙ. ‘‘පඤ්චධා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු ඡෙකට්ඨෙනපි කුසලං ඉච්ඡිතබ්බං ‘‘කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගාන’’න්තිආදීසූති (ම. නි. 2.87)? සච්චමෙතං, සො පන ඡෙකට්ඨො කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙනෙව සඞ්ගහිතොති විසුං න ගහිතො. ‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමය’’න්ති (ජා. 1.15.146; 2.22.2008) ජාතකෙ ආගතත්තා ‘‘ජාතකපරියායං පත්වා ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘තං ¶ කිං මඤ්ඤථ, ගහපතයො, ඉමෙ ධම්මා කුසලා වා අකුසලා වා සාවජ්ජා වා අනවජ්ජා වා’’තිආදීසු සුත්තපදෙසෙසු ‘‘කුසලා’’ති වුත්තධම්මා එව ‘‘අනවජ්ජා’’ති වුත්තාති ¶ ආහ ‘‘සුත්තන්තපරියායං පත්වා අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලං වට්ටතී’’ති. අභිධම්මෙ ‘‘කොසල්ල’’න්ති පඤ්ඤා ආගතාති යොනිසොමනසිකාරහෙතුකස්ස කුසලස්ස කොසල්ලසම්මූතට්ඨො, දරථාභාවදීපනතො නිද්දරථට්ඨො, ‘‘කුසලස්ස කතත්තා උපචිතත්තා’’ති වත්වා ඉට්ඨවිපාකනිද්දිසනතො සුඛවිපාකට්ඨො ච අභිධම්මනයසිද්ධොති ආහ ‘‘අභිධම්ම…පෙ… විපාකට්ඨෙනා’’ති. බාහිතිකසුත්තෙ (ම. නි. 2.358) භගවතො කායසමාචාරාදිකෙ වණ්ණෙන්තෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන ‘‘යො ඛො මහාරාජ කායසමාචාරො අනවජ්ජො’’ති කුසලො කායසමාචාරො රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස වුත්තො. න හි භගවතො සුඛවිපාකකම්මං අත්ථීති සබ්බසාවජ්ජරහිතා කායසමාචාරාදයො ‘‘කුසලා’’ති වුත්තා, ඉධ පන ‘‘කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති බොධිපක්ඛියධම්මා ‘‘කුසලා’’ති වුත්තා, තෙ ච සමථවිපස්සනා මග්ගසම්පයුත්තා එකන්තෙන සුඛවිපාකා එවාති අවජ්ජරහිතතාමත්තං උපාදාය අනවජ්ජත්ථො කුසල-සද්දොති ආහ ‘‘ඉමස්මිං පන…පෙ… දට්ඨබ්බ’’න්ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘ඵලසතිපට්ඨානං පන ඉධ අනධිප්පෙත’’න්ති ඉදඤ්ච වචනං සමත්ථිතං හොති සවිපාකස්සෙව ගහණන්ති කත්වා.

‘‘චුද්දසවිධෙනා’’තිආදි සතිපට්ඨානෙ (දී. නි. 2.376; ම. නි. 1.109) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. පග්ගහට්ඨෙනාති කුසලපක්ඛස්ස පග්ගණ්හනසභාවෙන. කිච්චවසෙනාති අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදිකිච්චවසෙන. තතො එව චස්ස චතුබ්බිධතා. ඉජ්ඣනට්ඨෙනාති නිප්පජ්ජනසභාවෙන. ¶ ඡන්දාදයො එව ඉද්ධිපාදෙසු විසිට්ඨසභාවා, ඉතරෙ අවිසිට්ඨා, තෙසම්පි විසෙසො ඡන්දාදිකතොති ආහ ‘‘ඡන්දාදිවසෙන නානාසභාවා’’ති.

අධිමොක්ඛාදිසභාවවසෙනාති ¶ පසාදාධිමොක්ඛාදිසලක්ඛණවසෙන. උපත්ථම්භනට්ඨෙනාති සම්පයුත්තධම්මානං උපත්ථම්භනකභාවෙන. අකම්පියට්ඨෙනාති පටිපක්ඛෙහි අකම්පියසභාවෙන. සලක්ඛණෙනාති අධිමොක්ඛාදිසභාවෙන. නිය්යානට්ඨෙනාති සංකිලෙසපක්ඛතො, වට්ටචාරකතො ච නිග්ගමනට්ඨෙන. උපට්ඨානාදිනාති උපට්ඨානධම්මවිචයපග්ගහසම්පියායනපස්සම්භනසමාධානඅජ්ඣුපෙක්ඛනසඞ්ඛාතෙන අත්තනො සභාවෙන. හෙතුට්ඨෙනාති නිබ්බානස්ස සම්පාපකහෙතුභාවෙන. දස්සනාදිනාති දස්සනාභිනිරොපනපරිග්ගහසමුට්ඨාපනවොදාපනපග්ගහුපට්ඨානසමාධානසඞ්ඛාතෙන අත්තනො සභාවෙන.

සාසනස්ස ¶ පරියොසානදස්සනත්ථන්ති සාසනං නාම නිප්පරියායතො සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා. තත්ථ යෙ සමථවිපස්සනාසහගතා, තෙ සාසනස්ස ආදි, මග්ගපරියාපන්නා මජ්ඣෙ, ඵලභූතා පරියොසානං, තංදස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘සාසනස්ස හී’’තිආදි.

පුන එතදානුත්තරියං භන්තෙති යථාරද්ධාය දෙසනාය නිගමනං. වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස පුන වචනඤ්හි නිගමනං වුත්තං. තං දෙසනන්ති තං කුසලෙසු ධම්මෙසු දෙසනාප්පකාරං, දෙසනාවිධිං, දෙසෙතබ්බඤ්ච, සකලං වා සම්පුණ්ණං අනවසෙසං අභිජානාති අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානාති, අසෙසං අභිජානනතො එව උත්තරි උපරි අභිඤ්ඤෙය්යං නත්ථි. ඉතොති භගවතා අභිඤ්ඤාතතො. අඤ්ඤො පරමත්ථවසෙන ධම්මො වා පඤ්ඤත්තිවසෙන පුග්ගලො වා අයං නාම යං භගවා න ජානාතීති ඉදං නත්ථි න උපලබ්භති සබ්බස්සෙව සම්මදෙව තුම්හෙහි අභිඤ්ඤාතත්තා. කුසලෙසු ධම්මෙසු අභිජානනෙ, දෙසනායඤ්ච භගවතො උත්තරිතරො නත්ථි.

146. ආයතනපඤ්ඤාපනාසූති චක්ඛාදීනං, රූපාදීනඤ්ච ආයතනානං ¶ සම්බොධනෙසු, තෙසං අජ්ඣත්තිකබාහිරවිභාගතො, සභාගවිභාගතො, සමුදයතො, අත්ථඞ්ගමතො, ආහාරතො, ආදීනවතො, නිස්සරණතො ච දෙසනායන්ති අත්ථො.

147. ගබ්භොක්කමනෙසූති ¶ ගබ්භභාවෙන මාතුකුච්ඡියං අවක්කමනෙසු අනුප්පවෙසෙසු, ගබ්භෙ වා මාතුකුච්ඡිස්මිං අවක්කමනෙසු. පවිසතීති පච්චයවසෙන තත්ථ නිබ්බත්තෙන්තො පවිසන්තො විය හොතීති කත්වා වුත්තං. ඨාතීති සන්තානට්ඨිතියා පවත්තති, තථාභූතො ච තත්ථ වසන්තො විය හොතීති ආහ ‘‘වසතී’’ති. පකතිලොකියමනුස්සානං පඨමා ගබ්භාවක්කන්තීති පචුරමනුස්සානං ගබ්භාවක්කන්ති දෙසනාවසෙන ඉධ පඨමා. ‘‘දුතියා ගබ්භාවක්කන්තී’’තිආදීසුපි එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

ඛිපිතුං ¶ න සක්කොන්තීති තථා වාතානං අනුප්පජ්ජනමෙව වදති. සෙසන්ති පුන ‘‘එතදානුත්තරිය’’තිආදි පාඨප්පදෙසං වදති.

148. පරස්ස චිත්තං ආදිසති එතෙහීති ආදෙසනානි, යථාඋපට්ඨිතනිමිත්තාදීනි, තානි එව අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අසංකිණ්ණරූපෙන ඨිතත්තා ආදෙසනවිධා, ආදෙසනාභාගා, තාසු ආදෙසනවිධාසු. තෙනාහ ‘‘ආදෙසනකොට්ඨාසෙසූ’’ති. ආගතනිමිත්තෙනාති යස්ස ආදිසති, තස්ස, අත්තනො ච උපගතනිමිත්තෙන, නිමිත්තප්පත්තස්ස ලාභාලාභාදිආදිසනවිධිදස්සනස්ස පවත්තත්තා ‘‘ඉදං නාම භවිස්සතී’’ති වුත්තං. පාළියං පන ‘‘එවම්පි තෙ මනො’’තිආදිනා පරස්ස චිත්තාදිසනමෙව ආගතං, තං නිදස්සනමත්තං කතන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හි ‘‘ඉදං නාම භවිස්සතී’’ති වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස විභාවනවසෙන වත්ථු ආගතං. ගතනිමිත්තං නාම ගමනනිමිත්තං. ඨිතනිමිත්තං ¶ නාම අත්තනො සමීපෙ ඨානනිමිත්තං, පරස්ස ගමනවසෙන, ඨානවසෙන ච ගහෙතබ්බනිමිත්තං. මනුස්සානං පරචිත්තවිදූනං, ඉතරෙසම්පි වා සවනවසෙන පරස්ස චිත්තං ඤත්වා කථෙන්තානං සද්දං සුත්වා. යක්ඛපිසාචාදීනන්ති හිඞ්කාරයක්ඛානඤ්චෙව කණ්ණපිසාචාදිපිසාචානං, කුම්භණ්ඩනාගාදීනඤ්ච.

විතක්කවිප්ඵාරවසෙනාති විප්ඵාරිකභාවෙන පවත්තවිතක්කස්ස වසෙන. උප්පන්නන්ති තතො සමුට්ඨිතං. විප්පලපන්තානන්ති කස්සචි අත්ථස්ස අබොධනතො විරූපං, විවිධං වා පලපන්තානං. සුත්තපමත්තාදීනන්ති ¶ ආදි-සද්දෙන වෙදනාට්ටඛිත්තචිත්තාදීනං සඞ්ගහො. මහාඅට්ඨකථායං පන ‘‘ඉදං වක්ඛාමි, එවං වක්ඛාමීති විතක්කයතො විතක්කවිප්ඵාරසද්දො නාම උප්පජ්ජතී’’ති (අභි. අට්ඨ. 1.වචීකම්මද්වාරකථාපි) ආගතත්තා ජාගරන්තානං පකතියං ඨිතානං අවිප්පලපන්තානං විතක්කවිප්ඵාරසද්දො කදාචි උප්පජ්ජතීති විඤ්ඤායති, යො ලොකෙ ‘‘මන්තජප්පො’’ති වුච්චති. යස්ස මහාඅට්ඨකථායං අසොතවිඤ්ඤෙය්යතා වුත්තා. තාදිසඤ්හි සන්ධාය විඤ්ඤත්තිසහජමෙව ‘‘ජිව්හාතාලුචලනාදිකරවිතක්කසමුට්ඨිතං සුඛුමසද්දං දිබ්බසොතෙන සුත්වා ආදිසතීති සුත්තෙ වුත්ත’’න්ති (ධ. ස. මූලටී. වචීකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා) ආනන්දාචරියො අවොච. වුත්තලක්ඛණො එව පන නාතිසුඛුමො අත්තනො, අච්චාසන්නප්පදෙසෙ ඨිතස්ස ච මංසසොතස්සාපි ආපාථං ගච්ඡතීති සක්කා විඤ්ඤාතුං. තස්සාති ¶ තස්ස පුග්ගලස්ස. තස්ස වසෙනාති තස්ස විතක්කස්ස වසෙන. එවං අයම්පි ආදෙසනවිධා චෙතොපරියඤාණවසෙනෙව ආගතාති වෙදිතබ්බා ¶ . කෙචි පන ‘‘තස්ස වසෙනාති තස්ස සද්දස්ස වසෙනා’’ති අත්ථං වදන්ති, තං අයුත්තං. න හි සද්දග්ගහණෙන තංසමුට්ඨාපකචිත්තං ගය්හති, සද්දග්ගහණානුසාරෙනපි තදත්ථස්සෙව ගහණං හොති, න චිත්තස්ස. එතෙනෙව යදෙකෙ ‘‘යං විතක්කයතොති යමත්ථං විතක්කයතො’’ති වත්වා ‘‘තස්ස වසෙනාති තස්ස අත්ථස්ස වසෙනා’’ති වණ්ණෙන්ති, තම්පි පටික්ඛිත්තං.

මනසා සඞ්ඛරීයන්තීති මනොසඞ්ඛාරා, වෙදනාසඤ්ඤා. පණිහිතාති පුරිමපරිබන්ධවිනයෙන පධානභාවෙන නිහිතා ඨපිතා. තෙනාහ ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරා සුට්ඨපිතා’’ති. විතක්කස්ස විතක්කනං නාම උප්පාදනමෙවාති ආහ ‘‘පවත්තෙස්සතී’’ති. ‘‘පජානාතී’’ති පුබ්බෙ වුත්තපදසම්බන්ධදස්සනවසෙන ආනෙති. ආගමනෙනාති ඣානස්ස ආගමනට්ඨානවසෙන. පුබ්බභාගෙනාති මග්ගස්ස සබ්බපුබ්බභාගෙන විපස්සනාරම්භෙන. උභයං පෙතං යො සයං ඣානලාභී, අධිගතමග්ගො ච අඤ්ඤං තදත්ථාය පටිපජ්ජන්තං දිස්වා ‘‘අයං ඉමිනා නීහාරෙන පටිපජ්ජන්තො අද්ධා ඣානං ලභිස්සති, මග්ගං අධිගමිස්සතී’’ති අභිඤ්ඤාය විනා අනුමානවසෙන ජානාති, තං දස්සෙතුං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ආගමනෙන ජානාති නාමා’’තිආදි. අනන්තරාති වුට්ඨිතකාලං සන්ධායාහ. තදා හි පවත්තවිතක්කපජානනෙනෙව ඣානස්ස හානභාගියතාදිවිසෙසපජානනං.

කිං පනිදං චෙතොපරියඤාණං පරස්ස චිත්තං පරිච්ඡිජ්ජ ජානන්තං ඉද්ධිචිත්තභාවතො අවිසෙසතො සබ්බෙසම්පි චිත්තං ජානාතීති? නොති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. න අරියානන්ති යෙන චිත්තෙන තෙ අරියා නාම ජාතා, තං ලොකුත්තරචිත්තං න ජානාති අප්පටිවිද්ධභාවතො ¶ . යථා හි පුථුජ්ජනො සබ්බෙසම්පි අරියානං ලොකුත්තරචිත්තං න ජානාති අප්පටිවිද්ධත්තා, එවං අරියොපි හෙට්ඨිමො උපරිමස්ස ලොකුත්තරචිත්තං න ජානාති අප්පටිවිද්ධත්තා එව ¶ . යථා පන උපරිමො හෙට්ඨිමං ඵලසමාපත්තිං න සමාපජ්ජති, කිං එවං සො තස්ස ලොකුත්තරචිත්තං න ජානාතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘උපරිමො පන හෙට්ඨිමස්ස ජානාතී’’ති, පටිවිද්ධත්තාති අධිප්පායො. ‘‘උපරිමො හෙට්ඨිමං න සමාපජ්ජතී’’ති වත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘තෙසඤ්හී’’තිආදි. තෙසන්ති අරියානං. හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා සමාපත්ති භූමන්තරප්පත්තියා පටිප්පස්සද්ධිකප්පා. තෙනාහ ‘‘තත්රුපපත්තියෙව හොතී’’ති, න ¶ උපරිභූමිපත්ති. නිමිත්තාදිවසෙන ඤාතස්ස කදාචි බ්යභිචාරොපි සියා, න පන අභිඤ්ඤාඤාණෙන ඤාතස්සාති ආහ ‘‘චෙතො…පෙ… නත්ථී’’ති. ‘‘තං භගවා’’තිආදි සෙසං නාම.

149. බ්රහ්මජාලෙති බ්රහ්මජාලසුත්තවණ්ණනායං. උත්තරපදලොපෙන හෙස නිද්දෙසො. ආතප්පන්ති වීරියං ආතප්පති කොසජ්ජං සබ්බම්පි සංකිලෙසපක්ඛන්ති. කුසලවීරියස්සෙව හෙත්ථ ගහණං අප්පමාදාදිපදන්තරසන්නිධානතො. පදහිතබ්බතොති පදහනතො, භාවනං උද්දිස්ස වායමනතොති අත්ථො. අනුයුඤ්ජිතබ්බතොති අනුයුඤ්ජනතො. ඊදිසානං පදානං බහුලංකත්තුවිසයතාය ඉච්ඡිතබ්බත්තා ආතප්පපදස්ස විය ඉතරෙසම්පි කත්තුසාධනතා දට්ඨබ්බා. පටිපත්තියං නප්පමජ්ජති එතෙනාති අප්පමාදො, සතිඅවිප්පවාසො. සම්මා මනසි කරොති එතෙනාති සම්මාමනසිකාරො, තථාපවත්තො කුසලචිත්තුප්පාදො. භාවනානුයොගමෙව තථා වදති. දෙසනාක්කමෙන පඨමා, දස්සනසමාපත්ති නාම කරජකායෙ පටික්කූලාකාරස්ස සම්මදෙව දස්සනවසෙන පවත්තසමාපත්තිභාවතො. නිප්පරියායෙනෙවාති වුත්තලක්ඛණදස්සනසමාපත්තිසන්නිස්සයත්තා, දස්සනමග්ගඵලභාවතො ¶ ච පඨමසාමඤ්ඤඵලං පරියායෙන විනා දස්සනසමාපත්ති.

අතික්කම්ම ඡවිමංසලොහිතං අට්ඨිං පච්චවෙක්ඛතීති තානි අපච්චවෙක්ඛිත්වා අට්ඨිමෙව පච්චවෙක්ඛති. අට්ඨිආරම්මණා දිබ්බචක්ඛුපාදකජ්ඣානසමාපත්තීති වුත්තනයෙන අට්ඨිආරම්මණා දිබ්බචක්ඛුඅධිට්ඨානා පඨමජ්ඣානසමාපත්ති. යො හි භික්ඛු ආලොකකසිණෙ චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං පාදකං කත්වා අධිගතදිබ්බචක්ඛුඤාණො හුත්වා සවිඤ්ඤාණකෙ කායෙ අට්ඨිං පරිග්ගහෙත්වා තත්ථ පටික්කූලමනසිකාරවසෙන පඨමං ඣානං නිබ්බත්තෙති, තස්සායං පඨමජ්ඣානසමාපත්ති දුතියා දස්සනසමාපත්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අට්ඨි අට්ඨී’’තිආදි. යො පනෙත්ථ පාළියං ද්වත්තිංසාකාරමනසිකාරො වුත්තො, සො මග්ගසොධනවසෙන වුත්තො. තත්ථ වා කතපරිචයස්ස සුඛෙනෙව වුත්තනයා අට්ඨිපච්චවෙක්ඛණා සමිජ්ඣතීති. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘ඉමං චෙවා’’ති ‘‘අතික්කම්ම චා’’ති ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො වුත්තො. තං ඣානන්ති යථාවුත්තං ¶ පඨමජ්ඣානං. අයන්ති අයං සකදාගාමිඵලසමාපත්ති ¶ . සාතිසයං චතුසච්චදස්සනාගමනතො පරියායෙන විනා මුඛ්යා දුතියා දස්සනසමාපත්ති. යාව තතියමග්ගා වත්තතීති ආහ ‘‘ඛීණාසවස්ස වසෙන චතුත්ථා දස්සනසමාපත්ති කථිතා’’ති.

පාළියං පුරිසස්ස චාති ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ, තෙන යථාවුත්තසමාපත්තිද්වයතො වුච්චමානංයෙව ඉමස්ස විසෙසං ජොතෙති. අවිච්ඡෙදෙන පවත්තියා සොතසදිසතාය විඤ්ඤාණමෙව විඤ්ඤාණසොතං, තදෙතං විඤ්ඤාණං පුරිමතො අනන්තරපච්චයං ලභිත්වා පච්ඡිමස්ස අනන්තරපච්චයො හුත්වා පවත්තතීති අයං අස්ස සොතාගතතාය සොතසදිසතා, තස්මා පජානිතබ්බභාවෙන වුත්තං එකමෙව චෙත්ථ විඤ්ඤාණං ¶ , තස්මා අට්ඨකථායං ‘‘විඤ්ඤාණසොතන්ති විඤ්ඤාණමෙවා’’ති වුත්තං. ද්වීහිපි භාගෙහීති ඔරභාගපරභාගෙහි. ඉධලොකො හිස්ස ඔරභාගො, පරලොකො පරභාගො ද්වින්නම්පි වසෙනෙතං සම්බන්ධන්ති. තෙනාහ ‘‘ඉධලොකෙ පතිට්ඨිත’’න්තිආදි. විඤ්ඤාණස්ස ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජන්තස්ස කාමං නත්ථි කස්සචි පතිට්ඨිතතා, තණ්හාවසෙන පන තං ‘‘පතිට්ඨිත’’න්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ඡන්දරාගවසෙනා’’ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කබළීකාරෙ චෙ භික්ඛවෙ ආහාරෙ අත්ථි රාගො, අත්ථි නන්දී, අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරුළ්හං. යත්ථ පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං විරුළ්හං…පෙ… අත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තී’’තිආදි (සං. නි. 2.64; කථා. 296; මහානි. 7).

කම්මන්ති කුසලාකුසලකම්මං, උපයොගවචනමෙතං. කම්මතො උපගච්ඡන්තන්ති කම්මභාවෙන උපගච්ඡන්තං, විඤ්ඤාණන්ති අධිප්පායො. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණඤ්හි යෙන කම්මුනා සහගතං, අඤ්ඤදත්ථු තබ්භාවමෙව උපගතං හුත්වා පවත්තති. ඉධලොකෙ පතිට්ඨිතං නාම ඉධ කතූපචිතකම්මභාවූපගමනතො. කම්මභවං ආකඩ්ඪන්තන්ති කම්මවිඤ්ඤාණං අත්තනා සම්පයුත්තකම්මං ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිනිබ්බත්තනෙන තදභිමුඛං ආකඩ්ඪන්තං. තෙනෙව පටිසන්ධිනිබ්බත්තනසාමත්ථියෙන පරලොකෙ පතිට්ඨිතං නාම අත්තනො ඵලස්ස තත්ථ පතිට්ඨාපනෙන. කෙචි පන ‘‘අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං පරතො විපාකං දාතුං අසමත්ථං ඉධලොකෙ පතිට්ඨිතං නාම, දාතුං සමත්ථං පන පරලොකෙ පතිට්ඨිතං ¶ නාමා’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං ‘‘උභයතො අබ්බොච්ඡින්න’’න්ති වුත්තත්තා. යඤ්ච තෙහි ‘‘පරලොකෙ පතිට්ඨිත’’න්ති වුත්තං, තං ඉධලොකෙපි පතිට්ඨිතමෙව. න හි තස්ස ඉධලොකෙ පතිට්ඨිතභාවෙන විනා පරලොකෙ පතිට්ඨිතභාවො සම්භවති. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං ¶ චෙතොපරියඤාණන්ති සෙක්ඛානං ¶ , පුථුජ්ජනානඤ්ච චෙතසො පරිච්ඡින්දනකඤාණං. කථිතං පරිච්ඡින්දිතබ්බස්ස චෙතසො ඡන්දරාගවසෙන පතිට්ඨිතභාවජොතනතො.

චතුත්ථාය දස්සනසමාපත්තියා තතියදස්සනසමාපත්තියං වුත්තප්පටික්ඛෙපෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පුරිමානං ද්වින්නං සමාපත්තීනං පුබ්බෙ සමථවසෙන අත්ථස්ස වුත්තත්තා ඉදානි විපස්සනාවසෙන දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. නිච්චලමෙව පුබ්බෙ වුත්තස්ස අත්ථස්ස අපනෙතබ්බතො. අත්ථන්තරත්ථතාය දස්සියමානාය පදං චලිතං නාම හොති. අපරො නයොති එත්ථ පඨමජ්ඣානස්ස පඨමදස්සනසමාපත්තිභාවෙ අපුබ්බං නත්ථි. දුතියජ්ඣානං දුතියාති එත්ථ පන ‘‘අට්ඨිකවණ්ණකසිණවසෙන පටිලද්ධදුතියජ්ඣානං දුතියා දස්සනසමාපත්තී’’ති වදන්ති, තතියජ්ඣානම්පි තථෙව පටිලද්ධං. දස්සනසමාපත්තිභාවො පන යො භික්ඛු ආලොකකසිණෙ චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං පාදකං කත්වා අධිගතදිබ්බචක්ඛුකො හුත්වා සවිඤ්ඤාණකෙ අට්ඨිං පරිග්ගහෙත්වා තත්ථ වණ්ණකසිණවසෙන හෙට්ඨිමානි තීණි ඣානානි නිබ්බත්තෙති, තස්ස. තතියජ්ඣානං තතියා දස්සනසමාපත්ති අධිට්ඨානභූතස්ස දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස වසෙන. චතුත්ථජ්ඣානං චතුත්ථාති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං පාදකං කත්වා අධිගතදිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස තං චතුත්ථජ්ඣානං චතුත්ථා දස්සනසමාපත්ති. ඉධාපි සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං චෙතසො පරිච්ඡින්දනෙන තතියා දස්සනසමාපත්ති, අරහතො චිත්තස්ස පරිච්ඡින්දනෙන චතුත්ථා දස්සනසමාපත්ති වෙදිතබ්බා. එවඤ්හෙසා අත්ථවණ්ණනා පාළියා සංසන්දෙය්ය. ‘‘පඨමමග්ගො’’තිආදීසු අට්ඨිආරම්මණපඨමජ්ඣානපාදකො පඨමමග්ගො පඨමා දස්සනසමාපත්ති. අට්ඨිආරම්මණදුතියජ්ඣානපාදකො දුතියමග්ගො දුතියා දස්සනසමාපත්ති. පරචිත්තඤාණසහගතා චතුත්ථජ්ඣානපාදකා තතියචතුත්ථමග්ගා තතියචතුත්ථදස්සනසමාපත්තියොති ¶ . පුරිසස්ස විඤ්ඤාණපජානනං පනෙත්ථ අසම්මොහවසෙන දට්ඨබ්බං.

150. පුග්ගලපණ්ණත්තීසූති ¶ පුග්ගලානං පඤ්ඤාපනෙසු. ගුණවිසෙසවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො ඨපනෙසු. ලොකවොහාරවසෙනාති ලොකසම්මුතිවසෙන. ලොකවොහාරො හෙස, යදිදං ‘‘සත්තො පුග්ගලො’’තිආදි. රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය සත්තො. තස්ස තස්ස සත්තනිකායස්ස පූරණතො ගලනතො, මරණවසෙන පතනතො ච පුග්ගලො. සන්තතියා නයනතො නරො. අත්තභාවස්ස පොසනතො පොසො. එවං පඤ්ඤාපෙතබ්බාසු වොහරිතබ්බාසු. ‘‘සබ්බමෙතං පුග්ගලො’’ති ඉමිස්සා සාධාරණපඤ්ඤත්තියා ¶ විභාවනවසෙන වුත්තං, න ඉධාධිප්පෙතඅසාධාරණපඤ්ඤත්තියා, තස්මා ලොකපඤ්ඤත්තීසූති සත්තලොකගතපඤ්ඤත්තීසු. අනුත්තරො හොති අනඤ්ඤසාධාරණත්තා තස්ස පඤ්ඤාපනස්ස.

ද්වීහි භාගෙහීති කාරණෙ, නිස්සක්කෙ චෙතං පුථුවචනං, ආවුත්තිආදිවසෙන චායමත්ථො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘අරූපසමාපත්තියා’’තිආදි, එතෙන ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන, මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති එවං පවත්තො තිපිටකචූළනාගත්ථෙරවාදො, ‘‘නාමකායතො, රූපකායතො ච විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති එවං පවත්තො තිපිටකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදො, ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන එකවාරං විමුත්තොව මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන එකවාරං විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති එවං පවත්තො තිපිටකචූළාභයත්ථෙරවාදො චාති ඉමෙසං තිණ්ණම්පි ථෙරවාදානං එකජ්ඣං සඞ්ගහො කතොති දට්ඨබ්බං. විමුත්තොති කිලෙසෙහි විමුත්තො, කිලෙසවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදනෙහි ¶ වා කායද්වයතො විමුත්තොති අත්ථො. අරූපසමාපත්තීනන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. අරහත්තප්පත්තඅනාගාමිනොති භූතපුබ්බගතියා වුත්තං. න හි අරහත්තප්පත්තො අනාගාමී නාම හොති. පාළීති පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපාළි. අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වාති අට්ඨ සමාපත්තියො සහජාතනාමකායෙන පටිලභිත්වා. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති විපස්සනාපඤ්ඤාය සඞ්ඛාරගතං, මග්ගපඤ්ඤාය චත්තාරි සච්චානි පස්සිත්වා චත්තාරොපි ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. දිස්වාති දස්සනහෙතු. න හි ආසවෙ පඤ්ඤාය පස්සන්ති, දස්සනකාරණා පන ¶ පරික්ඛීණා ‘‘දිස්වා පරික්ඛීණා’’ති වුත්තා දස්සනායත්තපරික්ඛීණත්තා. එවඤ්හි දස්සනං ආසවානං ඛයස්ස පුරිමකිරියාභාවෙන වුත්තං.

පඤ්ඤාය විසෙසතො මුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තො අනවසෙසතො ආසවානං පරික්ඛීණත්තා. අට්ඨවිමොක්ඛපටික්ඛෙපවසෙනෙව, න තදෙකදෙසභූතරූපජ්ඣානපටික්ඛෙපවසෙන. එවඤ්හි අරූපජ්ඣානෙකදෙසාභාවෙපි අට්ඨවිමොක්ඛපටික්ඛෙපො න හොතීති සිද්ධං හොති. අරූපාවචරජ්ඣානෙසු හි එකස්මිම්පි සති උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම හොති, න පඤ්ඤාවිමුත්තොති.

ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකරොතීති ඵුට්ඨානං අන්තො ඵුට්ඨන්තො, ඵුට්ඨානං අරූපජ්ඣානානං අනන්තරො කාලොති අධිප්පායො, අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං, ඵුට්ඨානන්තරකාලමෙව සච්ඡිකාතබ්බං, සච්ඡිකතො සච්ඡිකරණූපායෙනාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘සො ඣානඵස්ස’’න්තිආදි. එකච්චෙ ආසවාති හෙට්ඨිමමග්ගත්තයවජ්ඣා ආසවා. යො හි අරූපජ්ඣානෙන රූපකායතො, නාමකායෙකදෙසතො ¶ ච වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන විමුත්තො, තෙන නිරොධසඞ්ඛාතො විමොක්ඛො ආලොචිතො පකාසිතො ¶ විය හොති, න පන කායෙන සච්ඡිකතො. නිරොධං පන ආරම්මණං කත්වා එකච්චෙසු ආසවෙසු ඛෙපිතෙසු තෙන සච්ඡිකතො හොති, තස්මා සො සච්ඡිකාතබ්බං නිරොධං යථාලොචිතං නාමකායෙන සච්ඡිකරොතීති කායසක්ඛීති වුච්චති, න තු විමුත්තොති එකච්චානං ආසවානං අපරික්ඛීණත්තා.

දිට්ඨන්තං පත්තොති දස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස අනන්තරං පත්තොති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨත්තා පත්තො’’තිපි පාඨො, තෙන චතුසච්චදස්සනසඞ්ඛාතාය දිට්ඨියා නිරොධස්ස පත්තතං දීපෙති. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා’’තිආදි. පඨමඵලතො පට්ඨාය යාව අග්ගමග්ගා දිට්ඨිප්පත්තොති ආහ ‘‘එසොපි කායසක්ඛී විය ඡබ්බිධො හොතී’’ති. ඉදං දුක්ඛන්ති ‘‘ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො උද්ධං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති. යස්මා ඉදං යාථාවසරසතො පජානාති, පජානන්තො ච ඨපෙත්වා තණ්හං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ ‘‘දුක්ඛසච්ච’’න්ති පජානාති. තණ්හං පන ඉදං දුක්ඛං ඉතො සමුදෙති, තස්මා ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති. යස්මා ඉදං දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච නිබ්බානං පත්වා නිරුජ්ඣන්ති වූපසමන්ති අප්පවත්තිං ගච්ඡන්ති, තස්මා තං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති. අරියො පන අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ¶ තං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති, තෙන තං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. එත්තාවතා නානක්ඛණෙ සච්චවවත්ථානං දස්සිතං. ඉදානි තං එකක්ඛණෙ දස්සෙතුං ‘‘තථාගතප්පවෙදිතා’’තිආදි වුත්තං. තථාගතප්පවෙදිතාති තථාගතෙන බොධිමණ්ඩෙ පටිවිද්ධා විදිතා පාකටා කතා. ධම්මාති චතුසච්චධම්මා. වොදිට්ඨා හොන්තීති සුදිට්ඨා හොන්ති. වොචරිතාති සුචරිතා, තෙසු තෙන පඤ්ඤා සුට්ඨු චරාපිතාති අත්ථො. අයන්ති අයං එවරූපො පුග්ගලො ‘‘දිට්ඨිප්පත්තො’’ති වුච්චති.

සද්ධාය ¶ විමුත්තොති සද්දහනවසෙන විමුත්තො, එතෙන සබ්බථා අවිමුත්තස්සපි සද්ධාමත්තෙන විමුත්තභාවං දස්සෙති. සද්ධාවිමුත්තොති වා සද්ධාය අධිමුත්තොති අත්ථො. වුත්තනයෙනෙවාති කායසක්ඛිම්හි වුත්තනයෙනෙව. නො ච ඛො යථා දිට්ඨිප්පත්තස්සාති යථා දිට්ඨිප්පත්තස්ස ආසවා පරික්ඛීණා, න එවං සද්ධාය විමුත්තස්සාති අත්ථො. කිං පන නෙසං කිලෙසප්පහානෙ නානත්තං අත්ථීති? නත්ථි. අථ කස්මා සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති? ආගමනීයනානත්තෙන. දිට්ඨිප්පත්තො හි ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො අප්පදුක්ඛෙන, අකිලමන්තො ච සක්කොති වික්ඛම්භෙතුං, සද්ධාවිමුත්තො දුක්ඛෙන කිලමන්තො වික්ඛම්භෙති, තස්මා දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාති. තෙනාහ ‘‘එතෙසු හී’’තිආදි.

ආරම්මණං ¶ යාථාවතො ධාරෙති අවධාරෙතීති ධම්මො, පඤ්ඤා. පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමන්ති පඤ්ඤාපධානං. පඤ්ඤං වාහෙතීති පඤ්ඤාවාහී, පඤ්ඤං සාතිසයං පවත්තෙතීති අත්ථො. පඤ්ඤා වා ඉමං පුග්ගලං වාහෙති, නිබ්බානාභිමුඛං ගමෙතීති අත්ථො. සද්ධානුසාරිනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො.

තස්මාති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.770, 776) වුත්තත්තා, තතො එව විසුද්ධිමග්ගෙ, තං සංවණ්ණනාසු (විසුද්ධි. ටී. 2.776) වුත්තනයෙනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

151. පදහනවසෙනාති භාවනානුයොගවසෙන. සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා පධානාති වුත්තා විවෙකනිස්සිතාදිභාවෙන පදහිතබ්බතො භාවෙතබ්බතො.

152. දුක්ඛෙන ¶ කසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්සාති පුබ්බභාගෙ ආගමනකාලෙ කිච්ඡෙන දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තස්ස කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙත්වා ලොකුත්තරසමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස. දන්ධං තං ඨානං අභිජානන්තස්සාති වික්ඛම්භිතෙසු කිලෙසෙසු විපස්සනාපරිවාසෙ චිරං ¶ වසිත්වා තං ලොකුත්තරසමාධිසඞ්ඛාතං ඨානං දන්ධං සණිකං අභිජානන්තස්ස පටිවිජ්ඣන්තස්ස, සච්ඡිකරොන්තස්ස පාපුණන්තස්සාති අත්ථො. අයං වුච්චතීති යා එසා එවං උප්පජ්ජති, අයං කිලෙසවික්ඛම්භනපටිපදාය දුක්ඛත්තා, විපස්සනාපරිවාසපඤ්ඤාය ච දන්ධත්තා මග්ගකාලෙ එකචිත්තක්ඛණෙ උප්පන්නාපි පඤ්ඤා ආගමනවසෙන ‘‘දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාමා’’ති වුච්චති. උපරි තීසු පදෙසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

153. භස්සසමාචාරෙති වචීසමාචාරෙ. ඨිතොති යථාරද්ධං තං අවිච්ඡෙදවසෙන කථෙන්තො. තෙනාහ ‘‘කථාමග්ගං අනුපච්ඡින්දිත්වා කථෙන්තො’’ති. මුසාවාදූපසඤ්හිතන්ති අන්තරන්තරා පවත්තෙන මුසාවාදෙන උපසංහිතං. විභූති වුච්චති විසුංභාවො, තත්ථ නියුත්තන්ති වෙභූතිකං, තදෙව වෙභූතියං, පෙසුඤ්ඤං. තෙනාහ ‘‘භෙදකරවාච’’න්ති. කරණුත්තරියලක්ඛණතො සාරම්භතො ජාතාති සාරම්භජා. තස්සා පවත්තිආකාරදස්සනත්ථං ‘‘ත්වං දුස්සීලො’’තිආදි වුත්තං. බහිද්ධාකථා අමනාපා, ¶ මනාපාපි පරස්ස චිත්තවිඝාතාවහත්තා කරණුත්තරියපක්ඛියමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘තුය්හ’’න්තිආදිමාහ. වික්ඛෙපකථාපවත්තන්ති වික්ඛෙපකථාවසෙන පවත්තං. ජයපුරෙක්ඛාරො හුත්වාති අත්තනො ජයං පුරක්ඛත්වා. යං කිඤ්චි න භාසතීති යොජනා. ‘‘මන්තා’’ති වුච්චති පඤ්ඤා, මන්තනං ජානනන්ති කත්වා. ‘‘මන්තා’’ති ඉදං ‘‘මන්තෙත්වා’’ති ඉමිනා සමානත්ථං නිපාතපදන්ති ආහ ‘‘උපපරික්ඛිත්වා’’ති. යුත්තකථමෙවාති අත්තනො, සුණන්තස්ස ච යුත්තරූපමෙව කථං. හදයෙ නිදහිතබ්බයුත්තන්ති අත්ථසම්පත්තියා, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා ¶ අත්ථවෙදාදිපටිලාභනිමිත්තත්තා චිත්තෙ ඨපෙතබ්බං, විමුත්තායතනභාවෙන මනසි කාතබ්බන්ති අත්ථො. සබ්බඞ්ගසම්පන්නාපි වාචා අකාලෙ භාසිතා අභාජනෙ භාසිතා විය න අත්ථාවහාති ආහ ‘‘යුත්තපත්තකාලෙනා’’ති. අයඤ්ච චතුරඞ්ගසමන්නාගතා සුභාසිතවාචා ¶ සච්චසම්බොධාවහාදිතාය සත්තානං මහිද්ධිකා මහානිසංසාති දස්සෙතුං ‘‘එවං භාසිතා හී’’තිආදි වුත්තං.

සීලාචාරෙති සීලෙ ච ආචාරෙ ච පරිසුද්ධසීලෙ චෙව පරිසුද්ධමනොසමාචාරෙ ච. ඨිතොති පතිට්ඨහන්තො. සච්චං එතස්ස අත්ථීති සච්චොති ආහ ‘‘සච්චකථො’’ති. එස නයො සද්ධොති එත්ථාපි. තෙනාහ ‘‘සද්ධාසම්පන්නො’’ති. ‘‘නනු ච හෙට්ඨා සච්චං කථිතමෙවා’’ති කස්මා වුත්තං? හෙට්ඨා හි වචීසමාචාරං කථෙන්තෙන සච්චං කථිතං, පටිපක්ඛපටික්ඛෙපවසෙන ඉධ සීලං කථෙන්තෙන තං පරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙතුං සච්චං සරූපෙනෙව කථිතං. ‘‘පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය ආරබ්භන්තරඤ්චෙතං, තථාපි සච්චං වත්වා අනන්තරමෙව සච්චස්ස කථනං පුනරුත්තං හොතීති පරස්ස චොදනාවසරො මා හොතූ’’ති තත්ථ පරිහාරං දාතුකාමො ‘‘ඉධ කස්මා පුන වුත්ත’’න්ති ආහ. හෙට්ඨා වාචාසච්චං කථිතං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං සුභාසිතවාචං දස්සෙන්තෙන. අන්තමසො…පෙ… දස්සෙතුං ඉධ වුත්තං ‘‘එවං සීලං සුපරිසුද්ධං හොතී’’ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘‘එවං පරිත්තකං ඛො, රාහුල, තෙසං සාමඤ්ඤං, යෙසං නත්ථි සම්පජානමුසාවාදෙ ලජ්ජා’’තිආදි නයප්පවත්තං රාහුලොවාදසුත්තං දස්සෙතබ්බං.

ගුත්තා සතිකවාටෙන පිදහිතා ද්වාරා එතෙනාති ගුත්තද්වාරොති ආහ ‘‘ඡසු ඉන්ද්රියෙසූ’’තිආදි ¶ . පරියෙසනපටිග්ගණ්හනපරිභොගවිස්සජ්ජනවසෙන භොජනෙ මත්තං ජානාතීති භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ. සමන්ති අවිසමං. සමචාරිතා හි කායවිසමාදීනි පහාය කායසමාදිපූරණං. නිසජ්ජායාති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන ‘‘ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. භාවනාය චිත්තපරිසොධනඤ්හි ජාගරියානුයොගො, න නිද්දාවිනොදනමත්තං. නිත්තන්දීති විගතථිනමිද්ධො. සා පන නිත්තන්දිතා කායාලසියවිගමනෙ පාකටා හොතීති වුත්තං ‘‘කායාලසියවිරහිතො’’ති. ‘‘ආරද්ධවීරියො’’ති ඉමිනා දුවිධොපි වීරියාරම්භො ගහිතොති තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘කායිකවීරියෙනාපී’’තිආදි වුත්තං. සඞ්ගම්ම ගණවිහාරො ¶ සහවාසො සඞ්ගණිකා, සා පන කිලෙසෙහිපි එවං හොතීති තතො විසෙසෙතුං ‘‘ගණසඞ්ගණික’’න්ති වුත්තං. ගණෙන සඞ්ගණිකං ගණසඞ්ගණිකන්ති. ආරම්භවත්ථුවසෙනාති අනධිගතවිසෙසාධිගමකාරණවසෙන එකවිහාරී, න කෙවලං එකීභාවවසෙන. කිලෙසසඞ්ගණිකන්ති ¶ කිලෙසසහිතචිත්තතං. යථා තථාති විපස්සනාවසෙන, පටිසඞ්ඛානවසෙන වා. සමථවසෙන ආරම්මණූපනිජ්ඣානං. විපස්සනාවසෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං.

කල්යාණපටිභානොති සුන්දරපටිභානො, සා පනස්ස පටිභානසම්පදා වචනචාතුරියසහිතාව ඉච්ඡිතාති ආහ ‘‘වාක්කරණ…පෙ… සම්පන්නො චා’’ති. ‘‘පටිභාන’’න්ති හි ඤාණම්පි වුච්චති ඤාණස්ස උපට්ඨිතවචනම්පි. තත්ථ අත්ථයුත්තං කාරණයුත්තං පටිභානමස්සාති යුත්තපටිභානො. පුච්ඡිතානන්තරමෙව සීඝං බ්යාකාතුං අසමත්ථතාය නො මුත්තපටිභානං අස්සාති නො මුත්තපටිභානො. ඉධ පන විකිණ්ණවාචො මුත්තපටිභානො අධිප්පෙතොති අධිප්පායෙන ‘‘සීලසමාචාරස්මිඤ්හි ඨිතභික්ඛු මුත්තපටිභානො න හොතී’’ති වුත්තං. ගමනසමත්ථායාති ¶ අස්සුතං ධම්මං ගමෙතුං සමත්ථාය. ධාරණසමත්ථායාති සාතිසයං සතිවීරියසහිතතාය යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං ධාරෙතුං සමත්ථාය. මුනනතො අනුමිනනතො මුතීති අනුමාන පඤ්ඤාය නාමං. තීහි පදෙහීති ‘‘ගතිමා ධිතිමා මුතිමා’’ති තීහි පදෙහි. හෙට්ඨාති හෙට්ඨා ‘‘ආරද්ධවීරියො’’ති වුත්තට්ඨානෙ. ඉධාති ‘‘ධිතිමා’’ති වුත්තට්ඨානෙ. වීරියම්පි හෙට්ඨා ගුණභූතං ගහිතන්ති වුත්තොවායමත්ථො. හෙට්ඨාති ‘‘ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො, ඣායී’’ති එත්ථ විපස්සනාපඤ්ඤා කථිතා. ඉධාති ‘‘ධිතිමා මුතිමා’’ති එත්ථ බුද්ධවචනගණ්හනපඤ්ඤා කථිතා කරණපුබ්බාපරකොසල්ලපඤ්ඤාදීපනතො. කිලෙසකාමොපි වත්ථුකාමො විය යථාපවත්තො අස්සාදීයතීති වුත්තං ‘‘වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු අගිද්ධො’’ති.

154. අත්තනො උපායමනසිකාරෙනාති අත්තනි සම්භූතෙන පථමනසිකාරෙන භාවනාමනසිකාරෙන. පටිපජ්ජමානොති විසුද්ධිං පටිපජ්ජමානො.

155. කිලෙසවිමුත්තිඤාණෙති කිලෙසප්පහානජානනෙ.

156. පරියාදියමානොති පරිච්ඡිජ්ජ ගණ්හන්තොති අත්ථො. සුද්ධක්ඛන්ධෙයෙව අනුස්සරති නාමගොත්තං පරියාදියිතුං අසක්කොන්තො. වුත්තමෙවත්ථං විවරිතුං ‘‘එකො හී’’තිආදි වුත්තං. සක්කොති ¶ පරියාදියිතුං. අසක්කොන්තස්ස ¶ වසෙන ගහිතං, ‘‘අමුත්රාසිං එවංනාමො’’තිආදි වුත්තන්ති අත්ථො. අසක්කොන්තස්සාති ච ආරොහනෙ අසක්කොන්තස්ස, ඔරොහනෙ පන ඤාණස්ස ථිරභූතත්තා. තෙනාහ ‘‘සුද්ධක්ඛන්ධෙයෙව අනුස්සරන්තො’’තිආදි. එතන්ති පුබ්බාපරවිරොධං. න සල්ලක්ඛෙසි දිට්ඨාභිනිවෙසෙන ¶ කුණ්ඨඤාණත්තා. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨිගතිකත්තා’’ති. ඨානන්ති එකස්මිං පක්ඛෙ අවට්ඨානං. නියමොති වාදනියමො පටිනියතවාදතා. තෙනාහ ‘‘ඉමං ගහෙත්වා’’තිආදි.

157. පිණ්ඩගණනායාති ‘‘එකං ද්වෙ’’තිආදිනා අගණෙත්වා සඞ්කලනපදුප්පාදනාදිනා පිණ්ඩනවසෙන ගණනාය. අච්ඡිද්දකවසෙනාති අවිච්ඡින්දකගණනාවසෙන ගණනා කමගණනං මුඤ්චිත්වා ‘‘ඉමස්මිං රුක්ඛෙ එත්තකානි පණ්ණානී’’ති වා ‘‘ඉමස්මිං ජලාසයෙ එත්තකානි උදකාළ්හකානී’’ති වා එවං ගණෙතබ්බස්ස එකජ්ඣම්පි පිණ්ඩෙත්වා ගණනා. කමගණනා හි අන්තරන්තරා විච්ඡිජ්ජ පවත්තියා පච්ඡින්දිකා. සා පනෙසා ගණනා සවනන්තරං අනපෙක්ඛිත්වා මනසාව ගණෙතබ්බතො ‘‘මනොගණනා’’තිපි වුච්චතීති ආහ ‘‘මනොගණනායා’’ති. පිණ්ඩගණනමෙව දස්සෙති, න විභාගගණනං. සඞ්ඛාතුං න සක්කා අඤ්ඤෙහි අසඞ්ඛ්යෙය්යාභාවතො. පඤ්ඤාපාරමියා පූරිතභාවං දස්සෙන්තො ඉතරාසං පූරණෙන විනා තස්සා පූරණං නත්ථීති ‘‘දසන්නං පාරමීනං පූරිතත්තා’’ති ආහ. තෙනාහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සුප්පටිවිද්ධත්තා’’ති. එත්තකන්ති දස්සෙථාති දීපෙති ථෙරො. යං පන පාළියං ‘‘සාකාරං සඋද්දෙසං අනුස්සරතී’’ති වුත්තං, තං තස්ස අනුස්සරණමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න ආයුනො වස්සාදිගණනාය පරිච්ඡින්දනං තස්ස අවිසයභාවතො.

158. තුම්හාකං සම්මාසම්බුද්ධානං යෙව අනුත්තරා අනඤ්ඤසාධාරණත්තා. ඉදානි තස්සා දෙසනාය මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණස්ස විය විභාගාභාවං දස්සෙතුං ‘‘අතීතබුද්ධාපී’’තිආදි වුත්තං. ඉමිනාපි කාරණෙනාති අනුත්තරභාවෙන, අඤ්ඤෙහි බුද්ධෙහි එකසදිසභාවෙන ච.

159. ආසවානං ආරම්මණභාවූපගමනෙන සාසවා. උපෙච්ච ¶ ආධීයන්තීති උපාධී, දොසාරොපනානි, සහ උපාධීහීති සඋපාධිකා. අනරියිද්ධියඤ්හි අත්තනො චිත්තදොසෙන එකච්චෙ උපාරම්භං දදන්ති, ස්වායමත්ථො කෙවට්ටසුත්තෙන දීපෙතබ්බො. නො ‘‘අරියා’’ති වුච්චති සාසවභාවතො. නිද්දොසෙහි ¶ ඛීණාසවෙහි පවත්තෙතබ්බතො නිද්දොසා දොසෙහි සහ අප්පවත්තනතො. තතො එව අනුපාරම්භා. අරියානං ඉද්ධීති අරියිද්ධීති වුච්චති.

අප්පටික්කූලසඤ්ඤීති ඉට්ඨසඤ්ඤී ඉට්ඨාකාරෙන පවත්තචිත්තො. පටික්කූලෙති අමනුඤ්ඤෙ අනිට්ඨෙ ¶ . ධාතුසඤ්ඤන්ති ‘‘ධාතුයො’’ති සඤ්ඤං. උපසංහරතීති උපනෙති පවත්තෙති. අනිට්ඨස්මිං වත්ථුස්මින්ති අනිට්ඨෙ සත්තසඤ්ඤිතෙ ආරම්මණෙ. මෙත්තාය වා ඵරතීති මෙත්තං හිතෙසිතං උපසංහරන්තො සබ්බත්ථකමෙව තං තත්ථ ඵරති. ධාතුතො වා උපසංහරතීති ධම්මසභාවචින්තනෙන ධාතුසො, පච්චවෙක්ඛණාය ධාතුමනසිකාරං වා තත්ථ පවත්තෙති. අප්පටික්කූලෙ සත්තෙ ඤාතිමිත්තාදිකෙ යාථාවතො ධම්මසභාවචින්තනෙන අනිච්චසඤ්ඤාය විසභාගභූතෙ ‘‘කෙසාදි අසුචිකොට්ඨාසමෙවා’’ති අසුභසඤ්ඤං ඵරති අසුභමනසිකාරං පවත්තෙති. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛායාති ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනලක්ඛණාය ඡසු ද්වාරෙසු පවත්තනතො ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛායා’’ති ලද්ධනාමාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය.

තං දෙසනන්ති තං ද්වීසු ඉද්ධිවිධාසු දෙසනප්පකාරං දෙසනාවිධිං. අසෙසං සකලන්ති අසෙසං නිරවසෙසං සම්පුණ්ණං අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානාති. අසෙසං අභිජානතො තතො උත්තරි අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ නත්ථි. ඉතොති භගවතො අභිඤ්ඤාතතො. අඤ්ඤො පරමත්ථවසෙන ධම්මො වා පඤ්ඤත්තිවසෙන පුග්ගලො වා අයං නාම යං භගවා න ජානාතීති ඉදං නත්ථි න උපලබ්භති සබ්බස්සෙව සම්මදෙව තුම්හෙහි අභිඤ්ඤාතත්තා. ද්වීසු ඉද්ධිවිධාසු අභිජානනෙ, දෙසනායඤ්ච භගවතො උත්තරිතරො නත්ථි. ඉමිනාපීති පි-සද්දො න කෙවලං වුත්තත්ථසමුච්චයත්ථො, අථ ඛො අවුත්තත්ථසමුච්චයත්ථොපි දට්ඨබ්බො. යං තං භන්තෙතිආදිනාපි හි භගවතො ගුණදස්සනං තස්සෙව පසාදස්ස කාරණවිභාවනං.

අඤ්ඤථාසත්ථුගුණදස්සනාදිවණ්ණනා

160. පුබ්බෙ ‘‘එතදානුත්තරියං භන්තෙ’’තිආදිනා යථාවුත්තබුද්ධගුණා දස්සිතා, තතො අඤ්ඤො එවායං පකාරො ‘‘යං තං භන්තෙ’’තිආදිනා ආරද්ධොති ආහ ‘‘අපරෙනාපි ආකාරෙනා’’ති. බුද්ධානං සම්මාසම්බොධියා සද්දහනතො විසෙසතො සද්ධා කුලපුත්තා නාම බොධිසත්තා, මහාබොධිසත්තාති අධිප්පායො. තෙ හි මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය ¶ මහාබොධියං සත්තා ආසත්තා ලග්ගා නියතභාවූපගමනෙන කෙනචි අසංහාරියභාවතො. යතො නෙසං න කථඤ්චි තත්ථ සද්ධාය අඤ්ඤථත්තං හොති, එතෙනෙව තෙසං කම්මඵලං සද්ධායපි අඤ්ඤථත්තාභාවො දීපිතො දට්ඨබ්බො. තස්මාති යස්මා අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන, ‘‘අනුප්පත්තං තං භගවතා’’ති සද්දන්තරසන්නිධානෙන ච විසිට්ඨවිසයං ‘‘සද්ධෙන කුලපුත්තෙනා’’ති ඉදං පදං, තස්මා. ලොකුත්තරධම්මසමධිගමමූලකත්තා සබ්බබුද්ධගුණසමධිගමස්ස ‘‘නව ලොකුත්තරධම්මා’’ති වුත්තං. ‘‘ආරද්ධවීරියෙනා’’තිආදීසු සමාසපදෙසු ‘‘වීරියං ථාමො’’තිආදීනි අවයවපදානි. ආදි-සද්දෙන පරක්කමපදං සඞ්ගණ්හාති, න ¶ ධොරය්හපදං. න හි තං වීරියවෙවචනං, අථ ඛො වීරියවන්තවාචකං. ධුරාය නියුත්තොති හි ධොරය්හො. තෙනාහ ¶ ‘‘තං ධුරං වහනසමත්ථෙන මහාපුරිසෙනා’’ති. පග්ගහිතවීරියෙනාති අසිථිලවීරියෙන. ථිරවීරියෙනාති උස්සොළ්හීභාවූපගමනෙන ථිරභාවප්පත්තවීරියෙන. අසමධුරෙහීති අනඤ්ඤසාධාරණධුරෙහි. පරෙසං අසය්හසහනා හි ලොකනාථා. තං සබ්බං අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යභෙදං බුද්ධානං ගුණජාතං. පාරමිතා, බුද්ධගුණා, වෙනෙය්යසත්තාති යස්මා ඉදං තයං සබ්බෙසම්පි බුද්ධානං සමානමෙව, තස්මා ආහ ‘‘අතීතානාගත…පෙ… ඌනො නත්ථී’’ති.

කාමසුඛල්ලිකානුයොගන්ති කාමසුඛෙ අල්ලීනා හුත්වා අනුයුඤ්ජනං. කො ජානාති පරලොකං ‘‘අත්ථී’’ති, එත්ථ ‘‘කො එකවිසයොයං ඉන්ද්රියගොචරො’’ති එවංදිට්ඨි හුත්වාති අධිප්පායො. සුඛොති ඉට්ඨො සුඛාවහො. පරිබ්බාජිකායාති තාපසපරිබ්බාජිකාය තරුණියා. මුදුකායාති සුඛුමාලාය. ලොමසායාති තරුණමුදුලොමවතියා. මොළිබන්ධාහීති මොළිං කත්වා බන්ධකෙසාහි. පරිචාරෙන්තීති අත්තනො පාරිචාරිකං කරොන්ති, ඉන්ද්රියානි වා තත්ථ පරිතො චාරෙන්ති. ලාමකන්ති පටිකිලිට්ඨං. ගාමවාසීනං බාලානං ධම්මං. පුථුජ්ජනානමිදන්ති පොථුජ්ජනිකං. යථා පන තං ‘‘පුථුජ්ජනානමිද’’න්ති වත්තබ්බතං ලභති, තං දස්සෙතුං ‘‘පුථුජ්ජනෙහි සෙවිතබ්බ’’න්ති ආහ. අනරියෙහි සෙවිතබ්බන්ති වා අනරියං. යස්මා පන නිද්දොසත්ථො අරියත්ථො, තස්මා ‘‘අනරියන්ති න නිද්දොස’’න්ති වුත්තං. අනත්ථසංයුත්තන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාදිවිවිධවිපුලානත්ථසඤ්හිතං. අත්තකිලමථානුයොගන්ති අත්තනො කිලමථස්ස ඛෙදනස්ස අනුයුඤ්ජනං. දුක්ඛං ¶ එතස්ස අත්ථීති දුක්ඛං. දුක්ඛමනං එතස්සාති දුක්ඛමං.

ආභිචෙතසිකානන්ති ¶ අභිචෙතො වුච්චති අභික්කන්තං විසුද්ධං චිත්තං, අධිචිත්තං වා, තස්මිං අභිචෙතසි ජාතානීති ආභිචෙතසිකානි, අභිචෙතොසන්නිස්සිතානි වා. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානන්ති දිට්ඨධම්මෙ සුඛවිහාරානං, දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛො අත්තභාවො, තත්ථ සුඛවිහාරභූතානන්ති අත්ථො, රූපාවචරඣානානමෙතං අධිවචනං. තානි හි අප්පෙත්වා නිසින්නා ඣායිනො ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අසංකිලිට්ඨං නෙක්ඛම්මසුඛං වින්දන්ති, තස්මා ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානී’’ති වුච්චන්තීති. කථිතා ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරො’’ති සප්පීතිකත්තා, ලොකුත්තරවිපාකසුඛුමසඤ්හිතත්තා ච. සහ මග්ගෙන විපස්සනාපාදකජ්ඣානං කථිතං ‘‘චත්තාරොමෙ චුන්ද සුඛල්ලිකානුයොගා එකන්තනිබ්බිදායා’’තිආදිනා (දී. නි. 3.184) චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්තීති චතුත්ථජ්ඣානිකා ඵලසමාපත්ති දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරභාවෙන කථිතා. චත්තාරි රූපාවචරානි ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරජ්ඣානානී’’ති කථිතානීති අත්ථො. නිකාමලාභීති නිකාමෙන ලාභී අත්තනො ඉච්ඡාවසෙන ලාභී. ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතුං සමත්ථොති අත්ථො ¶ . තෙනාහ ‘‘යථාකාමලාභී’’ති. අදුක්ඛලාභීති සුඛෙනෙව පච්චනීකධම්මානං සමුච්ඡින්නත්තා සමාපජ්ජිතුං සමත්ථො. අකසිරලාභීති අකසිරානං විපුලානං ලාභී, යථාපරිච්ඡෙදෙනෙව වුට්ඨාතුං සමත්ථො. එකච්චො හි ලාභීයෙව හොති, න පන සක්කොති ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතුං. එකච්චො තථා සමාපජ්ජිතුං සක්කොති, පාරිබන්ධකෙ පන කිච්ඡෙන වික්ඛම්භෙති. එකච්චො තථා ච සමාපජ්ජති, පාරිබන්ධකෙ ච අකිච්ඡෙනෙව වික්ඛම්භෙති ¶ , න සක්කොති නාළිකයන්තං විය යථාපරිච්ඡෙදෙ වුට්ඨාතුං. භගවා පන සබ්බසො සමුච්ඡින්නපාරිබන්ධකත්තා වසිභාවස්ස සම්මදෙව සමධිගතත්තා සබ්බමෙතං සම්මදෙව සක්කොති.

161. දසසහස්සිලොකධාතුයාති ඉමාය ලොකධාතුයා සද්ධිං ඉමං ලොකධාතුං පරිවාරෙත්වා ඨිතාය දසසහස්සිලොකධාතුයා. ජාතිඛෙත්තභාවෙන හි තං එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති වුත්තං, තත්තකාය එව ජාතිඛෙත්තභාවො ධම්මතාවසෙන වෙදිතබ්බො. ‘‘පරිග්ගහවසෙනා’’ති කෙචි. සබ්බෙසම්පි බුද්ධානං තත්තකං එව ¶ ජාතිඛෙත්තං. ‘‘තන්නිවාසීනංයෙව ච දෙවානං ධම්මාභිසමයො’’ති වදන්ති. පකම්පනදෙවතූපසඞ්කමනාදිනා ජාතචක්කවාළෙන සමානයොගක්ඛමට්ඨානං ජාතිඛෙත්තං. සරසෙනෙව ආණාපවත්තනට්ඨානං ආණාඛෙත්තං. බුද්ධඤාණස්ස විසයභූතං ඨානං විසයඛෙත්තං. ඔක්කමනාදීනං ඡන්නමෙව ගහණං නිදස්සනමත්තං මහාභිනීහාරාදිකාලෙපි තස්ස පකම්පනලබ්භනතො. ආණාඛෙත්තං නාම, යං එකච්චං සංවට්ටති, විවට්ටති ච. ආණා වත්තති තන්නිවාසිදෙවතානං සිරසා සම්පටිච්ඡනෙන, තඤ්ච ඛො කෙවලං බුද්ධානං ආනුභාවෙනෙව, න අධිප්පායවසෙන. ‘‘යාවතා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) වචනතො තතො පරම්පි ආණා පවත්තෙය්යෙව.

නුප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථීති ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජතී’’ති (ම. නි. 1.285; 2.341; මහාව. 11; කථා. 405) ඉමිස්සා ¶ ලොකධාතුයා ඨත්වා වදන්තෙන භගවතා, ඉමස්මිංයෙව සුත්තෙ ‘‘කිං පනාවුසො, සාරිපුත්ත, අත්ථෙතරහි අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා භගවතා සමසමො සම්බොධිය’’න්ති (දී. නි. 3.161) එවං පුට්ඨො ‘‘අහං භන්තෙ නොති වදෙය්ය’’න්ති (දී. නි. 3.161) වත්වා තස්ස කාරණං දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා’’ති (දී. නි. 3.161; ම. නි. 3.129; අ. නි. 1.277; නෙත්ති. 57; මි. ප. 5.1.1) ඉමං සුත්තං දස්සෙන්තෙන ¶ ධම්මසෙනාපතිනා ච බුද්ධඛෙත්තභූතං ඉමං ලොකධාතුං ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අනුප්පත්ති වුත්තා හොතීති අධිප්පායො.

එකතොති සහ, එකස්මිං කාලෙති අත්ථො. සො පන කාලො කථං පරිච්ඡින්නොති? චරිමභවෙ පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය යාව ධාතුපරිනිබ්බානන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ බොධිපල්ලඞ්කෙ’’තිආදිමාහ. නිසින්නකාලතො පට්ඨායාති පටිලොමක්කමෙන වදති. ඛෙත්තපරිග්ගහො කතොව හොති ‘‘ඉදං බුද්ධානං ජාතිඛෙත්ත’’න්ති. කෙන පන පරිග්ගහො කතො? උප්පජ්ජමානෙන බොධිසත්තෙන. පරිනිබ්බානතො පට්ඨායාති අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානතො පට්ඨාය. එත්ථන්තරෙති චරිමභවෙ බොධිසත්තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණං, ධාතුපරිනිබ්බානන්ති ඉමෙහි ද්වීහි පරිච්ඡින්නෙ එතස්මිං අන්තරෙ.

‘‘න ¶ නිවාරිතා’’ති වත්වා තත්ථ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘තීණි හී’’තිආදි වුත්තං. පටිපත්තිඅන්තරධානෙන සාසනස්ස ඔසක්කිතත්තා අපරස්ස උප්පත්ති ලද්ධාවසරා හොති. පටිපදාති පටිවෙධාවහා පුබ්බභාගපටිපදා.

‘‘පරියත්ති පමාණ’’න්ති වත්වා තමත්ථං බොධිසත්තං නිදස්සනං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. තයිදං හීනං නිදස්සනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. නිය්යානිකධම්මස්ස හි ඨිතිං දස්සෙන්තො අනිය්යානිකධම්මං නිදස්සෙති.

මාතිකාය අන්තරහිතායාති ‘‘යො පන භික්ඛූ’’තිආදි (පාරා. 39, 44; පාචි. 45) නයප්පවත්තාය ¶ සික්ඛාපදපාළිමාතිකාය අන්තරහිතාය. නිදානුද්දෙසසඞ්ඛාතෙ පාතිමොක්ඛෙ, පබ්බජ්ජාඋපසම්පදාකම්මෙසු ච සාසනං තිට්ඨති. යථා වා පාතිමොක්ඛෙ ධරන්තෙ එව පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච, එවං සති එව තදුභයෙ පාතිමොක්ඛං තදුභයාභාවෙ පාතිමොක්ඛාභාවතො. තස්මා තයිදං තයං සාසනස්ස ඨිතිහෙතූති ආහ ‘‘පාතිමොක්ඛපබ්බජ්ජාඋපසම්පදාසු ඨිතාසු සාසනං තිට්ඨතී’’ති. යස්මා වා උපසම්පදාධීනං පාතිමොක්ඛං අනුපසම්පන්නස්ස අනිච්ඡිතත්තා, උපසම්පදා ච පබ්බජ්ජාධීනා, තස්මා පාතිමොක්ඛෙ, තං සිද්ධියා සිද්ධාසු පබ්බජ්ජුපසම්පදාසු ච සාසනං තිට්ඨති. ඔසක්කිතං නාමාති පච්ඡිමකපටිවෙධසීලභෙදද්වයං එකතො කත්වා තතො පරං ¶ විනට්ඨං නාම හොති, පච්ඡිමකපටිවෙධතො පරං පටිවෙධසාසනං, පච්ඡිමකසීලභෙදතො පරං පටිපත්තිසාසනං විනට්ඨං නාම හොතීති අත්ථො.

එතෙන කාමං ‘‘සාසනට්ඨිතියා පරියත්ති පමාණ’’න්ති වුත්තං, පරියත්ති පන පටිපත්තිහෙතුකාති පටිපත්තියා අසති සා අප්පතිට්ඨා හොති පටිවෙධො විය, තස්මා පටිපත්තිඅන්තරධානං සාසනොසක්කනස්ස විසෙසකාරණන්ති දස්සෙත්වා තයිදං සාසනොසක්කනං ධාතුපරිනිබ්බානොසානන්ති දස්සෙතුං ‘‘තීණි පරිනිබ්බානානී’’තිආදි වුත්තං. ධාතූනං සන්නිපාතනාදි බුද්ධානං අධිට්ඨානෙනෙවාති වෙදිතබ්බං.

තාති ¶ රස්මියො. කාරුඤ්ඤන්ති පරිදෙවනකාරුඤ්ඤං. ජම්බුදීපෙ, දීපන්තරෙසු, දෙවනාගබ්රහ්මලොකෙසු ච විප්පකිරිත්වා ඨිතානං ධාතූනං මහාබොධිපල්ලඞ්කට්ඨානෙ එකජ්ඣං සන්නිපාතනං, රස්මිවිස්සජ්ජනං, තත්ථ තෙජොධාතුයා උට්ඨානං, එකජාලිභාවො චාති සබ්බමෙතං සත්ථු අධිට්ඨානවසෙනෙවාති වෙදිතබ්බං.

අනච්ඡරියත්තාති ද්වීසුපි උප්පජ්ජමානෙසු අච්ඡරියත්තාභාවදොසතොති ¶ අත්ථො. බුද්ධා නාම මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය එකසදිසාති තෙසං දෙසනාපි එකරසා එවාති ආහ ‘‘දෙසනාය ච විසෙසාභාවතො’’ති, එතෙන ච අනච්ඡරියත්තමෙව සාධෙති. ‘‘විවාදභාවතො’’ති එතෙන විවාදාභාවත්ථං ද්වෙ එකතො න උප්පජ්ජන්තීති දස්සෙති.

තත්ථාති මිලින්දපඤ්හෙ (මි. ප. 5.1.1). එකුද්දෙසොති එකො එකවිධො අභින්නො උද්දෙසො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

එකං එව බුද්ධං ධාරෙතීති එකබුද්ධධාරණී, එතෙන එවංසභාවා එතෙ බුද්ධගුණා, යෙන දුතියං බුද්ධගුණං ධාරෙතුං අසමත්ථා අයං ලොකධාතූති දස්සෙති. පච්චයවිසෙසනිප්ඵන්නානඤ්හි ධම්මානං සභාවවිසෙසො න සක්කා නිවාරෙතුන්ති. ‘‘න ධාරෙය්යා’’ති වත්වා තමෙව අධාරණං පරියායෙහි පකාසෙන්තො ‘‘චලෙය්යා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චලෙය්යාති පරිප්ඵන්දෙය්ය. කම්පෙය්යාති පවෙධෙය්ය. නමෙය්යාති එකපස්සෙන නතා භවෙය්ය. ඔණමෙය්යාති ඔසීදෙය්ය. විනමෙය්යාති විවිධා ඉතො චිතො ච නමෙය්ය. විකිරෙය්යාති වාතෙන භුසමුට්ඨි විය විප්පකිරෙය්ය. විධමෙය්යාති ¶ විනස්සෙය්ය. විද්ධංසෙය්යාති සබ්බසො විද්ධස්තා භවෙය්ය. තථාභූතා ච න කත්ථචි තිට්ඨෙය්යාති ආහ ‘‘න ඨානං උපගච්ඡෙය්යා’’ති.

ඉදානි තත්ථ නිදස්සනං දස්සෙන්තො ‘‘යථා මහාරාජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සමුපාදිකාති සමං උද්ධං පජ්ජති පවත්තතීති සමුපාදිකා, උදකස්ස උපරි සමංගාමිනීති අත්ථො. වණ්ණෙනාති සණ්ඨානෙන. පමාණෙනාති ආරොහෙන. කිසථූලෙනාති කිසථූලභාවෙන, පරිණාහෙනාති අත්ථො. ද්වින්නම්පීති ද්වෙපි, ද්වින්නම්පි වා සරීරභාරං.

ඡාදෙන්තන්ති රොචෙන්තං රුචිං උප්පාදෙන්තං. තන්දීකතොති තෙන භොජනෙන තන්දීභූතො. අනොණමිතදණ්ඩජාතොති යාවදත්ථභොජනෙන ඔණමිතුං අසමත්ථතාය ¶ අනොණමිතදණ්ඩො විය ජාතො. සකිං ¶ භුත්තොවාති එකං වඩ්ඪිතකං භුත්තමත්තොව මරෙය්යාති. අතිධම්මභාරෙනාති ධම්මෙන නාම පථවී තිට්ඨෙය්ය, සකිං තෙනෙව චලති විනස්සතීති අධිප්පායෙන පුච්ඡති. පුන ථෙරො රතනං නාම ලොකෙ කුටුම්බං සන්ධාරෙන්තං, අභිමතඤ්ච ලොකෙන; තං අත්තනො ගරුසභාවතාය සකටභඞ්ගස්ස කාරණං අතිභාරභූතං දිට්ඨමෙවං ධම්මො ච හිතසුඛවිසෙසෙහි තංසමඞ්ගිනං ධාරෙන්තො, අභිමතො ච විඤ්ඤූනං ගම්භීරප්පමෙය්යභාවෙන ගරුසභාවත්තා අතිභාරභූතො පථවිචලනස්ස කාරණං හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉධ මහාරාජ ද්වෙ සකටා’’තිආදිමාහ, එතෙනෙව තථාගතස්ස මාතුකුච්ඡිඔක්කමනාදිකාලෙ පථවිකම්පනකාරණං සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං. එකස්සාති එකස්මා, එකස්ස වා සකටස්ස රතනං තස්මා සකටතො ගහෙත්වාති අත්ථො.

ඔසාරිතන්ති උච්චාරිතං, කථිතන්ති අත්ථො.

සභාවපකතිකාති සභාවභූතා අකිත්තිමා පකතිකා. කාරණමහන්තත්තාති කාරණානං මහන්තතාය, මහන්තෙහි බුද්ධකරධම්මෙහි පාරමිසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි බුද්ධගුණානං නිබ්බත්තිතොති වුත්තං හොති. පථවිආදීනි මහන්තානි වත්ථූනි, මහන්තා ච සක්කභාවාදයො අත්තනො අත්තනො විසයෙ එකෙකාව, එවං සම්මාසම්බුද්ධොපි මහන්තො අත්තනො විසයෙ එකො එව. කො ච තස්ස විසයො? බුද්ධභූමි, යාවතකං වා ඤෙය්යමෙවං ‘‘ආකාසො විය අනන්තවිසයො භගවා එකො එව හොතී’’ති වදන්තො ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති වුත්තලොකධාතුතො අඤ්ඤෙසුපි චක්කවාළෙසු අපරස්ස බුද්ධස්ස අභාවං දස්සෙති.

‘‘සම්මුඛා ¶ මෙත’’න්තිආදිනා පවත්තිතං අත්තනො බ්යාකරණං අවිපරීතත්ථතාය සත්ථරි පසාදුප්පාදනෙන සම්මාපටිපජ්ජමානස්ස අනුක්කමෙන ලොකුත්තරධම්මාවහම්පි ¶ හොතීති ආහ ‘‘ධම්මස්ස…පෙ… පටිපද’’න්ති. වාදස්ස අනුපතනං අනුප්පවත්ති වාදානුපාතොති ආහ ‘‘වාදොයෙවා’’ති.

162. උදායීති ¶ නාමං, මහාසරීරතාය පන ථෙරො මහාඋදායීති පඤ්ඤායිත්ථ, යස්ස වසෙන විනයෙ නිසීදනස්ස දසා අනුඤ්ඤාතා. පඤ්චවණ්ණාති ඛුද්දිකාදිභෙදතො පඤ්චප්පකාරා. පීතිසමුට්ඨානෙහි පණීතරූපෙහි අතිබ්යාපිතදෙහො ‘‘නිරන්තරං පීතියා ඵුටසරීරො’’ති වුත්තො, තතො එවස්සා පරියායතො ඵරණලක්ඛණම්පි වුත්තං. අප්ප-සද්දො ‘‘අප්පකසිරෙනෙවා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.101; 5.158; අ. නි. 7.71) විය ඉධ අභාවත්ථොති ආහ ‘‘අප්පිච්ඡතාති නිත්තණ්හතා’’ති. තීහාකාරෙහීති යථාලාභයථාබලයථාසාරුප්පප්පකාරෙහි.

න න කථෙති කථෙතියෙව. චීවරාදිහෙතුන්ති චීවරුප්පාදාදිහෙතුභූතං පයුත්තකථං න කථෙති. වෙනෙය්යවසෙනාති විනෙතබ්බපුග්ගලවසෙන. කථෙති ‘‘එවමයං විනයං උපගච්ඡතී’’ති. ‘‘සබ්බාභිභූ සබ්බවිදූහමස්මී’’තිආදිකා (ම. නි. 1.285; 2.341; මහාව. 11; කථා. 405; ධ. ප. 353) ගාථාපි ‘‘දසබලසමන්නාගතො, භික්ඛවෙ, තථාගතො’’තිආදිකා (සං. නි. 2.21, 22) සුත්තන්තාපි.

163. අභික්ඛණන්ති අභිණ්හං. නිග්ගාථකත්තා, පුච්ඡනවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තිතත්තා ච ‘‘වෙය්යාකරණ’’න්ති වුත්තං. සෙසං සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යං එවාති.

සම්පසාදනීයසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.